24 май — таниқли шоир Иосиф Бродский таваллуд  топган кун

Иосиф Бродскийнинг илк шеърлариёқ рус адабиётига катта шоир кириб келаётганидан далолат бериб турар эди. Ундай-бундай шоирга бурилиб қараши қийин Анна Ахматова Бродскийни тан олди ва қўллаб-қувватлади. Бироқ, истеъдодсиз қора гуруҳларнинг назарида, бу тан олишнинг ўзидаёқ қандайдир бир аксилшўролик бор эдиким, уни таъқиб қилмаслик мумкин эмас эди. Шундай ҳам бўлди. Шоирга тўхтовсиз тазйиқ ўтказилди, матбуотда ижоди масхараланди, шеърларини нашр этиш тўхтатилди ва охир-оқибат, уни айблаб, суд ҳам қилинди. Қамоқ жазосига ҳукм этилди. Хорижга ҳайдаб юборилди… Бродский адабиётга янги нафас – янги ритм, янги оҳанг ва ўзгача теран маъно олиб кирган шоирлардан. Ўзи айтганидай, “катта шеърлар”, менимча, “ҳикоя-шеър”лар ҳам унинг ихтироси десак бўлади. (Усмон Азимнинг «Эзгулик руҳи» мақоласидан).

БИР КУН, АЛБАТТА, ҚАЙТАМАН
Муҳиддин Раҳимов

Иосиф Бродский ёшлик чоғларида ёзилган бир шеърида: “Васильевск оролига ўлмоқ учун келаман”, деган эди ғайришуурий бир қатъият билан. Бироқ унинг бу истаги, афсуски, амалга ошмай қолди. Шоир жасади Италиянинг кўҳна ва мафтункор шаҳри – Венеция заминига, унинг Сан-Микеле оролидаги қабристонга дафн этилди. Ҳозир И.Бродский мангу уйқуда ётган қабр мармартошига антик Рим шоири Проперцийнинг қуйидаги мисраси ўйиб битилган: “Letum non omnia finit”. (Таржимаси: “Ўлим билан ҳамма нарса ҳам тугай қолмайди”.– М.Р.) И.Бродский ҳаёти ва ижодига татбиқан бу фикр нақадар тўғри, нақадар ҳаққоний!

Шоир жасадининг бу заминга қўйилишида ҳеч қандай тасодиф йўқ, чунки у 1989 йилдан буён Венециянинг фахрий фуқароси эди. Санкт-Петербург каби сув ёқасида қад ростлаган бу маскан унга она шаҳрини эслатиб турган бўлса ҳам, ажаб эмас. Шоир тўрт аср муқаддам ўзи каби қувғиндилар асос солган бу шаҳарни жуда қадрлар ва меҳр билан “Менинг Венециям” дея атарди. Ушбу шаҳар билан боғлиқ кечинмалар шоирнинг талай шеърларига кўчгани алоҳида эътирофга муҳтож эмас. Бир вақтлар мушфиқ Флоренция Данте Алигьеридек беназир фарзандини бадарға қилиб, уни қайта бағрига ололмаган. Энди эса саховатли Венеция И.Бродский тимсолида ўша жудолик ўрнини тўлдирган бўлса ҳам эҳтимол… Аммо Санкт-Петербург-чи, у И.Бродскийдан қолган машъум жудолик ўрнини кимга илтифот кўрсатиб тўлдиради?!»

Аввал бўҳтон-ла тўлиб-тошган мақола, сўнгра мунофиқона уюштирилган суд, кейин эса сургун ёки қамоқ…. Совет тузумининг “бебош” зиёлилардан “қутулиш” усули ана шундай содда эди. Баъзан бундан-да қулай ва осон йўли танланар, улар ими-жимида жиннихонага элтиб, жойлаб қўя қолинарди. Албатта, бу “тегирмон тоши” остидан соғ-саломат чиқиш жуда қийин, боз устига эътиқодини ҳам омон сақлаб қолиш баттар мушкул эди. Кўпинча бундай зиёлилар муҳожирлик қисматини бўйнига олибгина таъқиб ва тазйиқлардан халос бўларди.

1963 йил 29 ноябрь куни “Вечерний Ленинград” газетасида А.Ионин, Я.Лернер ва М.Медведев имзоси остида “Адабиёт теварагида ўралашиб юрган текинхўр” номли мақола босилиб чиқади. Бу фельетон яқинлари ва дўстлари даврасида оддийгина Ося деб тилга олинадиган, адабий гурунгларда эса расман Иосиф Бродский деб навбат бериладиган йигирма уч ёшдаги ўрта бўйли, кенг елкали, малладан келган йигит — Нева бўйидаги шаҳарда анча-мунча танилиб қолган ёш шоир ва таржимон ҳаётини ҳам ана шу “тегирмон тоши” остига улоқтириб юборди.

ЭРКИНЛИК

1940 йил 24 майда икки зиёли – Александр Иванович Бродский (фотомухбир) ва Мария Моисеевна Вольперт (ҳисобчи) оиласида дунёга келган яккаю ягона фарзанд “мазлумлар доҳийси” Сталинга эҳтиром юзасидан Иосиф деб аталганида, унинг ҳали рус шоирлари орасида советларга энг “терс”и бўлиб етишиши ҳеч кимнинг хаёлига келмаган эди.

Буни қарангки, Осянинг шахс ўлароқ шаклланишида ҳам яна ўша “халқлар отаси”, бу гал унинг қонхўр диктатураси қулаши фавқулодда роль ўйнайди. У балоғат палласига энди қадам қўйган вақтда совет хал-қи ҳам янги сиёсий раҳбар — Н.Хрушчёв бошлаб берган “илиқлик” даврига кириб боради. КПСС ХХ съездидаги ёпиқ нутқида шахсга сиғиниш иллатини нафрат-ла қоралаб, сталинча эрксизлик қафасини синдириб ташлаган бу йўлбошчи, афсуски, феъл-атвори бироз тўпори янги “Халоскор”ига умид билан боққан кўпмиллионли халқни росмана эркинликка олиб чиқолмади. Тўғрироғи, ислоҳотлар бобида дадил илгарилаб кетишга қодир бўлмаган Н.Хрушчёв алал-оқибат аввалгисидан бир озгина фарқ қилувчи янги қафас таклиф эта олди, холос. Лекин шуни таъкидлаш жоизки, айтарли барча бир қафасдан бошқасига, қўйингки, андак надомат-ла кўчиб ўтишдан ўзга илож топмаган бир вақтда И.Бродский ҳеч тап тортмай икки қафас ораси – хавф-хатарга тўла… эркинликни танлади.

И.Бродский шахсидаги эркинликнинг ўқтомири унинг табиатидаги ҳаддан зиёд мустақиллик ва ўзига етгунча қайсарликка бориб туташарди. У феъл-атворидаги ана шу хусусиятлар туфайли ҳам ўн беш ёшида Маховойдаги 196-мактабни ҳали 8-синфини ҳам тугатмай қўққисдан тарк этади ва илгари “Арсенал” номи билан донг чиқарган, энди эса 671-рақами билан юритила бошлаган ҳарбий заводга фрезерчи бўлиб ишга кириб кетади.

Ося мактабдан кейинги етти йил мобайнида иш жойини оз эмас-кўп эмас… 13 марта ўзгартиради. Шуниси қизиқки, у танлаган касблар ҳам бир-биридан ҳайратомуз даражада йироқ эди: техник-геофизик, ўт ёқувчи, сантехник, фотограф… Ося, ҳатто, бир муддат жарроҳ бўлишни истаб, турмага қарашли госпитал ўликхонасида прозектор, яъни мурда ёрувчига ёрдамчи бўлиб ишлайди. И.Бродский тез-тез ўзгартириб турган иш жойларининг бир-биридан олисдалиги эса бундан-да ошиб тушар эди: Оқ денгиз соҳиллари, Ёқутистон, Тьянь-Шань тоғлари, Қозоғистон… (Дарвоқе, Ося бу жойларга одатда қисқа муддатли геологик экспедиция сафида келарди.) Кейинчалик бу ҳол уни ёқтирган ва ёқтирмаган кишилар орасида бир-биридан фарқли ва ҳатто бир-бирига зид кўплаб талқинларни юзага келтиради. И.Бродскийнинг ўзи эса бу ҳолни фақат бир сабаб –ўша кезларда унга ҳамма нарса қизиқ туюлгани билан изоҳлайди.

И. Бродский илк шеърини ўн олти ёшида ХХ асрнинг машҳур рус шоири Б.Слуцкийнинг “Литературная газета”да чоп этилган бир туркум шеърлари таъсирида яратган эди. Унинг қалбида бор ҳаётини шеъриятга бағишлаш нияти пишиб етилиши учун эса яна уч йил керак бўлди. 1959 йил геологик экспедиция сафида Ёқутистонга борган бу йигит ҳордиқ куни Якутск кўчаларини айланиб юриб, китоб дўконига кириб қолади ва бу ердан Х1Х аср рус фалсафий шеърияти вакили Е.Баратинскийнинг “Библиотека поэта” сериясида чоп этилган салмоқдор бир жилдлигини сотиб олиб, ўша куниёқ бош кўтармай ўқиб чиқади. “Бу китобни… ўқиб чиқдиму қисматим нима эканини дарҳол англадим”, деб эслаган эди ана шу дамларни И.Бродский 70-йиллар бошида.

И.Бродский феъл-атворидаги эркинликка талпиниши хусусияти уни ғаддор тузум таянчи – КГБ маҳкамаларига жуда барвақт юзма-юз қилади. Унинг устидан мазкур жосуслик идорасига тушган илк чақув ҳақида Я.Гордин шуларни ҳикоя қилиб берган эди. Бу шоир 1958 йилда ўзи таҳсил кўраётган Ленинград университети талабалари илмий анжуманида 20-йиллар рус шеърияти вакиллари – И.Сельвинский ва М.Луговской ижоди юзасидан маъруза қилади ва унга мазкур ўқув масканига эркин тингловчи сифатида қатнаб юрган И.Бродскийни ҳам таклиф этади. Ўшанда ҳеч тап тортмай музокарага қўшилиб кетган Ося кутилмаганда собиқ инқилобчи большевик, эндиликда эса сиёсий муҳожир Л.Троцкийнинг “Адабиёт ва инқилоб” номли китобидан олинган иқтибос билан сўз бошлаб қолса бўладими! Албатта, у бу ишни жўрттага, яъни бировнинг қитиқ-патига тегиш ёки ўзини бир кўрсатиб қўйиш учун қилмаган, балки ўша вақтда бу асарни энди ўқиб тугатган ва ундаги бир фикрни баҳс мавзусига дахлдор деб ҳисоблаган – шугина холос. “Бироқ талабалар илмий кенгаши раҳбари профессор Е.Наумовнинг ўша пайтдаги важоҳатини сиз ҳам бир кўрсангиз эди, – деб эслайди Я.Гордин. – …Унинг Иосифга қарши “оташин” нутқини ҳечам тушуниб бўлмас, чунки у қўрқув ва ғазаб ичида ҳадеб Бродский ва Троцкий фамилияларини чалкаштириб юборарди. Афтидан, у бўлиб ўтган воқеа ҳақида ҳеч пайсалга солмай тегишли жойларни хабардор этган”. Тегишли жойлар дегани эса, биринчи галда, Ленинград КГБси эди.

И.Бродский феъл-атворидаги эркинлик унинг шеърий изланишларига кўчиб ўтмаслиги мумкин эдими, ахир?! И.Бродский билан тенгқур барча навқирон шоирлар “кумуш аср” номи билан адабиёт тарихига кирган Х1Х аср охири — ХХ аср боши шеъриятига ворислик риштаси-ла боғланишни истаса, И.Бродский бўлса бу борада ҳам анча ўзи “умумтўда”дан четда қолиб кетган эди. Бу даврда у Х1Х аср бошида яшаб, медитатив руҳда шеърлар ёзган Е.Баратинский, К.Батюшков, П.Вяземскийлардан руҳий имдод сўрайди. Ося бошқаларга ўхшамаслик важидан ҳатто барча даврларда ҳам рус шеъриятининг энг улуғ вакили бўлиб қоладиган А.Пушкин таъсиридан-да ўзини онгли равишда четга олади.

И.Бродский ҳаёти ва ижодини тадқиқ этган олимлардан бири – В.Полонскийнинг таъкидлашича, 60-йилларда И.Бродскийнинг Ленинград Технология институтида таҳсил олувчи ёш шоирлар — Е.Рейн, А.Найман, Д.Бобишев билан яқинлашиши унинг ижодий ўсишига таъсир кўрсатади. Қолаверса, Осяни 1961 йил 7 августда ХХ аср улуғ рус шоираси А.Ахматова билан илк бор учраштирган ҳам шулардан бири — Е.Рейн эди. Бир жиҳатни алоҳида қайд этиш жоизки, бу вақтга келиб анча кексайиб қолган шоира барча шогирдлари орасида айниқса И.Бродскийга бошқача меҳр ва илтифот кўрсатади. А.Ахматова бу йигитда “катта Ося” – ХХ аср улуғ рус шоири О. Мандельштам билан ўхшаш баъзи хислатларни кўргани ҳам бунга сабаб бўлгандир, эҳтимол. Лекин, нима бўлганда ҳам, у И.Бродскийни ҳали олдинда шон-шуҳратга бурканган шоирлик тақдири ва… изтиробга тўлиб-тошган инсонлик қисмати кутиб турганини башорат қилади.

Н.Хрушчёв даврида ёш шоирлар эстрадага бемисл шиддат билан талпингани ҳақида кўп ёзилган, албатта. Бундай интилишдан четда қолмаган И.Бродский ҳам гоҳ Ленинград давлат университети, гоҳ В.Маяковский номидаги кутубхона, гоҳ Ленсовет номидаги маданият саройида шеър ва таржималари билан чиқишлар қилади. Бироқ Ося ҳар гал саҳнага кўтарилди, дегунча албатта бир бесаранжомлик пайдо бўлар, Я.Гординнинг эътирофича, бунинг асосий сабаби унинг шеърни ўзига хос тарзда ўқиши эди. У шеър ўқиш жараёнида оҳанг эътибори ила шундай баланд шиддатга эришардики, баъзи тингловчилар ўзини ҳатто тоби қочгандек ҳис эта бошларди. Ахир, шоирдан “таралаётган” руҳий қувват шунчалик кучли бўлар ва бунга унча-мунча асаб дош бериши мушкул эди-да! И.Бродский мухлислар қаршисида ёниб-жўшиб шеър ўқир экан, унда ижод онларидаги руҳий ҳолат гўё тескари тарзда қайтадан рўй берарди. Яъни, ижод лаҳзаларида шеър унинг қалбини қай тарзда кучли тўлғониш билан тарк этган бўлса, ўқиш онларида, аксинча, ўшандай кучли тўлғониш билан қалбга қайтиб кирарди. Мана шундай “омил”лар туфайли ҳам унинг шеърлари баъзи кимсаларга ғалати ва ҳатто хавфли кўринар, оқибатда, юқорида айтилганидек, бесаранжомлик бошланиб қоларди.

Аслида-ку И.Бродский шеърларига советларга қарши деган тамға босиш инсофдан бўлмас. Чунки, уларда мавжуд тузумни ағдариб ташлашга очиқ даъватлар у ёқда турсин, ҳатто ўткир сиёсий муаммони кўтариш ҳам кўзга ташланмасди. И.Бродский шеърларининг советларга ёт деб қаралишига асос бўлган сабаб нима эди, унда? У ўз шеърларида руҳиятнинг шу қадар юксак маъволарига кўтарила олардики, одатда, бундай “меърож” жуда камдан-кам инсонгагина насиб этади. Шу туфайли бу шеърлар уларни ўқиган ёки тинглаган кишиларда инсон деган мўътабар номга муносиб ҳаёт кечириш билан боғлиқ надоматли соғинч ҳиссини пайдо қиларди. Бир сўз билан айтилса, И.Бродский шеърлари ўзининг ана шундай моҳияти билан советларнинг мағзи пуч, ёлғон мафкурасини беихтиёр чиппакка чиқарарди. Бутун жамият ёппасига эрксизлик сиртмоғида бўғилиб ётган бир вақтда унинг шеърларида руҳий эркинликнинг баралла уфуриб туриши исён сифатида қабул қилинган бўлса, бундан ажабланишга ҳожат йўқ…

“ҚОРА ОДАМ”

Ҳар қандай манфур идора усули ўз тажассуми бўлган қабиҳ кучлар дасти билан иш кўради. ХХ аср улуғ рус шоири С.Есенин видо каломи бўлмиш сўнгги достонида уни маҳв этиш учун бетиним таъқиб қилиб юрган бундай ёвуз кучни “қора одам” деб таърифлаган эди. И.Бродский тақдирида ана шундай “қора одам” ролини совет тузумининг арзимас “мурвати” бўлган Я.Лернер отлиғ кимса ижро этади. Уни бундай хатти-ҳаракатга даъват этган ички сабаб нима эди, деган савол туғилиши табиий. Рости, бу саволга жавоб унча қийин ҳам, боз устига, ҳатто янги ҳам эмас: бу – мансаб илинжи, мартаба ҳаваси эди. Яҳудий бўлгани сабаб Сталиннинг қаҳри қаттиқ замонида амал курсисига яқин йўлолмаган бу кимса Хрушчёвнинг ола-ғовур даврида, куни туққанини сезиб қолади. Ана шундан кейин у қандай қилиб бўлса ҳам, Ленинград шаҳри ҳамда вилояти раҳбарлари назарига тушиш йўлларини қидира бошлайди…

РСФСР Олий Совети Президиумининг 1961 йил 4 май кунги “Ижтимоий фойдали меҳнатдан бўйин товлаб, жамиятга ёт тарзда текинхўрлик билан ҳаёт кечираётган шахсларга қарши курашни кучайтириш тўғрисида”ги фармон Я.Лернерга ўхшаш нобакор кимсалар қўлида хавфли қуролга айланади. Ушбу фармон тез орадаёқ ўша даврнинг бош ялови бўлиб қўлларда “ҳилпирай” бошлайдики, бу ҳол қуйидаги сабаб билан изоҳланар эди: Н.Хрушчёв яна йигирма йилдан кейин СССРда коммунизм барпо бўлади, деб ваъда берган ва энг баланд минбардан туриб қилинган бу “башорат”га бутун совет халқи, албатта, чиппа-чин ишонган эди. Шу сабабдан ҳам хомхаёлга берилган оддий одамлар мазкур фармонни орзу қилинган мақсад – коммунизм сари этувчи силсиланинг бир ҳалқаси деб қабул қилади. Жамият шу ҳужжатни дастак қилиб олиб, ҳар хил пияниста, чайқовчи, фоҳиша, тиланчи унсурлардан халос бўлишни кўзлаган ва аслида бундай ниятнинг ҳеч бир ёмон томони ҳам йўқ эди. Бироқ, таассуфки, қонун устувор бўлмаган жамиятда ҳокимиятни эгаллаб олган кимсалар уни ўзи хоҳлаган йўлга солиб юбориши ҳеч гап эмас экан…

Я.Лернер И.Бродский устидан туҳмат ва нафрат тўла чақув қоралайди ва уни шошилинч “Вечерний Ленинград” газетасига элтиб беради. У анча йиллардан бери бу газетанинг штатсиз мухбири ҳисобланар ва таҳририят ходими И.Берман билан, айниқса, ош-қатиқ бўлиб кетган эди. М.Медведьев имзоси билан “ижод” қилувчи И.Берман бошқа бир ҳамкасби – А.Ионинни ҳам ҳаммуаллифликка чақиради ва Я.Лернернинг “зувала”си асосида қўлбола бир фельетон ясайди.

ФЕЛЬЕТОН

Лернер “қалам”ига мансуб бу фельетон бошдан-оёқ сиёсий сафсата билан тўлиб-тошган, бу ҳам етмагандек далиллар ҳам қўпол тарзда сохталаштирилган эди. И.Бродский бу ҳақда гапириш имкони туғилганида “Исми шарифимдан бўлак мақоладаги ҳамма гаплар ғирт ёлғон!” деган эди дарғазаб бўлиб. Муаллифлар ҳатто ўз қаҳрамонининг аниқ ёшидан ҳам бехабар бўлган чоғи, унга “сахий”лик билан яна уч йилни қўшиб юборган эди. “Йигирма олти ёшли (?) соппа-соғ йигит тўрт йилдан бери ижтимоий-фойдали меҳнат билан шуғулланмайди, — деб ёзганди фельетончилар. — У қўлига онда-сонда тушиб қоладиган тасодифий иш ҳақи ҳисобига кун кечиради, аҳволи жуда ночорлашиб қолган пайтларда эса Ленинград газеталарининг штатсиз фотомухбири бўлган отаси пулдан қарашиб юборади. Гарчи ота ўғлининг феъл-атворидан норози бўлса ҳам, уни ҳалигача қорнини тўқлаб, устини бутлаб юрибди”. Хуллас, улар зўрма-зўраки тарзда И.Бродскийга ишёқмас, ялқов, текинхўр деган тамғани босиш ва ўша фармон сиртмоғи остига олиб келишни ният этгани очиқ-ойдин кўриниб турарди.

И.Бродскийни текинхўр деб исботлаш учун унинг шеърият бобидаги заҳматларини ҳам йўққа чиқариш зарур эди, албатта. Акс ҳолда, қаранг-а, ҳеч қаерда ишламаса ҳам, барибир, ажойиб шеърлар ёзибди-ку, деган гап бўлиши тайин эди. Шу сабабли фельетончилар унинг шеърларини мана бундай “баҳо” билан сийлайди: “И.Бродскийнинг ночор тақлидий “битик”лари кишида аянчли таассурот қолдиради. У ўзича бирор янги асар ярата олмаган, сабаби бунга кучи етмаган: унда билим, маданият камлик қилган. Ахир, ўрта мактабни ҳам тугатмаган чаласавод одамда бу фазилатлар қаердан бўлсин?!”

Мақолада И.Бродскийнинг такасалтанг ҳамтовоқлари дея бир неча кишининг номи тилга олинадики, аслида буларнинг баъзилари унга бутунлай нотаниш бўлса, баъзилари узоқ таниш эди, холос. Табиийки, фельетончилар аслида И.Бродскийга ҳаммадан ҳам яқин бўлган А.Ахматова, К.Чуковский, С.Маршак, Д.Шостакович каби таниқли зотлар номини жўрттага тилга олмайди. Мақолада номи зикр этилган бошқа икки шахс — А.Уманский ва О.Шахматовлар ҳақида эса бир жуфтгина сўз айтиб ўтиш лозим. 1962 йилда И.Бродскийнинг дўсти (аниқроғи, оғайниси) бўлган собиқ ҳарбий учувчи О.Шахматов рухсатсиз қурол сақлашда айбланиб Красноярскда КГБ ходимлари томонидан ҳибсга олинади. Тергов чоғида унинг оғзидан беихтиёр Ленинградда А.Уманский бошлиқ советларга қарши махфий гуруҳ фаолият юритяпти, деган гап чиқиб кетади ва калава янада чуваланиб у мазкур гуруҳ билан алоқада бўлган ўнлаб кишини ҳам номма-ном айтиб беришга мажбур бўлади. Бу ҳам етмагандек, О.Шахматов гап орасида 1961 йили И.Бродский билан Самарқандда учрашиб, бу ердан Термизга учадиган кичик бир самолётни Афғонистонга олиб қочиш бўйича режа тузганлари, лекин кўз остига олиб қўйилган самолёт бакида бензин оз қолгани боис бу фикрдан воз кечганлари ҳақида ҳам “гуллаб” қўяди. Оқибатда О.Шахматов ҳамда А.Уманскийлар устидан дарҳол жиноий иш қўзғотилади, И.Бродский эса аввал гувоҳ, сўнгра гумондор сифатида терговга тортилади. Хайриятки, Бродский иши юзасидан сўроқ қилинган ўн икки нафар гувоҳнинг бирортаси ҳам О.Шахматов даъвосини тасдиқламайди ва шу боис, гарчи хоҳламайроқ бўлса ҳам, унинг устидан тергов ҳаракатини тўхтатишади. Бироқ, табиийки, шундан кейин хавфсизлик органлари бу “бебош” йигитнинг ҳар бир қадамини ҳушёр кузата бошлайди.

Дарвоқе, И.Бродский кейинроқ АҚШлик журналист С.Волков билан қилган суҳбатида қадимий шаҳар осмони остида шундай режа ҳақиқатдан ҳам тузилган эди, дея холис тан олади. Лекин шуни ҳам эсдан чиқармаслик керакки, бу 20 ёшли шеърпараст йигит хаёлида дафъатан етилган “жозибадор”, аммо болаларча пуч режадан ўзга нарса эмасди. Ҳаёт бағрида росмана яшашдан кўра у ҳақда шоирона хаёллар суришга кўпроқ лаёқатли бўлган одамлар бунақа телба-тескари режалардан қанча-қанчасини ўйлаб юборгани ҳолда улардан бирортасини ҳам рўёбга чиқаролмаслиги кўп бор кузатилган ҳол, албатта. Гарчи қилни қирқ ёрадиган КГБчилар И.Бродскийни бу борада тумшуғидан илинтира олмаган бўлса-да, Лернер ҳеч тап тортмай уни “Ватанга хиёнат қилмоқчи бўлган”, дея бадном этмоқчи бўлади. Шу ўринда бир азалий чалкашликка муносабат билдириб ўтиш фойдадан холи бўлмас. Нимагадир барча замонларда ҳам одамлар “тузум” ҳамда “ватан” тушунчаларини бир-бирига аралаштириб келган. Бунинг остида шунчаки калтафаҳмлик ётади, деб ўйлаш баттар калтафаҳмлик бўлади, холос…

Фельетон ана шунча гап-сўздан кейин дўқ-пўписа билан тугаши ҳеч кимда таажжуб уйғотмайди, албатта. Лернернинг фикрича, социалистик турмуш тарзига ёт ҳолда текинхўрлик билан ҳаёт кечириб, бошқа ёшларга бузғунчи таъсир кўрсатаётган, бу ҳам етмагандек, қалбида совет тузумига нафрати жўш уриб, буржуача Ғарбга астойдил сажда қилаётган чаласавод модернчи ва шаклбоз И.Бродскийга Ленин номидаги шаҳарда, коммунизм қурувчилари орасида мутлақо ўрин йўқ!

