Саҳифа Акутагава Рюноскэ таваллудининг 125 йиллигига бағишланади
Золимни золим деб аташ ҳаммавақт хавфли бўлган. Бугунга келиб, ажабки, қулнинг қул эканини ҳам айтиб бўлмай қолди…
Акутагава РЮНОСКЭ
ҲУЗУРБАХШ АЗОБ, ҚУВОНЧБАХШ ҒУССА
Акутагава Рюноскэ (1892.1.3 — Токио — 1927.24.7) — ўз асарлари билан япон адабиётини жаҳон миқёсига чиқишини бошлаб берган адиб сифатида тан олинади. У ижодида ғарб ва япон адабиети анъаналарини ўзаро уйғунлаштириб, япон анъанавий тасвир ва ифода усулини янги йўналишга бурган. Инсон онгининг «жумбоқ»лиги, олдиндан айтиб бўлмаслик хусусияти ифодаланган ҳикоялари — «Расёмон дарвозаси» (1915), «Бурун» (1916) унга шуҳрат келтиради. «Куз» (1920), «Совуқ» (1924) каби психологик ҳикояларида эса ижтимоий ёвузлик дунёсида эзгуликнинг фожиавий қисмати акс этган. «Сув алвастилари мамлакатида» (1927) ижтимоий-фантастик мажозий асардир. Инсоннинг ёлғизлиги, унинг вакт, тарих олдида ожизлиги панд-насиҳатдан иборат «Телбанинг ҳаёти» (1927) номли сўнгги асарининг мавзуидир. Япон маданиятида беқиёс ўрин эгаллагани учун «Акутагава» миллий мукофоти таъсис этилган.
МИТТИ ФИКРЛАР
ДОСТОЕВСКИЙ. Унинг романлари иблисни ҳам маъюс торттирувчи масхараомуз образларга бой.
ФЛОБЕР. У мени зерикишдан ҳам гўзаллик топишга ўргатди.
Эдгар ПО. Сфинксни яратиш учун у анатомияни ўрганди. Ўзидан кейинги авлодларни ҳайратга сола олгани сири ҳам шунда.
ТОЛСТОЙ. Бирюков қаламига мансуб «Толстойнингтаржимаи ҳоли»ни ўқиб, «Иқрорнома» ва «Эътиқодим қандай?» асарларига ёлғон аралашганини пайқайсиз. Лекин бирор кимсанинг юраги ушбу ёлғон муаллифи Толстойнинг юрагичалик тепмаган. Унинг ёлғони баъзиларнинг ҳақиқатидан кўра залворлироқ, негаки, юрак қони-ла битилган.
ИККИ ФОЖИА. Очиқлик, рўй-ростлик Стриндбергнинг фожиаси эди. Толстой ҳаётининг фожеийлиги эса, қанчалик ачинарли бўлмасин, ёпиқлиги, сирлилигидадир. Шу боис унинг умри Стриндбергникидан кўра оғирроқ фожиа билан якун топди.
НОСИР. Энг яхши носир — кўпни кўрган, кўзи пишган шоир.
ҒУРУР. Биз ўзимизда йўқ сифат билан фахрланишни хуш кўрамиз. Масалан, Т. олмончани яхши билади, бироқ иш столида фақат инглизча китоблар туради.
ИҚРОРНОМА. Инсон батамом иқрор бўлишга қодир эмас. Айни чоқда, иқрорсиз ўзликни тўлиқ намоён этиш ҳам маҳол. Руссо ҳарчанд уринмасин, «Иқрорнома»сида дилидагини тўлиқ тўкиб сололмайди. Мериме ҳарчанд ички оламини сир пардаси ила ёпмасин, «Коломба»да билиб-билмай ўзи ҳақида гапириб юборгандек. Иқрор адабиётини тўлиқ таъриф-тавсиф этиб бўлмайди.
МЕН. Менда виждон эмас, асаб бор.
