Хожа Ҳофнз Шерозийнннг «Агар он туркн Шерози» деб бошланувчн ғазали Шарқда ннҳоятда машҳур. У ўзбек тилига ҳам таржима қилинган. Аммо унн янада чуқурроқ тушуннш учун байтлардаги яширин маънолар, орнфона рамзлар, гўзал ташбеҳларнн англамоқ ва ҳис этмоқ керак. Бу ғазалнн мумтоз адабнёт билнмдонн Кнбриё Қаҳҳорова  шарҳлайди.

ҲОФИЗ ШЕРОЗИЙ
ҚАРО ХОЛИГА БАХШ ЭТГУМ…
Кибриё Қаҳҳорова шарҳи

  Хожа Ҳофнз Шерозийнннг «Агар он турки Шерози» деб бошланувчн ғазали Шарқда ннҳоятда машҳур. У ўзбек тилига ҳам таржима қилинган. Аммо уни янада чуқурроқ тушуннш учун байтлардаги яширин маънолар, орнфона рамзлар, гўзал ташбеҳларнн англамоқ ва ҳис этмоқ керак. Бу ғазалнн мумтоз адабнёт билнмдонн Кнбриё Қаҳҳорова шундай шарҳлайдн:

Агар он турки Шерозий ба даст орад дили моро,
Ба холи ҳиндуяш бахшам Самарқанду Бухороро.

Мазмуни: Агар ўша шерозлик турк гўзали («Турки Шерозий»ни яна бир маъноси «шерозлик соҳибжамол» маъносида келади. Хуршид Даврон изоҳи) қалбимни забт этса, унинг қора холига Самарқанду Бухорони ҳадя қиларман.

Маълумки, илгари Аму дарёдан то Хитойгача бўлган ерлар Туркистон ёки Турон деб аталган. Туронда ҳам, Эронда ҳам аслида туркий тилда ва форс-тожик тилида сўзлашувчи халқҳлар ёнма-ён яшашган. Ўрта асрларда туркий халқлар ўзларининг жанговарлиги, ҳарбий ишга моҳирликлари билан донг таратишган. Шунинг учун шоир турк маҳбуби ҳақида гапирганда «агар қалбимни забт этса» деган иборани қўллайди. Самарқанд ва Бухоро эса ўша пайтда Шарқнинг энг машҳур шаҳарлари эди. Уларни ҳадя этишни ваъда қилиб, шоир муболағали образ яратади, бу билан ўз муҳаббатининг қудратини кўрсатмоқчи бўлади. Шу сабабли ҳам бу байт ёдда тезда муҳрланиб ҳолади. Унинг асрлар давомида тилдан тилга ўтиб келиши боиси ҳам шунда.

Бидеҳ соқий майи боқий, ки дар жаннат , нахоҳи ёфт,
Канори оби Рукнободу гулгашти Мусаллоро.

Мазмуни: Кел, эй, соқий, боқийлик майндан бер, чунки жаннатда ҳам Рукнобод ариғи бўйидай жойни ва Мусаллодагидай гул сайрини топиб бўлмайди.

Рукнобод — Шерозда тоғ оралиғидан ўтадиган катта ариқ. Бу ерни Саидрукниддин деган шахс обод қилиб, истироҳатгоҳга айлантирган экан. Шу сабабли ариқ ва боғни Рукнобод деб атаган эканлар. Мусалло ҳам Шероздаги сайргоҳлардан бири.

Фиғон к-ин лўлиёни шўхи ширинкори шаҳрошуб,
Чунон бурданд сабр аз дилки, туркон хони яғморо.

Мазмуни: Фиғонким, бу лўлилар ширин сўзу нозу карашмалар билан шаҳар халқини ўзларига мафтун қилиб қўйишди. Турклар таом тўла дастурхонни олиб кетганларидек, улар ҳам менинг сабру қароримни олиб қўйдилар.

Шуни айтиш керакки, XIII асрнинг ярмида Чингизхон авлодлари Эронни забт этган, уларнинг қўшинлари асосини туркийлар ташкил этган. Форс тилида сўзлашувчи аҳоли шу сабабли баъзан мўғилларни ҳам «турк» деб атаган.