ТАЪҚИБ

И.Бродский мақола босилган куннинг ўзидаёқ “Вечерний Ленинград” газетаси бош муҳаррири Б.Марков номига раддия мактуби ёзади ва уни пайсалга солмай газета таҳририятига йўллайди. Ўз-ўзидан аниқки, ёш шоир ва таржимон изтиробу эҳтирос билан ёзган бу хат газета юзини кўрмайди, бош муҳаррир уни бамайлихотир бир четга суриб қўя қолади, холос. Бугунги кунда мазкур раддия И.Бродский ўша вазиятда нақадар анойиларча иш тутганига бир далил сифатида қимматга эга, холос. Лекин ўша кунларда ёлғон-яшиқдан иборат бу мақолага унга ўхшаб соддадиллик билан эътироз билдириб, таҳририятга раддия юборган бошқа кишилар ҳам бўлган.

Ана шундай инсонлардан бири – Н.Грудининанинг мазкур воқеага доир хотиралари ғоят диққатга сазовор. “Мен И.Бродский ишига қандай аралашиб қолганимни биласизми? – дея ҳикоя қилган эди у 80-йиллар адоғида. – Тўғриси, фельетонга қадар бу йигитнинг шеърларидан ҳам, таржималаридан ҳам дурустроқ хабардор эмасдим. Фельетонда Пионерлар саройидаги мен раҳбар бўлган шеърият тўгарагига илгари қатнаб юрган бир қизнинг номи ҳам тилга олинган бўлиб, унинг онаси бир маҳал кўзи жиққа ёшга тўлган ҳолда ҳузуримга кириб келди-да, мана кўрасиз, шу мақолани дастак қилиб олиб, Марианнани энди университетда нари обориб-бери обкелишади, дея куйиниб сўзлай кетди. Мен бу воқеадан ғазабим қўзиб, “Вечерний Ленинград” газетасига қўнғироқ қилдим. Мақола муаллифларидан бири – таҳририят ходими Берман менинг саволимга жавобан бир нималар дея ғўлдираган бўлди. Эртасига эса Прокофьев (Ленинград Ёзувчилар ташкилоти раҳбари – М.Р.) мени қабулига чақириб, ҳе йўқ-бе йўқ “Шаҳар партия комитети газетасини айблашга қандай журъат этдинг”, дея бақириб қолса бўладими?! Мен ҳам бўш келмай “Қалбим буюрган гапни айтдим. Хўш, бунга ҳаққим йўқми”, деб жавоб қайтардим. Ана шундан сўнг мени котибиятга чиқириб, муҳокама қилишди”…

“Вечёрка”даги ўша мақола сабаб Прокофьев билан тузуккина айтишиб олгач, менга ҳар тарафдан сим қоқишлар бошланди, – дея хотирлашда давом этади шоира. – Долинина қўнғироқ қилди, Эткинд қўнғироқ қилди, яна кимлардир қўнғироқ қилди… “Нега бир ўзинг олишиб ётибсан, кел, биргалашиб курашамиз!” деб чорларди улар. Долинина ўша кунларда Бродскийнинг Гальчинскийдан қилган таржималарини олиб келиб берди. Тўғриси, бу таржималар кутилмаганда мени ҳайратда қолдирди, чунки улар Лозинский, Чуковскийларнинг энг яхши таржималари қатори эди. Мен шу нарсани англадимки, бу йигит Гальчинскийдек шоирни шунақа таржима қилибдими, демак унинг ўзи ҳам ҳазилакам шоир эмас…”

Лернернинг шов-шувга сабаб бўлган ушбу фельетони гўё сел қуйиши олдидан чақмоқ чақишдек бир гап эди. Шундан сўнг И.Бродскийга нисбатан ҳамланинг навбатдаги, иккинчи босқичига ўтилади ва унинг ҳар бир қадамини изма-из пойлаб юришлар бошланади. Бундан шубҳа қилмаса ҳам бўладики, “ўта масъулиятли” бу ишга жалб этилган кишилар ҳам Я.Лернер сафдошлари, яъни кўнгилли дружиначилар эди. И.Бродский ўша кезларда Я.Гординга бу ҳақда “Икки эркак ва бир аёл ортимдан изма-из пойлаб юрибди. Улар бу “топшириқ”ни худди расво фильм-лардаги каби нўноқлик билан бажаряпти – мен ортимга ўгирилиб қарадим дегунча улар деворга қапишиб олади”, дея ҳам кулиб, ҳам куйиб гапириб берган эди…

Бу ҳолни иш ҳибсга олиш сари кетаётганига бир ишора деб тушуниш тўғри бўларди. Бироқ, ҳамонки гап шоир ҳақида кетар экан, Ленинград Ёзувчилар уюшмаси розилигисиз унга нисбатан бирор чора қўриб бўлмасди, албатта

Ҳар ерда ҳозиру нозир Я.Лернер 1963 йил 17 декабрда Ленинград Ёзувчилар ташкилотининг котибият мажлисида сўзга чиқиб, Дзержинский туман прокурори А.Костаковнинг И.Бродский ишини жамоатчилик судига топшириш ҳақидаги мактубини ўқиб эшиттиради. Жамоатчилик суди аслида иши кўрилаётган шахснинг яшаш ёки ишлаш жойидаги фуқаролар йиғилиши ҳисобланар, И.Бродский ёш шоир экани сабаб, бу уюшманинг расман аъзоси бўлмаса ҳам, Ёзувчилар ташкилотида суд қилиниши мантиққа мувофиқ эди. Одатда, жамоатчилик суди тартиббузарга ёлғондакам дўқ-пўписа қилиб, уни бир оз бўлса-да инсофга келтириш билан кифояланар, лекин баъзида ишни ҳатто ҳақиқий судга ошириб юборишга ҳам “журъат” этарди. Ленин-град Ёзувчилар уюшмаси И.Бродский масаласида худди ана шу кейинги, қаттиққўл чорани қўллайдики, бунга нима сабаб бўлган эди, деган саволни асло очиқ қолдириб бўлмайди. Л.Лосев мазкур жумбоққа ечим излар экан, “Бунинг сабаби битта, у ҳам бўлса қўрқув эди, – деган хулосага келади. – Чунки, ўша йилларда котиблик қилган шахслар ёзувчи сифатида Сталин даврида шаклланган ва ҳалигача ҳам ўтмиш бағрида яшаб келар эди”.

Ленинград Ёзувчилар уюшмасида бўлиб ўтадиган бу жамоатчилик суди 1963 йил 25 декабрга белгиланган бўлиб, унга “жавобгар” И.Бродскийнинг келмагани ҳам уларни қаттиқ дарғазаб қилган бўлса, эҳтимол. Ваҳоланки, бу вақтда ёш шоир Москвадаги Кашченко номли психиатрия шифохонасига ётқизилган ва уни эртами-кечми албатта ҳибсга олишади, деб хавотирланган яқинлари ва дўстлари айрим таниш шифокорлар маслаҳатига кўра ана шундай шошилинч чора кўрган эди. И.Бродский балки шу йўл билан мудҳиш кўргуликдан сақланиб қолар, деган умид уларга куч бағишлаган бўлса ҳам, эҳтимол. Бироқ адоғи йўқ руҳий зўриқишлардан тинка-мадори қуриган И.Бродский ростдан ҳам ақлдан озиб қолмасам эди, деб ҳадиксираб, бир неча кун ўтар-ўтмаёқ яқинлари ва дўстларига уни бу ердан тезроқ олиб чиқишларини сўраб ўтина бошлайди. И.Бродский 1963 йилнинг сўнгги кунларида, ниҳоят, шифохонадан чиқишга муваффақ бўлади ва унга хайрихоҳ кишилар кутган шизоид психопатия ҳақида ташхисни “қўл”га киритади.

Янги, 1964 йилнинг кириб келишини Москвада нишонлаган И.Бродский 2 январь куни дўсти Л.Штерндан севган қизи М.Басманова бу айёмни Ленинград яқинидаги Зелиногорск деган жойда, хилват дала ҳовлида Д.Бобишев билан бирга ўтказгани ҳақида билиб қолади. Иосифнинг қалбини забт этган Марина кўҳликкина мусаввир қиз бўлиб, бу икки ёш илк дафъа 1962 йил 2 январда танишган эди. (Тасодифни қаранг: икки йил олдин улар шу куни дастлаб танишган бўлса, икки йил кейин эса шу куни… ораларига илк нохуш гумон оралайди.) ХХ аср улуғ рус абстракционисти К.Малевичга бири дўст, бошқаси шогирд бўлмиш икки мусаввир никоҳидан дунёга келган бу қиз ҳар қандай одамда ҳам кучли таассурот қолдиришга қодир эди. А.Ахматова у ҳақда мана бундай фикр билдирган эди: “Шунчалар нозик, шунчалар ақллики… Юзига қандай оро беришини айтмайсизми?! Тағин ҳеч қандай упа-эликсиз… Фақат совуқ сувнинг ўзи билан-а…” И.Бродский унга боқиб, Уйғониш даври немис мусаввири Л.Кранах чизган самовий фаришталарни кўрарди гўё. (У, айниқса, Эрмитажга қўйилган “Олма ушлаб турган Венера” суратини кўз олдидан кетказмас эди.) Хуллас, бу совуқ хабарни эшитган И.Бродский дарҳол Ленинградга етиб келади ва севгилиси дўсти билан ўзига… хиёнат қилганидан воқиф бўлади.

Бир вақтнинг ўзида икки ёқлама аёвсиз зарба олган И.Бродский ҳар қанча уринса ҳам бу кўргуликка дош бера олмайди – у орадан бир неча кун ўтар-ўтмас вена қон томирини кесиш йўли билан умрига нуқта қўймоқчи бўлади. Тасодифан омон қолган бу ёш шоир бошига ёпирилган бало-қазога унинг яқинлари ва дўстлари ғаддор тузум зуғуми, деб қараган бўлса, унинг ўзига эса Маринадан ажралишгина фожиа бўлиб кўринади, холос…

1964 йил 8 январь куни “Вечерний Ленинград” газетаси “Шаҳримизда текинхўрларга ўрин йўқ!” деган сарлавҳа остида яна бир мақолани босиб чиқаради. Мазкур мақола қуйидаги “оташин” бир хитоб билан якунланган эди: “И.Бродский ва уни қаноти остига олаётган кишилар жамоатчилик ҳукмидан сақланиб қоламиз, дея хомтама бўлишмасин. Бизнинг ақли-ҳуши жойида бўлган ёшларимиз уларга қарата мана бундай демоқда: “Бродский шунча ишёқмаслик қилгани, жамият ҳисобига яшагани етар! У меҳнатга дарҳол бел боғламаса, яна ишлашдан бўйин товласа, энди ўзидан кўрсин! “ Бир сўз билан айтганда, аввалги мақола И.Бродскийни “текинхўр” сифатида муросасиз фош этган бўлса, ке-йинги мақола эса энди уни ҳеч бир аямай жазолашни талаб қиларди.

Шу тариқа 1964 йил 13 февраль куни И.Бродский ҳибсга олинади. Бу хусусда шоирнинг отаси Александр Иванович шаҳар прокурори С.Соловьёв номига ёзган хатида ушбуни маълум қилади: “13 февраль куни соат 21 дан 30 минут ўтганда И.Бродский кўчага чиқатуриб, фуқаро кийимидаги уч киши томонидан тўхтатилади, улар ўзларининг ким эканини айтмай ва ҳеч қандай ҳужжат кўрсатмай ўғлимни машинага ўтқазади ҳамда Дзержинский туман ички ишлар бўлимига олиб боради. Бу ерда ҳам қўлга олиш ёки қамаб қўйиш ҳақида ҳеч қандай ҳужжат тузилмай, И.Бродский зудлик билан бир кишилик камерага ўтқазиб қўйилади. Кейинчалик унга бу чора халқ судининг ажримига биноан амалга оширилгани ҳақида маълум қилинади.

14 февраль куни йўқолиб қолган ўғлимизни қидириб вақтимизни бесамар ўтказдик, уни сўраб икки бор Дзержинский туман милиция идорасига мурожаат этдик ва тун ярмига борибгина фарзандимиз шу ерга қамаб қўйилгани ҳақида тасодифан билиб қолдик…

Милицияда бўлган пайтимизда шу куни ўғлимизга “Тез ёрдам” чақиртирилгани тўғрисида хабар топдик, аммо воқеа сабаби ҳақида бизга ҳеч қандай маълумот беришмади, бу милициянинг “ички иши” дея гапни қисқа қилишди, холос. Кейин билсак, ўғлимиз юрак хуружини бошдан кечирган, шифокор унга камфора аралаштириб укол қилган, аммо фарзандимиз шундан кейин ҳам бир кишилик камерада қолаверган экан…”

Шу ерда воқеалар ривожига бевосита алоқаси бўлмаса ҳам, бир гапни айтиб ўтсак, бизнингча, зарар қилмас. И.Бродский 1964 йилнинг ўша 14 февраль кунида ўз ҳаётидаги илк юрак хуружини бошдан кечиради. Кейин эса бундай ҳуружлар уни йиллар мобайнида бот-бот таъқиб этади ва у муттасил янаги туғилган кунимга соғ-омон ета олармиканман, деган гумон ва ҳадик ичида яшайди. И.Бродскийни тириклар орасидан олиб кетган сўнгги хуруж эса 1996 йил 28 майда, расмий таъзияномада қуруқ қилиб айтилишича, уйқудалик пайтида рўй беради.

СУД

Ниҳоят, совет тузумининг энг шармандали суд жараёнларидан бири бўлиб тарихга кирган ўша адлиявий, яна ҳам тўғрироғи, сиёсий “томоша” фурсати етиб келади. Совет тузумининг адолат “посбон”ларидан бири — судья И. Савельева раислигида бўлиб ўтган икки мажлисдан иборат бу суд жараёнига тўхталишдан олдин бир мулоҳазани айтиб ўтсак, балки ортиқча бўлмас. Аксарият тадқиқотчилар И.Бродский иши юзасидан бўлиб ўтган судни ХХ аср улуғ немис модернисти Ф.Кафканинг “Жараён” романига қиёслаб таҳлил қилишни маъқул кўради. Дарҳақиқат, Ф.Кафканинг ҳатто исми шарифи ҳам тўлиқ қайд этилмаган қаҳрамони Йозеф К. сингари И.Бродский ҳам мутлақо бемаъни важ-карсон билан қора курсига ўтқазилган, яъни шоир одам… буғдой етиштирмай, пўлат қуймай ёки бино тикламай, фақат… шеър ёзиб юравергани учун суд залига келтирилган эди. Бу жараён яна шунинг учун ҳам кафкаёна суд деб баҳоланишга лойиқ эдики, қора курсидаги одам ўзини асоссиздан-асоссиз суд қилишаётганини била туриб ҳам, пировардида бемаъни ҳукмга ғайришуурий бўйсунади, итоат этади…

Эҳтимол нопок кимсалар бир-бирлари билан вақтичоғлик дамларида топишар, бироқ софдил одамлар аксарият қийин лаҳзаларда яқинлашишади. И.Бродский шу вақтгача бирор марта юзма-юз келиб, бирор оғиз гаплашмаган одами — москвалик ёзувчи ва журналист Ф.Вигдорова унинг тақдирига ўша кунларда нажот фариштаси мисол кириб келган. Дарҳақиқат, у И.Бродский иши бўйича ҳар икки суд мажлисини ҳам стенограмма шаклида қоғозга тушириб олмаганида, бу йигитнинг кейинги ҳаёти бошқача кечиши наинки мумкин, ҳатто тайин эди. Хайриятки, суд арафасида И.Бродскийнинг яқинлари ва дўстлари худди эртани олдиндан кўргандек, Ф.Вигдоровага мурожаат этган ва агар ёш шоир иши судда кўриладиган бўлса, дарҳол Ленинградга етиб келиши юзасидан ваъдасини олган эди. Бениҳоя ҳалол ва мард инсон бўлган Ф.Вигдорова судья И.Савельеванинг бир неча марта қатъий тақиқлашига қарамай, қоғозга туширган ёзувлар ошкоралик бўғилган ўша даврда И.Бродский ишига оид бирдан-бир ҳужжат вазифасини адо этади.

Хуллас, 1964 йил 18 февраль куни Қўзғолон кўчаси 36-уйда жойлашган Дзержинский туман халқ суди биносида И.Бродский иши юзасидан биринчи суд мажлиси бўлиб ўтади. Ф.Вигдорова ёзувларига ҳаттоки юзаки кўз югуртириб ҳам И.Бродский иши деб аталган бу “томоша”да бош ролни ижро этган судья И.Савельева ўзини нақадар соҳиби қудрат дея ҳис этганини фаҳмлаб олиш мушкул эмас. Шоир шахси ҳамда бадиий ижод масаласида ҳеч вақога ақли етмаса ҳам, бу аҳволи ўзини нақд Фемида деб ҳисоблашига монелик қилмаган судьянинг И.Бродскийга ташлаган ҳар бир луқмасида беписандлик аралаш нафрат уфуриб турарди:

“Судья: Умуман, мутахассислигингиз нима?
Бродский: Шоир. Шоир-таржимон…

Судья: Сиз бунга ўқиганмисиз?
Бродский: Тушунмадим, бунга деганингиз нима?

Судья: Шоирликка-да. Шоирлар тайёрлайдиган… уларни ўқитадиган… институтни тамомлашга ҳаракат қилмаганмисиз?
Бродский: Йўқ, шоирлик маълумот орқасидан келади, деб ҳеч ўйламаган эканман.

Судья: Хўш, унда ниманинг орқасидан келади?
Бродский: Менинг ўйлашимча, бу (бир оз тараддудланиб)… Худонинг инояти…”

Одам шоир, ёзувчи ёки драматург бўлиши учун чўнтагида албатта дипломи бўлиши шарт, дея шак-шубҳасиз ишонадиган киши билан баҳс қилиб ўтириш Дон Кихот каби шамол тегирмони билан жанг қилишдек кулгули иш, албатта. Лекин, начора, манфур идора усули бундай калтабин киши эгнига судьялик либосини кийдириб қўйган, унинг маслаҳатчилари бўлса ушбу масалада ундан бешбаттар ўтиб тушарди.

Мажлисда суд билан боғлиқ зарур расмиятчиликлар адо этиб бўлиниши ҳамоноқ адвокат З.Топорова қуйидаги мазмунда баёнот беради: “Мен фуқаро И.Бродскийни суд-тиббиёт экспертизасига юбориб, унинг соғ-лиғига доир ҳақиқий аҳволни аниқлаш лозим, деб ҳисоблайман. Негаки суд, авваламбор, унинг саломатлиги доимий иш билан банд бўлишига тўсқинлик қилган ёки қилмагани ҳақида бир хулосага келиб олиши зарур”. Сўнгра адвокат суд ҳайъати олдига яна бир адолатли талабни қўяди: “Фуқаро И.Бродский дарҳол соқчилар кузатувидан озод қилиниши шарт. Чунки, у ҳеч қандай жиноят содир этмаган ва уни ҳибсда ушлаб туриш қонунга хилоф. У доимий яшаш жойига эга ва ҳар қандай пайтда суд чақириғи билан талаб этилган жойга бориши мумкин”.

Суд ҳайъати адвокат З.Топорованинг И.Бродскийни суд-психиатрия экспертизасига юбориш ҳақидаги биринчи талабини қондиради. Бироқ жавобгарни соқчилар кузатувидан озод этиш ҳақидаги иккинчи талаб рад этилиб, уни суд-психиатрия экспертизасига олиб бориш 18-милиция бўлими зиммасига юклатилади. Шу тариқа И.Бродский иши юзасидан қисқа вақт давом этган дастлабки суд мажлиси ниҳоясига етади.

Ана шундан сўнг И.Бродский Пряжа дарёси бўйидаги 2-психиатрия шифохонасида зарурати бўлмаса ҳам… уч ҳафта мажбуран ушлаб турилади. Оддий одамлар тилида “жиннихона” деб аталадиган бу даволаш муассасаси Х1Х асрда қурилган бўлиб, бу бино айниқса деразаларнинг ғалати ҳажми билан нозиктаъб шоирни қаттиқ изтиробга солади. И.Бродский анча йиллар ўтиб таъкидлашича, агар бу деразалар яна саккиз марта каттайтирилсагина хонага мутаносиб бўлар эди. Фақат шугина эмас, Пряжадаги “муолажа” усуллари ҳам ўзига етгунча ажабтовур эди. “Бемор” тун ярмида ширин уйқудан турғизилар, аввал совуқ сув тўла ваннага обдон бўктирилиб, сўнгра ўзи каби шалаббо кир чойшабга ўраб-чирмаб ташланар, ана шундан ҳам кейин иссиқлик батареяси ёнига ғўладек “юмалатиб” қўйиларди. Чойшаб қуриб боргани сари баданни сиқиб, қаттиқ оғриқ ҳосил қиларди. Бу, албатта, чинакам даҳшат эди, аммо бундан ҳам баттари… И.Бродский ҳамхонаси бўлган бемор ўзини ўзи қандай ўлдирганига қўққис гувоҳ бўлиб қолади…

Ана шундай азоб-уқубатлар орасидан ўтган И.Бродский 1964 йил 13 март куни яна “одил” суд ҳайъатига рўбарў қилинади. Бунинг арафасида эса суд-психиатрия экспертизаси И.Бродский феъл-атворида ростдан ҳам психопатик белгилар мавжуд, аммо у, бундан қатъи назар, меҳнат қилишга яроқли, демак, маъмурий тартибда чора қўллаш мумкин, деган мазмунда хулоса берган эди. Иши бароридан келган таъқиб “ташаббускор”лари бу сафарги суд мажлисини очиқ ҳолда ўтказиш лозим, деган қарорга келади. Ахир, кенг оммага тарбиявий таъсир ўтказишнинг бундай қулай имкониятини қўлдан бой бериш инсофдан эмас-да! Бунинг учун эса аввалги тору танг хона бошқа кенгу мўл зал билан алмаштирилиши лозим эди, албатта. Адвокат З.Топорова шу мақсадда танланган 15-қурилиш-монтаж бошқармасининг Фонтанка кўчасидаги бинокорлар клубига келганида, ўзи гувоҳ бўлган манзарани қуйидагича тасвирлаб беради: “Бинога кираверишда тумонат одам уймалашар, милиция ҳам одатдагидек ҳозиру нозир эди. Залдагилар икки гуруҳга бўлиниб олган — бир томонда халқ дружиначилари ва “ҳайдаб” келинган мавсумий ишчилар ўтирар, улар расмонасига тажовузкор кайфиятда эди. Бошқа томонда бўлса ёш шоирлар, санъат намояндалари, зиёлилар вакиллари ўтирар эди. ( Я.Гординнинг гувоҳлик беришича, улар ўртасидаги нисбат учга бир эди – М.Р.) Бу галги суд мажлиси, дарҳақиқат, ҳуқуқий жараён эмас, расмона сиёсий тадбир эдики, клуб пештоқига осиб қўйилган “Текинхўр Иосиф Бродский устидан суд!” деган алвон ҳам шунга писанда қиларди.

Иккинчи мажлис ҳам биринчиси каби маънисиз тарзда ўтиши ўз-ўзидан аён эди, албатта. Чунончи, жамоатчи айбловчи Ф.Сорокин И.Бродскийга ота-онаси қарашиб турганидан хабардор бўлгани ҳолда қуйидагича саволлар ёғдириши буни яққол тасдиқлайди. И.Бродскийга келсак, у ҳар бир саволни хотиржам қарши олади ва ўткир жавоб билан “ҳамла”га чап беради.

“Жамоатчи айбловчи Сорокин: Сиз ишлаб топган пулга кун кечириб бўлади деб ўйлайсизми?

Бродский: Ҳа, бўлмасам-чи! Турмада ётганимда ҳар куни овқатимга 40 тийиндан пул сарфлангани ҳақида ҳужжатга қўл қўйиб берардим. Ваҳоланки, озодликда ишлаб топган пулим кунига 40 тийиндан кўпроқ бўларди.

Сорокин: Одамга бундан ташқари яна кийим-кечак ҳам керак-ку?

Бродский: Бисотимда фақат битта костюм бор – тўғри, уям эскириб қолган, аммо янгисига эҳтиёжим йўқ…”

Тўғри, суд мажлисида шоирликнинг қора меҳнатидан хабардор кишилар ҳам қанташиб, бу соҳанинг паст-баландини аввало суд ҳайъатига, қолаверса, унда иштирок этаётган бошқа кишиларга тушунтириш ва шу йўл билан И.Бродскийни текинхўр деган ноҳақ ва ҳатто масхаромуз тамғадан қутқариб қолишга жон борича ҳаракат қилади. Бироқ уларнинг бу дамдаги аҳволини денгиз бўйида туриб қичқираётган киши овозини тўлқинлар шовқини ютиб юборишига қиёс этиш мумкин эди. Бир сўз билан айтганда, ғайриинсоний тузум тажассуми бўлган бу кучлар ҳеч нарсани тушунмас, яна ҳам тўғрироғи, тушунишни истамас эди. Ахир, суд маслаҳатчиси М.Тяглий ошкора ғайирлик билан гувоҳ Н.Грудининага берган мана бу саволни наҳотки бошқача изоҳлаб бўлса?!

Маслаҳатчи Тяглий: Сиз бирор марта бўлса ҳам уни (яъни И.Бродскийни – М.Р.) шеър устида ишлаб ўтирган ҳолда кўрганмисиз ёки у бошқаларнинг меҳнатидан фойдаланганми?

Грудинина: Тўғри, Бродскийни шеър ёзиб ўтирган ҳолда ҳеч қачон кўрмаганман. Бироқ Шолоховни ҳам столга кўкрак бериб ишлаб ўтирган ҳолда ҳам ҳеч қачон учратмаганман. Демак, бундан хулоса чиқариб бўлмайдики…

Судья: Шолохов ва Бродскийни ўзаро таққослаш тўғри эмас. Наҳотки сиз давлатимиз йигит-қизлар олдига ўқишни, таълим-тарбия олишни қатъий талаб қилиб қўяётганини ёшларга тушунтирмаган бўлсангиз. Ахир, Бродский мактабда атиги саккиз йил ўқиган экан, холос.

Грудинина: Лекин, шунга қарамай, унинг билим доираси жуда кенг. Мен у қилган таржималарни ўқиб, бунга амин бўлганман”.

Дарвоқе, орадан бир неча йил ўтиб, Шолохов ва Бродский номини ёнма-ён тилга олиш имкони ҳам пайдо бўлади – чунончи, ҳар икковига ҳам муносиб кўрилган бообрў халқаро мукофот муносабати билан… Лекин бу хусусда сўз юритишга ҳали бир оз эрта. Ҳозирча фақат бир гапни таъкидлаган маъқул: Н.Грудинина нақадар тўғри башорат қилган экан ўшанда!..

Шунингдек, бу гувоҳ аёлнинг ёш ижодкор ва қалам ҳақи масаласида билдирган ростгўй мулоҳазасию бундан қўққис талвасига тушган судьянинг жавоб “зарба”си ҳам алоҳида эътиборга лойиқ.

