13 НОЯБРЬ — УСМОН НОСИР ТАВАЛЛУД ТОПГАН КУН

“Усмон шеъриятимизга шамолдай кириб келди. Балки бўрондай! У шундай тўполон ва тўлқин билан келдики, унча-мунча шеърий услуб ва ижодни тўс-тўс қилиб юборди. Уни ўзимизда “Ўзбекнинг Лермонтови”, Москва газеталарида “Шарқда Пушкин пайдо бўлди” деб ёзишди”, деганди унга замондош шоир Туроб Тўла.

Ўткир Рашид
УСМОН НОСИР ҲАҚИДА

1912-йилнинг 13-ноябрида Наманган шаҳрининг Чуқуркўча даҳасида бир бола туғилди. У туғилганида ҳеч ким севинмади ҳам, ҳеч ким хафа ҳам бўлгани йўқ. Тўшакда ётган бемор ота эса бола гўдаклигидаёқ бу оламдан кўз юмди… Аммо оталик меҳрини тўрт яшар Усмон Масодиқ ўғли Носирҳожи Хонадонидан топди. ИКкинчи ота оиласини Қўқон шаҳрига кўчириб олиб келди. Бола шу даргоҳда улғайиб, кўп болалар каби интернатда ўқиб тарбияланди. Ўрта мактабда ва Самарқанддаги Ўзбекистон дорулфунунида ўқиб юрган йилларданоқ у шоир Усмон Носир бўлиб танилди.

Усмон Носир!.. Бу ном йигирманчи йилларнинг охирлахидаёқ ўқувчига танила бошлади. Ўттизинчи йилларда эса у, асарларини китобхонлар интиқлик билан кутадиган шоирга айланди. Энди уни «табиатан шоир», «туғма шоир» деб таърифладилар. Ана ўшанда Усмон Носир 20 ёшларда эди. «Бўладиган бола бошидан маълум» деганларидек, Усмон Носир ҳам машҳур сиймоларимиз каби жуда ёшлигидан кўп ижобий хислатларга эга бўлган эди. У ниҳоятда зийрак, идрокли, кенг мушоҳадали, ўта қизиқувчан, уқувли, билимга чанқоқ, меҳнаткаш эди. Шунинг учун ҳам Усмон Носир ижодда ёшлигиданоқ истеъдодли, «туғма шоир» сифатида танилди. Бу танилиш ёш шоирнинг шоирона табиатидан ташқари, унинг ижодга жон-дили билан берилиши, ижод сирини билишга уриниши, бу йўлда ўрганиши ва изланиши самараси эди. «Гейне билан ўртоқ тутиндим, Лермонтовдан кўмак ўтиндим» деган ёш шоир рус ва жаҳон поезиясининг мафтункор фазилатларини ижодий талқин қилиш билан бирга Шарқ адабиёти ва оғзаки ижодининг бойликларини ҳам эгаллашга интилди…

Усмон Носир 18 ёшидан то 24 ёшигача бўлган даврда ижод қилди. Шу қисқа 6-7 йил ичида у бешта шеърлар тўплами («Қуёш билан суҳбат”, «Сафарбар сатрлар», «Тракторобод», “Юрак», «Меҳрим”) ва икки достон («Норбўта», «Нахшон”) ҳамда тўрт драма («Атлас», «Зафар», «Сўнгги кун», «Душман”) асарларини яратди. Бадиий таржима соҳасида ҳам шоир ўзига хос таржимонлик маданиятини ва поэтик дидини намойиш қилган эди. Н.А. Добролюбовнинг «Ҳақиқий кун қачон келади?» деган машҳур асарини, В.И.Киршоннинг «Улуғ кун» драмасини, А.С. Пушкиннинг «Боғчасарой фонтани», М.Ю. Лермонтовнинг “Иблис» номли достонларини, Гейне, Гёте, Байрон ижодидан кўпгина намуналарни ўзбек китобхонлари Усмон Носир таржимасида ўқиди. Бу поэтик татжималар ўзбек адабиётининг таржима асарлар саҳифасида шоҳ намуналар бўлиб қолди.

Усмон Носир лирик шоир эди. Бу янгроқ лирика ўзбек шеъриятидаги лирик оқимга ҳамоҳанг бўлди, бу оқимга янги шаршара бўлиб қўшилди ва бу унга янада жозиба бахш этди. Шоир ижодидаги бу хусусиятлар шеъриятда лириканинг янги турини, бадиий соддаликнинг энг яхши намунасини намойиш қилди. Усмон шеърларида жимжимадорлик, ғализлик, зўрма-зўракилик кўринмас, фикр-туйғу содда, лекин лирик ҳарорат билан, жозибадорлик билан, оригинал ташбеҳлар билан баён қилинар эди:

Шеърим! Яна ўзинг яхшисан,
Боққа кирсанг, гуллар шарманда.
Бир мен эмас, ҳаёт шахсисан, .
Жоним каби яшайсан манда.
(« Яна шеъримга»)

Бу шеърий парчада яна бир нарса, яъни шоир ижодининг етакчи мазмуни — шеърият ва ҳаёт ошиғлиги намоён бўлади.