Зи ишқи нотамоми мо жамоли ёр мустағнист,
Ба обу рангу холу хат чи ҳожат рўйи зеборо.

Мазмуни: Ёрнинг жамоли бизнинг ноқис ишқимизга муҳтож эмас, гўзал юзга пардозу андоз, ўсма-сурма, сунъий холнинг нима кераги бор.

Бу байт икки маъноли: ҳам мажозий, яъни дунёвий ишқ, ҳам ҳақиқий, яъни илоҳий ишқ назарда тутилади. Зеро, тасаввуф адабиётида ёр деганда худо, унинг гўзаллиги тасвирида Аллоҳнинг сифатлари тушунилади.

Ман аз он ҳусни рўзафзун,ки  Юсуф дошт, донистам
Ки ишқ аз пардаи исмат бурун орад Зулайҳоро.

Мазмуни: Мен Юсуфнинг кундан-кун ортиб бораётган ҳуснидан билдимкн, ишқ охири Зулайҳони поклик пардасидан чиқишга мажбур қилади, Чунки жононнинг ҳусну жамоли қанчалик ошса, ошиқнинг сабру тоқати шунчалик камаяди. Шу сабабли ошиқ расвои олам бўлиши ҳам ҳеч гап эмас.

Агар дашном фармойи в-агар нафрин, дуо гўям,
Жавоби талх мезебад лаби лаъли шакарҳоро.

Мазмуни: агар сен менга дашном берсанг ҳам, ғазаб қилсанг ҳам дуогўйман. Бу ширин лабларга аччиқ сўз ҳам жуда ярашади. Шоир фикрича, маҳбуба тилидан аччиқ сўз эшитиш, бошқаларнинг ширин сўзидан ёқимлироқ.

Насиҳат гўш кун, жоно, ки аз жон дўсттар доранд,
Жавонони саодатманд панди пири доноро.

Мазмуни: эй, жононим, насиҳатга қулоқ сол, чунки оқилу саодатманд ёшлар доно қариялар пандини жондан ҳам яхши кўришади.

Ҳадис аз мутрибу май гўву рози даҳр камтар жў,
Ки кас накшуду накшояд ба ҳикмат ин муамморо.

Мазмуни: Илму ҳикмат билан ҳеч ким бу дунёнинг сир-асрорини ечолган эмас, ечолмайди ҳам.Ундан кўра маю мутрибдан (созу овози билан ҳаммани мафтур қиладиган хонандадан) гапир, фалак сирларини камроқ қидир.

Бу байт ҳам икки маъноли. Иккинчи маъноси ундаги орифона рамзларни англаганда аён бўлади.Тасаввуф таълимотига кўра, Аллоҳни илм билан эмас, туйғулар билан англаш мумкин. Илоҳий муҳаббат йўлида риёзат чеккан ва покланган кишигина Аллоҳ васлига ета олади. Майу мутриб ҳам илоҳий ишқ ва унга етиш воситалари рамзидур.

Ғазал гуфтию дур суфти, биёву хуш бихон,Ҳофиз,
Ки бар назми ту афшонад фалак иқди Сурайёро.

Мазмуни: Ғазал айтдингу дур тердинг (сўзга уста одамларга нисбатан шу ибора ишлатилади). Энди келиб, гўзал овозда куйла, Ҳофиз, фалак сенинг шеъринг тепасидан Сурайё юлдузлари туркумини сочиб юборади. ,

Машҳур шоирлар баъзан ўз ёзганларидан ички ғурурланиш туядилар, фахр билан «мақтаниб» қўядилар. Шарқ мумтоз шеъриятида бунга мисоллар кўп. Низомий, Деҳлавий, Жомий, Навоий ғазалларида ҳам шундай байтлар учрайди. Ҳофизнинг бу байти унинг шеърлари ўша пайтда юксак қадрланганлиги, ўзи эса катта шуҳрат топганидан далолат беради.

1994

Хуршид ДАВРОН
АМИР ТЕМУР ВА ХОЖА ҲОФИЗ
«Соҳибқирон набираси» қиссасидан

Соҳибқирон ёлғиз қолгач, хаёлга ботди. Форс юриши пайтида рўй берган Шайх Ҳофизиддин Шерозий исмли муғомбир шоир билан бўлган учрашувни эслади.