“Н.Грудинина: Ёш шоир меҳнатини у шу тобда олган қалам ҳақига қараб баҳолаш нотўғри. Бундай муаллифнинг йўлида омадсизлик беркиниб турган бўлиши, оқибатда у яна узоқ вақт тер тўкиб ишлашига тўғри келиши мумкин. Мана шундай ҳазил бир гап бор: текинхўр билан ёш шоир ўртасидаги фарқ шундан иборатки, текинхўр ишламайди-ю, аммо доим тўқ юради, ёш шоир бўлса ишлайди-ю, лекин кўпинча оч қолади”.

Сўз шу ерга етганда, судьянинг “ғоявий етуклиги” тутиб кетади-да “Сиз берган бу баёнот бизга сира маъқул бўлмади”, дея баланддан келиб гап бошлайди. Сўнгра янада ҳукмфармо оҳангда: “Бизнинг юртимизда ҳар бир киши меҳнатига яраша ҳақ олади, шу сабаб кўп ишлаган одам оз маош олиши мутлақо мумкин эмас. Гапингизга қулоқ солиб турсак, ёш шоирларга катта ғамхўрликлар кўрсатилаётган бизнинг мамлакатимизда гўё улар оч қолаяпти экан, буниси энди қанақа гап бўлди?” дея дағдаға бошлайди…

А.Герцен номидаги педагогика институти доценти Е.Эткинд таржимонлик ишининг ўзига хос бир жиҳати хусусида гапириб, бу соҳа кишилари меҳнати дарров мева бера қолмаслигини таъкидлайди. “Пул дегани фақат таржима босилгандан кейингина келади. Бунгача эса ҳатто ўнлаб йиллар ўтиб кетиши мумкин, дейди тилшунос олим куюнчаклик билан. – Демак, ҳозирча оз пул ишлаб топяпти, дегани албатта ишёқмас, дангаса, текинхўр дегани эмас!”

Шу олий ўқув юрти профессори А.Адмони ҳам И.Бродский фойдасига гувоҳлик берганлар мулоҳазасини давом эттириб, мана бундай дейди: “Бугун Бродскийга нисбатан татбиқ этилмоқчи бўлаётган фармон кам ҳақ олаётганларга эмас, кам меҳнат қилаётганларга қарши қаратилгандир… Шу сабабли Бродский елкасига текинхўр деб айб қўйиш бориб турган бемаънилик бўлади, холос. Унга ўхшаб эртаю кеч жонини аямай тер тўкаётган, мўмай пулу унинг ортидан келадиган ҳузур-ҳаловатга учмай, энг зарур деб саналган ул-бул нарса билан қаноат ҳосил қилаётган, фақат ўз соҳасининг чинакам устаси бўлиш ва тўлақонли бадиий асарлар яратиш ҳақида ўйлаётган одамларга текинхўр деган айб қўйиш мутлақо инсофдан эмас”. Дарҳақиқат, олим қайд этганидек, И.Бродский олдида ҳам шу соҳанинг баъзи корчалонлари каби таржимани қўл учида, енгил-елпи бажариш “имконияти” йўқ эмасди, аммо у ҳар сафар онгли равишда энг сермеҳнат, энг серзаҳмат йўлдан боради…

Ушбу суд жараёнидаги кишини ҳайрон қолдирадиган яна бир жиҳат шуки, И.Бродскийга қарши гувоҳлик берганларнинг бирортаси ҳам аслида уни танимайди. Шу сабабли барча ёлланма гувоҳлар ўз “нутқ”ини бир хил тартибда: “Мен Бродскийни шахсан танимайман, аммо… ” деган кириш сўзи билан бошлайди. Бу ҳол эса бошқа бир ХХ аср улуғ рус шоири Б.Пастернак тақдиридаги қора кунларни беихтиёр эсга солиб юборади. 1958 йилда “Доктор Живаго” романи “ур, калтак!” қилинганда унга лой чаплаган ёлланмачилар ҳам ўз сўзини худди шу таҳлитда бошлаган эди: “Мен “Доктор Живаго” романини ўқимаган бўлсам-да, бироқ ишонч билан айтаманки…”

И.Бродский иши кўрилган суд жараёни тафсилотлари билан танишар экансиз, бошдан-оёқ бир қизил чизиқ бўйлаб ҳаракат қилинганига такрор-такрор ишонч ҳосил қиласиз. Бир томонда адабиёт соҳаси вакиллари (озчилик) шеър ёзиш ҳам аслида расмона меҳнат ҳисобланади ва бу ишга ўзини тўла-тўкис бағишлаш текинхўрлик деб баҳоланмаслиги лозим, деб уқтирса, бошқа томонда эса адабиётга алоқаси бўлмаган кишилар (кўпчилик) шоир албатта бирор ерда ишлаши шарт, шеър ёзиш эса бўш вақт ҳисобидан бўлиши зарур, дея оёқ тираб туриб олади. Кейинги гуруҳга мансуб кишиларнинг ўз наздида жуда “асосли” бўлган яна бир даъвоси ҳам бор: умуман, И.Бродский деганингиз шоирми ўзи, буни ким рўй-рост тасдиқлай олади? Рости, бундай саволни ўртага ташлашнинг ўзиёқ айни бемаънилик эди. Негаки, тирик пайтида тузукроқ эътибор топмай, ўлганидан кейин шон-шарафга бурканган шоирлар озмунчами, ахир?!

Афсуски, ўша давр судлов тизими бундай қалтис ҳуқуқни Ленинград Ёзувчилар ташкилотига “ҳадя” қиладики, мазкур идора эса бу “вазифа”ни ёш муаллифлар билан ишлаш комиссияси котиби Е.Воеводин тимсолида адо этади. Аслида комиссиянинг ҳеч бир ваколатисиз, фақат А.Прокофьевнинг оғзаки буйруғи билан судда ҳозир бўлган бу мансабдор адибнинг хато кўрсатмаси И.Бродский тақдирини бир ҳамла билан ҳал этади-қўяди. Е.Воеводин судда И.Бродский ҳақида, жумладан, мана бундай дейди: “Эҳтимол, Бродский деган таржимон ростдан ҳам бордир, аммо Бродский деган шоир, имоним комилки, йўқ”. Шунингдек, у қора курсидаги кимсани истеъдод деб оқламоқчи бўлаётган айрим гувоҳларга мана бундай “зарба” беради: “Истеъдод фақат ва фақат халқ эътирофи билан аниқланади. И.Бродскийга келсак, бундай эътироф йўқ ва бўлиши мумкин ҳам эмас”. Е.Воеводин ва И.Бродский ўша кезларда мавжуд бўлган икки қарама-қарши адабиёт – яккаҳоким мафкурага мутеларча хизматда бўлган “мўмин” расмий адабиёт ҳамда виждон амридан бошқа ҳеч нарсани тан олмайдиган “саркаш” норасмий адабиётга мансуб эдики, улар бир-бирига тоқат қилолмаслиги ўз-ўзидан аён эди. Е.Воеводин ҳам А.Николаев каби “сафдош”ларидан ортда қолмай И.Бродскийни кескин қоралаб ва ҳатто инкор этиб ўз сўзини якунлайди: “Бродский ёшларни меҳнатдан, дунёдан ва ҳаётдан бездирмоқда. Унинг жамиятга қарши каттакон “хизмат”и ана шундан иборат”. Шармандали суд поёнига етгач, Н.Грудинина уни ташқарида тутиб олиб, бундай гувоҳлик сабабини суриштирганда: “Мен бор-йўғи буйруқни адо этдим, — дейди у хижолат чеккан алфозда. –Нима ҳам қилардим, ахир, оддий аскарман!”

Суд охирлаб бораётган вақтда И.Бродский сўнгги сўз учун рухсат олиб “Мен бу ерда айтилганидек, текинхўр унсур эмасман, балки кун келиб Ватанини шон-шарафга бурковчи шоирман”, дея баёнот беради бошини адл тутиб. Лекин худди шу тобда унга хайрихоҳ бўлган озгина кишилардан бошқа ҳамма — судья, маслаҳатчилар ва айтарли бутун зал қўққис хо-холаб кулиб юборади.

ХХ аср улуғ рус композитори Д.Шостакович судга йўллаган, лекин, афсуски, ўқиб эшиттирилмаган телеграммасида бундай деб ёзган эди: “Мен шоир Бродский ишини кўриб чиқиш чоғида қуйидаги ҳолатни ҳам ҳисобга олсангиз, дея қаттиқ илтимос қиламан: Бродский шак-шубҳасиз катта истеъдод соҳибидир. Бинобарин, унинг ижодий тақдири ва қолаверса тарбияси билан ҳам Ёзувчилар уюшмаси шуғулланмоғи керак. Агар суд ана шундай ҳукм чиқарса, адолатли йўл тутган бўларди”. Иккинчи жаҳон урушининг даҳшатли Ленинград қамали кунларида улуғвор 7-симфонияси билан Нева бўйидаги шаҳар аҳли қалбига матонат ҳиссини жойлаган бу зотнинг фикри ақл-идрок саси эди, албатта. Бироқ судья И.Савельева ҳамда унинг соясига айланган маслаҳатчиларнинг гунг қалби, афсуски, бу овозни эшитмайди ва И.Бродскийга РСФСР Олий Совети Президиуми фармонида кўзда тутилган энг оғир жазони белгилаш ҳақида қарор чиқаради. У текинхўрлик орқасида кун кечирган дея топилиб, меҳнатга мажбуран жалб қилиш шарти билан 5 йиллик муддатга Ленинград шаҳридан бадарға этилади.

Суд И.Бродский устидан ҳукм ўқиш билан бирга унинг фойдасига гувоҳлик берган кишиларга ҳам якка тартибда ажрим чиқарган, бироқ таомилга зид равишда бу ҳақда эълон қилмасдан баайни орқадан келиб куракка ханжар урган эди. Шу муносабат билан ушбу инсонлар Ленинград Ёзувчилар ташкилоти котибият мажлисида муҳокама этилади ва уларга бир бошдан ҳайфсан эълон қилиб чиқилади. Энг қаттиқ калтак Н.Грудинина бошида синади – у “Светлана” заводи ва Пионерлар саройидаги иш жойидан маҳрум этилади.

Ўз-ўзидан аёнки, И.Бродский тарафдорлари суднинг эртасиданоқ адолат илинжида югур-югурларни бошлаб юборади. “Иосифнинг отаси Александр Иванович билан … шаҳар суди раиси Ермаков ҳузурига кирдик, – дея хотирлайди яна З.Топорова. – У Александр Ивановичга юзланиб: “Сиз яхшиси Москвага боринг, балки ҳақиқатни ўша жойда қарор топтириб бўлар”, дея маслаҳат берди. Бу шундан далолат берар эдики, ҳатто суд раисининг ҳам оёқ-қўли чирмаб ташланган, обкомнинг кўрсатмаси шу қадар қаттиқ бўлган эди. Ҳатто у ҳам ҳеч нима қила олмасди”.

Ф.Вигдорова Ленинграддан Москвага қайтиб келибоқ иш чиқарса бўлади, деб тахмин қилинган барча маҳкамалар эшигини бир-бир қоқишга киришади. Шу кунларда И.Бродский қисматидан ташвишга тушган бошқа машҳур ва софдил адиблар, масалан, А.Ахматова КПСС Марказий Комитетига, К.Чуковский эса СССР Бош прокуроратурасига мактублар йўллайди. К.Чуковский мактубида, жумладан, куйинчаклик билан айтилган қуйидаги сўзлар бор эди: “Ватанимиз зиёлиларини чуқур хавотирга солган бу иш албатта адолатли ҳал этилади, деб умид қиламан. Мен Ғарб билан мулоқотда бўлиб турувчи бир инсон сифатида “Бродский иши” хориждаги дўстларимиз кўзи олдида одил совет судининг обрўсига ниҳоятда катта путур етганидан қайғурмай туролмайман…”

Суддан сўнг И.Бродский бир вақтлар ўзи санитар бўлиб ишлаган турмада бир ҳафта ҳибсда сақланади ва 22 мартда ўзига ўхшаш бир гуруҳ маҳбуслар билан сургун муддатини ўташ учун поездда олис шимолга жўнатилади. И.Бродскийни кузатиб қўйиш учун вокзалга чиққан З.Топорова 80-йиллар адоғида бу лаҳзаларни эсга олиб, “Унинг ўша пайтдаги аҳволи чиндан-да аянчли эди, – дея ҳикоя қилган эди. – Иосиф оёғига чийбахмал шиппакни апил-тапил илиб олган ва чўнтагига онаси тутқазган бир жуфт апельсинни жойлаган кўйи сургунга йўл олган эди. У Ленинградни тарк этаётганидан жуда эзилар, кетишни сираям истамасди…”

Совет тузумининг И.Бродскийга қарши “тажовуз”и ёш шоир ва таржимоннинг Иттифоқ ҳамда чет элдаги довруғини бениҳоя ошириб юборади. Бунда Ф.Вигдорова ёзувларининг дастлаб “самиздат” орқали мамлакатга ёйилиши, сўнгра хорижий тилларга ўгирилиб, Франциянинг “Fugaro litteraire” ва Англиянинг “Encounter” нашрларида тўлиқ чоп этилиши катта роль ўйнайди. Шу асно ер юзининг барча тарафидан И.Бродскийга озодлик берилишини талаб қилувчи овозлар янграй бошлайди. Уни адолатсиз равишда жазолашга бош қўшганларни очиқ-ошкор айблаш ва ҳатто маломат қилишга қадар борилади. Бу ҳақда Н.Грудинина мана бундай гувоҳлик беради: “Прокофьев бир гал Расул Ҳамзатовдан ҳол-аҳвол сўраб борса, Александр Твардовский ҳам унинг ёнида экан. Прокофьев дабдурустдан қаёқдаги бир ишёқмас, дангаса, текин-хўрни деб боши ташвишдан чиқмай қолгани, ёзувчилар унга ҳадеб ёвқараш қилаётгани ҳақида нолиб гапира бошлабди. Шунда Твардовский: “Сен бутун шоир халқига хиёнат қилдинг!” дебди унинг юзига тик боқиб. Бу воқеани менга Яков Козловский айтиб берганди”, дея илова қилади Н.Грудинина.

СУРГУН

И.Бродский суд хукмига кўра, сургунни Архангельск вилояти Коноша тумани Норенск қишлоғида ўтказиши лозим эди. Бу қишлоқ темир йўлдан ўттиз километр чамаси узоқда жойлашган бўлиб, ботқоқзор шимол ўрмони билан қуршалган эди. И. Бродский ўз умрининг бу ерда кечган бир “бўлаги” ҳақида кейинчалик қуйидагиларни ҳикоя қилади: “Норенскда аввалига бир хушфеъл сут соғувчи аёлникида яшаб турдим, кейин кекса бир деҳқондан ижарага ҳужра олиб кўчиб ўтдим. Мен меҳнат қилиб топган озгина пул ҳам ижара ҳақига сарфланар, араққа деб уч сўм сўраб чиқадиган уй эгасига онда-сонда қарз ҳам бериб турардим”.

И.Бродский шон-шуҳрати бутун дунёга ёйилган 80-йиллар адоғида журналистлар норенсклик ўша хушфеъл сут соғувчи аёл – Таисия Ивановнани излаб топишга ва унинг қувғинди шоирга доир эсдаликларини ёзиб олишга муваффақ бўлади. Бу аёлнинг И.Бродский паноҳ топган пастаккина кулбасини Х1Х асрда унинг катта бобоси тиклаган эди. Уйнинг И.Бродский истиқомат қилган хонаси узунига беш, энига тўрт қадам келар, унга диван билан стол аранг сиғар эди, холос. Хона деворига бошдан-оёқ энли тахта қопланган, арча ғўлаларини қоқ иккига бўлиб пол қилинган эди. Ундаги биттаю битта деразадан қишлоқдаги бош кўчанинг шапалоқдай қисмию рўпарадаги учта-тўртта кулба кўриниб турар, ҳув нарида эса ўтлоқзор ва ўрмон кўзга ташланарди.

И.Бродскийнинг яқинлари ва дўстлари уни сургун йилларида ҳам ёлғизлатиб қўймайди. Я.Гордин олтмиш тўртинчи йил кузида ёзувчи И.Ефимов билан Норенскка келганида, И.Бродский ғалла омборига ишга қўйилган ва буғдой қизимасин деб белкурак билан ағдариб турарди. Е.Рейн ва А.Найман эса улар ортидан сургундаги шоирга А.Ахматованинг изтиробга тўла мактубини ҳам ола келади. Шуни қайд этиш лозимки, расмий доиралар унчалик хуш кўрмаган бу шоира Иосиф мен билан яқин бўлгани сабаб шу балога гирифтор бўлиб турибди, дея ўзини ўзи беаёв айблар эди. И.Бродский ҳаётидаги ўша нажот фариштаси – Ф.Вигдорова бисотидаги биттаю битта мўъжаз ёзув машинкасини Норенскка танишлар орқали бериб юборади. Унга қалбан яқин бўлган бошқа бир аёл – Л.Чуковская эса сургундаги шоирга ҳар нарсадан ҳам қиммат бўлган китоблар жўнатиб туради. Дарвоқе, дарди бедаво касал – саратонга чалинган Ф.Вигдорова ўшанда ўз умридан фақат бир йилгина қолганини ҳали билмас эди. У ана шу сўнгги йилни ҳам ноҳақ бадарға этилган ёш шоир ҳақ-ҳуқуқини ҳимоя қилишга сарф этади.

Ниҳоят, ярашиб олишгандан сўнг М.Басманова ҳам Норенскка келиб, И.Бродский билан бирга яшай бошлайди. Лекин бу икки ёш муносабати ҳали ҳам, афсуски, ўта чигал ва ғоят зиддиятли эди. Бу жуфтлик орасида Д.Бобишевнинг гоҳ-гоҳ пайдо бўлиб қолиши ҳар гал асабий жанжални келтириб чиқарарди. Марина бўлса бу икки рақиб ўртасида бир қарорга келолмай, гоҳ униси, гоҳ буниси ёнига чопади. Ана шундай беқарорлик чангалида қолган Марина охир-оқибат Иосиф билан никоҳ риштасини узади ва улар 1967 йилда Андрей исмли ўғил кўришгандан сўнг бир-бирини абадий тарк этади. Лекин Марина ҳали узоқ вақтгача унинг тақдиридан бош олиб кетмайди — у Иосифнинг ўйларига такрор ва такрор бостириб кирар, бунинг оқибати ўлароқ “М.Б.га” деган бағишлов остида янгидан-янги шеърлар дунё юзини кўрарди. (Дарвоқе, орадан ўн йилча вақт ўтиб И.Бродский ҳаётида бошқа бир аёл ҳам пайдо бўлади. У 1991 йили Парижда отаси итальян, онаси рус бўлган зодагон аёл Мария Соззани билан танишади ва шу йилнинг ўзидаёқ у билан оила қуради. 1992 йилда бу никоҳдан Анна-Александра-Мария исмли қиз дунёга келади. И.Бродский устози Анна Андреевна, отаси Александр Иванович, онаси Мария Моисеевналар шарафига қизини ана шу ном билан атаган эди).

“Лирик” чекинишга нуқта қўйсак-да, шоирнинг сургундаги ҳаёти лавҳаларига қайтсак. И.Бродский ўз ҳаётининг суд ва сургун билан боғлиқ воқеалари ҳақида эслаш ва сўзлашни унча хуш кўрмас, бунинг сабаби – ўзига жабрдийда деб эмас, балки шоир деб қарашларини хоҳларди. Шу боис ҳам сургун даврида кўпдан-кўп машаққатларни бошдан кечирган бўлса-да, аммо булар ҳатто эслашга ҳам арзимайди дегандек, уларни осонгина четлаб ўтиб, фақат ҳаловатли онлар хусусида сўз юритади. Орадан ўн йилларча вақт ўтиб, АҚШлик журналист М.Скаммеллнинг “Суд ва сургун Сизнинг ижодингизга қандай таъсир кўрсатди?” деган саволига ҳам И.Бродский ана шундай руҳда жавоб қайтаради: “Биласизми, буни ҳатто ўзим учун фойдали бўлган, деб ўйлаб қоламан. Чунки, қишлоқда кечган ана шу икки йил ҳаётимнинг энг ажойиб давридир. Мен ўшанда ҳар қачонгидан ҳам кўпроқ ижод қилганман. Гарчи эртадан кечгача билакка зўр бериб ишлашга тўғри келган бўлса ҳам, бу заводдаги меҳнат эмас, балки даладаги юмуш бўлгани боис, баъзан ишнинг ўзи қолмаган пайтларда дам олишга ҳам анча-мунча фурсат бўларди”. Дарҳақиқат, олис шимол заминидаги сургун даврида у қалин бир китобга жо бўларли ажойиб шеърлар ёзади. Водариғ! Шоир табиатининг энг жумбоқли томони ҳам аслида шу: у қанчалар оғир аҳволга солинса, шунча қизғин ижод қилади.

И.Бродский сургун даврида шоирлик бурчи ва эътиқоди ҳақида чуқур ўйлаб, бу борада ўзи учун зарур бир хулосага келади. У дўсти И.Томашевскаяга 1965 йил 19 январь куни ёзган хатида илгари қандай бўлган бўлса, бундан буён ҳам ана шундай бўлиб қолишини маълум этади ва “Сирасини айтганда, менинг бу ёруғ оламда ҳеч бир айб-гуноҳим йўқ,– деб таъкидлайди қатъият билан. – Буни такаббурликка эмас, хокисорликка йўйинг, бироқ бу – бамисоли тоғнинг осмон олдидаги хокисорлигидир. Ўзимни шунча тупроққа қорганим етар. Қайғу ҳасратга эмас, қаҳрга айланиши лозим ва мен энди чиндан-да қаҳрлиман”.

Хилват қишлоқ бўлмиш Норенскда И.Бродский ўз ижодига бутун умр бўйи катта таъсир кўрсатган ХVП аср инглиз руҳонийси ва шоири Жон Донн шеърияти билан аслиятда муфассал танишади. И.Бродский ўша кезларни эслаб, 70-йиллар бошида мана бундай деб айтган эди: “Ушбу китоб менинг қўлимга қандай қилиб тушиб қолди – мана шуниси қизиқ. Аввалига бу шоир асарларини қидириб қанчадан-қанча антологияни тит-пит қилиб чиқмадим, дейсиз! …Сургундалик вақтимда Лидия Корнеевна Чуковская туғилган кунимга совға тариқасида — чамаси, отасининг кутубхонасидан олган бўлса керак — Жон Донннинг ”Модерн лайбрери” да чоп этилган нашрини юбориб қолса бўладими?! Ўшанда бу шоир шеърларини биринчи марта битта ҳам қўймай ўқиб чиққанман, ўқиганда ҳам росманасига, жиддий ўқиб чиққанман.” Барокко адабиётининг бу улуғ вакили И.Бродскийнинг назм бобидаги тасаввурларини бениҳоя кенгайтириб юборгани ҳақида унинг ўз оғзи билан айтган эътирофли сўзлари адабиёт мухлисларига маълум, албатта. Айни чоғда Жон Донн ижодидан қилинган таржималар ёш қаламкаш учун чинакам адабий маҳорат мактаби бўлди – авваламбор унинг шеъриятига метафизик мазмун бахш этди, қолаверса, банднинг ифодавий имкониятларини кенгайтирди, уни янги ритм ва интонациялар излаб топишга илҳомлантирди.

ҚАЙТИШ

РСФСР Олий Суди Президиумининг 1965 йил 17 августдаги қарори билан И.Бродскийнинг сургун муддати шу вақтгача ўталган муҳлат – бир йилу беш ойга қисқартирилади ва унга Ленинградга қайтиб келиши учун расман ижозат этилади. Бу, бир томондан, ХХ аср улуғ француз ёзувчиси Ж.П.Сартр бошлиқ соф виждонли Ғарб зиёлиларининг собитқадам саъй-ҳаракати самараси бўлса (бу адиб СССР Олий Совети Президиуми Раиси А.Микоян номига оташин мактуб ёзган эди), бошқа томондан эса, К.Чуковский бошлиқ Иттифоқ зиёлиларининг бетиним елиб-югуриши натижаси эди (бу шоир 22 нафар бообрў ёзувчи билан бирга И.Бродскийни васийликка олиш ҳақида мактуб тайёрлаган эди). Дарвоқе, бу вақтга келиб мамлакат тинч йўл билан амалга оширилган сиёсий тўнтаришни бошдан кечирган, Н.Хрушчёв КПСС Марказий Комитетининг 1964 йил октябрь пленумида ўз лавозимидан истеъфо беришга мажбур бўлган эди. Хуллас, СССР бўйлаб янги сиёсий раҳбар – Л.Брежневнинг бора-бора нон сероб бўлиб кетадиган, унинг ортидан эса сиёсий латифалар ҳам болалаб кетадиган даври бошланиб улгурган эди.

И.Бродский сургундан қайтиб бошдан ўтказган илк мусибатли воқеа 1966 йил 10 март куни А.Ахматовани дафн этиш маросими бўлди. Рус шеъриятининг бутун тарихи мобайнида бирор-бир шоира (М.Цветаевани истисно қилганда, албатта) А.Ахматова қадар юксакликка кўтарила олмаган эди. Танҳо А.Пушкиннигина тан олиб, ёлғиз унгагина эргашган бу шоира И.Бродскийнинг ўзиникига мутлақо ўхшамайдиган шеърий услубидан қаттиқ таажжубга тушарди. Зеро, бу икки шоир шеъриятининг бирида руҳий ҳолат нозик “чизиб” берилса, бошқасида инсон ҳаёти фалсафий идрок этилар, бири сўзга ўта “зиқна” бўлса, бошқаси уни аямай, аммо сеҳргарона ишлатар, бири метафорага онда-сонда “илтифот” кўрсатса, бошқаси эса унинг жамшидона “базм”и ичра яшарди. Дарҳақиқат, И.Бродский А.Ахматова назмини жуда яхши кўриб баланд қадрласа ҳам, аммо у орзу қилган шеърият мутлақо бошқача эди. И.Бродский кексайиб қолган устозидан хабар олгани тез-тез келиб турар, ҳар гал у билан узоқ-узоқ суҳбатлашиб ўтирар, бу гурунгларда, шоир ўзи кейинчалик таъкидлагандек, сўз очилмаган бирор мавзу қолмас, аммо шеърият ҳақида энг кам гапириларди. И.Бродский А.Ахматова портретига мана шундай қисқа, аммо аниқ чизги берган эди: ”Унга боқиб туриб, Россиядек салтанатни қандай қилиб аёл император идора эта олганини тушуниб етасан киши”.