…Шоир ижодий фаолиятида биз икки поғона борлигини кўрамиз. Унинг 1927-йилдан 1932-йилгача бўлган ижодида публитсистика, воқеаларга публитсистик муносабат, публитсистик пафос ва риторика кўпроқ кўзга ташланди. Шунинг учун унинг шеърлари шиор ва чақириқ бўлиб янгради. Бу хусусият Усмон ижодининг замон талабига ҳозиржавоблигини кўрсатди… Шоирнинг мана шу дастлабки давр ижодида тематик актуаллик ва ранг-баранглик устун бўлса-да, бу йиллар бадиий маҳорат ва ижодий мустақиллик йўлида изланиш даври эди… Усмон Носир ўз ижодини, ўз шеърини:

Сен юрагимнинг чашма сувисан,
Сен кўзларимнинг гавҳар нурлари.
Сенинг баҳонгни ким сўраса, де:
«Баҳом — умрнинг баҳосига тенг», ¬
(“Шеърим»)

деб баҳолаган йилдан бошлаб унинг ижодининг янги даври, янги оқими, янги тўлқини, янги тошқини бошланди. Бу тошқин шоир ижодининг камолот босқичи эди. Бу босқичда у етакчи шоирлар каби фалсафий фикрлашни, теран мушоҳадани, воқеани поетик тасаввур қилишни ўрганиб, бу хусусиятни ўз шеърларига бадиий содда ифодаларда сингдирди. Унинг лирикасида сиёсат ва ижтимоий турмуш ҳаётийлик, оригиналлик, чуқур ҳиссиёт, поетик туйғу, интим кечинмалар билан суғорилди, юрак садоси бўлиб янгради ва меҳр ўти бўлиб оловланди. Шунинг учун ҳам шоир шу йиллардаги шеърий мажмуаларига «Юрак» ва «Меҳрим» деб ном қўйди…

Усмон Носир ёш ижодкорларга мураббийлик қилди. Ўрта мактабда ўқиб юрган чоғларида Қўқондаги ҳаваскор қаламкашлар, ўз даврининг ёш шоирлари Амин Умарий, Насрулла Даврон, Иброҳим Назир ва шу сатрларнинг муаллифи — камина каби шоирлар унинг кўмагидан баҳраманд бўлди… Кейинчалик Усмон Носир барча катта-кичик шоирлар юрагига кириб борди ва уларга ўрнак бўлиб қолди.

…Усмон Носирнинг адабиётда пайдо бўлиши ҳамманинг эътиборини тортган эди. Унинг ижод майдонига кириб келиши, мислсиз кучи билан ҳаммани ўзига жалб қилган нотаниш бир паҳлавоннинг майдонга кириб келишига ўхшар эди. Ҳа, у ижод майдонига ёш ва кичкина жуссаси билан келди-ю, жуда катта юк кўтарди. «Усмон шеъриятимизга шамолдай кириб келди. Балки бўрондай! У шундай тўполон ва тўлқин билан келдики, унча-мунча шеърий услуб ва ижодни тўс-тўс қилиб юборди. Уни ўзимизда «Ўзбекнинг Лермонтови», Москва газеталарида «Шарқда Пушкин пайдо бўлди», деб ёзишди», — дейди шоир Туроб Тўла.

…Усмон Носир 1944-йил 23-мартда (лагерь архиви ҳужжатларига кўра 9 мартда. Сайт изоҳи) 32 ёшида Узоқ Шарқда (Кемерево вилояти Мариинск районида Суслово қишлоғи (ҳозир Первомайск посёлкаси) яқинидаги лагерда) вафот этди. Лекин, шоир ўзи айтганидек, уни Она Ватани, халқимиз, адабиёт унутмади!

Баргдек узилиб кетсам
Унутмас мени боғим.
Ишимни ҳурмат қилур,
Гуллардан ҳайкал қурур.
Шеърларим янграб қолур,
Минг йиллардан кейин ҳам
Унутмас мени боғим…
(«Боғим»)

деган эди Усмон.

1984

УСМОН НОСИР
ШЕЪРЛАР

ЮРАК

Юрак, сенсан менинг созим,
Тилимни найга жўр этдинг.
Кўзимга ойни беркитдинг,
Юрак, сенсан ишқибозим.

Сенга тор келди бу кўкрак,
Севинчинг тошди қирғоқдан.
Тилим чарчар, ажаб, гоҳи
Сени таржима қилмоқдан.

