Бугун устоз Омон Мухтор (1941-2013) туғилган кун

Омон Мухтор фақат адабиёт дея қайғуриб, фақат адабиётга хизмат этиб ўтган адибларимиздан. У фақат адабиётга умрни бахшида этмоқ мумкин деган фидойи бир эътиқодда яшади.

ҚЎМСАШ
Усмон АЗИМ

Омон Мухтор фақат адабиёт дея қайғуриб, фақат адабиётга хизмат этиб ўтган адибларимиздан. У фақат адабиётга умрни бахшида этмоқ мумкин деган фидойи бир эътиқодда яшади. Адиб ижодий кашфиётлар чегарасини муттасил кенгайтиришга интилди ва бу борада ютуқларга ҳам эришди. Натижада ўзбек адабиётида ўз ўрни, ўз мавқеига эга – китобхон бошқалардан фарқлай оладиган адибга айланди.

Омон аканинг ижодини матбуотда эълон қилинган илк шеърлариданоқ биламан. “Олой бозор… Унда ўзбек боғларининг / Шираю шарбати бор…” деб бошланадиган шеърини мактабдаги дўстларга ёд ўқиб юрганим эсимда. “Кун бўйи қор ёғар элак-элаклаб, / Бир ён қатор уйлар, бир ён қатор тол. / Ҳовуздан сув ташир челак-челаклаб, / Бошин танғиб олган қишлоқи аёл…” сатрлари билан бошланган шеъри эса сокин руҳи ва мухлис кўз олдида дарров намоён бўлувчи ажиб манзара самимий чизилгани билан кўнглимни ром этган эди.

Ижодкор илк шеърий китоби билан кўпчиликнинг тилига тушди. Унинг ўзигагина хос овози, ўзигагина хос оҳанги борлиги маълум бўлди. Бу фазилат эса сўз санъатида жуда муҳим. Зотан, Катта адабиёт фақат ўзига хос ёзадиган адиб­лар ижодининг жамулжамидир.

Омон Мухтор шеъриятда юксак поғонага эришди. Аммо у кўпчилик шоирлар каби фақат назмда қолиб кетмади. Насрда ҳам қалам тебратиб, тажрибалар қилди.

Аслида Адабиёт – ягона. Шоир ҳам, носир ҳам кўнгил дунёсини сўзга кўчиради. Аммо тажрибамдан биламан, барибир, адабиёт уммонига қуюлувчи бу икки дарё ўртасида хийла масофа бор. Бу масофани босиб ўтмоқ учун эса, истеъдод ўктамлиги ва ижодкор қатъияти даркор. Айни чоқда, Худо берган истеъдод кучи – унга таяниб бахшичиликда бир нави кун кўриш мумкин – камлик қилади. Ўқиб-ўрганишни янги босқичга кўтариш тақозо этилади. Бунда насрни шеър каби пухта ўзлаштирган қаламкашлар ютади. Омон ака шеър билан наср орасидаги масофани жуда тез босиб ўтди. Адибнинг ўзи эслайди: “Биринчи шеърий тўпламим билан изма-из биринчи ҳикоялар китобим босилди”.
“Биринчи ҳикоялар китоби” ҳали ҳам ёдимда – беш-олти митти ҳикоядан иборат мўъжазгина тўплам. Митти ҳикоя­лар ҳам – баайни Омон ака шеъриятининг давоми, уларда назм кайфияти ҳукмрон… Ўша тўпламдаги “Қизгина” деган новеллани ҳозиргача эслайман. Бир қарашда илвираб тургандек кўринувчи матндан шеърнинг ажиб сурури уфуради.

Омон ака шеърдан совимади. У ўттиз ёшларидан бошлаб асосан насрда ижод қилса ҳам, шеъриятга – қадрдон уйига кўнг­ли қўмсаган пайт келиб-кетиб юрди. Гоҳо унинг шеърия­тидан кўчган ибораю тасвирни насрда ҳам кўриб қолардик. Масалан, “Сен совуқ плашда кўриндинг бир кун…” деб бошланувчи шеъридаги эпик дард “Зарифа” ҳикоясидаги “юпунгина кийинган” аёлнинг ва ўз тақдирига ўзи эга чиқишни удда этолмаётган Ҳафизнинг ҳазин кечинмаларига ўхшаб кетади…

Адиб, барибир, насрда кўпроқ ижод этди. Кетма-­кет ҳикоя, новелла (ёзувчи уларни “ҳангомалар” ҳам деб атайди), драматик асар ва романлар ёзди.
“Сайланма”сининг иккинчи жилдидаги ҳикояларни ўқиб чиққанимда, Омон ака орамизда йўқ эди. Бу асарларни мутолаа этиб бўлгач, Омон Мухтор яратган дунё ҳам бор экан, деб ўйладим. Бу яхши инсон шундай гўзал китоб ёзганидан астойдил хурсанд бўлдим.