ПУЛ. Етиб турганиданми, унга бефарқман.
ЗОЛИМ. Золимни золим деб аташ ҳаммавақт хавфли бўлган. Бугунга келиб, ажабки, қулнинг қул эканини ҳам айтиб бўлмай қолди.
ҚУЛЛИК. Қулликдан озод бўлиш — онгдаги мутеликни йўқотиш демак. Лекин жамиятимиз унингсиз бир кун ҳам яшай олмайди. Ҳатто Афлотуннинг «Республика»сида ҳам қулликка ўрин бор.
КУЧЛИ ВА ЗАИФ. Кучли одам душманидан эмас, дўстидан қўрқади. У душманига тап тортмай, мардона ташланади-ю, дўстига ногоҳ зиён етказишдан чўчиб, ёш бола ҳолига тушади. Заиф кимса эса дўстдан эмас, душмандан қўрқади, шу боис дарди-хаёли ғанимда бўлади.
АХИЛЛЕС. Юнон қаҳрамони Ахиллеснинг энг қалтис жойи — товони эди. Демак, Ахиллеснинг товони ҳақида билмай туриб, уни билиб бўлмайди.
ГИНАХОНЛИК. Мусо деди: Най чалиб бердик, ўйнамадингиз. Улар деди: Дардли қўшиқлар айтдик, йиғламадингиз.
ЎРТАМИЁНАЛИК. Ўртамиёна асар, ҳар қанча маҳобатли бўлмасин, худди дарвозасиз уйга ўхшайди — энг оддий талабга ҳам жавоб бермайди.
МОДДИЙ БОЙЛИК. Моддий бойликдан маҳрумлар маънавий бойликдан ҳам маҳрумдир — икки минг йил аввал шундай эди. Ҳозир аҳвол бошқача — моддий бойлик эгалари маънавий бойликдан маҳрумдирлар.
БАҲС. Қирқоёқ: «Қани юриб кўр-чи». Капалак: «Қани учиб кўр-чи».
БОЛАЛАР. Нега ёш болаларни яхши кўрамиз? Чунки улар бизни алдамаслигига имонимиз комил.
ТАБИАТ. Нечун табиатни севамиз? Негаки, табиатга ҳасад бегона.
ИКИР-ЧИКИРЛАР. Ҳаётда бахтиёр бўлмоқ учун кундалик икир-чикирларни севмоқ лозим. Булутнинг қуёш нурида товланиши, бамбукнинг шивири, чумчуқлар чуғури, ўткинчилар қиёфаси — бундай кундалик майда-чуйдалардан баҳра ола билмоқ керак. Шуларни яхши кўрганлар улар туфайли қийналади ҳам. Бақатўн қоплаган ҳовузга сакраган бақа азалий мунг-андуҳни бузди. Бироқ ўша бақанинг ўзи чуқур мунг-андуҳни ҳис этгандир балки. Басё ҳаёти аслида роҳат-фароғатга тўла эди, бироқ атрофдагилар наздида у нуқул азоб-уқубатда яшади. Биз ҳам кичиккина нарсадан ҳузурланиш учун ўша кичкина нарсадан азоблана билмоғимиз лозим. Кундалик икир-чикирлар ташвишини чекмай бахтга эришолмаймиз. Булутнинг ял-ял товланиши, чумчуқлар чуғур-чуғури… ва шулар оша жаҳаннам азобини ҳам кўрмоқлозим.
ТЕНТАК ҲАЁТИ
Ҳаёт ҳақида
Ҳаёт бамисоли гугурт қутиси. Унга жиддий муносабатда бўлиш ўтакетган бемаънилик, писанд қилмаслик эса — хавфли.
Ҳаёт — варағи йиртиб олинган китобга ўхшайди. Уни тўкис деб бўлмаса-да, у барибир тугал.