Сен эй, сен — ўйноқи дилбар,
Зафардан изла ёрингни.
Тўлиб қайна, тошиб ўйна,
Тирикман, куйла борингни.

Итоат эт!
Агар сендан
Ватан рози эмас бўлса,
Ёрил, чақмоққа айлан сен,
Ёрил! Майли, тамом ўлсам!..

1933, Самарқанд

НИЛ ВА РИМ
(Тарих китобидан)

I

Лампам ёнур… Яраланган қанотдай оғир
Ўй босади. Юрагимда гўё сел ёғир.

Қийналаман. Тиришаман. Ҳушим паришон
Ўтмиш, ҳозир ва келажак кўринур ҳар он.

Тиришаман, бутун кучим кўзимга келар,
Чироғимга парвонадек уринар йиллар

Тўрт атрофим тўлиб кетар куйган қанотга…
Хаёлимда: катта саҳро, мен миниб отга

Шамолдан тез, булутлардан енгил чопаман;
Куйиб тушган ҳар қанотдан бир жон топаман.

Термиламан ўлик кўзга (нега қўрқайин?).
Барчасидан ўйиб олиб кўзининг ойин

Термиламан: қичқиради йиллар, одамлар,
Эшитилар менга улар босган қадамлар…

II

Сариқ қумлар орасидан қон рангли қуёш —
Кўтарилар. Нил оқадир — қуллар тўккан ёш.

Фарёдларга чидолмайди ер билан осмон,
Ро қаерда? Азириса? Қийнайди Тифон!

Кимга йиғлаб, кимдан мадад кутсин бемор қул?
Эрки қулфдир, ҳаёти қулф, бор худолар қулфи

Косасида сув йўқ, қуруқ халтаси: нон йўқ!
Ботаётган қуёш каби рангида қон йўқ.

Кўзида кўз йўқ, белида бел йўқ, ҳайҳот!
Фиръавн уни чумолидай эзади: вой дод!..

Фиръавннинг ҳукми қаттиқ, фиръавн — хўжайин,
Худоларга у манзурдир, ҳаёти тайин.

Неки қилса, ўзи билур, ўзи ҳукмрон,
Миср бўйлаб Нил оқадур — «қуллар тўккан қон!»

III

То Минисдан Рамзесгача, Рамзесдан нари
«Малика қиз» — Клеопатра ҳукмрон даври.

Ундан тортиб… яна узоқ, яна кўп йиллар
Харсанг билан ётқизилган неча минг йўллар.

Кўзёшидан, дил тошидан қурилган ҳайкал
Мағрур турар, мағрур боқар; ҳеч бирон маҳал

На одамдан, на замондан қўрқмас асти у.
Ғазабини ютиб ўлган қуллар дасти бу!

Қуллар… (Менман у қулларнинг ўлмас авлоди,
Мана менман, у қулларнинг ҳеч сўнмас ёди,

Мана менман, фалакларга лов-лов ўт қўйиб,
Оталаримнинг бошидан пойдеёр уйиб,

Озодлигим обидасин қурган инсонман!
Ўша жонман, ўша қонман я ўша шонман!)

IV

Отим учар (хаёлимда) олдинга доим,
Аввал баҳор осмонидек йиғлар гадо Рим.

Эмчагида бир томизим сути йўқ она
Гўдагини тош остига бостирди, ана!

Ўлим яхши, одам агар шундай хор бўлса!
Бир парча нон нима ўзи! Шунга зор бўлса!

Наҳот, чақмоқ ёндирмайди бутун очунни?
Кул гардидай умр — тоғдай кулфат учунми?

Жавоб бергин менга, закки қадимги Ҳомер,
Кўзёши-ю қонга ростдан ташнами бу — ер?

Қўй, яхши чол! Кўнглим тўлди, гаплашамиз сўнг,
Бу нимаси? Эшитасанми, оғир, ҳазин мунг?

Ҳамон йиғлар яланғоч Рим, ҳамон дил эзар,
Ҳамон тилла қадаҳда қон ичар Сезар!

V

Рим устида шамсиядек туманли осмон,
Катта циркка сиғишмасдан қайнар оломон:

«Одам билан ҳайвон ўйин кўрсатар эмиш…”
(Бундай қилиқ бизнинг учун қандайин эриш!..)

Тишларини иржайтириб бўкирган йўлбарс
Тўрт тарафга ташланади, талпиниб ларс-ларс.

Оч кўзлари қонга тўлган, сакраб ўйнайди…
О, бечора, қоч! У сени тирик қўймайди!

Ана! Ана, тирноғини нишлаб келар у,
Чангал солди! Халқ ўрнидан бирдан турди дув…

Чапак чалди. «Эй, аҳмоқ Рим, севинма қонга!
Бундан бошқа хўрлик борми, ахир, инсонга?» —

Деди, парча-парча бўлган гладиатор.
Рим — ўйиндан ўлим кутган жинни театр!