Ўшанда Шерозни қўлга киритган Амир Темур ер тагидан бўлса ҳам Ҳофизни топиб, ҳузурига олиб келишни буюрди. Соҳибқирон назарида иззат-ҳурмат топган Сайид Зайнулобиддин Гунободий шоирни топиб келишни ўз зиммасига олди. Илло, у шайхнинг муриди эди.

Кўп вақт ўтмай сайид ўз муршидини Амир Темурга рўпара қилди. Турон султони қаримсиқ, фақирона кийинган шоирга узоқ қараб турди. Бечора шоир ранг-рўйи оқариб, қисматига нималар битилганини билмоқчидек, бесаранжом аҳволда бош эгиб турарди. Ниҳоят, Амир Темур бир пайтлар ғазабига сабаб бўлган сатрларни, уларнинг муаллифини ҳам ҳайратга солганча, гўзал қироат билан ўқиди:

Агар он турки шерози ба даст орад дили моро,
Ба холи ҳиндуяш бахшам Самарқанду Бухороро…

Орада сукунат чўкди. Тинчликни яна Соҳибқирон бузди:
— Эй, Ҳофиз, менинг кимлигимни биласанму?
Шоир таъзим билан жавоб қилди:
— Сизким, Туронзамин султони, Соҳибқирон Амир Темурсиз!
Амир Темур юз-қиёфасини ўзгартирмай айтди:
— Нафақат Турон, Эрон ҳам бизга тобедур!

Бу сўзларни тинглаб, Ҳофиз бир неча кун аввал одамлардан эшитган гапни эслади. Эмишким, Тус олинган куни Амир Темур Эрону Турон жангларига бағишланган “Шоҳнома”ни ёзган Фирдавсийнинг мозори устига бориб шундай деган эмиш: “Қалқ, эй Фирдавсий! Қалқ-да, мағлуб Турон шавкатини энди кўр!”

Ҳофиз хавотир билан гапнинг давомини кутди. Амир Темур кўп куттирмади:
— Мен Самарқанду Бухорони маъмур этаман, рўйизаминнинг бемонанд шаҳарларига айлантираман деб етти иқлимни зир титратсаму, сен аларни бир қора холга бахшида қиласанму?

Ҳофизнинг зеҳни тез, фикри чаққон эди. У ўша заҳоти уст-бошини кўрсатиб, жавоб қилди:
— Султони олам, мана шу ўйламай-нетмай бахшида қилаверганимдан шундай аҳволга тушдим-да!
Амир Темур бу сўзларни эшитиб, кулиб юборишдан ўзини зўрға тийди. Ичида шоирнинг топқирлигига таҳсин ўқиди. Сўнг қаршисида ўз жавобига бериладиган муносиб баҳони кутиб, бош эгиб турган Ҳофиздан кўз узиб, Сайид Гунободийга қаради. У Соҳибқироннинг амрини пойлаб таъзимда эгилди.
— Шоирга лойиқ вазифа топингиз, мундай фақирликда қолмасун! – деди Амир Темур.

Ҳозир бу воқеани эслаган Соҳибқирон юзида мамнунлик зоҳир эди. Гарчи Амир Темур умрида фақат бир марта, амир Ҳусайнга мактуб ёзаётганда, тўсатдан, ўз-ўзидан қуюлиб келган байтни битган бўлса-да, назмни нозик англар, шеър ўқиганда бу санъатнинг усталари ҳам ҳайрат бармоғини тишлар эдилар. Жаҳонгир қалам аҳлини мудом қўллаб-қувватлар, улар яратган китоблар келажак наслларга салтанатининг қудрати ва шавкатидан хабар етказишларини фаҳмларди. Мана шу фикрга кўра, у жаҳонгирлик фақат жангу жадал ё бузғунчилик эмас, билъакс нотинч ўлкаларни бирлаштириб обод этиш, эл-улус манфаати учун зарур хайрли бинолар тиклаш, донишманду шоирларга кўмак бериш, илму-фанни ривожлантириш деб англарди. У кўзлаган мақсад молу мулк тўплаш эмас, балки уларни юрт ва улус равнақи учун сарфлаш эди. Илло, шоир Гургоний айтганидек:

Умр бўйи Сосоний, Сомонийлар тўплаган
Шунча мулку неъматдан нима қолди бу замон?!
Ва лекин Рўдакийнинг қасида-ю, мадҳлари,
Ҳамда Борбад қўшиғи яшаб келмоқда ҳамон!

