Венециялик буюк скрипкачи ва бастакор Никколо Паганини сеҳр-ли скрипка эвазига Иблисга иймонини сотганлиги ҳақидаги ривоятни ким ҳам билмайди? Ҳаттоки ҳамма нарсадан шубҳаланувчи, даҳрий ва ҳажвчи бўлган атоқли шоир Ҳенрих Ҳейне ҳам бу афсонага ишонган. Лекин бу келишувда ким ютиб чиққанлиги – инсонми ёки унинг душманими – бу ҳеч кимсага аён эмас. Венгриядаги кўчманчи лўлилар орасида бир ғалати ривоят юради. Бунга ишонасизми йўқми – ўзингизга ҳавола.

Александр КУПРИН
ИККИ ҲИКОЯ
Абдунаби Абдулқодир таржимаси

Куприн Александр Иванович [1870.26.8 (7.9), Варовчат ш. — 1938.25.8, Ленинград] — рус ёзувчиси. Дастлабки асарларида камбағаллар ҳаётини, кишиларнинг оғир турмуш тарзини реалистик тасвирлаган («Офат» қиссаси,1896). Ижодида ижтимоий-танқидий кайфиятларнинг кучайиши «Яккама-якка олишув» (1905), «Ўра» (1909—15) қиссаларида акс этган. Нафис ифодаланган образларнинг хилма-хиллиги, лирик ҳолатлари «Олеся» (1898), «Гамбринус» (1907), «Ёқут кўзли билагузук» (1911) каби қисса ва ҳикояларида мужассамлашган. «Листригонлар» очерклар туркуми (1907— 11) бор. 1919—37 йилларда муҳожирликда (асосан, Парижда) яшаб,«Юнкерлар» (1928-32), «Жанета» (1932-33) қиссаларини, бир қанча очерк ва ҳикояларни яратди. Уларнинг кўпчилиги эсдаликлар асосида ёзилган. Унинг кўпгина асарлари бўйича сценарийлар ёзилиб, экранлаштирилган. Асарлари чет тилларга, шу жумладан, ўзбек тилига ҳам таржима қилинган.

ПАГАНИНИ СКРИПКАСИ

Венециялик буюк скрипкачи ва бастакор Никколо Паганини сеҳр-ли скрипка эвазига Иблисга иймонини сотганлиги ҳақидаги ривоятни ким ҳам билмайди? Ҳаттоки ҳамма нарсадан шубҳаланувчи, даҳрий ва ҳажвчи бўлган атоқли шоир Ҳенрих Ҳейне ҳам бу афсонага ишонган. Лекин бу келишувда ким ютиб чиққанлиги – инсонми ёки унинг душманими – бу ҳеч кимсага аён эмас. Венгриядаги кўчманчи лўлилар орасида бир ғалати ривоят юради. Бунга ишонасизми йўқми – ўзингизга ҳавола.
Тақдир ёш Никколога ўта шафқатсизлик қилди. Ўша йили у қарзларидан, омадсизликдан ва юзлаб майда-чуйда кўнгилсизликлардан қочиб, Венециядан Венага йўл олди. Бу ерда у тўйма-тўй изғиб, ҳувиллаган қаҳвахоналарда арзимас чойчақага скрипкасини чалиб юрди. Жулдурвоқи кийимлари туфайли дурустроқ меҳмонхоналарга уни қўйишмасди.
Айниқса, 21 октябр унинг учун энг оғир ва мушкул кун бўлди. Ўша куни эрталабдан қор аралаш ёмғир ёғди. Илма-тешик бошмоқлари шалоплаб, ҳар қадамда лой сачратиб борарди, ўзи эса ботқоқдан чиққан кучукдек бошдан-оёқ ивиб кетганди.

Кечга томон шаҳар ҳавоси янада хиралашиб, аллақандай мудҳиш тун бошланди. Унда-бунда фонуслар ёмғир томчиларини ёритиб хира нур сочарди.
Бундай рутубатли кунларда инсон ўз қалбини ҳаммага ҳам очавермайди, ўзганинг қайғу-ҳасратига ҳамдард бўлавермайди. Бундай пайтларда қашшоқ одам совуқ, очлик ва ёлғизликни бошқалардан кўра кўпроқ ҳис қилади.