VI

Иссиқ излар… ҳамон у исёндан ис бордек,
Булутларнинг орасинда юрар Спартак.

Осмон — қалқон, камон ёйи — чақмоқ, ёнар ўт,
Зулм учун йиғи, фиғон я эрксизлик суд.

Жаёб берсин. Афлотунми, Вергилийми, ё —
Бошқа бири, қани ким? Ким мард? Ким гувоҳ?

Ки, тун қанча қора бўлса, ой шунча ёруғ!
Спартакнинг лашкарлари ҳали ҳам борур.

Мана менман, у исённинг ўлмас авлоди,
Мана менман, у қулларнинг ҳеч сўнмас ёди.

Мана менман, фалакларга лов-лов ўт қўйиб,
Оталаримнинг бошидан пойдевор уйиб,

Келажагим обидасин қурган инсонман!
Ўша жонман, ўша қонман ва ўша шонман!!!

1935

Изоҳлар

Ро, Азириса, Тифон – қадимги мисрликлар тушунчасидаги худолар номи.
Фиръавн – қадимги миср давлатини бошқарган ҳукмдор.
Минис, Рамзес, Клеопатра – қулдорлик даври Миср ҳукмдорлари.
Аввал баҳор осмонидек… — эрта баҳор осмонидек.
Очун – дунё, олам.
Ҳомер – қадимги юнон шоири, кўзи туғма ожиз бўлган.
Сезар – Рим империясини бошқарган ҳукмдор.
Спартак – Рим қулдорлик тузумига қарши кўтарилган қўзғолоннинг раҳбари.
Суд – маъно, моҳият.
Афлотун (Платон) – қадимги юнон файласуфи.
Вергилий – қадимги юнон лирик шоири.

МОНОЛОГ

Севги! Сенинг ширин тилингдан
Ким ўпмаган, ким тишламаган?
Дардинг ёйдай тилиб кўксидан,
Ким қалбидан қонлар тўкмаган?

Сени яхши биламан, гўзал,
Петраркани ўқиганим бор.
Буюк Римнинг Сапфоси азал
Хаёлимни ошиқдай тортар.

Биламанки, Тассо бечора
Роҳат кўрмай ўтган бир умр.
Эй маккора қиз, Леонора ,
Номи қора билан ёзилгур!..

Балки, гулдан яралган пари
Тош кўнгилли Биатриче:
— Гадосан, — деб қочмаса нари
Данте бахтли бўларди пича!

Балки, Ҳамлет ойдин тунларда
Офелияни эркалатарди.
Балки, узун сочини силаб
Азонгача эртак айтарди.

Агар хиёнатни билмаса,
Эзмаса фожиа юрагин!
Йўқ! Йўқ, шоир! Гар шундай бўлса,
Шекспирнинг йўқдир кераги!

Дездемона, гуноҳсиз дилбар,
Жигар қонларингни ичган ким?
Биламан, Отелло, биламан,
Отелло ҳақими?.. Шоир — жим!..

Изоҳлар

Петрарка – қадимги Рим шоири.
Сапфо – Қадимги Рим шоираси.
Тассо – ўтли ишқ-муҳаббат куйланган асарнинг бахтсиз қаҳрамони.
Леонора – яна бир адабий қаҳрамон.
Биатриче – машҳур италян шоири Дантенинг севгилиси.
Ҳамлет – машҳур шоир ва драматург Уилям Шекспирнинг шу номдаги трагедиясининг бош қаҳрамони.
Офелия – Ҳамлетнинг севгилиси.
Дездемона – Шекспирнинг яна бир трагедияси “Отелло”нинг бош қаҳрамонларидан бири.

* * *

Жим!.. Уфқдан ботар қуёшни
Шарт кесилган бошга ўхшатдим.
Парча-парча куйган шафақлар
Тирқираган қонни эслатди!
Қандай қўрқинч! Қандай қабоҳат!
Мумкин эмас ҳеч қийналмасдан!
Ақлидан озганми муҳаббат?
Мумкин эмас, қарши турмасдан!

Мумкин эмас, эй, олий жаноб,
Неча юракни айлаб хароб.
Шоҳона тож кийган муҳаббат,
Мумкин эмас! Қандай қабоҳат!
Ки, одамнинг ўзинигинамас,
Ҳиссини ҳам хароб қилса давр!
Қийналаман!.. Юрагимда ҳовур…
Бу — қаршилик! Йўқ! Гина эмас.

Бу — қаршилик! Кўринг тарихни.
Умр тепасида мушт туйган…
Қийналаман виждон билан ман,
Мумкин эмас, қарши турмасдан!
Ўз зиммамга катта иш олдим:
Эҳтимолки, тамом қилмасдан –
Умрим тугар. Аммо, бўлмайди
(Кўнглим ўрнига ҳеч тушмайди).
Сенга қарши бош кўтармасдан
Асрларни йиғлатган севги!!!