Sohibqiron va Hofiz. Omon Muxtor asari. Radiospektakl 1996 yilda O’zbekiston radiosida magnit tasmasiga tushirilgan. Radiorejisyor: Rahmat Jumayev. Amir Temur rolini Tesha Mo’minov, Hofiz Sheroziy rolini G’aybulla Hojiyev ijro etgan.

HOFIZ SHEROZIY
QARO XOLIGA BAXSH ETGUM…
Kibriyo Qahhorova sharhi

Xoja Hofnz Sheroziynnng «Agar on turki Sherozi» deb boshlanuvchn g’azali Sharqda nnhoyatda mashhur. U o’zbek tiliga ham tarjima qilingan. Ammo
uni yanada chuqurroq tushunnsh uchun baytlardagi yashirin ma’nolar, ornfona ramzlar, go’zal tashbehlarnn anglamoq va his etmoq kerak. Bu g’azalnn mumtoz adabnyot  bilnmdonn Knbriyo Qahhorova shunday sharhlaydn:

Agar on turki Sheroziy ba dast orad dili moro,
Ba xoli hinduyash baxsham Samarqandu Buxororo.

Mazmuni: Agar o’sha sherozlik turk go’zali («Turki Sheroziy»ni yana bir ma’nosi «sherozlik sohibjamol» ma’nosida keladi. Xurshid Davron izohi) qalbimni zabt etsa, uning qora xoliga Samarqandu Buxoroni hadya qilarman.

Ma’lumki, ilgari Amu daryodan to Xitoygacha bo’lgan yerlar Turkiston yoki Turon deb atalgan. Turonda ham, Eronda ham aslida turkiy tilda va fors-tojik tilida so’zlashuvchi xalqhlar yonma-yon yashashgan. O’rta asrlarda turkiy xalqlar o’zlarining jangovarligi, harbiy ishga mohirliklari bilan dong taratishgan. Shuning uchun shoir turk mahbubi haqida gapirganda «agar qalbimni zabt etsa» degan iborani qo’llaydi. Samarqand va Buxoro esa o’sha paytda Sharqning eng mashhur shaharlari edi. Ularni hadya etishni va’da qilib, shoir mubolag’ali obraz yaratadi, bu bilan o’z muhabbatining qudratini ko’rsatmoqchi bo’ladi. Shu sababli ham bu bayt yodda tezda muhrlanib holadi. Uning asrlar davomida tildan tilga o’tib kelishi boisi ham shunda.

Bideh soqiy mayi boqiy, ki dar jannat , naxohi yoft,
Kanori obi Ruknobodu gulgashti Musalloro.

Mazmuni: Kel, ey, soqiy, boqiylik mayndan ber, chunki jannatda ham Ruknobod arig’i bo’yiday joyni va Musallodagiday gul sayrini topib bo’lmaydi.

Ruknobod — Sherozda tog’ oralig’idan o’tadigan katta ariq. Bu yerni Saidrukniddin degan shaxs obod qilib, istirohatgohga aylantirgan ekan. Shu sababli ariq va bog’ni Ruknobod deb atagan ekanlar. Musallo ham Sherozdagi sayrgohlardan biri.

Fig’on k-in lo’liyoni sho’xi shirinkori shahroshub,
Chunon burdand sabr az dilki, turkon xoni yag’moro.

Mazmuni: Fig’onkim, bu lo’lilar shirin so’zu nozu karashmalar bilan shahar xalqini o’zlariga maftun qilib qo’yishdi. Turklar taom to’la dasturxonni olib ketganlaridek, ular ham mening sabru qarorimni olib qo’ydilar.

Shuni aytish kerakki, XIII asrning yarmida Chingizxon avlodlari Eronni zabt etgan, ularning qo’shinlari asosini turkiylar tashkil etgan. Fors tilida so’zlashuvchi aholi shu sababli ba’zan mo’g’illarni ham «turk» deb atagan.

Zi ishqi notamomi mo jamoli yor mustag’nist,
Ba obu rangu xolu xat chi hojat ro’yi zeboro.