Ҳаёт — мураккаб. Фақат зўравонликкина мураккаб ҳаётни оддий қила олади. Шу боис ҳам маданий одам, башарти тош асри кишисидек ўйласа, баҳс-мунозарадан куч ишлатишни афзал кўради. Ҳокимият, асли, қонуний зўравонлик. Одамларга ҳукмронлик қилишга, эҳтимол, зарурият бордир. Эҳтимол, йўқдир.
Инсонийлик
Нечоғли ачинарли, ҳайратланарли туюлмасин, инсонийликка таъзим бажо этишга жасоратим етмайди. Боз устига, анча-мунча ҳолларда инсонийликдан нафратланаман — яшириб нима қилдим, бу ҳақиқат. Гоҳи инсонийликка меҳр-муҳаббат ҳам туяман. Бу чиндан-да меҳр-муҳаббатми? Балки муҳаббат эмас, раҳм-шафқат, ҳамдардликдир. Ҳарҳолда инсонийлик кишини ўйлантирмаса, ҳаяжонга солмаса, ҳаёт чидаш мушкул азоб, нақд жиннихонага айланиб қоларди. Оқибат эса мудҳиш бўларди — инсон Свифт каби телбага айланарди. Айтишларича, Свифт ақлдан озиш арафасида дарахтнинг қуриган шохига термулиб «Мен худди ана шу оғочга ўхшайман, бариси бошдан бошланади», деб шивирлаган экан. Шуни эсласам, вужудимни қўрқув, титроқ босади. «Свифт сингари даҳо бўлиб туғилмаганимга минг бор шукр», дея ич-ичимдан суюнаман.
Оққуш тулуми
У батамом кучдан қолгач, таржимаи ҳолини ёзишга қарор қилди. Аммо дафъатан бу иш осон эмаслигини англаб қолди. Унга худписандлик, ўзига ишончсизлик ва эҳтиёткорлик халал берар эди. Шунинг учун ҳам у ўзидан нафратлана олмасди. Бошқа томондан, «тери шилинса, тагида яна шундай тери булади деган фикр бошида айланарди. Барча таржимаи ҳолларга Шеърият ва ҳақиқат» деб сарлавҳа қўйиш мумкин деб ўйларди у. Боз устига бадиий асар ҳаммани бирдек таъсирлантирмаслигини у яхши биларди. Ёзганлари ўзига ўхшаган, унингдек ҳаёт кечирадиган кишилар қалбидагина акс садо бериши мумкин.
У ана шундай кайфиятда эди. Шу боис «Шеърият ва ҳақиқат»ини мухтасар қила қолди. У «Тентак ҳаёти»ни ёзиб булгач, ногаҳон оққуш тулумини кўриб қолди. Оққуш бошини баланд кутариб турар, сарғайиб кетган қанотларини эса куя еган эди. Ўтмишини ёдга олди, томоғига аччиқ нола тиқилганини ҳис этди. Олдинда уни тентаклик ва худкушлик кутарди. Тунда, кўчада паймонаси тўлишини сабр ила кутишга қарор қилди.
Монархия
Ушбу воқеа XVII асрда Францияда рўй берган. Бир куни Бургундия герцоги аббат Шуазига бундай савол берибди: «Карл Олтинчи калта ўйлайдиган одам эди. Сизнингча, буни қай тарзда ётиғи билан, юмшоқроқ қилиб билдирса бўлади?» Аббат жавоб берибди: «Мен лўнда қилиб, Карл Олтинчи калта ўйлаидиган одам, деган бўлардим». Аббат Шуази ўша жавобини ўз ҳаётидаги энг мардонавор қадам деб ҳисоблар ва шу билан фахрланиб юраркан.
XVII асрда Франция монархия руҳи билан тўйинган эса-да, бу латифани унутиб юбормади. XX асрдаги Япония ўша давр Франция монархиясидан заррача бўлсин қолишмайди. У на шодлик ва на бахт келтиради.