И.Бродский сургундан келасолиб ўзини тағин адабий жараён бағрига уради. У мумтоз рус шеъриятини сабр-бардош билан ўрганишда давом этади. Ўзига замондош шоирлар ижодини ҳам таҳлил қилиб, ютуқ ва камчиликларидан сабоқлар чиқаради. Шу даврда ҳар хил сабабга кўра, Москва, Паланга, Ялта, Гурзуф каби шаҳарларга сафар қилади. Бу сафарлар И.Бродскийни янгидан-янги таассуротлар билан бойитади ва, табиийки, шеърий оламига ҳам ёпирилиб киради.

И.Бродскийнинг бу давр ижодига хос етакчи жанр бирмунча чўзиқ элегия ҳисобланиб, уни ярим достон деб аташ ҳам хато бўлмас. Унинг шеърияти учун етакчи хусусиятлар сифатида эса ҳикматга монанд фикр юритиш, ғам-андуҳга йўғрилган кайфият, одам ва оламга ўткир киноявий нигоҳ ва ниҳоят, узуқ-юлуқ, аммо жуда соф поэтик тилни таъкидлаш лозим. Унинг “Фаввора”, “Т.Б. хотирасига”, “Натюрморт”, “Генерал Z га мактуб” каби шеърлари ҳамда “Горбунов ва Горчаков” достони ана шундай хулосага келиш учун асос беради.

Ўн йилдан сал кўпроқ вақт мобайнида И.Бродский ақлни лол қиларли даражада тез камолга етади ва рус шеърини бутун фасоҳати билан эгаллаган сўз устасига айланади. Бироқ , шунга қарамай, у шеърларини чоп эттиришда цензуранинг қаттиқ тазйиқига дуч келар ва ҳар гал бу хилдаги тажовузга муросасиз қаршилик кўрсатарди. Бу ҳақда ҳозирги замон таниқли рус шоири Е.Евтушенко қуйидагиларни ҳикоя қилади: “Биз Аксёнов билан бирга анча уриниб “Юность” журнали бош муҳаррири Полевойдан Бродскийнинг саккизта шеърини чоп этишга розилик олдик. Шу баҳона бўлиб унинг тақдири ҳам ўзгариб кетса ажаб эмасди. Бироқ Одам боласи ўз қисматини ўзи танлайди, деганларича бор экан. Полевой ўша сон босиладиган бўлиб турган бир пайтда “Менинг тараллабедод, маст-аласт халқим” деган ягона мисрани ўзгартириб бериши ёки шу саккиз шеърдан биттасини олиб ташлашини сўраганида, Бродский йўқ деб оёқ тираб туриб олди”.

Эътиқодида собит қолган И.Бродский сургундан кейин ҳам совет тузумининг ўзига, ўзининг эса совет тузумига бегона эканини ҳар дам ҳис этиб яшайди. Бироқ ташна руҳини обиҳаёт каби қондирган муаззам рус маданияти ҳамон уни шу заминга, шу халққа маҳкам боғлаб турарди. 1972 йил 12 май куни И.Бродский Ленинград шаҳар ОВИРига чиқирилиб, унинг олдига икки йўлдан бирини танлаш шарти қўйилади: ё ватанни тарк этиш, ё умрини қамоқхона ёки жиннихонада ўтказиш …

МУҲОЖИРЛИК

1972 йил 4 июнь куни тонг палласида СССРни тарк этиш учун Пульково аэропортига отланаётган И.Бродский КПСС Марказий Комитети Бош котиби Л.Брежневга очиқ хат ёзади. Бу мактубда шоир ўзининг 15 йиллик адабий фаолияти фақат ва яна фақат рус маданияти равнақи учун хизмат қилажагини таъкидлаб, мана шу хизмати ҳаққи-ҳурмати адабий жараёнда бундан кейин ҳам ҳеч бўлмаса таржимон сифатида иштирок этиб қолишига розилик беришини сўрайди.

“Россиядан бош олиб чиқиб кетиш менга жуда-жуда алам қилади. Негаки, мен шу ерда туғилдим, ўсдим, яшадим ва қалбимда неки эзгу туйғу бўлса, бари учун фақат унинг ўзидан қарздорман. Менинг чекимга тушган барча ёмон кунлар улардан ҳам кўпроқ бўлган яхши кунлар остида қолиб, кўмилиб кетган ва ўзимни ҳеч қачон Ватаним томонидан камситилган деб ҳис қилмаганман, ҳозир ҳам бундай ҳисни бошдан кечираётганим йўқ. Зотан, мен бундан буён СССР фуқароси бўлиб қололмасам-да, барибир, рус шоири бўлиб қолавераман. Бир кунмас бир кун албатта қайтиб келишимга ишонаман: шоирлар хоҳ вужудида, хоҳ қоғозда бўлсин ҳар гал албатта қайтиб келган. Мен унисига ҳам, бунисига ҳам умид қиламан. Инсоният кимнинг билаги зўр бўлса, ўшанинг гапи ҳақ, дея ҳукм чиқарадиган палладан аллақачон ўтиб бўлган. Аслида ҳам бундай йўл тутайлик дейилса, дунёда кучсизлар қанчадан-қанча. Наздимда, бирдан-бир ҳақиқат бу – эзгуликдир. Хусумат, ғазаб ва нафратдан – улар ҳатто адолатли бўлса ҳам – ҳеч кимга фойда йўқ. Биз ҳаммамиз бир заруратга – ўлимга маҳкуммиз. Бу сатрларни битаётган одам – менга ҳам, уларни ўқиётган одам – Сизга ҳам ўлим ҳақдир. Ортимизда фақат қилган ишларимиз қолади, холос, аммо улар ҳам емирилишга маҳкум. Шу боис ҳам ҳеч бир одам бошқа кишига ўз юмуши билан машғул бўлишида тўсқинлик қилмаслиги зарур. Ҳаёт кечириш ўзи шундоғам жуда сермашаққат, уни янаям оғирлаштиришдан нима наф?!.”

И.Бродский учиш олдидан, эски расм-русумга кўра, уннаб қолган жомадони четига бир дақиқа чўкади. Сураткаш М.Мильчик томонидан тасмага муҳрланган бу оний ҳолат кейинроқ бутун дунёни айланиб чиқади. СССР парчаланиб кетганидан сўнг – 2005 йилда Санкт-Петербург университети ҳовлисида И.Бродскийга атаб Россияда дастлаб ўрнатилган ёдгорликда ҳам айнан шу жомадон тасвирланади.

И.Бродский муҳожир сифатида заминига илк бор қадам босган бегона юрт Европанинг юраги — Австрия бўлади. Унинг пойтахти Вена бутун дунё бўйлаб муҳожирларни аввал тўплаб, сўнгра яна тарқатиб қоладиган ўзига хос “қўналға” эди.

И.Бродский Исроил визаси билан жўнаб кетган бўлса ҳам, АҚШни ватан тутиб, шу ерда яшаб қолади. Унга хайрихоҳ бўлган ғарблик зиёлилардан бири – профессор К.Проффер таклифи билан аввал Энн-Арбордан бошпана топиб, Мичиган университетида рус адабиётидан дарс бера бошлайди. Кейинчалик эса Нью-Йорк шаҳрига кўчиб ўтади ва Колумбия ҳамда Нью-Йорк университетларида фаолият кўрсатади. Талабалар уларга юзма-юз турган бу ўта зукко олим атиги етти синфни тамомлагани ва фақат мустақил мутолаа туфайлигина шу даражага эришганидан бехабар эди, албатта.

Ота-онасини ўғиллари олдига албатта юборишади деб қаттиқ ишонган ва улар келганида кенг-мўл яшаса деб орзу қилган И.Бродский Энн-Арборда каттагина бир уйни ижарага олади. Бироқ, афсуски, СССР раҳбарияти Александр Иванович ва Мария Моисеевналарнинг хоҳ биргаликда, хоҳ якка ҳолда бўлсин, ўғиллари билан дийдорлашиш учун рухсат сўраб қилган илтимосини ўн икки бор ҳам рад этади. 1983 йилда онасидан, бир йилдан сўнг эса отасидан жудо бўлган И.Бродскийнинг ўзи ҳам ана шундай рад жавоби туфайли азиз кишиларининг дафн маросимида қатнаша олмайди. Бу тақиқлар олиб ташлангандан кейин ҳам унинг киндик қони тўкилган юртига келишни ортга суравергани балки ўша аламли хотиралар билан изоҳланар?!

И.Бродский гарчи мана шундай жабру ситамлар тортган бўлса ҳам, СССР шаънига ҳар хил нолойиқ сўзлар айтишдан ўзини тияди. У айниқса, ўзининг муҳожирлик қисматига сиёсий тус беришни хоҳламас, бу ҳақда сўз очилгудек бўлса, “Мен бор-йўғи бир макондан бошқа маконга, бир салтанатдан бошқа салтанатга кўчиб ўтдим, холос”, дейиш билан кифояланар эди, холос. Кейинги макон ва салтанатнинг аввалгисидан фарқи эса, унинг наздида, фақат бир нарсадагина эди. У 1987 йилдаги интервьюларидан бирида: “АҚШда ўтказилган ўн беш йил менинг ҳаётимдаги ажойиб бир давр бўлди, чунки ҳеч ким менинг тинчимни бузишга қасд қилгани йўқ, – деб айтган ва ортидан шундай қўшиб қўйган эди. – Мен бу ерда шундай ҳаёт кечирдимки, аслида шоир худди шундай кун кечириши лозим – ҳаёт лаззатларию одамлардан бир чеккада… Балки, қувғин шоир тақдири учун бирдан-бир табиий шарт-шароитдир. Бу борада романнавислар йўриғи бошқа – улар ўзлари қаламга олаётган жамият қурилмасининг нақд ичида юриши керак. Мен ҳаёт шароитим ва кундалик машғулотимнинг бундай мувофиқлиги борасида омадим келганини фаҳмлаб турардим, албатта. Ҳозир эса кейинги “яхши томонга ўзгаришлар”дан қўрқувга тушиш ҳисси борки, кимдир биров менинг ҳаётимга зўрлик билан бостириб киришни мўлжаллаб тургандек туюлаверади. Бу нарса одам бозорни айланиб юрганида, лўли аёл қўққисдан унинг олдига келиб, қўлидан ушлаши ва кўзига тикилиб, “Энди сени олдинда нималар кутиб турганини айтиб бераман…” дейишига ўхшайди. Мен бир чеккада яшашга одатланганман ва бу одатни тарк этиш ниятим ҳам йўқ”.

И.Бродский “яхши томонга ўзгариш” деганда 1987 йилда адабиёт соҳасида Нобель мукофотига сазовор бўлишини назарда тутган бўлса, ажабмас. Бу нуфузли халқаро мукофот туфайли И.Бродский истеъдоди бутун дунёда тан олинади ва бу даврга келиб ичдан емирила бошлаган СССРда ҳам унинг шахси ва ижодига муносабат ўзгаради. Янги Нобель совриндорини дунё адабиётига туҳфа этган заминда И.Бродский шеърлари 80-йиллар охиридан чоп этила бошлайди, 90-йиллар бошидан эса китоблари ҳам дўкон пештахталарида пайдо бўлади. Шоирнинг ўзи бир вақтлар айтгани каби, бу унинг қоғоздаги қайтишидан далолат бўлиб, энди эса ўзининг қайтишига навбат келганди. 1995 йилда илгари Ленинград номи билан аталган, энди эса Санкт-Петербург деган ном билан юритила бошлаган шаҳар мэри А.Собчак И.Бродскийга фахрий фуқаро унвонини бериш ҳақидаги фармонга имзо чекади. Шу йили Нью-Йоркдаги “Уолдорф Астории” меҳмонхонасида А.Собчак ва И.Бродскийнинг юзма-юз мулоқоти бўлиб ўтади, унда шоир она шаҳрига ташриф буюриш юзасидан расмий таклиф олади. Нева бўйидаги шаҳарга ташриф И.Бродскийдан жуда катта жисмоний ва руҳий кучни талаб этардики, бу вақтга келиб бир мунча ҳолсизланиб қолган шоир бундан қаттиқ хавотирда эди. Қолаверса, она юртига у бутун шаҳар аҳолисини оёққа қалқитган ҳолда дабдаба билан қайтишни ҳам истамасди. И.Бродский А.Собчакка узрхоҳлик билан ёзган мактубида агар тақдир насиб этса, бир куни Санкт-Петербургга ҳеч бир овоза қилмай кириб боражаги ва даставвал унинг остонасида қўққис пайдо бўлажаги ҳақида ваъда берганди.

Бироқ унинг умр кемаси бу вақтда, афсуски, сўнгги бандаргоҳ сари яқинлашиб борарди. Кетма-кет хуружларни бошдан кечиравериб ҳилвираб қолган юраги ташрифгача чидаб бериши душвор эди…

* * *

Иосиф Бродский ёшлик чоғларида ёзилган бир шеърида: “Васильевск оролига ўлмоқ учун келаман”, деган эди ғайришуурий бир қатъият билан. Бироқ унинг бу истаги, афсуски, амалга ошмай қолди. Шоир жасади Италиянинг кўҳна ва мафтункор шаҳри – Венеция заминига, унинг Сан-Микеле оролидаги қабристонга дафн этилди. Ҳозир И.Бродский мангу уйқуда ётган қабр мармартошига антик Рим шоири Проперцийнинг қуйидаги мисраси ўйиб битилган: “Letum non omnia finit”. (Таржимаси: “Ўлим билан ҳамма нарса ҳам тугай қолмайди”.– М.Р.) И.Бродский ҳаёти ва ижодига татбиқан бу фикр нақадар тўғри, нақадар ҳаққоний!

Шоир жасадининг бу заминга қўйилишида ҳеч қандай тасодиф йўқ, чунки у 1989 йилдан буён Венециянинг фахрий фуқароси эди. Санкт-Петербург каби сув ёқасида қад ростлаган бу маскан унга она шаҳрини эслатиб турган бўлса ҳам, ажаб эмас. Шоир тўрт аср муқаддам ўзи каби қувғиндилар асос солган бу шаҳарни жуда қадрлар ва меҳр билан “Менинг Венециям” дея атарди. Ушбу шаҳар билан боғлиқ кечинмалар шоирнинг талай шеърларига кўчгани алоҳида эътирофга муҳтож эмас. Бир вақтлар мушфиқ Флоренция Данте Алигьеридек беназир фарзандини бадарға қилиб, уни қайта бағрига ололмаган. Энди эса саховатли Венеция И.Бродский тимсолида ўша жудолик ўрнини тўлдирган бўлса ҳам эҳтимол… Аммо Санкт-Петербург-чи, у И.Бродскийдан қолган машъум жудолик ўрнини кимга илтифот кўрсатиб тўлдиради?!

P.S. Мақола Л.Лосевнинг «Иосиф Бродский. Адабий таржимаи ҳол тажрибаси» (2006 й.), С.Волковнинг «ИосифБродский билан суҳбатлар» (2007 й.), В.Полухинанинг «ИосифБродский замондошлари нигоҳида» (Икки жилдик, 1997; 2006 й.й.) китоблари ҳамда интернет материаллари асосида тайёрланди.

Манба: “Жаҳон адабиёти” журнали, 2009 йил, 3-сон.

Иосиф БРОДСКИЙ
ШЕЪРЛАР

НАТЮРМОРТ

Онаизор дедиким:
– Ўғлиммисан, тангрим ё?
Хочга парчин вужудинг…
Уйга қандай кетай, оҳ?

Уйни ўзимга раво
Қандай кўрай? Айт, бу дам
Ўғлиммисан, тангрим ё,
Йўқмисан, ё бормисан?

Жавоб айлади Исо:
– Ўликманми ё ҳаёт,
Ўғлингманми, тангринг ё,
Сеникиман, азиз зот.

ҚУТБ ТАДҚИҚОТЧИСИ

Итлар еб бўлинди. Кундаликда ҳам
Қолмади сўзга жой. Фикрини ёзди
Ҳатто рафиқасин расмига.
Рақам Ясама холлардай чеҳрани босди.
Ёзди синглисининг расмига сўнгра, –
Аяб ўтирмади – илм сабаби…
Тизидан қора эт ўрлар тепага,
Варьете қизларин пайпоғи каби.

* * *

Қафасга ёввойи ҳайвондай кирдим,
Жазавамдан жазо ёнди баракда.
Соҳилда яшадим, қартани урдим,
Кечда овқатландим оппоқ фракда.

Боқдим муз чўққидан – ястанди олам.
Уч бор пичоқ едим, беш марта чўкдим.
Кечдим мени боққан мамлакатдан ҳам,
Мени унутганлар шаҳардан кўпдир.

Хунлар саси сингган даштларда кездим,
Удум – лаш-лушларни кийдим бемиқдор.
Далада зироат экишдан бездим,
Ичдим – қуруқ сувдан ўзга неки бор.

Тушимда конвойнинг қарға қароғи,
Қувғинда нималар кўрмади бошим.
Доддан бошқасини айтди томоғим,
Энди шивирлайман. Қирқдадир ёшим.

Хўш, нелар айтайин ҳаёт ҳақида?
Ҳа, узун… Кун кўрдим ғам билан ҳамдам.
Бироқ, то қолгунча тупроқ тагида,
“Ташакур, ташакур” деганим-деган.

Усмон Азим таржималари

***

Яхши бор,
унут ва айбга буюрма.
Хатларимни ёқиб юбор,
кўприк каби бир.
Сенинг йўлинг мардлар
йўли бўлгувси.
Сенинг йўлинг
босиб ўтмоққа арзир.
Юлдузлар чарақлар кўкда
сенинг йўлинг оқ бўлсин дея;
юрагингда мангу сўнмас умид-
қўлларингда машъала.
Дуч келар бўронлар,
қорлар, жалалар, оташ-оловлар.
Шонли манзилингга чорламиш жадал
йўлингда ғовлар.
Бир шонли-шиддатли курашлар
кечажак қалқон кўксингда.

Унинг-чун мамнунман,
ким елкадош бўлса
сенинг йўлингда.

ВАЛЬС

Уйғонсам, бир қўлим йўқ эдию,
ўрнида ётарди бешта бармоғим.
Дунё кўзларимга қоронғу
бўлди ва мен уйқуга кетдим.

Уйғондим, йўқ эди иккинчиси ҳам:
кўп ухлашнинг жазоси, мана.
Худо шивирлади: «Кўзларингни юм»,-
мени уйқу элитди яна.

Мен уйғондим — оёқларим бу сафар…
Кўзимдан ёш қуйилди юм-юм.
Мен уйғондим — қўлларида гулчамбар;
ундан кўра, кўзимни юмдим.

Кўзим очганимда буткул йўқ эдим.
Гарчи, қолмаган эсада тоқат,
кўк юзидан ётоқхонамга боқдим;
унда эса қорним ётарди фақат.

Кўзларимни очдим энди жаннатда
ва қалб менда қолгани эди.
Заминга кўз ташладим, албатта.
У ёқда-чи уруш бўлмоқда энди.

***

Мангу талош,
ором эса тушларда.
Айтинг, уйқумизни
бузмасин улар.
Сассиз тебранарлар
мовий жимликка
ойдин осмон остида
мудроқ қушлар.

Мангу талош.
Қирғин остонаси — тонг.
Шодон куйлаганча
ёғилиб ўқлар,
бизга мангуликдан
урардилар бонг
ва иссиқ жонимизни олардилар.

Кечиринглар бизни.
Таслим бўлмадик
ва дунёни
жанггоҳ деб ўйладик.
Юраклар йиртилди,
отдек пишқирди
портлагичлар домида
қолган пайти.

…Айтинг… у ёқларда…
уйғотишмасин.
Айтинг,
оромимизни бузишмасин.
Зафар-ла қайтмадик,
мағлуб бўлдик биз.
Айтинг, наҳотки, бу —
бизнинг айбимиз?

НАТЮРМОРТ

«Verra la morte e avra i tuoi occhi.»
Ch. Pavese
«Ўлим яқин ва унда
сенинг васфинг бўлажак.»
Ч. Павезе

1

Бизни қуршаб олмиш борлиқ-
нарсалар ва кимсалар
оғриқ солди кўзларимга,
зулматларга кетмасам агар.
Сайлгоҳда ўтирибман.
Қаршимдан ўтиб бораётган
бахтли одамларга кўз тика
бездим мен бу нурафшонликдан.
Январ ойи. Қиш эса
кунларнинг измида жим.
Зулмат жондан ўтган кунда
мен тилга киргум.

2

Вақт бўлди. Бошлаш керак.
Нимадандир бошлаш зарур.
Сукут сақлашим ҳам мумкин,
бироқ гапирганим маъқул.
Нима ҳақда? Кун ҳақда.
Тун ҳақда. Ё ҳеч нарса…
Нарсалар ҳақда, фақат
одамлар ҳақда
эмас. Улар- ўткинчи.
Мен каби бир кун ўтар.
Шамолга сўз қотгандай,
бу иш айни бесамар.

3

Менинг қоним совуқ.
Туб-тубига қадар муз қотган
дарё ҳечдир: менинг
бир севгим бор йўқотган.
Одамларни севмайман.
Уларнинг чеҳрасида
улоқтириб бўлмас,
тоқат қилиб бўлмас бир нима…
Уларнинг чеҳрасида
ақлга сиғмас чизги.
кимгадир қаратилган
хушомадми ё севги.

4

Нарсалар эса бошқа:
На яхши ва на ёмон.
Уларда на муҳаббат,
на разолат, на гумон.
Нарсалар ичида чанг.
Ғубор ва ёғоч қўнғиз.
Пашша қурти. Пардалар…
Қўл уришга яроқсиз.
Чанг. Чироқнинг нури ҳам
фақат чангни ёритар,
Ҳаттоки, нарсалар зич
ёпиқ бўлса ҳам агар.

5

Эски бир емакхона
ташқариси ҳам ичи
беҳад эслатар менга
Нотр-Дам де Парини
Қоронғи. На полювгич,
ҳазрат бўйинбоғи на
чангни арта олмайди.
Нарса, одатга кўра,
Ўз қаърига қамалган
чангнинг боқий маскани
Негаки чанг- вақт тани,
вақтнинг гўшти ва қони.

6

Сўнгги пайтларда мени
тортар кундуз уйқуси.
Ичимга аста сизиб
кирар ўлим қутқуси.
Йўқлик хаёлларидан
бўлган пайтларим лоҳас
мен юзимга тош ойна
тутганча олгум нафас.
Икки соним муз каби
совуқ. Қимир этмайман.
Жон томирларим кўм-кўк
мармар тошга менгзайман.

7

Томонлар жамланмасин
бизга тортиқ қилганча,
фикрлар дунёсидан
мангу узилар нарса.
У қўзғалмас, турмас ва
бу- бир аччиқ хулоса:
нарса- бўшлиқ ва унинг
ичидаги- ҳеч нарса.
Уни ёқиш мумкин ё
синдириб қўйиш мумкин.
У қичқириб сўкинмас
бу беорлигинг учун.

8

Дарахт. Сояси. Замин
ичра унинг илдизи.
Айқаш-уйқаш ҳарфлар.
Тупроқ. Тош исканжаси.
Айқаш-уйқаш илдизлар…
Тош оғирлиги билан
халос этар уларни
оғир вазифасидан.
У ҳаракатсиз. Оғир.
Қўзғатиб бўлмас ҳеч ҳам.
Тўрдаги балиқ каби-
соясига қул одам.

9

Нарса ва унинг жигар
ранги. Мужмал қиёфа.
Оқшом. Натюрморт. Яъни,
бундан бошқа ҳеч нарса.
Ўлим келмоқда, топар.
Сассиз ташрифи ила
йўқлик қаърига отар.
Аёл қиёфасида.
Бу бир бемаъни ёлғон:
белўроқли қоқсуяк.
«Ўлим яқин ва унда
сенинг васфинг бўлажак.»

10

Она сўрар Исодан:
-Ўғлиммисан ё Худо?
Хочга қоқишди. Уйга
қандай қайтайин, Исо?
Остона ҳатлай қандай
англамай, топмай ечим,
Ўликмисан ё тирик;
Худомисан йо ўғлим?
Сўнгра у жавоб берар:
-Тирикманми ё бошқа,
Худоманми ё ўғил,
сеникиман, эй она.

Рафиқ Сайдулло таржималари

24 may — Nobel mukofoti laureati Iosif Brodskiy tavallud topgan kun

Iosif Brodskiyning ilk she’rlariyoq rus adabiyotiga katta shoir kirib kelayotganidan dalolat berib turar edi. Unday-bunday shoirga burilib qarashi qiyin Anna Axmatova Brodskiyni tan oldi va qo‘llab-quvvatladi. Biroq, iste’dodsiz qora guruhlarning nazarida, bu tan olishning o‘zidayoq qandaydir bir aksilsho‘rolik bor edikim, uni ta’qib qilmaslik mumkin emas edi. Shunday ham bo‘ldi. Shoirga to‘xtovsiz tazyiq o‘tkazildi, matbuotda ijodi masxaralandi, she’rlarini nashr etish to‘xtatildi va oxir-oqibat, uni ayblab, sud ham qilindi. Qamoq jazosiga hukm etildi. Xorijga haydab yuborildi… Brodskiy adabiyotga yangi nafas – yangi ritm, yangi ohang va o‘zgacha teran ma’no olib kirgan shoirlardan. O‘zi aytganiday, “katta she’rlar”, menimcha, “hikoya-she’r”lar ham uning ixtirosi desak bo‘ladi. (Usmon Azimning “Ezgulik ruhi” maqolasidan).

BIR KUN, ALBATTA, QAYTAMAN
Muhiddin Rahimov

Iosif Brodskiy yoshlik chog‘larida yozilgan bir she’rida: “Vasilyevsk oroliga o‘lmoq uchun kelaman”, degan edi g‘ayrishuuriy bir qat’iyat bilan. Biroq uning bu istagi, afsuski, amalga oshmay qoldi. Shoir jasadi Italiyaning ko‘hna va maftunkor shahri – Venesiya zaminiga, uning San-Mikele orolidagi qabristonga dafn etildi. Hozir I.Brodskiy mangu uyquda yotgan qabr marmartoshiga antik Rim shoiri Propersiyning quyidagi misrasi o‘yib bitilgan: “Letum non omnia finit”. (Tarjimasi: “O‘lim bilan hamma narsa ham tugay qolmaydi”.– M.R.) I.Brodskiy hayoti va ijodiga tatbiqan bu fikr naqadar to‘g‘ri, naqadar haqqoniy!