1933

«Usmon Nosir» spektakli Nodira Rashidova asari asosida O’zbek Milliy akademik drama teatrida rejissor Marat Azimov tomonidan sahnalahtirilgan. Bosh rolda Fathulla Masudov. Shoirning otasi rolida G’aybulla Hojiyev.

O’tkir Rashid
USMON NOSIR HAQIDA

1912-yilning 13-noyabrida Namangan shahrining Chuqurko’cha dahasida bir bola tug’ildi. U tug’ilganida hech kim sevinmadi ham, hech kim xafa ham bo’lgani yo’q. To’shakda yotgan bemor ota esa bola go’dakligidayoq bu olamdan ko’z yumdi… Ammo otalik mehrini to’rt yashar Usmon Masodiq o’g’li Nosirhoji Xonadonidan topdi. IKkinchi ota oilasini  Qo’qon shahriga ko’chirib olib keldi. Bola shu dargohda ulg’ayib, ko’p bolalar kabi internatda o’qib tarbiyalandi. O’rta maktabda va Samarqanddagi O’zbekiston dorulfununida o’qib yurgan yillardanoq u shoir Usmon Nosir bo’lib tanildi.

Usmon Nosir!.. Bu nom yigirmanchi yillarning oxirlaxidayoq o’quvchiga tanila boshladi. O’ttizinchi yillarda esa u, asarlarini kitobxonlar intiqlik bilan kutadigan shoirga aylandi. Endi uni «tabiatan shoir», «tug’ma shoir» deb ta’rifladilar. Ana o’shanda Usmon Nosir 20 yoshlarda edi. «Bo’ladigan bola boshidan ma’lum» deganlaridek, Usmon Nosir ham mashhur siymolarimiz kabi juda yoshligidan ko’p ijobiy xislatlarga ega bo’lgan edi. U nihoyatda ziyrak, idrokli, keng mushohadali, o’ta qiziquvchan, uquvli, bilimga chanqoq, mehnatkash edi. Shuning uchun ham Usmon Nosir ijodda yoshligidanoq iste’dodli, «tug’ma shoir» sifatida tanildi. Bu tanilish yosh shoirning shoirona tabiatidan tashqari, uning ijodga jon-dili bilan berilishi, ijod sirini bilishga urinishi, bu yo’lda o’rganishi va izlanishi samarasi edi. «Geyne bilan o’rtoq tutindim, Lermontovdan ko’mak o’tindim» degan yosh shoir rus va jahon poeziyasining maftunkor fazilatlarini ijodiy talqin qilish bilan birga Sharq adabiyoti va og’zaki ijodining boyliklarini ham egallashga intildi…

Usmon Nosir 18 yoshidan to 24 yoshigacha bo’lgan davrda ijod qildi. Shu qisqa 6-7 yil ichida u beshta she’rlar to’plami («Quyosh bilan suhbat”, «Safarbar satrlar», «Traktorobod», “Yurak», «Mehrim”) va ikki doston («Norbo’ta», «Naxshon”) hamda to’rt drama («Atlas», «Zafar», «So’nggi kun», «Dushman”) asarlarini yaratdi. Badiiy tarjima sohasida ham shoir o’ziga xos tarjimonlik madaniyatini va poetik didini namoyish qilgan edi. N.A. Dobrolyubovning «Haqiqiy kun qachon keladi?» degan mashhur asarini, V.I.Kirshonning «Ulug’ kun» dramasini, A.S. Pushkinning «Bog’chasaroy fontani», M.Y. Lermontovning “Iblis» nomli dostonlarini, Geyne, Gyote, Bayron ijodidan ko’pgina namunalarni o’zbek kitobxonlari Usmon Nosir tarjimasida o’qidi. Bu poetik tatjimalar o’zbek adabiyotining tarjima asarlar sahifasida shoh namunalar bo’lib qoldi.

Usmon Nosir lirik shoir edi. Bu yangroq lirika o’zbek she’riyatidagi lirik oqimga hamohang bo’ldi, bu oqimga yangi sharshara bo’lib qo’shildi va bu unga yanada joziba baxsh etdi. Shoir ijodidagi bu xususiyatlar she’riyatda lirikaning yangi turini, badiiy soddalikning eng yaxshi namunasini namoyish qildi. Usmon she’rlarida jimjimadorlik, g’alizlik, zo’rma-zo’rakilik ko’rinmas, fikr-tuyg’u sodda, lekin lirik harorat bilan, jozibadorlik bilan, original tashbehlar bilan bayon qilinar edi:

She’rim! Yana o’zing yaxshisan,
Boqqa kirsang, gullar sharmanda.
Bir men emas, hayot shaxsisan, .
Jonim kabi yashaysan manda.
(« Yana she’rimga»)

Bu she’riy parchada yana bir narsa, ya’ni shoir ijodining yetakchi mazmuni — she’riyat va hayot oshig’ligi
namoyon bo’ladi.