Янгиликка ўч адибимиз Ғарб адабиётида анча кенг тарқалган, аммо ўзбек адабиёти учун янгилик бўлган “митти роман”лар туркумини яратди. Бу романлар билан улар чоп этилган даврларда танишганман. Аммо, ростини айтсам, мини романларни охиригача тушуниб етмадим ва… бунинг учун ўзимни айбладим. “Эҳтимол биздан сўнг келадиган китобхон тушунар”, деб ўзимга тасалли бердим.

Омон Мухтор шахсияти бутун инсон эди. У истеъдодни тез танир ва уни қадрлашни бурчи деб ҳисобларди. Қай бир даргоҳда фаолият юритмасин, истеъдодларни қўллаб-қувватлашни канда қилмади.

Шу йил айни ёз палласида Омон Мухтор таваллудига 75 йил тўлади. Агар у киши тирик бўлса, бағримизга босиб қутлардик. Лекин… бу ёғи бир таскин бор, холос: адибни қўмсаган чоғларимиз унинг китобларини қўлга оламиз. Ахир, бу ҳам дийдорлашув эмасми?!

Омон МУХТОР
БЕГОНА

Сен совуқ плашда кўриндинг бир кун –
Булутлар осмонда оқарди оғир,
Куз бўлиб, дам-бадам ёғарди ёмғир…
Сен совуқ плашда кўриндинг бир кун,
Соҳир кўзларингда баёнсиз бир ун.

Нетардинг тикилиб?
Нетардим қараб?
Айт, киргинг келдими менинг қалбимга?
Ланг очиқ эшикдан киргандек, ажаб
Ва ё мен кирдимми сенинг қалбингга,
Сен совуқ плашда кўринган бир кун?

Ёдимда сақланар ҳаммадан бурун:
Қизардинг,
Кўзларинг яширдинг кўп бор.
Ёғиб ўтар экан ёмғир кечқурун,
Энтикиб тикилдинг менга ногаҳон.
Сўнгра шивирладинг ғамгин, беозор:
“Мен сени… қанчалар кўраман ёмон!”

Худойим,
Менга бу келарми малол?!
Ўттиз йил умрнинг телба бир пайти
Мени оламдаги биронта аёл
Оҳ кошки, сен каби ёмон кўрсайди!
Тилига келсайди шу кескин сўзлар,
Муҳаббат ўтидан ёнаркан кўзлар!

Муҳаббат!
Ўзга бир санам бор, унга
Мен қалбни берганман, девона бўлиб.
Мен унинг йўлида кетарман ўлиб,
Гарчи бир умрдан фақат бир кунга
Мени севолмади, ёниб сен қадар!
Ёниб севолмади ва лекин уни
Етса севмасликка қудратим агар,
Балки
эркин бўлиб, худди шу куни
Сенга севмасликни дадил айтардим,
Чўкиб ётмас эди юракда дардим.

Гарчи қалбим бўлсин туйғуларга бой,
Ваъда қилолмайман бу дам сенга бахт –
Ваъда қилолмайман ҳеч қачон, ҳеч вақт
Порлоқ бир муҳаббат ва қалбимдан жой!
Бағрингда тўлқинлар бесас ухларди,
Бағрингда исёнкор тўлқинлар бари.
Гувиллаб шиддаткор,
Ногоҳ уларни
Балки мен уйғотдим бўрон сингари.

Бағрингда ҳайқирар энди тўлқинлар,
Сенга ҳаёт йўқдир осойишта, тинч.
Энди кўзларингда ойдин ўқилар
Олдин ўқилмаган илоҳий севинч!
Бағрингда тўлқинлар бесас ухларди,
Бекор мен уйғотдим, балки, уларни…

Манба: “Тафаккур” журнали 2016 йил 2-сон

Omon Muxtor faqat adabiyot deya qayg’urib, faqat adabiyotga xizmat etib o’tgan adiblarimizdan. U faqat adabiyotga umrni baxshida etmoq mumkin degan fidoyi bir e’tiqodda yashadi.