Сайди Умиров таржимаси
Манба: «Тафаккур журнали», 2016/ 4
Sahifa Akutagava Ryunoske tavalludining 125 yilligiga bag‘ishlanadi
Zolimni zolim deb atash hammavaqt xavfli bo‘lgan. Bugunga kelib, ajabki, qulning qul ekanini ham aytib bo‘lmay qoldi…
Akutagava RYUNOSKE
HUZURBAXSH AZOB, QUVONCHBAXSH G‘USSA
Akutagava Ryunoske (1892.1.3 — Tokio — 1927.24.7) — o‘z asarlari bilan yapon adabiyotini jahon miqyosiga chiqishini boshlab bergan adib sifatida tan olinadi. U ijodida g‘arb va yapon adabiyeti an’analarini o‘zaro uyg‘unlashtirib, yapon an’anaviy tasvir va ifoda usulini yangi yo‘nalishga burgan. Inson ongining «jumboq»ligi, oldindan aytib bo‘lmaslik xususiyati ifodalangan hikoyalari — «Rasyomon darvozasi» (1915), «Burun» (1916) unga shuhrat keltiradi. «Kuz» (1920), «Sovuq» (1924) kabi psixologik hikoyalarida esa ijtimoiy yovuzlik dunyosida ezgulikning fojiaviy qismati aks etgan. «Suv alvastilari mamlakatida» (1927) ijtimoiy-fantastik majoziy asardir. Insonning yolg‘izligi, uning vakt, tarix oldida ojizligi pand-nasihatdan iborat «Telbaning hayoti» (1927) nomli so‘nggi asarining mavzuidir. Yapon madaniyatida beqiyos o‘rin egallagani uchun «Akutagava» milliy mukofoti ta’sis etilgan.
MITTI FIKRLAR
DOSTOYEVSKIY. Uning romanlari iblisni ham ma’yus torttiruvchi masxaraomuz obrazlarga boy.
FLOBЕR. U meni zerikishdan ham go‘zallik topishga o‘rgatdi.
Edgar PO. Sfinksni yaratish uchun u anatomiyani o‘rgandi. O‘zidan keyingi avlodlarni hayratga sola olgani siri ham shunda.
TOLSTOY. Biryukov qalamiga mansub “Tolstoyningtarjimai holi”ni o‘qib, “Iqrornoma” va “E’tiqodim qanday?” asarlariga yolg‘on aralashganini payqaysiz. Lekin biror kimsaning yuragi ushbu yolg‘on muallifi Tolstoyning yuragichalik tepmagan. Uning yolg‘oni ba’zilarning haqiqatidan ko‘ra zalvorliroq, negaki, yurak qoni-la bitilgan.
IKKI FOJIA. Ochiqlik, ro‘y-rostlik Strindbergning fojiasi edi. Tolstoy hayotining fojeiyligi esa, qanchalik achinarli bo‘lmasin, yopiqligi, sirliligidadir. Shu bois uning umri Strindbergnikidan ko‘ra og‘irroq fojia bilan yakun topdi.
NOSIR. Eng yaxshi nosir — ko‘pni ko‘rgan, ko‘zi pishgan shoir.
G‘URUR. Biz o‘zimizda yo‘q sifat bilan faxrlanishni xush ko‘ramiz. Masalan, T. olmonchani yaxshi biladi, biroq ish stolida faqat inglizcha kitoblar turadi.
IQRORNOMA. Inson batamom iqror bo‘lishga qodir emas. Ayni choqda, iqrorsiz o‘zlikni to‘liq namoyon etish ham mahol. Russo harchand urinmasin, “Iqrornoma”sida dilidagini to‘liq to‘kib sololmaydi. Merime harchand ichki olamini sir pardasi ila yopmasin, “Kolomba”da bilib-bilmay o‘zi haqida gapirib yuborgandek. Iqror adabiyotini to‘liq ta’rif-tavsif etib bo‘lmaydi.
MЕN. Menda vijdon emas, asab bor.
PUL. Yetib turganidanmi, unga befarqman.