…Shoir ijodiy faoliyatida biz ikki pog’ona borligini ko’ramiz. Uning 1927-yildan 1932-yilgacha bo’lgan ijodida publitsistika, voqealarga publitsistik munosabat, publitsistik pafos va ritorika ko’proq ko’zga tashlandi. Shuning uchun uning she’rlari shior va chaqiriq bo’lib yangradi. Bu xususiyat Usmon ijodining zamon talabiga hozirjavobligini ko’rsatdi… Shoirning mana shu dastlabki davr ijodida tematik aktuallik va rang-baranglik ustun bo’lsa-da, bu yillar badiiy mahorat va ijodiy mustaqillik yo’lida izlanish davri edi… Usmon Nosir o’z ijodini, o’z she’rini:

Sen yuragimning chashma suvisan,
Sen ko’zlarimning gavhar nurlari.
Sening bahongni kim so’rasa, de:
«Bahom — umrning bahosiga teng», ¬
(“She’rim»)

deb baholagan yildan boshlab uning ijodining yangi davri, yangi oqimi, yangi to’lqini, yangi toshqini boshlandi. Bu toshqin shoir ijodining kamolot bosqichi edi. Bu bosqichda u yetakchi shoirlar kabi falsafiy fikrlashni, teran mushohadani, voqeani poetik tasavvur qilishni o’rganib, bu xususiyatni o’z she’rlariga badiiy sodda ifodalarda singdirdi. Uning lirikasida siyosat va ijtimoiy turmush hayotiylik, originallik, chuqur hissiyot, poetik tuyg’u, intim kechinmalar bilan sug’orildi, yurak sadosi bo’lib yangradi va mehr o’ti bo’lib olovlandi. Shuning uchun ham shoir shu yillardagi she’riy majmualariga «Yurak» va «Mehrim» deb nom qo’ydi…

Usmon Nosir yosh ijodkorlarga murabbiylik qildi. O’rta maktabda o’qib yurgan chog’larida Qo’qondagi havaskor qalamkashlar, o’z davrining yosh shoirlari Amin Umariy, Nasrulla Davron, Ibrohim Nazir va shu satrlarning muallifi — kamina kabi shoirlar uning ko’magidan bahramand bo’ldi… Keyinchalik Usmon Nosir barcha katta-kichik shoirlar yuragiga kirib bordi va ularga o’rnak bo’lib qoldi.

…Usmon Nosirning adabiyotda paydo bo’lishi hammaning e’tiborini tortgan edi. Uning ijod maydoniga kirib kelishi, mislsiz kuchi bilan hammani o’ziga jalb qilgan notanish bir pahlavonning maydonga kirib kelishiga o’xshar edi. Ha, u ijod maydoniga yosh va kichkina jussasi bilan keldi-yu, juda katta yuk ko’tardi. «Usmon she’riyatimizga shamolday kirib keldi. Balki bo’ronday! U shunday to’polon va to’lqin bilan keldiki, uncha-muncha she’riy uslub va ijodni to’s-to’s qilib yubordi. Uni o’zimizda «O’zbekning Lermontovi», Moskva gazetalarida «Sharqda Pushkin paydo bo’ldi», deb yozishdi», — deydi shoir Turob To’la.

…Usmon Nosir 1944-yil 23-martda (lager` arxivi hujjatlariga ko’ra 9 martda. Sayt izohi) 32 yoshida Uzoq Sharqda (Kemerevo viloyati Mariinsk rayonida Suslovo qishlog’i (hozir Pervomaysk posyolkasi) yaqinidagi lagerda) vafot etdi. Lekin, shoir o’zi aytganidek, uni Ona Vatani, xalqimiz, adabiyot unutmadi!

Bargdek uzilib ketsam
Unutmas meni bog’im.
Ishimni hurmat qilur,
Gullardan haykal qurur.
She’rlarim yangrab qolur,
Ming yillardan keyin ham
Unutmas meni bog’im…
(«Bog’im»)

degan edi Usmon.

1984

USMON NOSIR
SHE’RLAR

YURAK

Yurak, sensan mening sozim,
Tilimni nayga jo’r etding.
Ko’zimga oyni berkitding,
Yurak, sensan ishqibozim.

Senga tor keldi bu ko’krak,
Sevinching toshdi qirg’oqdan.
Tilim charchar, ajab, gohi
Seni tarjima qilmoqdan.

Sen ey, sen — o’ynoqi dilbar,
Zafardan izla yoringni.
To’lib qayna, toshib o’yna,
Tirikman, kuyla boringni.