Кун бўйи Паганини сариқ чақа ҳам ишлаб топмади. Кечқурун алламаҳал бўлганда бир мисгар чала қолган, тамаки кули тушган пивони унга узатди. Бошқа бир жойда эса ширакайф талаба учта майда чақани унга улоқтирар экан:
– Бу сенга чойчақа, фақат чалишни бас қил!– деди.
Зарда билан берилган бу садақанги Паганини қўлига оларкан: “Майли! Машҳур бўлганимдан сўнг садақа берганингни эсимга соларсан!” деб тишларини ғижирлатиб қўйди. Шуни айтиш керакки, тақдир бошига қанча балолар ёғдирмасин, Паганини ўзининг даҳо эканлигига сира шубҳа қилмасди. “Дурустгина кийим-кечак, қулай шароит ва тузукроқ скрипкам бўлса мен дунёни ҳайратга солардим!” деб ўйларди у. Сўнгги қаҳвахонада ҳам уни кўчага ҳайдлашди. У ҳар қадам босганда кўлмак ҳосил бўларди.
Учта чақага кичкина бир бўлак оқ нон сотиб олди ва йўл-йўлакай иштаҳасиз кавшаниб борди. Баланд чордоқдаги каталакдай хонасига базўр кўтариларкан, умидсизликка тушиб, ғамгин қалби ғазабга тўлди. Намиққан аянчли скрипкасини бир тепиб бурчакка тиқди ва кўкрагига муштлаб, аянч билан бақирди.
–Иблис! Иблис! Агар сен калтафахм хотинлар ўйлаб топган афсона эмас, ҳақиқатан ҳам бор бўлсанг, ҳозироқ ҳузуримга кел! Мағрур инсоннинг мағрур қалби ижодкор даҳо билан бирга арзонга сотилади. Кела қолсанг-чи! Акс ҳолда ўзини осган бир камбағалдан сенга қандай наф тегади?
Шу ондаёқ Иблис пайдо бўлди. Олтингугурт тутунига чулғаниб, жуфт оёқли сассиқ така кўринишида эмас, балки камтарона кекса ишбоши ёки нотариусдек кийинган, кулранг покиза камзули жимжимадор сариқ тўр билан безатилган кийимда пайдо бўлди. У сиёҳдон, ғоз патидан ишланган ручка ва шартномалар дафтарини ҳам қўлида тутган эди, уларни шошмасдан, жиддий тарзда чўлтоқ столга ёйиб қўйди. Мой чироқ атрофни ёритди.
–Кўриб турганингиздек, йигитча,– дея хотиржамлик билан гап бошлади Иблис,– шовқин-суронсиз, масхарабозлик қилмасдан, дўзахни эслатувчи кийимларсиз дарҳол етиб келдим. Сиздан қон билан ёзилган тилхат ҳам талаб қилмайман.

Ўрта асрлардан қолган бундай аҳмоқона ясама машмашаларга берилиб ўтирмаймиз. Бизнинг асримиз – хушмуомалалик, оддий ҳисоб-китоб асри. Яшириб ўтирмайман. Биз шайтонларга соддадил алдовлардан кўра ҳалоллик билан хизмат қилиш қулайроқ ва фойдалироқдир. Шунинг учун бу келишувимизда мен фақат харидор сифатида, керак бўлса ҳимоячи сифатидагина қатнашаётганимга ҳайрон бўлманг. Шундай экан, иймонингиз эвазига нимани хоҳлардингиз?
–Пул! Олтин! Умрбод беҳисоб олтин!
–Мана, кўрдингизми? Ҳуқуқий маслаҳатим ҳам керак бўлиб қолди. Бу истакларни ҳар қандай эси паст, шалпангқулоқ йигитча ҳам айтган бўларди. Шон-шуҳрат борасида нима дея оласиз?
–Бунинг йўли осон! Шон-шуҳратни пулга ҳам сотиб олиш мумкин. Бунинг учун зиқналик қилинмаса бўлди.
–Йўқ, дўстим, шошқалоқлик қилаяпсиз. Олтин билан фақат тилёғламачиларнигина сотиб олиш мумкин. Бу билан сиз атрофингиздаги хушомадгўй ва лаганбардорлардан нарига ўтолмайсиз. Яхшиси, менга бошқа бирор нарса ҳақида айтинг. Масалан, севги ҳақида.
–Жин урсин! Ахир севгини бошқа нарсалардан кўра осонроқ сотиб олиш мумкин!
–Ҳар қандай севгиними? Сиз шундай деб ўйлайсизми? Бекорга, бекорга шундай деб ўйлаяпсиз, ёш дўстим Никколо! Агар шундай бўлганда эди, ер юзи аллақачон бутунлай ва абадиян Иблис ихтиёрига ўтган бўларди. Биз эса текин овқатдан семириб, ялқов-дангаса бўлиб қолардик. Хоҳласангиз жудаям махфий бир сирни – нима сабабдан Иблис дунёда энг бахтсиз эканлигини сизга айтайми? Чунки у бор вужуди билан севишни истайди, лекин уддасидан чиқа олмайди… Йўқ, йигитча, агар ҳар иккаламиз учун ҳам фойдали бўлган келишувга кўнсангиз, ўша дастлабки камтарона шартларингизда қолинг: дурустгина кийим-кечак, қулай шароит ва тузукроқ скрипка.
Паганини бир неча дақиқа ўйлади ва журъатсизлик билан деди:
–Мен ўз аҳдимдан қайтмайман. Сиз ҳақсиз, жаноб мутасадди. Лекин шошқалоқлик қилиб абадий азоб-уқубатга маҳкум қилинган иймонимни арзон баҳога сотмаяпманми?”.
–Иблис энгашиб стол остидан ҳўкиз терисидан ишланган ғилофни олди ва эҳтиёткорлик билан Паганинига узатди.
–Скрипкани ўзингиз кўришингиз ва чалишингиз ҳам мумкин. Бу – текинга.
Паганини эҳтиром билан тилла суви югуртирилган бронза илгакни ечиб, ғилофдан уч қават чойшабга ўралган асбобни олди: юмшоқ тери, духоба ва ипак чойшабларни столга ёйди ва ниҳоят сирли асбобларни, гўё бутун гўзаллиги билан яланғоч аёлнинг адл қоматини эслатадиган шакл-шамойилдаги скрипка кўринди. Бу – кичкина бошчасини кўтариб турган, узун бўйнига туташган ясси елкаси силлиққина нозик белига туташиб, бақувват сонига майинлик билан уй-ғунлашган аёл қиёфасидаги скрипка эди.
– Бу Страдивари эмас,– дея завқ билан хитоб қилди Паганини,– бу ҳатто Амати ҳам, Гварнери ҳам, Гваданани ҳам эмас! Бу мукаммал скрипка, бундан ортиғи инсон қўлидан келмайди ҳам! Демак, сиз менга бироз чалишга рухсат берасиз-а?
–Ҳа, марҳамат,– эринибгина, истар-истамас оҳангда деди Иблис,– Мен сизга айтгандим-ку.
Скрипка торлари созланган, камончаси етарли даражада мумланган эди.