ZOLIM. Zolimni zolim deb atash hammavaqt xavfli bo‘lgan. Bugunga kelib, ajabki, qulning qul ekanini ham aytib bo‘lmay qoldi.
QULLIK. Qullikdan ozod bo‘lish — ongdagi mutelikni yo‘qotish demak. Lekin jamiyatimiz uningsiz bir kun ham yashay olmaydi. Hatto Aflotunning “Respublika”sida ham qullikka o‘rin bor.
KUCHLI VA ZAIF. Kuchli odam dushmanidan emas, do‘stidan qo‘rqadi. U dushmaniga tap tortmay, mardona tashlanadi-yu, do‘stiga nogoh ziyon yetkazishdan cho‘chib, yosh bola holiga tushadi. Zaif kimsa esa do‘stdan emas, dushmandan qo‘rqadi, shu bois dardi-xayoli g‘animda bo‘ladi.
AXILLЕS. Yunon qahramoni Axillesning eng qaltis joyi — tovoni edi. Demak, Axillesning tovoni haqida bilmay turib, uni bilib bo‘lmaydi.
GINAXONLIK. Muso dedi: Nay chalib berdik, o‘ynamadingiz. Ular dedi: Dardli qo‘shiqlar aytdik, yig‘lamadingiz.
O‘RTAMIYONALIK. O‘rtamiyona asar, har qancha mahobatli bo‘lmasin, xuddi darvozasiz uyga o‘xshaydi — eng oddiy talabga ham javob bermaydi.
MODDIY BOYLIK. Moddiy boylikdan mahrumlar ma’naviy boylikdan ham mahrumdir — ikki ming yil avval shunday edi. Hozir ahvol boshqacha — moddiy boylik egalari ma’naviy boylikdan mahrumdirlar.
BAHS. Qirqoyoq: “Qani yurib ko‘r-chi”. Kapalak: “Qani uchib ko‘r-chi”.
BOLALAR. Nega yosh bolalarni yaxshi ko‘ramiz? Chunki ular bizni aldamasligiga imonimiz komil.
TABIAT. Nechun tabiatni sevamiz? Negaki, tabiatga hasad begona.
IKIR-CHIKIRLAR. Hayotda baxtiyor bo‘lmoq uchun kundalik ikir-chikirlarni sevmoq lozim. Bulutning quyosh nurida tovlanishi, bambukning shiviri, chumchuqlar chug‘uri, o‘tkinchilar qiyofasi — bunday kundalik mayda-chuydalardan bahra ola bilmoq kerak. Shularni yaxshi ko‘rganlar ular tufayli qiynaladi ham. Baqato‘n qoplagan hovuzga sakragan baqa azaliy mung-anduhni buzdi. Biroq o‘sha baqaning o‘zi chuqur mung-anduhni his etgandir balki. Basyo hayoti aslida rohat-farog‘atga to‘la edi, biroq atrofdagilar nazdida u nuqul azob-uqubatda yashadi. Biz ham kichikkina narsadan huzurlanish uchun o‘sha kichkina narsadan azoblana bilmog‘imiz lozim. Kundalik ikir-chikirlar tashvishini chekmay baxtga erisholmaymiz. Bulutning yal-yal tovlanishi, chumchuqlar chug‘ur-chug‘uri… va shular osha jahannam azobini ham ko‘rmoqlozim.
TЕNTAK HAYOTI
Hayot haqida
Hayot bamisoli gugurt qutisi. Unga jiddiy munosabatda bo‘lish o‘taketgan bema’nilik, pisand qilmaslik esa — xavfli.
Hayot — varag‘i yirtib olingan kitobga o‘xshaydi. Uni to‘kis deb bo‘lmasa-da, u baribir tugal.
Hayot — murakkab. Faqat zo‘ravonlikkina murakkab hayotni oddiy qila oladi. Shu bois ham madaniy odam, basharti tosh asri kishisidek o‘ylasa, bahs-munozaradan kuch ishlatishni afzal ko‘radi. Hokimiyat, asli, qonuniy zo‘ravonlik. Odamlarga hukmronlik qilishga, ehtimol, zaruriyat bordir. Ehtimol, yo‘qdir.