Itoat et!
Agar sendan
Vatan rozi emas bo’lsa,
Yoril, chaqmoqqa aylan sen,
Yoril! Mayli, tamom o’lsam!..

1933, Samarqand

NIL VA RIM
(Tarix kitobidan)

I

Lampam yonur… Yaralangan qanotday og’ir
O’y bosadi. Yuragimda go’yo sel yog’ir.

Qiynalaman. Tirishaman. Hushim parishon
O’tmish, hozir va kelajak ko’rinur har on.

Tirishaman, butun kuchim ko’zimga kelar,
Chirog’imga parvonadek urinar yillar

To’rt atrofim to’lib ketar kuygan qanotga…
Xayolimda: katta sahro, men minib otga

Shamoldan tez, bulutlardan yengil chopaman;
Kuyib tushgan har qanotdan bir jon topaman.

Termilaman o’lik ko’zga (nega qo’rqayin?).
Barchasidan o’yib olib ko’zining oyin

Termilaman: qichqiradi yillar, odamlar,
Eshitilar menga ular bosgan qadamlar…

II

Sariq qumlar orasidan qon rangli quyosh —
Ko’tarilar. Nil oqadir — qullar to’kkan yosh.

Faryodlarga chidolmaydi yer bilan osmon,
Ro qaerda? Azirisa? Qiynaydi Tifon!

Kimga yig’lab, kimdan madad kutsin bemor qul?
Erki qulfdir, hayoti qulf, bor xudolar qulfi

Kosasida suv yo’q, quruq xaltasi: non yo’q!
Botayotgan quyosh kabi rangida qon yo’q.

Ko’zida ko’z yo’q, belida bel yo’q, hayhot!
Fir’avn uni chumoliday ezadi: voy dod!..

Fir’avnning hukmi qattiq, fir’avn — xo’jayin,
Xudolarga u manzurdir, hayoti tayin.

Neki qilsa, o’zi bilur, o’zi hukmron,
Misr bo’ylab Nil oqadur — «qullar to’kkan qon!»

III

To Minisdan Ramzesgacha, Ramzesdan nari
«Malika qiz» — Kleopatra hukmron davri.

Undan tortib… yana uzoq, yana ko’p yillar
Xarsang bilan yotqizilgan necha ming yo’llar.

Ko’zyoshidan, dil toshidan qurilgan haykal
Mag’rur turar, mag’rur boqar; hech biron mahal

Na odamdan, na zamondan qo’rqmas asti u.
G’azabini yutib o’lgan qullar dasti bu!

Qullar… (Menman u qullarning o’lmas avlodi,
Mana menman, u qullarning hech so’nmas yodi,

Mana menman, falaklarga lov-lov o’t qo’yib,
Otalarimning boshidan poydeyor uyib,

Ozodligim obidasin qurgan insonman!
O’sha jonman, o’sha qonman ya o’sha shonman!)

IV

Otim uchar (xayolimda) oldinga doim,
Avval bahor osmonidek yig’lar gado Rim.

Emchagida bir tomizim suti yo’q ona
Go’dagini tosh ostiga bostirdi, ana!

O’lim yaxshi, odam agar shunday xor bo’lsa!
Bir parcha non nima o’zi! Shunga zor bo’lsa!

Nahot, chaqmoq yondirmaydi butun ochunni?
Kul gardiday umr — tog’day kulfat uchunmi?

Javob bergin menga, zakki qadimgi Homer,
Ko’zyoshi-yu qonga rostdan tashnami bu — yer?

Qo’y, yaxshi chol! Ko’nglim to’ldi, gaplashamiz so’ng,
Bu nimasi? Eshitasanmi, og’ir, hazin mung?

Hamon yig’lar yalang’och Rim, hamon dil ezar,
Hamon tilla qadahda qon ichar Sezar!

V

Rim ustida shamsiyadek tumanli osmon,
Katta sirkka sig’ishmasdan qaynar olomon:

«Odam bilan hayvon o’yin ko’rsatar emish…”
(Bunday qiliq bizning uchun qandayin erish!..)

Tishlarini irjaytirib bo’kirgan yo’lbars
To’rt tarafga tashlanadi, talpinib lars-lars.

Och ko’zlari qonga to’lgan, sakrab o’ynaydi…
O, bechora, qoch! U seni tirik qo’ymaydi!

Ana! Ana, tirnog’ini nishlab kelar u,
Changal soldi! Xalq o’rnidan birdan turdi duv…

Chapak chaldi. «Ey, ahmoq Rim, sevinma qonga!
Bundan boshqa xo’rlik bormi, axir, insonga?» —

Dedi, parcha-parcha bo’lgan gladiator.
Rim — o’yindan o’lim kutgan jinni teatr!

VI

Issiq izlar… hamon u isyondan is bordek,
Bulutlarning orasinda yurar Spartak.