Shoir jasadining bu zaminga qo‘yilishida hech qanday tasodif yo‘q, chunki u 1989 yildan buyon Venesiyaning faxriy fuqarosi edi. Sankt-Peterburg kabi suv yoqasida qad rostlagan bu maskan unga ona shahrini eslatib turgan bo‘lsa ham, ajab emas. Shoir to‘rt asr muqaddam o‘zi kabi quvg‘indilar asos solgan bu shaharni juda qadrlar va mehr bilan “Mening Venesiyam” deya atardi. Ushbu shahar bilan bog‘liq kechinmalar shoirning talay she’rlariga ko‘chgani alohida e’tirofga muhtoj emas. Bir vaqtlar mushfiq Florensiya Dante Aligyeridek benazir farzandini badarg‘a qilib, uni qayta bag‘riga ololmagan. Endi esa saxovatli Venesiya I.Brodskiy timsolida o‘sha judolik o‘rnini to‘ldirgan bo‘lsa ham ehtimol… Ammo Sankt-Peterburg-chi, u I.Brodskiydan qolgan mash’um judolik o‘rnini kimga iltifot ko‘rsatib to‘ldiradi?!»

Avval bo‘hton-la to‘lib-toshgan maqola, so‘ngra munofiqona uyushtirilgan sud, keyin esa surgun yoki qamoq…. Sovet tuzumining “bebosh” ziyolilardan “qutulish” usuli ana shunday sodda edi. Ba’zan bundan-da qulay va oson yo‘li tanlanar, ular imi-jimida jinnixonaga eltib, joylab qo‘ya qolinardi. Albatta, bu “tegirmon toshi” ostidan sog‘-salomat chiqish juda qiyin, boz ustiga e’tiqodini ham omon saqlab qolish battar mushkul edi. Ko‘pincha bunday ziyolilar muhojirlik qismatini bo‘yniga olibgina ta’qib va tazyiqlardan xalos bo‘lardi.

1963 yil 29 noyabr kuni “Vecherniy Leningrad” gazetasida A.Ionin, Ya.Lerner va M.Medvedev imzosi ostida “Adabiyot tevaragida o‘ralashib yurgan tekinxo‘r” nomli maqola bosilib chiqadi. Bu felyeton yaqinlari va do‘stlari davrasida oddiygina Osya deb tilga olinadigan, adabiy gurunglarda esa rasman Iosif Brodskiy deb navbat beriladigan yigirma uch yoshdagi o‘rta bo‘yli, keng yelkali, malladan kelgan yigit — Neva bo‘yidagi shaharda ancha-muncha tanilib qolgan yosh shoir va tarjimon hayotini ham ana shu “tegirmon toshi” ostiga uloqtirib yubordi.

ERKINLIK

1940 yil 24 mayda ikki ziyoli – Aleksandr Ivanovich Brodskiy (fotomuxbir) va Mariya Moiseyevna Volpert (hisobchi) oilasida dunyoga kelgan yakkayu yagona farzand “mazlumlar dohiysi” Stalinga ehtirom yuzasidan Iosif deb atalganida, uning hali rus shoirlari orasida sovetlarga eng “ters”i bo‘lib yetishishi hech kimning xayoliga kelmagan edi.

Buni qarangki, Osyaning shaxs o‘laroq shakllanishida ham yana o‘sha “xalqlar otasi”, bu gal uning qonxo‘r diktaturasi qulashi favqulodda rol o‘ynaydi. U balog‘at pallasiga endi qadam qo‘ygan vaqtda sovet xal-qi ham yangi siyosiy rahbar — N.Xrushchyov boshlab bergan “iliqlik” davriga kirib boradi. KPSS XX syezdidagi yopiq nutqida shaxsga sig‘inish illatini nafrat-la qoralab, stalincha erksizlik qafasini sindirib tashlagan bu yo‘lboshchi, afsuski, fe’l-atvori biroz to‘pori yangi “Xaloskor”iga umid bilan boqqan ko‘pmillionli xalqni rosmana erkinlikka olib chiqolmadi. To‘g‘rirog‘i, islohotlar bobida dadil ilgarilab ketishga qodir bo‘lmagan N.Xrushchyov alal-oqibat avvalgisidan bir ozgina farq qiluvchi yangi qafas taklif eta oldi, xolos. Lekin shuni ta’kidlash joizki, aytarli barcha bir qafasdan boshqasiga, qo‘yingki, andak nadomat-la ko‘chib o‘tishdan o‘zga iloj topmagan bir vaqtda I.Brodskiy hech tap tortmay ikki qafas orasi – xavf-xatarga to‘la… erkinlikni tanladi.

I.Brodskiy shaxsidagi erkinlikning o‘qtomiri uning tabiatidagi haddan ziyod mustaqillik va o‘ziga yetguncha qaysarlikka borib tutashardi. U fe’l-atvoridagi ana shu xususiyatlar tufayli ham o‘n besh yoshida Maxovoydagi 196-maktabni hali 8-sinfini ham tugatmay qo‘qqisdan tark etadi va ilgari “Arsenal” nomi bilan dong chiqargan, endi esa 671-raqami bilan yuritila boshlagan harbiy zavodga frezerchi bo‘lib ishga kirib ketadi.

Osya maktabdan keyingi yetti yil mobaynida ish joyini oz emas-ko‘p emas… 13 marta o‘zgartiradi. Shunisi qiziqki, u tanlagan kasblar ham bir-biridan hayratomuz darajada yiroq edi: texnik-geofizik, o‘t yoquvchi, santexnik, fotograf… Osya, hatto, bir muddat jarroh bo‘lishni istab, turmaga qarashli gospital o‘likxonasida prozektor, ya’ni murda yoruvchiga yordamchi bo‘lib ishlaydi. I.Brodskiy tez-tez o‘zgartirib turgan ish joylarining bir-biridan olisdaligi esa bundan-da oshib tushar edi: Oq dengiz sohillari, Yoqutiston, Tyan-Shan tog‘lari, Qozog‘iston… (Darvoqe, Osya bu joylarga odatda qisqa muddatli geologik ekspeditsiya safida kelardi.) Keyinchalik bu hol uni yoqtirgan va yoqtirmagan kishilar orasida bir-biridan farqli va hatto bir-biriga zid ko‘plab talqinlarni yuzaga keltiradi. I.Brodskiyning o‘zi esa bu holni faqat bir sabab –o‘sha kezlarda unga hamma narsa qiziq tuyulgani bilan izohlaydi.

I. Brodskiy ilk she’rini o‘n olti yoshida XX asrning mashhur rus shoiri B.Slutskiyning “Literaturnaya gazeta”da chop etilgan bir turkum she’rlari ta’sirida yaratgan edi. Uning qalbida bor hayotini she’riyatga bag‘ishlash niyati pishib yetilishi uchun esa yana uch yil kerak bo‘ldi. 1959 yil geologik ekspeditsiya safida Yoqutistonga borgan bu yigit hordiq kuni Yakutsk ko‘chalarini aylanib yurib, kitob do‘koniga kirib qoladi va bu yerdan X1X asr rus falsafiy she’riyati vakili Ye.Baratinskiyning “Biblioteka poeta” seriyasida chop etilgan salmoqdor bir jildligini sotib olib, o‘sha kuniyoq bosh ko‘tarmay o‘qib chiqadi. “Bu kitobni… o‘qib chiqdimu qismatim nima ekanini darhol angladim”, deb eslagan edi ana shu damlarni I.Brodskiy 70-yillar boshida.

I.Brodskiy fe’l-atvoridagi erkinlikka talpinishi xususiyati uni g‘addor tuzum tayanchi – KGB mahkamalariga juda barvaqt yuzma-yuz qiladi. Uning ustidan mazkur josuslik idorasiga tushgan ilk chaquv haqida Ya.Gordin shularni hikoya qilib bergan edi. Bu shoir 1958 yilda o‘zi tahsil ko‘rayotgan Leningrad universiteti talabalari ilmiy anjumanida 20-yillar rus she’riyati vakillari – I.Selvinskiy va M.Lugovskoy ijodi yuzasidan ma’ruza qiladi va unga mazkur o‘quv maskaniga erkin tinglovchi sifatida qatnab yurgan I.Brodskiyni ham taklif etadi. O‘shanda hech tap tortmay muzokaraga qo‘shilib ketgan Osya kutilmaganda sobiq inqilobchi bolshevik, endilikda esa siyosiy muhojir L.Trotskiyning “Adabiyot va inqilob” nomli kitobidan olingan iqtibos bilan so‘z boshlab qolsa bo‘ladimi! Albatta, u bu ishni jo‘rttaga, ya’ni birovning qitiq-patiga tegish yoki o‘zini bir ko‘rsatib qo‘yish uchun qilmagan, balki o‘sha vaqtda bu asarni endi o‘qib tugatgan va undagi bir fikrni bahs mavzusiga daxldor deb hisoblagan – shugina xolos. “Biroq talabalar ilmiy kengashi rahbari professor Ye.Naumovning o‘sha paytdagi vajohatini siz ham bir ko‘rsangiz edi, – deb eslaydi Ya.Gordin. – …Uning Iosifga qarshi “otashin” nutqini hecham tushunib bo‘lmas, chunki u qo‘rquv va g‘azab ichida hadeb Brodskiy va Trotskiy familiyalarini chalkashtirib yuborardi. Aftidan, u bo‘lib o‘tgan voqea haqida hech paysalga solmay tegishli joylarni xabardor etgan”. Tegishli joylar degani esa, birinchi galda, Leningrad KGBsi edi.

I.Brodskiy fe’l-atvoridagi erkinlik uning she’riy izlanishlariga ko‘chib o‘tmasligi mumkin edimi, axir?! I.Brodskiy bilan tengqur barcha navqiron shoirlar “kumush asr” nomi bilan adabiyot tarixiga kirgan X1X asr oxiri — XX asr boshi she’riyatiga vorislik rishtasi-la bog‘lanishni istasa, I.Brodskiy bo‘lsa bu borada ham ancha o‘zi “umumto‘da”dan chetda qolib ketgan edi. Bu davrda u X1X asr boshida yashab, meditativ ruhda she’rlar yozgan Ye.Baratinskiy, K.Batyushkov, P.Vyazemskiylardan ruhiy imdod so‘raydi. Osya boshqalarga o‘xshamaslik vajidan hatto barcha davrlarda ham rus she’riyatining eng ulug‘ vakili bo‘lib qoladigan A.Pushkin ta’siridan-da o‘zini ongli ravishda chetga oladi.

I.Brodskiy hayoti va ijodini tadqiq etgan olimlardan biri – V.Polonskiyning ta’kidlashicha, 60-yillarda I.Brodskiyning Leningrad Texnologiya institutida tahsil oluvchi yosh shoirlar — Ye.Reyn, A.Nayman, D.Bobishev bilan yaqinlashishi uning ijodiy o‘sishiga ta’sir ko‘rsatadi. Qolaversa, Osyani 1961 yil 7 avgustda XX asr ulug‘ rus shoirasi A.Axmatova bilan ilk bor uchrashtirgan ham shulardan biri — Ye.Reyn edi. Bir jihatni alohida qayd etish joizki, bu vaqtga kelib ancha keksayib qolgan shoira barcha shogirdlari orasida ayniqsa I.Brodskiyga boshqacha mehr va iltifot ko‘rsatadi. A.Axmatova bu yigitda “katta Osya” – XX asr ulug‘ rus shoiri O. Mandelshtam bilan o‘xshash ba’zi xislatlarni ko‘rgani ham bunga sabab bo‘lgandir, ehtimol. Lekin, nima bo‘lganda ham, u I.Brodskiyni hali oldinda shon-shuhratga burkangan shoirlik taqdiri va… iztirobga to‘lib-toshgan insonlik qismati kutib turganini bashorat qiladi.

N.Xrushchyov davrida yosh shoirlar estradaga bemisl shiddat bilan talpingani haqida ko‘p yozilgan, albatta. Bunday intilishdan chetda qolmagan I.Brodskiy ham goh Leningrad davlat universiteti, goh V.Mayakovskiy nomidagi kutubxona, goh Lensovet nomidagi madaniyat saroyida she’r va tarjimalari bilan chiqishlar qiladi. Biroq Osya har gal sahnaga ko‘tarildi, deguncha albatta bir besaranjomlik paydo bo‘lar, Ya.Gordinning e’tiroficha, buning asosiy sababi uning she’rni o‘ziga xos tarzda o‘qishi edi. U she’r o‘qish jarayonida ohang e’tibori ila shunday baland shiddatga erishardiki, ba’zi tinglovchilar o‘zini hatto tobi qochgandek his eta boshlardi. Axir, shoirdan “taralayotgan” ruhiy quvvat shunchalik kuchli bo‘lar va bunga uncha-muncha asab dosh berishi mushkul edi-da! I.Brodskiy muxlislar qarshisida yonib-jo‘shib she’r o‘qir ekan, unda ijod onlaridagi ruhiy holat go‘yo teskari tarzda qaytadan ro‘y berardi. Ya’ni, ijod lahzalarida she’r uning qalbini qay tarzda kuchli to‘lg‘onish bilan tark etgan bo‘lsa, o‘qish onlarida, aksincha, o‘shanday kuchli to‘lg‘onish bilan qalbga qaytib kirardi. Mana shunday “omil”lar tufayli ham uning she’rlari ba’zi kimsalarga g‘alati va hatto xavfli ko‘rinar, oqibatda, yuqorida aytilganidek, besaranjomlik boshlanib qolardi.

Aslida-ku I.Brodskiy she’rlariga sovetlarga qarshi degan tamg‘a bosish insofdan bo‘lmas. Chunki, ularda mavjud tuzumni ag‘darib tashlashga ochiq da’vatlar u yoqda tursin, hatto o‘tkir siyosiy muammoni ko‘tarish ham ko‘zga tashlanmasdi. I.Brodskiy she’rlarining sovetlarga yot deb qaralishiga asos bo‘lgan sabab nima edi, unda? U o‘z she’rlarida ruhiyatning shu qadar yuksak ma’volariga ko‘tarila olardiki, odatda, bunday “me’roj” juda kamdan-kam insongagina nasib etadi. Shu tufayli bu she’rlar ularni o‘qigan yoki tinglagan kishilarda inson degan mo‘’tabar nomga munosib hayot kechirish bilan bog‘liq nadomatli sog‘inch hissini paydo qilardi. Bir so‘z bilan aytilsa, I.Brodskiy she’rlari o‘zining ana shunday mohiyati bilan sovetlarning mag‘zi puch, yolg‘on mafkurasini beixtiyor chippakka chiqarardi. Butun jamiyat yoppasiga erksizlik sirtmog‘ida bo‘g‘ilib yotgan bir vaqtda uning she’rlarida ruhiy erkinlikning baralla ufurib turishi isyon sifatida qabul qilingan bo‘lsa, bundan ajablanishga hojat yo‘q…

“QORA ODAM”

Har qanday manfur idora usuli o‘z tajassumi bo‘lgan qabih kuchlar dasti bilan ish ko‘radi. XX asr ulug‘ rus shoiri S.Yesenin vido kalomi bo‘lmish so‘nggi dostonida uni mahv etish uchun betinim ta’qib qilib yurgan bunday yovuz kuchni “qora odam” deb ta’riflagan edi. I.Brodskiy taqdirida ana shunday “qora odam” rolini sovet tuzumining arzimas “murvati” bo‘lgan Ya.Lerner otlig‘ kimsa ijro etadi. Uni bunday xatti-harakatga da’vat etgan ichki sabab nima edi, degan savol tug‘ilishi tabiiy. Rosti, bu savolga javob uncha qiyin ham, boz ustiga, hatto yangi ham emas: bu – mansab ilinji, martaba havasi edi. Yahudiy bo‘lgani sabab Stalinning qahri qattiq zamonida amal kursisiga yaqin yo‘lolmagan bu kimsa Xrushchyovning ola-g‘ovur davrida, kuni tuqqanini sezib qoladi. Ana shundan keyin u qanday qilib bo‘lsa ham, Leningrad shahri hamda viloyati rahbarlari nazariga tushish yo‘llarini qidira boshlaydi…

RSFSR Oliy Soveti Prezidiumining 1961 yil 4 may kungi “Ijtimoiy foydali mehnatdan bo‘yin tovlab, jamiyatga yot tarzda tekinxo‘rlik bilan hayot kechirayotgan shaxslarga qarshi kurashni kuchaytirish to‘g‘risida”gi farmon Ya.Lernerga o‘xshash nobakor kimsalar qo‘lida xavfli qurolga aylanadi. Ushbu farmon tez oradayoq o‘sha davrning bosh yalovi bo‘lib qo‘llarda “hilpiray” boshlaydiki, bu hol quyidagi sabab bilan izohlanar edi: N.Xrushchyov yana yigirma yildan keyin SSSRda kommunizm barpo bo‘ladi, deb va’da bergan va eng baland minbardan turib qilingan bu “bashorat”ga butun sovet xalqi, albatta, chippa-chin ishongan edi. Shu sababdan ham xomxayolga berilgan oddiy odamlar mazkur farmonni orzu qilingan maqsad – kommunizm sari etuvchi silsilaning bir halqasi deb qabul qiladi. Jamiyat shu hujjatni dastak qilib olib, har xil piyanista, chayqovchi, fohisha, tilanchi unsurlardan xalos bo‘lishni ko‘zlagan va aslida bunday niyatning hech bir yomon tomoni ham yo‘q edi. Biroq, taassufki, qonun ustuvor bo‘lmagan jamiyatda hokimiyatni egallab olgan kimsalar uni o‘zi xohlagan yo‘lga solib yuborishi hech gap emas ekan…

Ya.Lerner I.Brodskiy ustidan tuhmat va nafrat to‘la chaquv qoralaydi va uni shoshilinch “Vecherniy Leningrad” gazetasiga eltib beradi. U ancha yillardan beri bu gazetaning shtatsiz muxbiri hisoblanar va tahririyat xodimi I.Berman bilan, ayniqsa, osh-qatiq bo‘lib ketgan edi. M.Medvedyev imzosi bilan “ijod” qiluvchi I.Berman boshqa bir hamkasbi – A.Ioninni ham hammualliflikka chaqiradi va Ya.Lernerning “zuvala”si asosida qo‘lbola bir felyeton yasaydi.

FЕLYETON

Lerner “qalam”iga mansub bu felyeton boshdan-oyoq siyosiy safsata bilan to‘lib-toshgan, bu ham yetmagandek dalillar ham qo‘pol tarzda soxtalashtirilgan edi. I.Brodskiy bu haqda gapirish imkoni tug‘ilganida “Ismi sharifimdan bo‘lak maqoladagi hamma gaplar g‘irt yolg‘on!” degan edi darg‘azab bo‘lib. Mualliflar hatto o‘z qahramonining aniq yoshidan ham bexabar bo‘lgan chog‘i, unga “saxiy”lik bilan yana uch yilni qo‘shib yuborgan edi. “Yigirma olti yoshli (?) soppa-sog‘ yigit to‘rt yildan beri ijtimoiy-foydali mehnat bilan shug‘ullanmaydi, — deb yozgandi felyetonchilar. — U qo‘liga onda-sonda tushib qoladigan tasodifiy ish haqi hisobiga kun kechiradi, ahvoli juda nochorlashib qolgan paytlarda esa Leningrad gazetalarining shtatsiz fotomuxbiri bo‘lgan otasi puldan qarashib yuboradi. Garchi ota o‘g‘lining fe’l-atvoridan norozi bo‘lsa ham, uni haligacha qornini to‘qlab, ustini butlab yuribdi”. Xullas, ular zo‘rma-zo‘raki tarzda I.Brodskiyga ishyoqmas, yalqov, tekinxo‘r degan tamg‘ani bosish va o‘sha farmon sirtmog‘i ostiga olib kelishni niyat etgani ochiq-oydin ko‘rinib turardi.

I.Brodskiyni tekinxo‘r deb isbotlash uchun uning she’riyat bobidagi zahmatlarini ham yo‘qqa chiqarish zarur edi, albatta. Aks holda, qarang-a, hech qayerda ishlamasa ham, baribir, ajoyib she’rlar yozibdi-ku, degan gap bo‘lishi tayin edi. Shu sababli felyetonchilar uning she’rlarini mana bunday “baho” bilan siylaydi: “I.Brodskiyning nochor taqlidiy “bitik”lari kishida ayanchli taassurot qoldiradi. U o‘zicha biror yangi asar yarata olmagan, sababi bunga kuchi yetmagan: unda bilim, madaniyat kamlik qilgan. Axir, o‘rta maktabni ham tugatmagan chalasavod odamda bu fazilatlar qayerdan bo‘lsin?!”

Maqolada I.Brodskiyning takasaltang hamtovoqlari deya bir necha kishining nomi tilga olinadiki, aslida bularning ba’zilari unga butunlay notanish bo‘lsa, ba’zilari uzoq tanish edi, xolos. Tabiiyki, felyetonchilar aslida I.Brodskiyga hammadan ham yaqin bo‘lgan A.Axmatova, K.Chukovskiy, S.Marshak, D.Shostakovich kabi taniqli zotlar nomini jo‘rttaga tilga olmaydi. Maqolada nomi zikr etilgan boshqa ikki shaxs — A.Umanskiy va O.Shaxmatovlar haqida esa bir juftgina so‘z aytib o‘tish lozim. 1962 yilda I.Brodskiyning do‘sti (aniqrog‘i, og‘aynisi) bo‘lgan sobiq harbiy uchuvchi O.Shaxmatov ruxsatsiz qurol saqlashda ayblanib Krasnoyarskda KGB xodimlari tomonidan hibsga olinadi. Tergov chog‘ida uning og‘zidan beixtiyor Leningradda A.Umanskiy boshliq sovetlarga qarshi maxfiy guruh faoliyat yurityapti, degan gap chiqib ketadi va kalava yanada chuvalanib u mazkur guruh bilan aloqada bo‘lgan o‘nlab kishini ham nomma-nom aytib berishga majbur bo‘ladi. Bu ham yetmagandek, O.Shaxmatov gap orasida 1961 yili I.Brodskiy bilan Samarqandda uchrashib, bu yerdan Termizga uchadigan kichik bir samolyotni Afg‘onistonga olib qochish bo‘yicha reja tuzganlari, lekin ko‘z ostiga olib qo‘yilgan samolyot bakida benzin oz qolgani bois bu fikrdan voz kechganlari haqida ham “gullab” qo‘yadi. Oqibatda O.Shaxmatov hamda A.Umanskiylar ustidan darhol jinoiy ish qo‘zg‘otiladi, I.Brodskiy esa avval guvoh, so‘ngra gumondor sifatida tergovga tortiladi. Xayriyatki, Brodskiy ishi yuzasidan so‘roq qilingan o‘n ikki nafar guvohning birortasi ham O.Shaxmatov da’vosini tasdiqlamaydi va shu bois, garchi xohlamayroq bo‘lsa ham, uning ustidan tergov harakatini to‘xtatishadi. Biroq, tabiiyki, shundan keyin xavfsizlik organlari bu “bebosh” yigitning har bir qadamini hushyor kuzata boshlaydi.

Darvoqe, I.Brodskiy keyinroq AQSHlik jurnalist S.Volkov bilan qilgan suhbatida qadimiy shahar osmoni ostida shunday reja haqiqatdan ham tuzilgan edi, deya xolis tan oladi. Lekin shuni ham esdan chiqarmaslik kerakki, bu 20 yoshli she’rparast yigit xayolida daf’atan yetilgan “jozibador”, ammo bolalarcha puch rejadan o‘zga narsa emasdi. Hayot bag‘rida rosmana yashashdan ko‘ra u haqda shoirona xayollar surishga ko‘proq layoqatli bo‘lgan odamlar bunaqa telba-teskari rejalardan qancha-qanchasini o‘ylab yuborgani holda ulardan birortasini ham ro‘yobga chiqarolmasligi ko‘p bor kuzatilgan hol, albatta. Garchi qilni qirq yoradigan KGBchilar I.Brodskiyni bu borada tumshug‘idan ilintira olmagan bo‘lsa-da, Lerner hech tap tortmay uni “Vatanga xiyonat qilmoqchi bo‘lgan”, deya badnom etmoqchi bo‘ladi. Shu o‘rinda bir azaliy chalkashlikka munosabat bildirib o‘tish foydadan xoli bo‘lmas. Nimagadir barcha zamonlarda ham odamlar “tuzum” hamda “vatan” tushunchalarini bir-biriga aralashtirib kelgan. Buning ostida shunchaki kaltafahmlik yotadi, deb o‘ylash battar kaltafahmlik bo‘ladi, xolos…

Felyeton ana shuncha gap-so‘zdan keyin do‘q-po‘pisa bilan tugashi hech kimda taajjub uyg‘otmaydi, albatta. Lernerning fikricha, sotsialistik turmush tarziga yot holda tekinxo‘rlik bilan hayot kechirib, boshqa yoshlarga buzg‘unchi ta’sir ko‘rsatayotgan, bu ham yetmagandek, qalbida sovet tuzumiga nafrati jo‘sh urib, burjuacha G‘arbga astoydil sajda qilayotgan chalasavod modernchi va shaklboz I.Brodskiyga Lenin nomidagi shaharda, kommunizm quruvchilari orasida mutlaqo o‘rin yo‘q!

TA’QIB

I.Brodskiy maqola bosilgan kunning o‘zidayoq “Vecherniy Leningrad” gazetasi bosh muharriri B.Markov nomiga raddiya maktubi yozadi va uni paysalga solmay gazeta tahririyatiga yo‘llaydi. O‘z-o‘zidan aniqki, yosh shoir va tarjimon iztirobu ehtiros bilan yozgan bu xat gazeta yuzini ko‘rmaydi, bosh muharrir uni bamaylixotir bir chetga surib qo‘ya qoladi, xolos. Bugungi kunda mazkur raddiya I.Brodskiy o‘sha vaziyatda naqadar anoyilarcha ish tutganiga bir dalil sifatida qimmatga ega, xolos. Lekin o‘sha kunlarda yolg‘on-yashiqdan iborat bu maqolaga unga o‘xshab soddadillik bilan e’tiroz bildirib, tahririyatga raddiya yuborgan boshqa kishilar ham bo‘lgan.