Mazmuni: Yorning jamoli bizning noqis ishqimizga muhtoj emas, go’zal yuzga pardozu andoz, o’sma-surma, sun’iy xolning nima keragi bor.

Bu bayt ikki ma’noli: ham majoziy, ya’ni dunyoviy ishq, ham haqiqiy, ya’ni ilohiy ishq nazarda tutiladi. Zero, tasavvuf adabiyotida yor deganda xudo, uning go’zalligi tasvirida Allohning sifatlari tushuniladi.

Man az on husni ro’zafzun,ki Yusuf dosht, donistam
Ki ishq az pardai ismat burun orad Zulayhoro.

Mazmuni: Men Yusufning kundan-kun ortib borayotgan husnidan bildimkn, ishq oxiri Zulayhoni poklik pardasidan chiqishga majbur qiladi, Chunki jononning husnu jamoli qanchalik oshsa, oshiqning sabru toqati shunchalik kamayadi. Shu sababli oshiq rasvoi olam bo’lishi ham hech gap emas.

Agar dashnom farmoyi v-agar nafrin, duo go’yam,
Javobi talx mezebad labi la’li shakarhoro.

Mazmuni: agar sen menga dashnom bersang ham, g’azab qilsang ham duogo’yman. Bu shirin lablarga achchiq so’z ham juda yarashadi. Shoir fikricha, mahbuba tilidan achchiq so’z eshitish, boshqalarning shirin so’zidan yoqimliroq.

Nasihat go’sh kun, jono, ki az jon do’sttar dorand,
Javononi saodatmand pandi piri donoro.

Mazmuni: ey, jononim, nasihatga quloq sol, chunki oqilu saodatmand yoshlar dono qariyalar pandini jondan ham yaxshi ko’rishadi.

Hadis az mutribu may go’vu rozi dahr kamtar jo’,
Ki kas nakshudu nakshoyad ba hikmat in muammoro.

Mazmuni: Ilmu hikmat bilan hech kim bu dunyoning sir-asrorini yecholgan emas, yecholmaydi ham.Undan ko’ra mayu mutribdan (sozu ovozi bilan hammani maftur qiladigan xonandadan) gapir, falak sirlarini kamroq qidir.

Bu bayt ham ikki ma’noli. Ikkinchi ma’nosi undagi orifona ramzlarni anglaganda ayon bo’ladi.Tasavvuf ta’limotiga ko’ra, Allohni ilm bilan emas, tuyg’ular bilan anglash mumkin. Ilohiy muhabbat yo’lida riyozat chekkan va poklangan kishigina Alloh vasliga yeta oladi. Mayu mutrib ham ilohiy ishq va unga yetish vositalari ramzidur.

G’azal guftiyu dur sufti, biyovu xush bixon,Hofiz,
Ki bar nazmi tu afshonad falak iqdi Surayyoro.

Mazmuni: G’azal aytdingu dur terding (so’zga usta odamlarga nisbatan shu ibora ishlatiladi). Endi kelib, go’zal ovozda kuyla, Hofiz, falak sening she’ring tepasidan Surayyo yulduzlari turkumini sochib yuboradi. ,

Mashhur shoirlar ba’zan o’z yozganlaridan ichki g’ururlanish tuyadilar, faxr bilan «maqtanib» qo’yadilar. Sharq mumtoz she’riyatida bunga misollar ko’p. Nizomiy, Dehlaviy, Jomiy, Navoiy g’azallarida ham shunday baytlar uchraydi. Hofizning bu bayti uning she’rlari o’sha paytda yuksak qadrlanganligi, o’zi esa katta shuhrat topganidan dalolat beradi.

1994

Xurshid DAVRON
AMIR TEMUR VA XOJA HOFIZ
«Sohibqiron nabirasi» qissasidan

Sohibqiron yolg’iz qolgach, hayolga botdi. Fors yurishi paytida ro’y bergan Shayx Hofiziddin Sheroziy ismli mug’ombir shoir bilan bo’lgan uchrashuvini esladi.

O’shanda Sherozni qo’lga kiritgan Amir Temur yer tagidan bo’lsa ham Hofizni topib, huzuriga olib kelishni buyurdi. Sohibqiron nazarida izzat-hurmat topgan Sayid Zaynulobiddin Gunobodiy shoirni topib kelishni o’z zimmasiga oldi. Illo, u shayxning muridi edi.