Osmon — qalqon, kamon yoyi — chaqmoq, yonar o’t,
Zulm uchun yig’i, fig’on ya erksizlik sud.

Jayob bersin. Aflotunmi, Vergiliymi, yo —
Boshqa biri, qani kim? Kim mard? Kim guvoh?

Ki, tun qancha qora bo’lsa, oy shuncha yorug’!
Spartakning lashkarlari hali ham borur.

Mana menman, u isyonning o’lmas avlodi,
Mana menman, u qullarning hech so’nmas yodi.

Mana menman, falaklarga lov-lov o’t qo’yib,
Otalarimning boshidan poydevor uyib,

Kelajagim obidasin qurgan insonman!
O’sha jonman, o’sha qonman va o’sha shonman!!!

1935

Izohlar

Ro, Azirisa, Tifon – qadimgi misrliklar tushunchasidagi xudolar nomi.
Fir’avn – qadimgi misr davlatini boshqargan hukmdor.
Minis, Ramzes, Kleopatra – quldorlik davri Misr hukmdorlari.
Avval bahor osmonidek… — erta bahor osmonidek.
Ochun – dunyo, olam.
Homer – qadimgi yunon shoiri, ko’zi tug’ma ojiz bo’lgan.
Sezar – Rim imperiyasini boshqargan hukmdor.
Spartak – Rim quldorlik tuzumiga qarshi ko’tarilgan qo’zg’olonning rahbari.
Sud – ma’no, mohiyat.
Aflotun (Platon) – qadimgi yunon faylasufi.
Vergiliy – qadimgi yunon lirik shoiri.

MONOLOG

Sevgi! Sening shirin tilingdan
Kim o’pmagan, kim tishlamagan?
Darding yoyday tilib ko’ksidan,
Kim qalbidan qonlar to’kmagan?

Seni yaxshi bilaman, go’zal,
Petrarkani o’qiganim bor.
Buyuk Rimning Sapfosi azal
Xayolimni oshiqday tortar.

Bilamanki, Tasso bechora
Rohat ko’rmay o’tgan bir umr.
Ey makkora qiz, Leonora ,
Nomi qora bilan yozilgur!..

Balki, guldan yaralgan pari
Tosh ko’ngilli Biatriche:
— Gadosan, — deb qochmasa nari
Dante baxtli bo’lardi picha!

Balki, Hamlet oydin tunlarda
Ofeliyani erkalatardi.
Balki, uzun sochini silab
Azongacha ertak aytardi.

Agar xiyonatni bilmasa,
Ezmasa fojia yuragin!
Yo’q! Yo’q, shoir! Gar shunday bo’lsa,
Shekspirning yo’qdir keragi!

Dezdemona, gunohsiz dilbar,
Jigar qonlaringni ichgan kim?
Bilaman, Otello, bilaman,
Otello haqimi?.. Shoir — jim!..

Izohlar

Petrarka – qadimgi Rim shoiri.
Sapfo – Qadimgi Rim shoirasi.
Tasso – o’tli ishq-muhabbat kuylangan asarning baxtsiz qahramoni.
Leonora – yana bir adabiy qahramon.
Biatriche – mashhur italyan shoiri Dantening sevgilisi.
Hamlet – mashhur shoir va dramaturg Uilyam Shekspirning shu nomdagi tragediyasining bosh qahramoni.
Ofeliya – Hamletning sevgilisi.
Dezdemona – Shekspirning yana bir tragediyasi “Otello”ning bosh qahramonlaridan biri.

* * *

Jim!.. Ufqdan botar quyoshni
Shart kesilgan boshga o’xshatdim.
Parcha-parcha kuygan shafaqlar
Tirqiragan qonni eslatdi!
Qanday qo’rqinch! Qanday qabohat!
Mumkin emas hech qiynalmasdan!
Aqlidan ozganmi muhabbat?
Mumkin emas, qarshi turmasdan!

Mumkin emas, ey, oliy janob,
Necha yurakni aylab xarob.
Shohona toj kiygan muhabbat,
Mumkin emas! Qanday qabohat!
Ki, odamning o’ziniginamas,
Hissini ham xarob qilsa davr!
Qiynalaman!.. Yuragimda hovur…
Bu — qarshilik! Yo’q! Gina emas.

Bu — qarshilik! Ko’ring tarixni.
Umr tepasida musht tuygan…
Qiynalaman vijdon bilan man,
Mumkin emas, qarshi turmasdan!
O’z zimmamga katta ish oldim:
Ehtimolki, tamom qilmasdan –
Umrim tugar. Ammo, bo’lmaydi
(Ko’nglim o’rniga hech tushmaydi).
Senga qarshi bosh ko’tarmasdan
Asrlarni yig’latgan sevgi!!!

1933