 

QO’MSASH
Usmon AZIM

Omon Muxtor faqat adabiyot deya qayg’urib, faqat adabiyotga xizmat etib o’tgan adiblarimizdan. U faqat adabiyotga umrni baxshida etmoq mumkin degan fidoyi bir e’tiqodda yashadi. Adib ijodiy kashfiyotlar chegarasini muttasil kengaytirishga intildi va bu borada yutuqlarga ham erishdi. Natijada o’zbek adabiyotida o’z o’rni, o’z mavqeiga ega – kitobxon boshqalardan farqlay oladigan adibga aylandi.

Omon akaning ijodini matbuotda e’lon qilingan ilk she’rlaridanoq bilaman. “Oloy bozor… Unda o’zbek bog’larining / Shirayu sharbati bor…” deb boshlanadigan she’rini maktabdagi do’stlarga yod o’qib yurganim esimda. “Kun bo’yi qor yog’ar elak-elaklab, / Bir yon qator uylar, bir yon qator tol. / Hovuzdan suv tashir chelak-chelaklab, / Boshin tang’ib olgan qishloqi ayol…” satrlari bilan boshlangan she’ri esa sokin ruhi va muxlis ko’z oldida darrov namoyon bo’luvchi ajib manzara samimiy chizilgani bilan ko’nglimni rom etgan edi.

Ijodkor ilk she’riy kitobi bilan ko’pchilikning tiliga tushdi. Uning o’zigagina xos ovozi, o’zigagina xos ohangi borligi ma’lum bo’ldi. Bu fazilat esa so’z san’atida juda muhim. Zotan, Katta adabiyot faqat o’ziga xos yozadigan adib­lar ijodining jamuljamidir.

Omon Muxtor she’riyatda yuksak pog’onaga erishdi. Ammo u ko’pchilik shoirlar kabi faqat nazmda qolib ketmadi. Nasrda ham qalam tebratib, tajribalar qildi.

Aslida Adabiyot – yagona. Shoir ham, nosir ham ko’ngil dunyosini so’zga ko’chiradi. Ammo tajribamdan bilaman, baribir, adabiyot ummoniga quyuluvchi bu ikki daryo o’rtasida xiyla masofa bor. Bu masofani bosib o’tmoq uchun esa, iste’dod o’ktamligi va ijodkor qat’iyati darkor. Ayni choqda, Xudo bergan iste’dod kuchi – unga tayanib baxshichilikda bir navi kun ko’rish mumkin – kamlik qiladi. O’qib-o’rganishni yangi bosqichga ko’tarish taqozo etiladi. Bunda nasrni she’r kabi puxta o’zlashtirgan qalamkashlar yutadi. Omon aka she’r bilan nasr orasidagi masofani juda tez bosib o’tdi. Adibning o’zi eslaydi: “Birinchi she’riy to’plamim bilan izma-iz birinchi hikoyalar kitobim bosildi”.
“Birinchi hikoyalar kitobi” hali ham yodimda – besh-olti mitti hikoyadan iborat mo»jazgina to’plam. Mitti hikoya­lar ham – baayni Omon aka she’riyatining davomi, ularda nazm kayfiyati hukmron… O’sha to’plamdagi “Qizgina” degan novellani hozirgacha eslayman. Bir qarashda ilvirab turgandek ko’rinuvchi matndan she’rning ajib sururi ufuradi.

Omon aka she’rdan sovimadi. U o’ttiz yoshlaridan boshlab asosan nasrda ijod qilsa ham, she’riyatga – qadrdon uyiga ko’ng­li qo’msagan payt kelib-ketib yurdi. Goho uning she’riya­tidan ko’chgan iborayu tasvirni nasrda ham ko’rib qolardik. Masalan, “Sen sovuq plashda ko’rinding bir kun…” deb boshlanuvchi she’ridagi epik dard “Zarifa” hikoyasidagi “yupungina kiyingan” ayolning va o’z taqdiriga o’zi ega chiqishni udda etolmayotgan Hafizning hazin kechinmalariga o’xshab ketadi…

Adib, baribir, nasrda ko’proq ijod etdi. Ketma-­ket hikoya, novella (yozuvchi ularni “hangomalar” ham deb ataydi), dramatik asar va romanlar yozdi.
“Saylanma”sining ikkinchi jildidagi hikoyalarni o’qib chiqqanimda, Omon aka oramizda yo’q edi. Bu asarlarni mutolaa etib bo’lgach, Omon Muxtor yaratgan dunyo ham bor ekan, deb o’yladim. Bu yaxshi inson shunday go’zal kitob yozganidan astoydil xursand bo’ldim.