Ko’p vaqt o’tmay sayid o’z murshidini Amir Temurga ro’para qildi. Turon sulton qarimsiq, faqirona kiyingan shoirga uzoq qarab turdi. Bechora shoir rang-ro’yi oqarib, qismatiga nimalar bitilganini bilmoqchidek, besaranjom ahvolda bosh egib turardi. Nihoyat, Amir Temur bir paytlar g’azabiga sabab bo’lgan satrlarni, ularning muallifini ham hayratga solgancha, go’zal qiroat bilan o’qidi:

Agar on turki sherozi ba dast orad dili moro,
Ba xoli hinduyash baxsham Samarqandu Buxororo…

Orada sukunat cho’kdi. Tinchlikni yana Sohibqiron buzdi:
— Ey, Hofiz, mening kimligimni bilasanmu?
Shoir ta’zim bilan javob qildi:
— Sizkim, Turronzamin sultoni, Sohibqiron Amir Temursiz!
Amir Temur yuz-qiyofasini o’zgartirmay aytdi:
— Nafaqat Turon, Eron ham bizga tobedur!

Bu so’zlarni tinglab, Hofiz bir necha kun avval odamlardan eshitgan gapni esladi. Emishkim, Tus olingan kuni Amir Temur Eronu Turon janglariga bag’ishlangan “Shohnoma”ni yozgan Firdavsiyning mozori ustiga borib shunday degan emish: “Qalq, ey Firdavsiy! Qalq-da, mag’lub Turon shavkatini endi ko’r!”

Hofiz xavotir bilan gapning davomini kutdi. Amir Temur ko’p kuttirmadi:
— Men Samarqandu-Buxoroni ma’mur etaman, ro’yi-zaminning bemonand shaharlariga aylantiraman deb yetti iqlimni zir titratsamu, sen alarni bir qora xolga baxshida qilasanmu?
Hofizning zehni tez, fikri chaqqon edi. U o’sha zahoti ust-boshini ko’rsatib, javob qildi:
— Sultoni olam, mana shu o’ylamay-netmay baxshida qilaverganimdan shunday ahvolga tushdim-da!
Amir Temur bu so’zlarni eshitib, kulib yuborishdan o’zini zo’rg’a tiydi. Ichida shoirning topqirligiga tahsin o’qidi. So’ng qarshisida o’z javobiga beriladigan munosib bahoni kutib, bosh egib turgan Hofizdan ko’z uzib, Sayid Gunobodiyga qaradi. U Sohibqironning amrini kutib ta’zimda egildi.
— Shoirga loyiq vazifa topingiz, munday faqirlikda qolmasun! – dedi Amir Temur.

Hozir bu voqeani eslagan Sohibqiron yuzida mamnunlik zohir edi. Garchi Amir Temur umrida faqat bir marta, amir Husaynga maktub yozayotganda, to’satdan, o’z-o’zidan quyulib kelgan baytni bitgan bo’lsa-da, nazmni nozik fahmlar, she’r o’qiganda bu san’atning ustalari ham hayrat barmog’ini tishlar edilar. Jahongir qalam ahlini mudom qo’llab-quvvatlar, ular yaratgan kitoblar kelajak nasllarga saltanatining qudrati va shavkatidan xabar yetkazishlarini fahmlardi. Mana shu fikrga ko’ra, u jahongirlik faqat jangu-jadal yo buzg’unchilik emas, bil’aks notinch o’lkalarni birlashtirib obod etish, el-ulus manfaati uchun zarur xayrli binolar tiklash, donishmandu-shoirlarga ko’mak berish, ilmu-fanni rivojlantirish deb anglardi. U ko’zlagan maqsad molu-mulk to’plash emas, balki ularni yurt va ulus ravnaqi uchun sarflash edi. Illo, shoir Gurgoniy aytganidek:

Bu dunyoda Sosoniy, Somoniylar to’plagan
Shuncha mulku ne’matdan nima qoldi bu zamon?!
Va lekin Ro’dakiyning qasida-yu, madhlari,
Hamda Borbad qo’shig’i yashab kelmoqda hamon!