Ana shunday insonlardan biri – N.Grudininaning mazkur voqeaga doir xotiralari g‘oyat diqqatga sazovor. “Men I.Brodskiy ishiga qanday aralashib qolganimni bilasizmi? – deya hikoya qilgan edi u 80-yillar adog‘ida. – To‘g‘risi, felyetonga qadar bu yigitning she’rlaridan ham, tarjimalaridan ham durustroq xabardor emasdim. Felyetonda Pionerlar saroyidagi men rahbar bo‘lgan she’riyat to‘garagiga ilgari qatnab yurgan bir qizning nomi ham tilga olingan bo‘lib, uning onasi bir mahal ko‘zi jiqqa yoshga to‘lgan holda huzurimga kirib keldi-da, mana ko‘rasiz, shu maqolani dastak qilib olib, Mariannani endi universitetda nari oborib-beri obkelishadi, deya kuyinib so‘zlay ketdi. Men bu voqeadan g‘azabim qo‘zib, “Vecherniy Leningrad” gazetasiga qo‘ng‘iroq qildim. Maqola mualliflaridan biri – tahririyat xodimi Berman mening savolimga javoban bir nimalar deya g‘o‘ldiragan bo‘ldi. Ertasiga esa Prokofyev (Leningrad Yozuvchilar tashkiloti rahbari – M.R.) meni qabuliga chaqirib, he yo‘q-be yo‘q “Shahar partiya komiteti gazetasini ayblashga qanday jur’at etding”, deya baqirib qolsa bo‘ladimi?! Men ham bo‘sh kelmay “Qalbim buyurgan gapni aytdim. Xo‘sh, bunga haqqim yo‘qmi”, deb javob qaytardim. Ana shundan so‘ng meni kotibiyatga chiqirib, muhokama qilishdi”…

“Vechyorka”dagi o‘sha maqola sabab Prokofyev bilan tuzukkina aytishib olgach, menga har tarafdan sim qoqishlar boshlandi, – deya xotirlashda davom etadi shoira. – Dolinina qo‘ng‘iroq qildi, Etkind qo‘ng‘iroq qildi, yana kimlardir qo‘ng‘iroq qildi… “Nega bir o‘zing olishib yotibsan, kel, birgalashib kurashamiz!” deb chorlardi ular. Dolinina o‘sha kunlarda Brodskiyning Galchinskiydan qilgan tarjimalarini olib kelib berdi. To‘g‘risi, bu tarjimalar kutilmaganda meni hayratda qoldirdi, chunki ular Lozinskiy, Chukovskiylarning eng yaxshi tarjimalari qatori edi. Men shu narsani angladimki, bu yigit Galchinskiydek shoirni shunaqa tarjima qilibdimi, demak uning o‘zi ham hazilakam shoir emas…”

Lernerning shov-shuvga sabab bo‘lgan ushbu felyetoni go‘yo sel quyishi oldidan chaqmoq chaqishdek bir gap edi. Shundan so‘ng I.Brodskiyga nisbatan hamlaning navbatdagi, ikkinchi bosqichiga o‘tiladi va uning har bir qadamini izma-iz poylab yurishlar boshlanadi. Bundan shubha qilmasa ham bo‘ladiki, “o‘ta mas’uliyatli” bu ishga jalb etilgan kishilar ham Ya.Lerner safdoshlari, ya’ni ko‘ngilli drujinachilar edi. I.Brodskiy o‘sha kezlarda Ya.Gordinga bu haqda “Ikki erkak va bir ayol ortimdan izma-iz poylab yuribdi. Ular bu “topshiriq”ni xuddi rasvo film-lardagi kabi no‘noqlik bilan bajaryapti – men ortimga o‘girilib qaradim deguncha ular devorga qapishib oladi”, deya ham kulib, ham kuyib gapirib bergan edi…

Bu holni ish hibsga olish sari ketayotganiga bir ishora deb tushunish to‘g‘ri bo‘lardi. Biroq, hamonki gap shoir haqida ketar ekan, Leningrad Yozuvchilar uyushmasi roziligisiz unga nisbatan biror chora qo‘rib bo‘lmasdi, albatta

Har yerda hoziru nozir Ya.Lerner 1963 yil 17 dekabrda Leningrad Yozuvchilar tashkilotining kotibiyat majlisida so‘zga chiqib, Dzerjinskiy tuman prokurori A.Kostakovning I.Brodskiy ishini jamoatchilik sudiga topshirish haqidagi maktubini o‘qib eshittiradi. Jamoatchilik sudi aslida ishi ko‘rilayotgan shaxsning yashash yoki ishlash joyidagi fuqarolar yig‘ilishi hisoblanar, I.Brodskiy yosh shoir ekani sabab, bu uyushmaning rasman a’zosi bo‘lmasa ham, Yozuvchilar tashkilotida sud qilinishi mantiqqa muvofiq edi. Odatda, jamoatchilik sudi tartibbuzarga yolg‘ondakam do‘q-po‘pisa qilib, uni bir oz bo‘lsa-da insofga keltirish bilan kifoyalanar, lekin ba’zida ishni hatto haqiqiy sudga oshirib yuborishga ham “jur’at” etardi. Lenin-grad Yozuvchilar uyushmasi I.Brodskiy masalasida xuddi ana shu keyingi, qattiqqo‘l chorani qo‘llaydiki, bunga nima sabab bo‘lgan edi, degan savolni aslo ochiq qoldirib bo‘lmaydi. L.Losev mazkur jumboqqa yechim izlar ekan, “Buning sababi bitta, u ham bo‘lsa qo‘rquv edi, – degan xulosaga keladi. – Chunki, o‘sha yillarda kotiblik qilgan shaxslar yozuvchi sifatida Stalin davrida shakllangan va haligacha ham o‘tmish bag‘rida yashab kelar edi”.

Leningrad Yozuvchilar uyushmasida bo‘lib o‘tadigan bu jamoatchilik sudi 1963 yil 25 dekabrga belgilangan bo‘lib, unga “javobgar” I.Brodskiyning kelmagani ham ularni qattiq darg‘azab qilgan bo‘lsa, ehtimol. Vaholanki, bu vaqtda yosh shoir Moskvadagi Kashchenko nomli psixiatriya shifoxonasiga yotqizilgan va uni ertami-kechmi albatta hibsga olishadi, deb xavotirlangan yaqinlari va do‘stlari ayrim tanish shifokorlar maslahatiga ko‘ra ana shunday shoshilinch chora ko‘rgan edi. I.Brodskiy balki shu yo‘l bilan mudhish ko‘rgulikdan saqlanib qolar, degan umid ularga kuch bag‘ishlagan bo‘lsa ham, ehtimol. Biroq adog‘i yo‘q ruhiy zo‘riqishlardan tinka-madori qurigan I.Brodskiy rostdan ham aqldan ozib qolmasam edi, deb hadiksirab, bir necha kun o‘tar-o‘tmayoq yaqinlari va do‘stlariga uni bu yerdan tezroq olib chiqishlarini so‘rab o‘tina boshlaydi. I.Brodskiy 1963 yilning so‘nggi kunlarida, nihoyat, shifoxonadan chiqishga muvaffaq bo‘ladi va unga xayrixoh kishilar kutgan shizoid psixopatiya haqida tashxisni “qo‘l”ga kiritadi.

Yangi, 1964 yilning kirib kelishini Moskvada nishonlagan I.Brodskiy 2 yanvar kuni do‘sti L.Shterndan sevgan qizi M.Basmanova bu ayyomni Leningrad yaqinidagi Zelinogorsk degan joyda, xilvat dala hovlida D.Bobishev bilan birga o‘tkazgani haqida bilib qoladi. Iosifning qalbini zabt etgan Marina ko‘hlikkina musavvir qiz bo‘lib, bu ikki yosh ilk daf’a 1962 yil 2 yanvarda tanishgan edi. (Tasodifni qarang: ikki yil oldin ular shu kuni dastlab tanishgan bo‘lsa, ikki yil keyin esa shu kuni… oralariga ilk noxush gumon oralaydi.) XX asr ulug‘ rus abstraksionisti K.Malevichga biri do‘st, boshqasi shogird bo‘lmish ikki musavvir nikohidan dunyoga kelgan bu qiz har qanday odamda ham kuchli taassurot qoldirishga qodir edi. A.Axmatova u haqda mana bunday fikr bildirgan edi: “Shunchalar nozik, shunchalar aqlliki… Yuziga qanday oro berishini aytmaysizmi?! Tag‘in hech qanday upa-eliksiz… Faqat sovuq suvning o‘zi bilan-a…” I.Brodskiy unga boqib, Uyg‘onish davri nemis musavviri L.Kranax chizgan samoviy farishtalarni ko‘rardi go‘yo. (U, ayniqsa, Ermitajga qo‘yilgan “Olma ushlab turgan Venera” suratini ko‘z oldidan ketkazmas edi.) Xullas, bu sovuq xabarni eshitgan I.Brodskiy darhol Leningradga yetib keladi va sevgilisi do‘sti bilan o‘ziga… xiyonat qilganidan voqif bo‘ladi.

Bir vaqtning o‘zida ikki yoqlama ayovsiz zarba olgan I.Brodskiy har qancha urinsa ham bu ko‘rgulikka dosh bera olmaydi – u oradan bir necha kun o‘tar-o‘tmas vena qon tomirini kesish yo‘li bilan umriga nuqta qo‘ymoqchi bo‘ladi. Tasodifan omon qolgan bu yosh shoir boshiga yopirilgan balo-qazoga uning yaqinlari va do‘stlari g‘addor tuzum zug‘umi, deb qaragan bo‘lsa, uning o‘ziga esa Marinadan ajralishgina fojia bo‘lib ko‘rinadi, xolos…

1964 yil 8 yanvar kuni “Vecherniy Leningrad” gazetasi “Shahrimizda tekinxo‘rlarga o‘rin yo‘q!” degan sarlavha ostida yana bir maqolani bosib chiqaradi. Mazkur maqola quyidagi “otashin” bir xitob bilan yakunlangan edi: “I.Brodskiy va uni qanoti ostiga olayotgan kishilar jamoatchilik hukmidan saqlanib qolamiz, deya xomtama bo‘lishmasin. Bizning aqli-hushi joyida bo‘lgan yoshlarimiz ularga qarata mana bunday demoqda: “Brodskiy shuncha ishyoqmaslik qilgani, jamiyat hisobiga yashagani yetar! U mehnatga darhol bel bog‘lamasa, yana ishlashdan bo‘yin tovlasa, endi o‘zidan ko‘rsin! “ Bir so‘z bilan aytganda, avvalgi maqola I.Brodskiyni “tekinxo‘r” sifatida murosasiz fosh etgan bo‘lsa, ke-yingi maqola esa endi uni hech bir ayamay jazolashni talab qilardi.

Shu tariqa 1964 yil 13 fevral kuni I.Brodskiy hibsga olinadi. Bu xususda shoirning otasi Aleksandr Ivanovich shahar prokurori S.Solovyov nomiga yozgan xatida ushbuni ma’lum qiladi: “13 fevral kuni soat 21 dan 30 minut o‘tganda I.Brodskiy ko‘chaga chiqaturib, fuqaro kiyimidagi uch kishi tomonidan to‘xtatiladi, ular o‘zlarining kim ekanini aytmay va hech qanday hujjat ko‘rsatmay o‘g‘limni mashinaga o‘tqazadi hamda Dzerjinskiy tuman ichki ishlar bo‘limiga olib boradi. Bu yerda ham qo‘lga olish yoki qamab qo‘yish haqida hech qanday hujjat tuzilmay, I.Brodskiy zudlik bilan bir kishilik kameraga o‘tqazib qo‘yiladi. Keyinchalik unga bu chora xalq sudining ajrimiga binoan amalga oshirilgani haqida ma’lum qilinadi.

14 fevral kuni yo‘qolib qolgan o‘g‘limizni qidirib vaqtimizni besamar o‘tkazdik, uni so‘rab ikki bor Dzerjinskiy tuman militsiya idorasiga murojaat etdik va tun yarmiga boribgina farzandimiz shu yerga qamab qo‘yilgani haqida tasodifan bilib qoldik…

Militsiyada bo‘lgan paytimizda shu kuni o‘g‘limizga “Tez yordam” chaqirtirilgani to‘g‘risida xabar topdik, ammo voqea sababi haqida bizga hech qanday ma’lumot berishmadi, bu militsiyaning “ichki ishi” deya gapni qisqa qilishdi, xolos. Keyin bilsak, o‘g‘limiz yurak xurujini boshdan kechirgan, shifokor unga kamfora aralashtirib ukol qilgan, ammo farzandimiz shundan keyin ham bir kishilik kamerada qolavergan ekan…”

Shu yerda voqealar rivojiga bevosita aloqasi bo‘lmasa ham, bir gapni aytib o‘tsak, bizningcha, zarar qilmas. I.Brodskiy 1964 yilning o‘sha 14 fevral kunida o‘z hayotidagi ilk yurak xurujini boshdan kechiradi. Keyin esa bunday hurujlar uni yillar mobaynida bot-bot ta’qib etadi va u muttasil yanagi tug‘ilgan kunimga sog‘-omon yeta olarmikanman, degan gumon va hadik ichida yashaydi. I.Brodskiyni tiriklar orasidan olib ketgan so‘nggi xuruj esa 1996 yil 28 mayda, rasmiy ta’ziyanomada quruq qilib aytilishicha, uyqudalik paytida ro‘y beradi.

SUD

Nihoyat, sovet tuzumining eng sharmandali sud jarayonlaridan biri bo‘lib tarixga kirgan o‘sha adliyaviy, yana ham to‘g‘rirog‘i, siyosiy “tomosha” fursati yetib keladi. Sovet tuzumining adolat “posbon”laridan biri — sudya I.Savelyeva raisligida bo‘lib o‘tgan ikki majlisdan iborat bu sud jarayoniga to‘xtalishdan oldin bir mulohazani aytib o‘tsak, balki ortiqcha bo‘lmas. Aksariyat tadqiqotchilar I.Brodskiy ishi yuzasidan bo‘lib o‘tgan sudni XX asr ulug‘ nemis modernisti F.Kafkaning “Jarayon” romaniga qiyoslab tahlil qilishni ma’qul ko‘radi. Darhaqiqat, F.Kafkaning hatto ismi sharifi ham to‘liq qayd etilmagan qahramoni Yozef K. singari I.Brodskiy ham mutlaqo bema’ni vaj-karson bilan qora kursiga o‘tqazilgan, ya’ni shoir odam… bug‘doy yetishtirmay, po‘lat quymay yoki bino tiklamay, faqat… she’r yozib yuravergani uchun sud zaliga keltirilgan edi. Bu jarayon yana shuning uchun ham kafkayona sud deb baholanishga loyiq ediki, qora kursidagi odam o‘zini asossizdan-asossiz sud qilishayotganini bila turib ham, pirovardida bema’ni hukmga g‘ayrishuuriy bo‘ysunadi, itoat etadi…

Ehtimol nopok kimsalar bir-birlari bilan vaqtichog‘lik damlarida topishar, biroq sofdil odamlar aksariyat qiyin lahzalarda yaqinlashishadi. I.Brodskiy shu vaqtgacha biror marta yuzma-yuz kelib, biror og‘iz gaplashmagan odami — moskvalik yozuvchi va jurnalist F.Vigdorova uning taqdiriga o‘sha kunlarda najot farishtasi misol kirib kelgan. Darhaqiqat, u I.Brodskiy ishi bo‘yicha har ikki sud majlisini ham stenogramma shaklida qog‘ozga tushirib olmaganida, bu yigitning keyingi hayoti boshqacha kechishi nainki mumkin, hatto tayin edi. Xayriyatki, sud arafasida I.Brodskiyning yaqinlari va do‘stlari xuddi ertani oldindan ko‘rgandek, F.Vigdorovaga murojaat etgan va agar yosh shoir ishi sudda ko‘riladigan bo‘lsa, darhol Leningradga yetib kelishi yuzasidan va’dasini olgan edi. Benihoya halol va mard inson bo‘lgan F.Vigdorova sudya I.Savelyevaning bir necha marta qat’iy taqiqlashiga qaramay, qog‘ozga tushirgan yozuvlar oshkoralik bo‘g‘ilgan o‘sha davrda I.Brodskiy ishiga oid birdan-bir hujjat vazifasini ado etadi.

Xullas, 1964 yil 18 fevral kuni Qo‘zg‘olon ko‘chasi 36-uyda joylashgan Dzerjinskiy tuman xalq sudi binosida I.Brodskiy ishi yuzasidan birinchi sud majlisi bo‘lib o‘tadi. F.Vigdorova yozuvlariga hattoki yuzaki ko‘z yugurtirib ham I.Brodskiy ishi deb atalgan bu “tomosha”da bosh rolni ijro etgan sudya I.Savelyeva o‘zini naqadar sohibi qudrat deya his etganini fahmlab olish mushkul emas. Shoir shaxsi hamda badiiy ijod masalasida hech vaqoga aqli yetmasa ham, bu ahvoli o‘zini naqd Femida deb hisoblashiga monelik qilmagan sudyaning I.Brodskiyga tashlagan har bir luqmasida bepisandlik aralash nafrat ufurib turardi:

“Sudya: Umuman, mutaxassisligingiz nima?
Brodskiy: Shoir. Shoir-tarjimon…

Sudya: Siz bunga o‘qiganmisiz?
Brodskiy: Tushunmadim, bunga deganingiz nima?

Sudya: Shoirlikka-da. Shoirlar tayyorlaydigan… ularni o‘qitadigan… institutni tamomlashga harakat qilmaganmisiz?
Brodskiy: Yo‘q, shoirlik ma’lumot orqasidan keladi, deb hech o‘ylamagan ekanman.

Sudya: Xo‘sh, unda nimaning orqasidan keladi?
Brodskiy: Mening o‘ylashimcha, bu (bir oz taraddudlanib)… Xudoning inoyati…”

Odam shoir, yozuvchi yoki dramaturg bo‘lishi uchun cho‘ntagida albatta diplomi bo‘lishi shart, deya shak-shubhasiz ishonadigan kishi bilan bahs qilib o‘tirish Don Kixot kabi shamol tegirmoni bilan jang qilishdek kulguli ish, albatta. Lekin, nachora, manfur idora usuli bunday kaltabin kishi egniga sudyalik libosini kiydirib qo‘ygan, uning maslahatchilari bo‘lsa ushbu masalada undan beshbattar o‘tib tushardi.

Majlisda sud bilan bog‘liq zarur rasmiyatchiliklar ado etib bo‘linishi hamonoq advokat Z.Toporova quyidagi mazmunda bayonot beradi: “Men fuqaro I.Brodskiyni sud-tibbiyot ekspertizasiga yuborib, uning sog‘-lig‘iga doir haqiqiy ahvolni aniqlash lozim, deb hisoblayman. Negaki sud, avvalambor, uning salomatligi doimiy ish bilan band bo‘lishiga to‘sqinlik qilgan yoki qilmagani haqida bir xulosaga kelib olishi zarur”. So‘ngra advokat sud hay’ati oldiga yana bir adolatli talabni qo‘yadi: “Fuqaro I.Brodskiy darhol soqchilar kuzatuvidan ozod qilinishi shart. Chunki, u hech qanday jinoyat sodir etmagan va uni hibsda ushlab turish qonunga xilof. U doimiy yashash joyiga ega va har qanday paytda sud chaqirig‘i bilan talab etilgan joyga borishi mumkin”.

Sud hay’ati advokat Z.Toporovaning I.Brodskiyni sud-psixiatriya ekspertizasiga yuborish haqidagi birinchi talabini qondiradi. Biroq javobgarni soqchilar kuzatuvidan ozod etish haqidagi ikkinchi talab rad etilib, uni sud-psixiatriya ekspertizasiga olib borish 18-militsiya bo‘limi zimmasiga yuklatiladi. Shu tariqa I.Brodskiy ishi yuzasidan qisqa vaqt davom etgan dastlabki sud majlisi nihoyasiga yetadi.

Ana shundan so‘ng I.Brodskiy Pryaja daryosi bo‘yidagi 2-psixiatriya shifoxonasida zarurati bo‘lmasa ham… uch hafta majburan ushlab turiladi. Oddiy odamlar tilida “jinnixona” deb ataladigan bu davolash muassasasi X1X asrda qurilgan bo‘lib, bu bino ayniqsa derazalarning g‘alati hajmi bilan nozikta’b shoirni qattiq iztirobga soladi. I.Brodskiy ancha yillar o‘tib ta’kidlashicha, agar bu derazalar yana sakkiz marta kattaytirilsagina xonaga mutanosib bo‘lar edi. Faqat shugina emas, Pryajadagi “muolaja” usullari ham o‘ziga yetguncha ajabtovur edi. “Bemor” tun yarmida shirin uyqudan turg‘izilar, avval sovuq suv to‘la vannaga obdon bo‘ktirilib, so‘ngra o‘zi kabi shalabbo kir choyshabga o‘rab-chirmab tashlanar, ana shundan ham keyin issiqlik batareyasi yoniga g‘o‘ladek “yumalatib” qo‘yilardi. Choyshab qurib borgani sari badanni siqib, qattiq og‘riq hosil qilardi. Bu, albatta, chinakam dahshat edi, ammo bundan ham battari… I.Brodskiy hamxonasi bo‘lgan bemor o‘zini o‘zi qanday o‘ldirganiga qo‘qqis guvoh bo‘lib qoladi…

Ana shunday azob-uqubatlar orasidan o‘tgan I.Brodskiy 1964 yil 13 mart kuni yana “odil” sud hay’atiga ro‘baro‘ qilinadi. Buning arafasida esa sud-psixiatriya ekspertizasi I.Brodskiy fe’l-atvorida rostdan ham psixopatik belgilar mavjud, ammo u, bundan qat’i nazar, mehnat qilishga yaroqli, demak, ma’muriy tartibda chora qo‘llash mumkin, degan mazmunda xulosa bergan edi. Ishi baroridan kelgan ta’qib “tashabbuskor”lari bu safargi sud majlisini ochiq holda o‘tkazish lozim, degan qarorga keladi. Axir, keng ommaga tarbiyaviy ta’sir o‘tkazishning bunday qulay imkoniyatini qo‘ldan boy berish insofdan emas-da! Buning uchun esa avvalgi toru tang xona boshqa kengu mo‘l zal bilan almashtirilishi lozim edi, albatta. Advokat Z.Toporova shu maqsadda tanlangan 15-qurilish-montaj boshqarmasining Fontanka ko‘chasidagi binokorlar klubiga kelganida, o‘zi guvoh bo‘lgan manzarani quyidagicha tasvirlab beradi: “Binoga kiraverishda tumonat odam uymalashar, militsiya ham odatdagidek hoziru nozir edi. Zaldagilar ikki guruhga bo‘linib olgan — bir tomonda xalq drujinachilari va “haydab” kelingan mavsumiy ishchilar o‘tirar, ular rasmonasiga tajovuzkor kayfiyatda edi. Boshqa tomonda bo‘lsa yosh shoirlar, san’at namoyandalari, ziyolilar vakillari o‘tirar edi. ( Ya.Gordinning guvohlik berishicha, ular o‘rtasidagi nisbat uchga bir edi – M.R.) Bu galgi sud majlisi, darhaqiqat, huquqiy jarayon emas, rasmona siyosiy tadbir ediki, klub peshtoqiga osib qo‘yilgan “Tekinxo‘r Iosif Brodskiy ustidan sud!” degan alvon ham shunga pisanda qilardi.

Ikkinchi majlis ham birinchisi kabi ma’nisiz tarzda o‘tishi o‘z-o‘zidan ayon edi, albatta. Chunonchi, jamoatchi ayblovchi F.Sorokin I.Brodskiyga ota-onasi qarashib turganidan xabardor bo‘lgani holda quyidagicha savollar yog‘dirishi buni yaqqol tasdiqlaydi. I.Brodskiyga kelsak, u har bir savolni xotirjam qarshi oladi va o‘tkir javob bilan “hamla”ga chap beradi.

“Jamoatchi ayblovchi Sorokin: Siz ishlab topgan pulga kun kechirib bo‘ladi deb o‘ylaysizmi?

Brodskiy: Ha, bo‘lmasam-chi! Turmada yotganimda har kuni ovqatimga 40 tiyindan pul sarflangani haqida hujjatga qo‘l qo‘yib berardim. Vaholanki, ozodlikda ishlab topgan pulim kuniga 40 tiyindan ko‘proq bo‘lardi.

Sorokin: Odamga bundan tashqari yana kiyim-kechak ham kerak-ku?

Brodskiy: Bisotimda faqat bitta kostyum bor – to‘g‘ri, uyam eskirib qolgan, ammo yangisiga ehtiyojim yo‘q…”

To‘g‘ri, sud majlisida shoirlikning qora mehnatidan xabardor kishilar ham qantashib, bu sohaning past-balandini avvalo sud hay’atiga, qolaversa, unda ishtirok etayotgan boshqa kishilarga tushuntirish va shu yo‘l bilan I.Brodskiyni tekinxo‘r degan nohaq va hatto masxaromuz tamg‘adan qutqarib qolishga jon boricha harakat qiladi. Biroq ularning bu damdagi ahvolini dengiz bo‘yida turib qichqirayotgan kishi ovozini to‘lqinlar shovqini yutib yuborishiga qiyos etish mumkin edi. Bir so‘z bilan aytganda, g‘ayriinsoniy tuzum tajassumi bo‘lgan bu kuchlar hech narsani tushunmas, yana ham to‘g‘rirog‘i, tushunishni istamas edi. Axir, sud maslahatchisi M.Tyagliy oshkora g‘ayirlik bilan guvoh N.Grudininaga bergan mana bu savolni nahotki boshqacha izohlab bo‘lsa?!

Maslahatchi Tyagliy: Siz biror marta bo‘lsa ham uni (ya’ni I.Brodskiyni – M.R.) she’r ustida ishlab o‘tirgan holda ko‘rganmisiz yoki u boshqalarning mehnatidan foydalanganmi?

Grudinina: To‘g‘ri, Brodskiyni she’r yozib o‘tirgan holda hech qachon ko‘rmaganman. Biroq Sholoxovni ham stolga ko‘krak berib ishlab o‘tirgan holda ham hech qachon uchratmaganman. Demak, bundan xulosa chiqarib bo‘lmaydiki…

Sudya: Sholoxov va Brodskiyni o‘zaro taqqoslash to‘g‘ri emas. Nahotki siz davlatimiz yigit-qizlar oldiga o‘qishni, ta’lim-tarbiya olishni qat’iy talab qilib qo‘yayotganini yoshlarga tushuntirmagan bo‘lsangiz. Axir, Brodskiy maktabda atigi sakkiz yil o‘qigan ekan, xolos.

Grudinina: Lekin, shunga qaramay, uning bilim doirasi juda keng. Men u qilgan tarjimalarni o‘qib, bunga amin bo‘lganman”.

Darvoqe, oradan bir necha yil o‘tib, Sholoxov va Brodskiy nomini yonma-yon tilga olish imkoni ham paydo bo‘ladi – chunonchi, har ikkoviga ham munosib ko‘rilgan boobro‘ xalqaro mukofot munosabati bilan… Lekin bu xususda so‘z yuritishga hali bir oz erta. Hozircha faqat bir gapni ta’kidlagan ma’qul: N.Grudinina naqadar to‘g‘ri bashorat qilgan ekan o‘shanda!..