Yangilikka o’ch adibimiz G’arb adabiyotida ancha keng tarqalgan, ammo o’zbek adabiyoti uchun yangilik bo’lgan “mitti roman”lar turkumini yaratdi. Bu romanlar bilan ular chop etilgan davrlarda tanishganman. Ammo, rostini aytsam, mini romanlarni oxirigacha tushunib yetmadim va… buning uchun o’zimni aybladim. “Ehtimol bizdan so’ng keladigan kitobxon tushunar”, deb o’zimga tasalli berdim.

Omon Muxtor shaxsiyati butun inson edi. U iste’dodni tez tanir va uni qadrlashni burchi deb hisoblardi. Qay bir dargohda faoliyat yuritmasin, iste’dodlarni qo’llab-quvvatlashni kanda qilmadi.

Shu yil ayni yoz pallasida Omon Muxtor tavalludiga 75 yil to’ladi. Agar u kishi tirik bo’lsa, bag’rimizga bosib qutlardik. Lekin… bu yog’i bir taskin bor, xolos: adibni qo’msagan chog’larimiz uning kitoblarini qo’lga olamiz. Axir, bu ham diydorlashuv emasmi?!

Omon MUXTOR
BEGONA

Sen sovuq plashda ko’rinding bir kun –
Bulutlar osmonda oqardi og’ir,
Kuz bo’lib, dam-badam yog’ardi yomg’ir…
Sen sovuq plashda ko’rinding bir kun,
Sohir ko’zlaringda bayonsiz bir un.

Netarding tikilib?
Netardim qarab?
Ayt, kirging keldimi mening qalbimga?
Lang ochiq eshikdan kirgandek, ajab
Va yo men kirdimmi sening qalbingga,
Sen sovuq plashda ko’ringan bir kun?

Yodimda saqlanar hammadan burun:
Qizarding,
Ko’zlaring yashirding ko’p bor.
Yog’ib o’tar ekan yomg’ir kechqurun,
Entikib tikilding menga nogahon.
So’ngra shivirlading g’amgin, beozor:
“Men seni… qanchalar ko’raman yomon!”

Xudoyim,
Menga bu kelarmi malol?!
O’ttiz yil umrning telba bir payti
Meni olamdagi bironta ayol
Oh koshki, sen kabi yomon ko’rsaydi!
Tiliga kelsaydi shu keskin so’zlar,
Muhabbat o’tidan yonarkan ko’zlar!

Muhabbat!
O’zga bir sanam bor, unga
Men qalbni berganman, devona bo’lib.
Men uning yo’lida ketarman o’lib,
Garchi bir umrdan faqat bir kunga
Meni sevolmadi, yonib sen qadar!
Yonib sevolmadi va lekin uni
Yetsa sevmaslikka qudratim agar,
Balki
erkin bo’lib, xuddi shu kuni
Senga sevmaslikni dadil aytardim,
Cho’kib yotmas edi yurakda dardim.

Garchi qalbim bo’lsin tuyg’ularga boy,
Va’da qilolmayman bu dam senga baxt –
Va’da qilolmayman hech qachon, hech vaqt
Porloq bir muhabbat va qalbimdan joy!
Bag’ringda to’lqinlar besas uxlardi,
Bag’ringda isyonkor to’lqinlar bari.
Guvillab shiddatkor,
Nogoh ularni
Balki men uyg’otdim bo’ron singari.

Bag’ringda hayqirar endi to’lqinlar,
Senga hayot yo’qdir osoyishta, tinch.
Endi ko’zlaringda oydin o’qilar
Oldin o’qilmagan ilohiy sevinch!
Bag’ringda to’lqinlar besas uxlardi,
Bekor men uyg’otdim, balki, ularni…

Manba: “Tafakkur” jurnali 2016 yil 2-son