Insoniylik
Nechog‘li achinarli, hayratlanarli tuyulmasin, insoniylikka ta’zim bajo etishga jasoratim yetmaydi. Boz ustiga, ancha-muncha hollarda insoniylikdan nafratlanaman — yashirib nima qildim, bu haqiqat. Gohi insoniylikka mehr-muhabbat ham tuyaman. Bu chindan-da mehr-muhabbatmi? Balki muhabbat emas, rahm-shafqat, hamdardlikdir. Harholda insoniylik kishini o‘ylantirmasa, hayajonga solmasa, hayot chidash mushkul azob, naqd jinnixonaga aylanib qolardi. Oqibat esa mudhish bo‘lardi — inson Svift kabi telbaga aylanardi. Aytishlaricha, Svift aqldan ozish arafasida daraxtning qurigan shoxiga termulib “Men xuddi ana shu og‘ochga o‘xshayman, barisi boshdan boshlanadi”, deb shivirlagan ekan. Shuni eslasam, vujudimni qo‘rquv, titroq bosadi. “Svift singari daho bo‘lib tug‘ilmaganimga ming bor shukr”, deya ich-ichimdan suyunaman.
Oqqush tulumi
U batamom kuchdan qolgach, tarjimai holini yozishga qaror qildi. Ammo daf’atan bu ish oson emasligini anglab qoldi. Unga xudpisandlik, o‘ziga ishonchsizlik va ehtiyotkorlik xalal berar edi. Shuning uchun ham u o‘zidan nafratlana olmasdi. Boshqa tomondan, “teri shilinsa, tagida yana shunday teri buladi degan fikr boshida aylanardi. Barcha tarjimai hollarga She’riyat va haqiqat” deb sarlavha qo‘yish mumkin deb o‘ylardi u. Boz ustiga badiiy asar hammani birdek ta’sirlantirmasligini u yaxshi bilardi. Yozganlari o‘ziga o‘xshagan, uningdek hayot kechiradigan kishilar qalbidagina aks sado berishi mumkin.
U ana shunday kayfiyatda edi. Shu bois “She’riyat va haqiqat”ini muxtasar qila qoldi. U “Tentak hayoti”ni yozib bulgach, nogahon oqqush tulumini ko‘rib qoldi. Oqqush boshini baland kutarib turar, sarg‘ayib ketgan qanotlarini esa kuya yegan edi. O‘tmishini yodga oldi, tomog‘iga achchiq nola tiqilganini his etdi. Oldinda uni tentaklik va xudkushlik kutardi. Tunda, ko‘chada paymonasi to‘lishini sabr ila kutishga qaror qildi.
Monarxiya
Ushbu voqea XVII asrda Fransiyada ro‘y bergan. Bir kuni Burgundiya gersogi abbat Shuaziga bunday savol beribdi: “Karl Oltinchi kalta o‘ylaydigan odam edi. Sizningcha, buni qay tarzda yotig‘i bilan, yumshoqroq qilib bildirsa bo‘ladi?” Abbat javob beribdi: “Men lo‘nda qilib, Karl Oltinchi kalta o‘ylaidigan odam, degan bo‘lardim”. Abbat Shuazi o‘sha javobini o‘z hayotidagi eng mardonavor qadam deb hisoblar va shu bilan faxrlanib yurarkan.
XVII asrda Fransiya monarxiya ruhi bilan to‘yingan esa-da, bu latifani unutib yubormadi. XX asrdagi Yaponiya o‘sha davr Fransiya monarxiyasidan zarracha bo‘lsin qolishmaydi. U na shodlik va na baxt keltiradi.
Saydi Umirov tarjimasi
Manba: “Tafakkur jurnali”, 2016/ 4