Shuningdek, bu guvoh ayolning yosh ijodkor va qalam haqi masalasida bildirgan rostgo‘y mulohazasiyu bundan qo‘qqis talvasiga tushgan sudyaning javob “zarba”si ham alohida e’tiborga loyiq.

“N.Grudinina: Yosh shoir mehnatini u shu tobda olgan qalam haqiga qarab baholash noto‘g‘ri. Bunday muallifning yo‘lida omadsizlik berkinib turgan bo‘lishi, oqibatda u yana uzoq vaqt ter to‘kib ishlashiga to‘g‘ri kelishi mumkin. Mana shunday hazil bir gap bor: tekinxo‘r bilan yosh shoir o‘rtasidagi farq shundan iboratki, tekinxo‘r ishlamaydi-yu, ammo doim to‘q yuradi, yosh shoir bo‘lsa ishlaydi-yu, lekin ko‘pincha och qoladi”.

So‘z shu yerga yetganda, sudyaning “g‘oyaviy yetukligi” tutib ketadi-da “Siz bergan bu bayonot bizga sira ma’qul bo‘lmadi”, deya balanddan kelib gap boshlaydi. So‘ngra yanada hukmfarmo ohangda: “Bizning yurtimizda har bir kishi mehnatiga yarasha haq oladi, shu sabab ko‘p ishlagan odam oz maosh olishi mutlaqo mumkin emas. Gapingizga quloq solib tursak, yosh shoirlarga katta g‘amxo‘rliklar ko‘rsatilayotgan bizning mamlakatimizda go‘yo ular och qolayapti ekan, bunisi endi qanaqa gap bo‘ldi?” deya dag‘dag‘a boshlaydi…

A.Gersen nomidagi pedagogika instituti dotsenti Ye.Etkind tarjimonlik ishining o‘ziga xos bir jihati xususida gapirib, bu soha kishilari mehnati darrov meva bera qolmasligini ta’kidlaydi. “Pul degani faqat tarjima bosilgandan keyingina keladi. Bungacha esa hatto o‘nlab yillar o‘tib ketishi mumkin, deydi tilshunos olim kuyunchaklik bilan. – Demak, hozircha oz pul ishlab topyapti, degani albatta ishyoqmas, dangasa, tekinxo‘r degani emas!”

Shu oliy o‘quv yurti professori A.Admoni ham I.Brodskiy foydasiga guvohlik berganlar mulohazasini davom ettirib, mana bunday deydi: “Bugun Brodskiyga nisbatan tatbiq etilmoqchi bo‘layotgan farmon kam haq olayotganlarga emas, kam mehnat qilayotganlarga qarshi qaratilgandir… Shu sababli Brodskiy yelkasiga tekinxo‘r deb ayb qo‘yish borib turgan bema’nilik bo‘ladi, xolos. Unga o‘xshab ertayu kech jonini ayamay ter to‘kayotgan, mo‘may pulu uning ortidan keladigan huzur-halovatga uchmay, eng zarur deb sanalgan ul-bul narsa bilan qanoat hosil qilayotgan, faqat o‘z sohasining chinakam ustasi bo‘lish va to‘laqonli badiiy asarlar yaratish haqida o‘ylayotgan odamlarga tekinxo‘r degan ayb qo‘yish mutlaqo insofdan emas”. Darhaqiqat, olim qayd etganidek, I.Brodskiy oldida ham shu sohaning ba’zi korchalonlari kabi tarjimani qo‘l uchida, yengil-yelpi bajarish “imkoniyati” yo‘q emasdi, ammo u har safar ongli ravishda eng sermehnat, eng serzahmat yo‘ldan boradi…

Ushbu sud jarayonidagi kishini hayron qoldiradigan yana bir jihat shuki, I.Brodskiyga qarshi guvohlik berganlarning birortasi ham aslida uni tanimaydi. Shu sababli barcha yollanma guvohlar o‘z “nutq”ini bir xil tartibda: “Men Brodskiyni shaxsan tanimayman, ammo… ” degan kirish so‘zi bilan boshlaydi. Bu hol esa boshqa bir XX asr ulug‘ rus shoiri B.Pasternak taqdiridagi qora kunlarni beixtiyor esga solib yuboradi. 1958 yilda “Doktor Jivago” romani “ur, kaltak!” qilinganda unga loy chaplagan yollanmachilar ham o‘z so‘zini xuddi shu tahlitda boshlagan edi: “Men “Doktor Jivago” romanini o‘qimagan bo‘lsam-da, biroq ishonch bilan aytamanki…”

I.Brodskiy ishi ko‘rilgan sud jarayoni tafsilotlari bilan tanishar ekansiz, boshdan-oyoq bir qizil chiziq bo‘ylab harakat qilinganiga takror-takror ishonch hosil qilasiz. Bir tomonda adabiyot sohasi vakillari (ozchilik) she’r yozish ham aslida rasmona mehnat hisoblanadi va bu ishga o‘zini to‘la-to‘kis bag‘ishlash tekinxo‘rlik deb baholanmasligi lozim, deb uqtirsa, boshqa tomonda esa adabiyotga aloqasi bo‘lmagan kishilar (ko‘pchilik) shoir albatta biror yerda ishlashi shart, she’r yozish esa bo‘sh vaqt hisobidan bo‘lishi zarur, deya oyoq tirab turib oladi. Keyingi guruhga mansub kishilarning o‘z nazdida juda “asosli” bo‘lgan yana bir da’vosi ham bor: umuman, I.Brodskiy deganingiz shoirmi o‘zi, buni kim ro‘y-rost tasdiqlay oladi? Rosti, bunday savolni o‘rtaga tashlashning o‘ziyoq ayni bema’nilik edi. Negaki, tirik paytida tuzukroq e’tibor topmay, o‘lganidan keyin shon-sharafga burkangan shoirlar ozmunchami, axir?!

Afsuski, o‘sha davr sudlov tizimi bunday qaltis huquqni Lenin-grad Yozuvchilar tashkilotiga “hadya” qiladiki, mazkur idora esa bu “vazifa”ni yosh mualliflar bilan ishlash komissiyasi kotibi Ye.Voyevodin timsolida ado etadi. Aslida komissiyaning hech bir vakolatisiz, faqat A.Prokofyevning og‘zaki buyrug‘i bilan sudda hozir bo‘lgan bu mansabdor adibning xato ko‘rsatmasi I.Brodskiy taqdirini bir hamla bilan hal etadi-qo‘yadi. Ye.Voyevodin sudda I.Brodskiy haqida, jumladan, mana bunday deydi: “Ehtimol, Brodskiy degan tarjimon rostdan ham bordir, ammo Brodskiy degan shoir, imonim komilki, yo‘q”. Shuningdek, u qora kursidagi kimsani iste’dod deb oqlamoqchi bo‘layotgan ayrim guvohlarga mana bunday “zarba” beradi: “Iste’dod faqat va faqat xalq e’tirofi bilan aniqlanadi. I.Brodskiyga kelsak, bunday e’tirof yo‘q va bo‘lishi mumkin ham emas”. Ye.Voyevodin va I.Brodskiy o‘sha kezlarda mavjud bo‘lgan ikki qarama-qarshi adabiyot – yakkahokim mafkuraga mutelarcha xizmatda bo‘lgan “mo‘min” rasmiy adabiyot hamda vijdon amridan boshqa hech narsani tan olmaydigan “sarkash” norasmiy adabiyotga mansub ediki, ular bir-biriga toqat qilolmasligi o‘z-o‘zidan ayon edi. Ye.Voyevodin ham A.Nikolayev kabi “safdosh”laridan ortda qolmay I.Brodskiyni keskin qoralab va hatto inkor etib o‘z so‘zini yakunlaydi: “Brodskiy yoshlarni mehnatdan, dunyodan va hayotdan bezdirmoqda. Uning jamiyatga qarshi kattakon “xizmat”i ana shundan iborat”. Sharmandali sud poyoniga yetgach, N.Grudinina uni tashqarida tutib olib, bunday guvohlik sababini surishtirganda: “Men bor-yo‘g‘i buyruqni ado etdim, — deydi u xijolat chekkan alfozda. –Nima ham qilardim, axir, oddiy askarman!”

Sud oxirlab borayotgan vaqtda I.Brodskiy so‘nggi so‘z uchun ruxsat olib “Men bu yerda aytilganidek, tekinxo‘r unsur emasman, balki kun kelib Vatanini shon-sharafga burkovchi shoirman”, deya bayonot beradi boshini adl tutib. Lekin xuddi shu tobda unga xayrixoh bo‘lgan ozgina kishilardan boshqa hamma — sudya, maslahatchilar va aytarli butun zal qo‘qqis xo-xolab kulib yuboradi.

XX asr ulug‘ rus kompozitori D.Shostakovich sudga yo‘llagan, lekin, afsuski, o‘qib eshittirilmagan telegrammasida bunday deb yozgan edi: “Men shoir Brodskiy ishini ko‘rib chiqish chog‘ida quyidagi holatni ham hisobga olsangiz, deya qattiq iltimos qilaman: Brodskiy shak-shubhasiz katta iste’dod sohibidir. Binobarin, uning ijodiy taqdiri va qolaversa tarbiyasi bilan ham Yozuvchilar uyushmasi shug‘ullanmog‘i kerak. Agar sud ana shunday hukm chiqarsa, adolatli yo‘l tutgan bo‘lardi”. Ikkinchi jahon urushining dahshatli Leningrad qamali kunlarida ulug‘vor 7-simfoniyasi bilan Neva bo‘yidagi shahar ahli qalbiga matonat hissini joylagan bu zotning fikri aql-idrok sasi edi, albatta. Biroq sudya I.Savelyeva hamda uning soyasiga aylangan maslahatchilarning gung qalbi, afsuski, bu ovozni eshitmaydi va I.Brodskiyga RSFSR Oliy Soveti Prezidiumi farmonida ko‘zda tutilgan eng og‘ir jazoni belgilash haqida qaror chiqaradi. U tekinxo‘rlik orqasida kun kechirgan deya topilib, mehnatga majburan jalb qilish sharti bilan 5 yillik muddatga Leningrad shahridan badarg‘a etiladi.

Sud I.Brodskiy ustidan hukm o‘qish bilan birga uning foydasiga guvohlik bergan kishilarga ham yakka tartibda ajrim chiqargan, biroq taomilga zid ravishda bu haqda e’lon qilmasdan baayni orqadan kelib kurakka xanjar urgan edi. Shu munosabat bilan ushbu insonlar Leningrad Yozuvchilar tashkiloti kotibiyat majlisida muhokama etiladi va ularga bir boshdan hayfsan e’lon qilib chiqiladi. Eng qattiq kaltak N.Grudinina boshida sinadi – u “Svetlana” zavodi va Pionerlar saroyidagi ish joyidan mahrum etiladi.

O‘z-o‘zidan ayonki, I.Brodskiy tarafdorlari sudning ertasidanoq adolat ilinjida yugur-yugurlarni boshlab yuboradi. “Iosifning otasi Aleksandr Ivanovich bilan … shahar sudi raisi Yermakov huzuriga kirdik, – deya xotirlaydi yana Z.Toporova. – U Aleksandr Ivanovichga yuzlanib: “Siz yaxshisi Moskvaga boring, balki haqiqatni o‘sha joyda qaror toptirib bo‘lar”, deya maslahat berdi. Bu shundan dalolat berar ediki, hatto sud raisining ham oyoq-qo‘li chirmab tashlangan, obkomning ko‘rsatmasi shu qadar qattiq bo‘lgan edi. Hatto u ham hech nima qila olmasdi”.

F.Vigdorova Leningraddan Moskvaga qaytib keliboq ish chiqarsa bo‘ladi, deb taxmin qilingan barcha mahkamalar eshigini bir-bir qoqishga kirishadi. Shu kunlarda I.Brodskiy qismatidan tashvishga tushgan boshqa mashhur va sofdil adiblar, masalan, A.Axmatova KPSS Markaziy Komitetiga, K.Chukovskiy esa SSSR Bosh prokuroraturasiga maktublar yo‘llaydi. K.Chukovskiy maktubida, jumladan, kuyinchaklik bilan aytilgan quyidagi so‘zlar bor edi: “Vatanimiz ziyolilarini chuqur xavotirga solgan bu ish albatta adolatli hal etiladi, deb umid qilaman. Men G‘arb bilan muloqotda bo‘lib turuvchi bir inson sifatida “Brodskiy ishi” xorijdagi do‘stlarimiz ko‘zi oldida odil sovet sudining obro‘siga nihoyatda katta putur yetganidan qayg‘urmay turolmayman…”

Suddan so‘ng I.Brodskiy bir vaqtlar o‘zi sanitar bo‘lib ishlagan turmada bir hafta hibsda saqlanadi va 22 martda o‘ziga o‘xshash bir guruh mahbuslar bilan surgun muddatini o‘tash uchun poyezdda olis shimolga jo‘natiladi. I.Brodskiyni kuzatib qo‘yish uchun vokzalga chiqqan Z.Toporova 80-yillar adog‘ida bu lahzalarni esga olib, “Uning o‘sha paytdagi ahvoli chindan-da ayanchli edi, – deya hikoya qilgan edi. – Iosif oyog‘iga chiybaxmal shippakni apil-tapil ilib olgan va cho‘ntagiga onasi tutqazgan bir juft apelsinni joylagan ko‘yi surgunga yo‘l olgan edi. U Leningradni tark etayotganidan juda ezilar, ketishni sirayam istamasdi…”

Sovet tuzumining I.Brodskiyga qarshi “tajovuz”i yosh shoir va tarjimonning Ittifoq hamda chet eldagi dovrug‘ini benihoya oshirib yuboradi. Bunda F.Vigdorova yozuvlarining dastlab “samizdat” orqali mamlakatga yoyilishi, so‘ngra xorijiy tillarga o‘girilib, Fransiyaning “Fugaro litteraire” va Angliyaning “Encounter” nashrlarida to‘liq chop etilishi katta rol o‘ynaydi. Shu asno yer yuzining barcha tarafidan I.Brodskiyga ozodlik berilishini talab qiluvchi ovozlar yangray boshlaydi. Uni adolatsiz ravishda jazolashga bosh qo‘shganlarni ochiq-oshkor ayblash va hatto malomat qilishga qadar boriladi. Bu haqda N.Grudinina mana bunday guvohlik beradi: “Prokofyev bir gal Rasul Hamzatovdan hol-ahvol so‘rab borsa, Aleksandr Tvardovskiy ham uning yonida ekan. Prokofyev dabdurustdan qayoqdagi bir ishyoqmas, dangasa, tekin-xo‘rni deb boshi tashvishdan chiqmay qolgani, yozuvchilar unga hadeb yovqarash qilayotgani haqida nolib gapira boshlabdi. Shunda Tvardovskiy: “Sen butun shoir xalqiga xiyonat qilding!” debdi uning yuziga tik boqib. Bu voqeani menga Yakov Kozlovskiy aytib bergandi”, deya ilova qiladi N.Grudinina.

SURGUN

I.Brodskiy sud xukmiga ko‘ra, surgunni Arxangelsk viloyati Konosha tumani Norensk qishlog‘ida o‘tkazishi lozim edi. Bu qishloq temir yo‘ldan o‘ttiz kilometr chamasi uzoqda joylashgan bo‘lib, botqoqzor shimol o‘rmoni bilan qurshalgan edi. I. Brodskiy o‘z umrining bu yerda kechgan bir “bo‘lagi” haqida keyinchalik quyidagilarni hikoya qiladi: “Norenskda avvaliga bir xushfe’l sut sog‘uvchi ayolnikida yashab turdim, keyin keksa bir dehqondan ijaraga hujra olib ko‘chib o‘tdim. Men mehnat qilib topgan ozgina pul ham ijara haqiga sarflanar, araqqa deb uch so‘m so‘rab chiqadigan uy egasiga onda-sonda qarz ham berib turardim”.

I.Brodskiy shon-shuhrati butun dunyoga yoyilgan 80-yillar adog‘ida jurnalistlar norensklik o‘sha xushfe’l sut sog‘uvchi ayol – Taisiya Ivanovnani izlab topishga va uning quvg‘indi shoirga doir esdaliklarini yozib olishga muvaffaq bo‘ladi. Bu ayolning I.Brodskiy panoh topgan pastakkina kulbasini X1X asrda uning katta bobosi tiklagan edi. Uyning I.Brodskiy istiqomat qilgan xonasi uzuniga besh, eniga to‘rt qadam kelar, unga divan bilan stol arang sig‘ar edi, xolos. Xona devoriga boshdan-oyoq enli taxta qoplangan, archa g‘o‘lalarini qoq ikkiga bo‘lib pol qilingan edi. Undagi bittayu bitta derazadan qishloqdagi bosh ko‘chaning shapaloqday qismiyu ro‘paradagi uchta-to‘rtta kulba ko‘rinib turar, huv narida esa o‘tloqzor va o‘rmon ko‘zga tashlanardi.

I.Brodskiyning yaqinlari va do‘stlari uni surgun yillarida ham yolg‘izlatib qo‘ymaydi. Ya.Gordin oltmish to‘rtinchi yil kuzida yozuvchi I.Yefimov bilan Norenskka kelganida, I.Brodskiy g‘alla omboriga ishga qo‘yilgan va bug‘doy qizimasin deb belkurak bilan ag‘darib turardi. Ye.Reyn va A.Nayman esa ular ortidan surgundagi shoirga A.Axmatovaning iztirobga to‘la maktubini ham ola keladi. Shuni qayd etish lozimki, rasmiy doiralar unchalik xush ko‘rmagan bu shoira Iosif men bilan yaqin bo‘lgani sabab shu baloga giriftor bo‘lib turibdi, deya o‘zini o‘zi beayov ayblar edi. I.Brodskiy hayotidagi o‘sha najot farishtasi – F.Vigdorova bisotidagi bittayu bitta mo‘’jaz yozuv mashinkasini Norenskka tanishlar orqali berib yuboradi. Unga qalban yaqin bo‘lgan boshqa bir ayol – L.Chukovskaya esa surgundagi shoirga har narsadan ham qimmat bo‘lgan kitoblar jo‘natib turadi. Darvoqe, dardi bedavo kasal – saratonga chalingan F.Vigdorova o‘shanda o‘z umridan faqat bir yilgina qolganini hali bilmas edi. U ana shu so‘nggi yilni ham nohaq badarg‘a etilgan yosh shoir haq-huquqini himoya qilishga sarf etadi.

Nihoyat, yarashib olishgandan so‘ng M.Basmanova ham Norenskka kelib, I.Brodskiy bilan birga yashay boshlaydi. Lekin bu ikki yosh munosabati hali ham, afsuski, o‘ta chigal va g‘oyat ziddiyatli edi. Bu juftlik orasida D.Bobishevning goh-goh paydo bo‘lib qolishi har gal asabiy janjalni keltirib chiqarardi. Marina bo‘lsa bu ikki raqib o‘rtasida bir qarorga kelolmay, goh unisi, goh bunisi yoniga chopadi. Ana shunday beqarorlik changalida qolgan Marina oxir-oqibat Iosif bilan nikoh rishtasini uzadi va ular 1967 yilda Andrey ismli o‘g‘il ko‘rishgandan so‘ng bir-birini abadiy tark etadi. Lekin Marina hali uzoq vaqtgacha uning taqdiridan bosh olib ketmaydi — u Iosifning o‘ylariga takror va takror bostirib kirar, buning oqibati o‘laroq “M.B.ga” degan bag‘ishlov ostida yangidan-yangi she’rlar dunyo yuzini ko‘rardi. (Darvoqe, oradan o‘n yilcha vaqt o‘tib I.Brodskiy hayotida boshqa bir ayol ham paydo bo‘ladi. U 1991 yili Parijda otasi italyan, onasi rus bo‘lgan zodagon ayol Mariya Sozzani bilan tanishadi va shu yilning o‘zidayoq u bilan oila quradi. 1992 yilda bu nikohdan Anna-Aleksandra-Mariya ismli qiz dunyoga keladi. I.Brodskiy ustozi Anna Andreyevna, otasi Aleksandr Ivanovich, onasi Mariya Moiseyevnalar sharafiga qizini ana shu nom bilan atagan edi).

“Lirik” chekinishga nuqta qo‘ysak-da, shoirning surgundagi hayoti lavhalariga qaytsak. I.Brodskiy o‘z hayotining sud va surgun bilan bog‘liq voqealari haqida eslash va so‘zlashni uncha xush ko‘rmas, buning sababi – o‘ziga jabrdiyda deb emas, balki shoir deb qarashlarini xohlardi. Shu bois ham surgun davrida ko‘pdan-ko‘p mashaqqatlarni boshdan kechirgan bo‘lsa-da, ammo bular hatto eslashga ham arzimaydi degandek, ularni osongina chetlab o‘tib, faqat halovatli onlar xususida so‘z yuritadi. Oradan o‘n yillarcha vaqt o‘tib, AQSHlik jurnalist M.Skammellning “Sud va surgun Sizning ijodingizga qanday ta’sir ko‘rsatdi?” degan savoliga ham I.Brodskiy ana shunday ruhda javob qaytaradi: “Bilasizmi, buni hatto o‘zim uchun foydali bo‘lgan, deb o‘ylab qolaman. Chunki, qishloqda kechgan ana shu ikki yil hayotimning eng ajoyib davridir. Men o‘shanda har qachongidan ham ko‘proq ijod qilganman. Garchi ertadan kechgacha bilakka zo‘r berib ishlashga to‘g‘ri kelgan bo‘lsa ham, bu zavoddagi mehnat emas, balki daladagi yumush bo‘lgani bois, ba’zan ishning o‘zi qolmagan paytlarda dam olishga ham ancha-muncha fursat bo‘lardi”. Darhaqiqat, olis shimol zaminidagi surgun davrida u qalin bir kitobga jo bo‘larli ajoyib she’rlar yozadi. Vodarig‘! Shoir tabiatining eng jumboqli tomoni ham aslida shu: u qanchalar og‘ir ahvolga solinsa, shuncha qizg‘in ijod qiladi.

I.Brodskiy surgun davrida shoirlik burchi va e’tiqodi haqida chuqur o‘ylab, bu borada o‘zi uchun zarur bir xulosaga keladi. U do‘sti I.Tomashevskayaga 1965 yil 19 yanvar kuni yozgan xatida ilgari qanday bo‘lgan bo‘lsa, bundan buyon ham ana shunday bo‘lib qolishini ma’lum etadi va “Sirasini aytganda, mening bu yorug‘ olamda hech bir ayb-gunohim yo‘q,– deb ta’kidlaydi qat’iyat bilan. – Buni takabburlikka emas, xokisorlikka yo‘ying, biroq bu – bamisoli tog‘ning osmon oldidagi xokisorligidir. O‘zimni shuncha tuproqqa qorganim yetar. Qayg‘u hasratga emas, qahrga aylanishi lozim va men endi chindan-da qahrliman”.

Xilvat qishloq bo‘lmish Norenskda I.Brodskiy o‘z ijodiga butun umr bo‘yi katta ta’sir ko‘rsatgan XVP asr ingliz ruhoniysi va shoiri Jon Donn she’riyati bilan asliyatda mufassal tanishadi. I.Brodskiy o‘sha kezlarni eslab, 70-yillar boshida mana bunday deb aytgan edi: “Ushbu kitob mening qo‘limga qanday qilib tushib qoldi – mana shunisi qiziq. Avvaliga bu shoir asarlarini qidirib qanchadan-qancha antologiyani tit-pit qilib chiqmadim, deysiz! …Surgundalik vaqtimda Lidiya Korneyevna Chukovskaya tug‘ilgan kunimga sovg‘a tariqasida — chamasi, otasining kutubxonasidan olgan bo‘lsa kerak — Jon Donnning ”Modern laybreri” da chop etilgan nashrini yuborib qolsa bo‘ladimi?! O‘shanda bu shoir she’rlarini birinchi marta bitta ham qo‘ymay o‘qib chiqqanman, o‘qiganda ham rosmanasiga, jiddiy o‘qib chiqqanman.” Barokko adabiyotining bu ulug‘ vakili I.Brodskiyning nazm bobidagi tasavvurlarini benihoya kengaytirib yuborgani haqida uning o‘z og‘zi bilan aytgan e’tirofli so‘zlari adabiyot muxlislariga ma’lum, albatta. Ayni chog‘da Jon Donn ijodidan qilingan tarjimalar yosh qalamkash uchun chinakam adabiy mahorat maktabi bo‘ldi – avvalambor uning she’riyatiga metafizik mazmun baxsh etdi, qolaversa, bandning ifodaviy imkoniyatlarini kengaytirdi, uni yangi ritm va intonatsiyalar izlab topishga ilhomlantirdi.

QAYTISH

RSFSR Oliy Sudi Prezidiumining 1965 yil 17 avgustdagi qarori bilan I.Brodskiyning surgun muddati shu vaqtgacha o‘talgan muhlat – bir yilu besh oyga qisqartiriladi va unga Leningradga qaytib kelishi uchun rasman ijozat etiladi. Bu, bir tomondan, XX asr ulug‘ fransuz yozuvchisi J.P.Sartr boshliq sof vijdonli G‘arb ziyolilarining sobitqadam sa’y-harakati samarasi bo‘lsa (bu adib SSSR Oliy Soveti Prezidiumi Raisi A.Mikoyan nomiga otashin maktub yozgan edi), boshqa tomondan esa, K.Chukovskiy boshliq Ittifoq ziyolilarining betinim yelib-yugurishi natijasi edi (bu shoir 22 nafar boobro‘ yozuvchi bilan birga I.Brodskiyni vasiylikka olish haqida maktub tayyorlagan edi). Darvoqe, bu vaqtga kelib mamlakat tinch yo‘l bilan amalga oshirilgan siyosiy to‘ntarishni boshdan kechirgan, N.Xrushchyov KPSS Markaziy Komitetining 1964 yil oktyabr plenumida o‘z lavozimidan iste’fo berishga majbur bo‘lgan edi. Xullas, SSSR bo‘ylab yangi siyosiy rahbar – L.Brejnevning bora-bora non serob bo‘lib ketadigan, uning ortidan esa siyosiy latifalar ham bolalab ketadigan davri boshlanib ulgurgan edi.

I.Brodskiy surgundan qaytib boshdan o‘tkazgan ilk musibatli voqea 1966 yil 10 mart kuni A.Axmatovani dafn etish marosimi bo‘ldi. Rus she’riyatining butun tarixi mobaynida biror-bir shoira (M.Svetayevani istisno qilganda, albatta) A.Axmatova qadar yuksaklikka ko‘tarila olmagan edi. Tanho A.Pushkinnigina tan olib, yolg‘iz ungagina ergashgan bu shoira I.Brodskiyning o‘zinikiga mutlaqo o‘xshamaydigan she’riy uslubidan qattiq taajjubga tushardi. Zero, bu ikki shoir she’riyatining birida ruhiy holat nozik “chizib” berilsa, boshqasida inson hayoti falsafiy idrok etilar, biri so‘zga o‘ta “ziqna” bo‘lsa, boshqasi uni ayamay, ammo sehrgarona ishlatar, biri metaforaga onda-sonda “iltifot” ko‘rsatsa, boshqasi esa uning jamshidona “bazm”i ichra yashardi. Darhaqiqat, I.Brodskiy A.Axmatova nazmini juda yaxshi ko‘rib baland qadrlasa ham, ammo u orzu qilgan she’riyat mutlaqo boshqacha edi. I.Brodskiy keksayib qolgan ustozidan xabar olgani tez-tez kelib turar, har gal u bilan uzoq-uzoq suhbatlashib o‘tirar, bu gurunglarda, shoir o‘zi keyinchalik ta’kidlagandek, so‘z ochilmagan biror mavzu qolmas, ammo she’riyat haqida eng kam gapirilardi. I.Brodskiy A.Axmatova portretiga mana shunday qisqa, ammo aniq chizgi bergan edi: ”Unga boqib turib, Rossiyadek saltanatni qanday qilib ayol imperator idora eta olganini tushunib yetasan kishi”.

I.Brodskiy surgundan kelasolib o‘zini tag‘in adabiy jarayon bag‘riga uradi. U mumtoz rus she’riyatini sabr-bardosh bilan o‘rganishda davom etadi. O‘ziga zamondosh shoirlar ijodini ham tahlil qilib, yutuq va kamchiliklaridan saboqlar chiqaradi. Shu davrda har xil sababga ko‘ra, Moskva, Palanga, Yalta, Gurzuf kabi shaharlarga safar qiladi. Bu safarlar I.Brodskiyni yangidan-yangi taassurotlar bilan boyitadi va, tabiiyki, she’riy olamiga ham yopirilib kiradi.

I.Brodskiyning bu davr ijodiga xos yetakchi janr birmuncha cho‘ziq elegiya hisoblanib, uni yarim doston deb atash ham xato bo‘lmas. Uning she’riyati uchun yetakchi xususiyatlar sifatida esa hikmatga monand fikr yuritish, g‘am-anduhga yo‘g‘rilgan kayfiyat, odam va olamga o‘tkir kinoyaviy nigoh va nihoyat, uzuq-yuluq, ammo juda sof poetik tilni ta’kidlash lozim. Uning “Favvora”, “T.B. xotirasiga”, “Natyurmort”, “General Z ga maktub” kabi she’rlari hamda “Gorbunov va Gorchakov” dostoni ana shunday xulosaga kelish uchun asos beradi.

O‘n yildan sal ko‘proq vaqt mobaynida I.Brodskiy aqlni lol qilarli darajada tez kamolga yetadi va rus she’rini butun fasohati bilan egallagan so‘z ustasiga aylanadi. Biroq , shunga qaramay, u she’rlarini chop ettirishda senzuraning qattiq tazyiqiga duch kelar va har gal bu xildagi tajovuzga murosasiz qarshilik ko‘rsatardi. Bu haqda hozirgi zamon taniqli rus shoiri Ye.Еvtushenko quyidagilarni hikoya qiladi: “Biz Aksyonov bilan birga ancha urinib “Yunost” jurnali bosh muharriri Polevoydan Brodskiyning sakkizta she’rini chop etishga rozilik oldik. Shu bahona bo‘lib uning taqdiri ham o‘zgarib ketsa ajab emasdi. Biroq Odam bolasi o‘z qismatini o‘zi tanlaydi, deganlaricha bor ekan. Polevoy o‘sha son bosiladigan bo‘lib turgan bir paytda “Mening tarallabedod, mast-alast xalqim” degan yagona misrani o‘zgartirib berishi yoki shu sakkiz she’rdan bittasini olib tashlashini so‘raganida, Brodskiy yo‘q deb oyoq tirab turib oldi”.

E’tiqodida sobit qolgan I.Brodskiy surgundan keyin ham sovet tuzumining o‘ziga, o‘zining esa sovet tuzumiga begona ekanini har dam his etib yashaydi. Biroq tashna ruhini obihayot kabi qondirgan muazzam rus madaniyati hamon uni shu zaminga, shu xalqqa mahkam bog‘lab turardi. 1972 yil 12 may kuni I.Brodskiy Leningrad shahar OVIRiga chiqirilib, uning oldiga ikki yo‘ldan birini tanlash sharti qo‘yiladi: yo vatanni tark etish, yo umrini qamoqxona yoki jinnixonada o‘tkazish …

MUHOJIRLIK

1972 yil 4 iyun kuni tong pallasida SSSRni tark etish uchun Pulkovo aeroportiga otlanayotgan I.Brodskiy KPSS Markaziy Komiteti Bosh kotibi L.Brejnevga ochiq xat yozadi. Bu maktubda shoir o‘zining 15 yillik adabiy faoliyati faqat va yana faqat rus madaniyati ravnaqi uchun xizmat qilajagini ta’kidlab, mana shu xizmati haqqi-hurmati adabiy jarayonda bundan keyin ham hech bo‘lmasa tarjimon sifatida ishtirok etib qolishiga rozilik berishini so‘raydi.

“Rossiyadan bosh olib chiqib ketish menga juda-juda alam qiladi. Negaki, men shu yerda tug‘ildim, o‘sdim, yashadim va qalbimda neki ezgu tuyg‘u bo‘lsa, bari uchun faqat uning o‘zidan qarzdorman. Mening chekimga tushgan barcha yomon kunlar ulardan ham ko‘proq bo‘lgan yaxshi kunlar ostida qolib, ko‘milib ketgan va o‘zimni hech qachon Vatanim tomonidan kamsitilgan deb his qilmaganman, hozir ham bunday hisni boshdan kechirayotganim yo‘q. Zotan, men bundan buyon SSSR fuqarosi bo‘lib qololmasam-da, baribir, rus shoiri bo‘lib qolaveraman. Bir kunmas bir kun albatta qaytib kelishimga ishonaman: shoirlar xoh vujudida, xoh qog‘ozda bo‘lsin har gal albatta qaytib kelgan. Men unisiga ham, bunisiga ham umid qilaman. Insoniyat kimning bilagi zo‘r bo‘lsa, o‘shaning gapi haq, deya hukm chiqaradigan palladan allaqachon o‘tib bo‘lgan. Aslida ham bunday yo‘l tutaylik deyilsa, dunyoda kuchsizlar qanchadan-qancha. Nazdimda, birdan-bir haqiqat bu – ezgulikdir. Xusumat, g‘azab va nafratdan – ular hatto adolatli bo‘lsa ham – hech kimga foyda yo‘q. Biz hammamiz bir zaruratga – o‘limga mahkummiz. Bu satrlarni bitayotgan odam – menga ham, ularni o‘qiyotgan odam – Sizga ham o‘lim haqdir. Ortimizda faqat qilgan ishlarimiz qoladi, xolos, ammo ular ham yemirilishga mahkum. Shu bois ham hech bir odam boshqa kishiga o‘z yumushi bilan mashg‘ul bo‘lishida to‘sqinlik qilmasligi zarur. Hayot kechirish o‘zi shundog‘am juda sermashaqqat, uni yanayam og‘irlashtirishdan nima naf?!.”

I.Brodskiy uchish oldidan, eski rasm-rusumga ko‘ra, unnab qolgan jomadoni chetiga bir daqiqa cho‘kadi. Suratkash M.Milchik tomonidan tasmaga muhrlangan bu oniy holat keyinroq butun dunyoni aylanib chiqadi. SSSR parchalanib ketganidan so‘ng – 2005 yilda Sankt-Peterburg universiteti hovlisida I.Brodskiyga atab Rossiyada dastlab o‘rnatilgan yodgorlikda ham aynan shu jomadon tasvirlanadi.

I.Brodskiy muhojir sifatida zaminiga ilk bor qadam bosgan begona yurt Yevropaning yuragi — Avstriya bo‘ladi. Uning poytaxti Vena butun dunyo bo‘ylab muhojirlarni avval to‘plab, so‘ngra yana tarqatib qoladigan o‘ziga xos “qo‘nalg‘a” edi.

I.Brodskiy Isroil vizasi bilan jo‘nab ketgan bo‘lsa ham, AQSHni vatan tutib, shu yerda yashab qoladi. Unga xayrixoh bo‘lgan g‘arblik ziyolilardan biri – professor K.Proffer taklifi bilan avval Enn-Arbordan boshpana topib, Michigan universitetida rus adabiyotidan dars bera boshlaydi. Keyinchalik esa Nyu-York shahriga ko‘chib o‘tadi va Kolumbiya hamda Nyu-York universitetlarida faoliyat ko‘rsatadi. Talabalar ularga yuzma-yuz turgan bu o‘ta zukko olim atigi yetti sinfni tamomlagani va faqat mustaqil mutolaa tufayligina shu darajaga erishganidan bexabar edi, albatta.

Ota-onasini o‘g‘illari oldiga albatta yuborishadi deb qattiq ishongan va ular kelganida keng-mo‘l yashasa deb orzu qilgan I.Brodskiy Enn-Arborda kattagina bir uyni ijaraga oladi. Biroq, afsuski, SSSR rahbariyati Aleksandr Ivanovich va Mariya Moiseyevnalarning xoh birgalikda, xoh yakka holda bo‘lsin, o‘g‘illari bilan diydorlashish uchun ruxsat so‘rab qilgan iltimosini o‘n ikki bor ham rad etadi. 1983 yilda onasidan, bir yildan so‘ng esa otasidan judo bo‘lgan I.Brodskiyning o‘zi ham ana shunday rad javobi tufayli aziz kishilarining dafn marosimida qatnasha olmaydi. Bu taqiqlar olib tashlangandan keyin ham uning kindik qoni to‘kilgan yurtiga kelishni ortga suravergani balki o‘sha alamli xotiralar bilan izohlanar?!

I.Brodskiy garchi mana shunday jabru sitamlar tortgan bo‘lsa ham, SSSR sha’niga har xil noloyiq so‘zlar aytishdan o‘zini tiyadi. U ayniqsa, o‘zining muhojirlik qismatiga siyosiy tus berishni xohlamas, bu haqda so‘z ochilgudek bo‘lsa, “Men bor-yo‘g‘i bir makondan boshqa makonga, bir saltanatdan boshqa saltanatga ko‘chib o‘tdim, xolos”, deyish bilan kifoyalanar edi, xolos. Keyingi makon va saltanatning avvalgisidan farqi esa, uning nazdida, faqat bir narsadagina edi. U 1987 yildagi intervyularidan birida: “AQSHda o‘tkazilgan o‘n besh yil mening hayotimdagi ajoyib bir davr bo‘ldi, chunki hech kim mening tinchimni buzishga qasd qilgani yo‘q, – deb aytgan va ortidan shunday qo‘shib qo‘ygan edi. – Men bu yerda shunday hayot kechirdimki, aslida shoir xuddi shunday kun kechirishi lozim – hayot lazzatlariyu odamlardan bir chekkada… Balki, quvg‘in shoir taqdiri uchun birdan-bir tabiiy shart-sharoitdir. Bu borada romannavislar yo‘rig‘i boshqa – ular o‘zlari qalamga olayotgan jamiyat qurilmasining naqd ichida yurishi kerak. Men hayot sharoitim va kundalik mashg‘ulotimning bunday muvofiqligi borasida omadim kelganini fahmlab turardim, albatta. Hozir esa keyingi “yaxshi tomonga o‘zgarishlar”dan qo‘rquvga tushish hissi borki, kimdir birov mening hayotimga zo‘rlik bilan bostirib kirishni mo‘ljallab turgandek tuyulaveradi. Bu narsa odam bozorni aylanib yurganida, lo‘li ayol qo‘qqisdan uning oldiga kelib, qo‘lidan ushlashi va ko‘ziga tikilib, “Endi seni oldinda nimalar kutib turganini aytib beraman…” deyishiga o‘xshaydi. Men bir chekkada yashashga odatlanganman va bu odatni tark etish niyatim ham yo‘q”.

I.Brodskiy “yaxshi tomonga o‘zgarish” deganda 1987 yilda adabiyot sohasida Nobel mukofotiga sazovor bo‘lishini nazarda tutgan bo‘lsa, ajabmas. Bu nufuzli xalqaro mukofot tufayli I.Brodskiy iste’dodi butun dunyoda tan olinadi va bu davrga kelib ichdan yemirila boshlagan SSSRda ham uning shaxsi va ijodiga munosabat o‘zgaradi. Yangi Nobel sovrindorini dunyo adabiyotiga tuhfa etgan zaminda I.Brodskiy she’rlari 80-yillar oxiridan chop etila boshlaydi, 90-yillar boshidan esa kitoblari ham do‘kon peshtaxtalarida paydo bo‘ladi. Shoirning o‘zi bir vaqtlar aytgani kabi, bu uning qog‘ozdagi qaytishidan dalolat bo‘lib, endi esa o‘zining qaytishiga navbat kelgandi. 1995 yilda ilgari Leningrad nomi bilan atalgan, endi esa Sankt-Peterburg degan nom bilan yuritila boshlagan shahar meri A.Sobchak I.Brodskiyga faxriy fuqaro unvonini berish haqidagi farmonga imzo chekadi. Shu yili Nyu-Yorkdagi “Uoldorf Astorii” mehmonxonasida A.Sobchak va I.Brodskiyning yuzma-yuz muloqoti bo‘lib o‘tadi, unda shoir ona shahriga tashrif buyurish yuzasidan rasmiy taklif oladi. Neva bo‘yidagi shaharga tashrif I.Brodskiydan juda katta jismoniy va ruhiy kuchni talab etardiki, bu vaqtga kelib bir muncha holsizlanib qolgan shoir bundan qattiq xavotirda edi. Qolaversa, ona yurtiga u butun shahar aholisini oyoqqa qalqitgan holda dabdaba bilan qaytishni ham istamasdi. I.Brodskiy A.Sobchakka uzrxohlik bilan yozgan maktubida agar taqdir nasib etsa, bir kuni Sankt-Peterburgga hech bir ovoza qilmay kirib borajagi va dastavval uning ostonasida qo‘qqis paydo bo‘lajagi haqida va’da bergandi.

Biroq uning umr kemasi bu vaqtda, afsuski, so‘nggi bandargoh sari yaqinlashib borardi. Ketma-ket xurujlarni boshdan kechiraverib hilvirab qolgan yuragi tashrifgacha chidab berishi dushvor edi…

* * *

Iosif Brodskiy yoshlik chog‘larida yozilgan bir she’rida: “Vasilyevsk oroliga o‘lmoq uchun kelaman”, degan edi g‘ayrishuuriy bir qat’iyat bilan. Biroq uning bu istagi, afsuski, amalga oshmay qoldi. Shoir jasadi Italiyaning ko‘hna va maftunkor shahri – Venesiya zaminiga, uning San-Mikele orolidagi qabristonga dafn etildi. Hozir I.Brodskiy mangu uyquda yotgan qabr marmartoshiga antik Rim shoiri Propersiyning quyidagi misrasi o‘yib bitilgan: “Letum non omnia finit”. (Tarjimasi: “O‘lim bilan hamma narsa ham tugay qolmaydi”.– M.R.) I.Brodskiy hayoti va ijodiga tatbiqan bu fikr naqadar to‘g‘ri, naqadar haqqoniy!

Shoir jasadining bu zaminga qo‘yilishida hech qanday tasodif yo‘q, chunki u 1989 yildan buyon Venesiyaning faxriy fuqarosi edi. Sankt-Peterburg kabi suv yoqasida qad rostlagan bu maskan unga ona shahrini eslatib turgan bo‘lsa ham, ajab emas. Shoir to‘rt asr muqaddam o‘zi kabi quvg‘indilar asos solgan bu shaharni juda qadrlar va mehr bilan “Mening Venesiyam” deya atardi. Ushbu shahar bilan bog‘liq kechinmalar shoirning talay she’rlariga ko‘chgani alohida e’tirofga muhtoj emas. Bir vaqtlar mushfiq Florensiya Dante Aligyeridek benazir farzandini badarg‘a qilib, uni qayta bag‘riga ololmagan. Endi esa saxovatli Venesiya I.Brodskiy timsolida o‘sha judolik o‘rnini to‘ldirgan bo‘lsa ham ehtimol… Ammo Sankt-Peterburg-chi, u I.Brodskiydan qolgan mash’um judolik o‘rnini kimga iltifot ko‘rsatib to‘ldiradi?!

P.S. Maqola  L.Losevning «Iosif Brodskiy. Adabiy tarjimai hol tajribasi» (2006 y.), S.Volkovning «IosifBrodskiy bilan suhbatlar» (2007 y.), V.Poluxinaning «IosifBrodskiy zamondoshlari nigohida» (Ikki jildik, 1997; 2006 y.y.) kitoblari hamda internet materiallari asosida  tayyorlandi.

Manba: “Jahon adabiyoti” jurnali, 2009 yil, 3-son.

Iosif BRODSKIY
SHE’RLAR

NATYURMORT

Onaizor dedikim:
– O‘g‘limmisan, tangrim yo?
Xochga parchin vujuding…
Uyga qanday ketay, oh?

Uyni o‘zimga ravo
Qanday ko‘ray? Ayt, bu dam
O‘g‘limmisan, tangrim yo,
Yo‘qmisan, yo bormisan?

Javob ayladi Iso:
– O‘likmanmi yo hayot,
O‘g‘lingmanmi, tangring yo,
Senikiman, aziz zot.

QUTB TADQIQOTCHISI

Itlar yeb bo‘lindi. Kundalikda ham
Qolmadi so‘zga joy. Fikrini yozdi
Hatto rafiqasin rasmiga.
Raqam Yasama xollarday chehrani bosdi.
Yozdi singlisining rasmiga so‘ngra, –
Ayab o‘tirmadi – ilm sababi…
Tizidan qora et o‘rlar tepaga,
Varyete qizlarin paypog‘i kabi.

* * *

Qafasga yovvoyi hayvonday kirdim,
Jazavamdan jazo yondi barakda.
Sohilda yashadim, qartani urdim,
Kechda ovqatlandim oppoq frakda.

Boqdim muz cho‘qqidan – yastandi olam.
Uch bor pichoq yedim, besh marta cho‘kdim.
Kechdim meni boqqan mamlakatdan ham,
Meni unutganlar shahardan ko‘pdir.

Xunlar sasi singgan dashtlarda kezdim,
Udum – lash-lushlarni kiydim bemiqdor.
Dalada ziroat ekishdan bezdim,
Ichdim – quruq suvdan o‘zga neki bor.

Tushimda konvoyning qarg‘a qarog‘i,
Quvg‘inda nimalar ko‘rmadi boshim.
Doddan boshqasini aytdi tomog‘im,
Endi shivirlayman. Qirqdadir yoshim.

Xo‘sh, nelar aytayin hayot haqida?
Ha, uzun… Kun ko‘rdim g‘am bilan hamdam.
Biroq, to qolguncha tuproq tagida,
“Tashakur, tashakur” deganim-degan.

Usmon Azim tarjimalari

***

Yaxshi bor,
unut va aybga buyurma.
Xatlarimni yoqib yubor,
ko‘prik kabi bir.
Sening yo‘ling mardlar
yo‘li bo‘lguvsi.
Sening yo‘ling
bosib o‘tmoqqa arzir.
Yulduzlar charaqlar ko‘kda
sening yo‘ling oq bo‘lsin deya;
yuragingda mangu so‘nmas umid-
qo‘llaringda mash’ala.
Duch kelar bo‘ronlar,
qorlar, jalalar, otash-olovlar.
Shonli manzilingga chorlamish jadal
yo‘lingda g‘ovlar.
Bir shonli-shiddatli kurashlar
kechajak qalqon ko‘ksingda.

Uning-chun mamnunman,
kim yelkadosh bo‘lsa
sening yo‘lingda.

VALS

Uyg‘onsam, bir qo‘lim yo‘q ediyu,
o‘rnida yotardi beshta barmog‘im.
Dunyo ko‘zlarimga qorong‘u
bo‘ldi va men uyquga ketdim.

Uyg‘ondim, yo‘q edi ikkinchisi ham:
ko‘p uxlashning jazosi, mana.
Xudo shivirladi: «Ko‘zlaringni yum»,-
meni uyqu elitdi yana.

Men uyg‘ondim- oyoqlarim bu safar…
Ko‘zimdan yosh quyildi yum-yum.
Men uyg‘ondim — qo‘llarida gulchambar;
undan ko‘ra, ko‘zimni yumdim.

Ko‘zim ochganimda butkul yo‘q edim.
Garchi, qolmagan esada toqat,
ko‘k yuzidan yotoqxonamga boqdim;
unda esa qornim yotardi faqat.

Ko‘zlarimni ochdim endi jannatda
va qalb menda qolgani edi.
Zaminga ko‘z tashladim, albatta.
U yoqda-chi urush bo‘lmoqda endi.

***

Mangu talosh,
orom esa tushlarda.
Ayting, uyqumizni
buzmasin ular.
Sassiz tebranarlar
moviy jimlikka
oydin osmon ostida
mudroq qushlar.

Mangu talosh.
Qirg‘in ostonasi —  tong.
Shodon kuylagancha
yog‘ilib o‘qlar,
bizga mangulikdan
urardilar bong
va issiq jonimizni olardilar.

Kechiringlar bizni.
Taslim bo‘lmadik
va dunyoni
janggoh deb o‘yladik.
Yuraklar yirtildi,
otdek pishqirdi
portlagichlar domida
qolgan payti.

…Ayting… u yoqlarda…
uyg‘otishmasin.
Ayting,
oromimizni buzishmasin.
Zafar-la qaytmadik,
mag‘lub bo‘ldik biz.
Ayting, nahotki, bu —
bizning aybimiz?

NATYURMORT

“Verra la morte e avra i tuoi occhi.”
Ch. Pavese
«O‘lim yaqin va unda
sening vasfing bo‘lajak.»
Ch. Paveze

1

Bizni qurshab olmish borliq-
narsalar va kimsalar
og‘riq soldi ko‘zlarimga,
zulmatlarga ketmasam agar.
Saylgohda o‘tiribman.
Qarshimdan o‘tib borayotgan
baxtli odamlarga ko‘z tika
bezdim men bu nurafshonlikdan.
Yanvar oyi. Qish esa
kunlarning izmida jim.
Zulmat jondan o‘tgan kunda
men tilga kirgum.

2

Vaqt bo‘ldi. Boshlash kerak.
Nimadandir boshlash zarur.
Sukut saqlashim ham mumkin,
biroq gapirganim ma’qul.
Nima haqda? Kun haqda.
Tun haqda. Yo hech narsa…
Narsalar haqda, faqat
odamlar haqda
emas. Ular- o‘tkinchi.
Men kabi bir kun o‘tar.
Shamolga so‘z qotganday,
bu ish ayni besamar.

3

Mening qonim sovuq.
Tub-tubiga qadar muz qotgan
daryo hechdir: mening
bir sevgim bor yo‘qotgan.
Odamlarni sevmayman.
Ularning chehrasida
uloqtirib bo‘lmas,
toqat qilib bo‘lmas bir nima…
Ularning chehrasida
aqlga sig‘mas chizgi.
kimgadir qaratilgan
xushomadmi yo sevgi.

4

Narsalar esa boshqa:
Na yaxshi va na yomon.
Ularda na muhabbat,
na razolat, na gumon.
Narsalar ichida chang.
G‘ubor va yog‘och qo‘ng‘iz.
Pashsha qurti. Pardalar…
Qo‘l urishga yaroqsiz.
Chang. Chiroqning nuri ham
faqat changni yoritar,
Hattoki, narsalar zich
yopiq bo‘lsa ham agar.

5

Eski bir yemakxona
tashqarisi ham ichi
behad eslatar menga
Notr-Dam de Parini
Qorong‘i. Na polyuvgich,
hazrat bo‘yinbog‘i na
changni arta olmaydi.
Narsa, odatga ko‘ra,
O‘z qa’riga qamalgan
changning boqiy maskani
Negaki chang- vaqt tani,
vaqtning go‘shti va qoni.

6

So‘nggi paytlarda meni
tortar kunduz uyqusi.
Ichimga asta sizib
kirar o‘lim qutqusi.
Yo‘qlik xayollaridan
bo‘lgan paytlarim lohas
men yuzimga tosh oyna
tutgancha olgum nafas.
Ikki sonim muz kabi
sovuq. Qimir etmayman.
Jon tomirlarim ko‘m-ko‘k
marmar toshga mengzayman.

7

Tomonlar jamlanmasin
bizga tortiq qilgancha,
fikrlar dunyosidan
mangu uzilar narsa.
U qo‘zg‘almas, turmas va
bu- bir achchiq xulosa:
narsa- bo‘shliq va uning
ichidagi- hech narsa.
Uni yoqish mumkin yo
sindirib qo‘yish mumkin.
U qichqirib so‘kinmas
bu beorliging uchun.

8

Daraxt. Soyasi. Zamin
ichra uning ildizi.
Ayqash-uyqash harflar.
Tuproq. Tosh iskanjasi.
Ayqash-uyqash ildizlar…
Tosh og‘irligi bilan
xalos etar ularni
og‘ir vazifasidan.
U harakatsiz. Og‘ir.
Qo‘zg‘atib bo‘lmas hech ham.
To‘rdagi baliq kabi-
soyasiga qul odam.

9

Narsa va uning jigar
rangi. Mujmal qiyofa.
Oqshom. Natyurmort. Ya’ni,
bundan boshqa hech narsa.
O‘lim kelmoqda, topar.
Sassiz tashrifi ila
yo‘qlik qa’riga otar.
Ayol qiyofasida.
Bu bir bema’ni yolg‘on:
belo‘roqli qoqsuyak.
«O‘lim yaqin va unda
sening vasfing bo‘lajak.»

10

Ona so‘rar Isodan:
-O‘g‘limmisan yo Xudo?
Xochga qoqishdi. Uyga
qanday qaytayin, Iso?
Ostona hatlay qanday
anglamay, topmay yechim,
O‘likmisan yo tirik;
Xudomisan yo o‘g‘lim?
So‘ngra u javob berar:
-Tirikmanmi yo boshqa,
Xudomanmi yo o‘g‘il,
senikiman, ey ona.

Rafiq Saydullo tarjimalari