Паганини алангали эҳтирос билан чалар экан, куй шу даражада янградики, қашшоқликдаги бечораҳол аҳволи яширин истеъдодини юзага чиқармаганлигини ўзи ҳам тушунди.
У хурсанд ҳолда деди:
– Соҳиб, хизматингизга тайёрман ва менга берган маслаҳатингиз учун сизга миннатдорчилик изҳор қиламан. Лекин, агар сизга оғир ботмаса, айтинг-чи – нима сабабдан маъюс тортиб қолдингиз, хафа бўлдингиз – мендан хафа бўлдингизми?
–Тўғрисини айтсам,– деди Иблис, ўрнидан турар экан,– истеъдодингиз мен кутгандан ҳам кўра чексизроқ эканлиги мени бироз хафа қилди. Лекин айтилган сўз – отилган ўқ, сўзимнинг устидан чиқаман. Скрипка сизники, умрбод эгалик қилинг. Мана сизга кичкина халтачада олтин – бу ҳозирчаликка, Эртага ҳузурингизга сарой аъёнлари кийимларини тикувчи ва веналик энг уста сартарош келади. Эртасига эса арцегерцогнинг шахсан ўзи уюштирган тантанали мусиқа танлови ўтказилади, ўшанда қатнашасиз. Энди, марҳамат қилиб, мана бу саҳифадаги шартномага имзо чекинг. Ҳа, мана шундай. Яхши. Раҳмат, кўришгунча хайр, яхши йигит.
–Кўришгунча? – айёрлик билан сўради венециялик Паганини.
–Унисини билмадим,– қуруққина жавоб берди Иблис.– Ўйлайманки, сизга ажратилган муддат тамом бўлгунча, ундан олдин эмас. Сиз мендан узоқ умр сўрамадингиз, шекилли?.. Мақтовимни қабул қилинг, маэстро!
Иблис скрипкачини ҳеч бир алдамаганди. Ҳамма воқеа режадагидек амалга ошди. Мусиқа танловидан сўнг тож-тахт вориси – валиаҳд олдида Паганини обрўси кўкларга кўтарилди, кўзларни қамаштирди ва ҳозирги кунларгача камайгани йўқ. Аммо Никколо Паганини дунёда энг бахтсиз одам бўлиб қолди.
Қондирилмаган эҳтирослар, шуҳратпарастликка ўчлик, пулга телбаларча очкўзлик, шу билан бирга жирканч ва пасткаш хасислик: нафақат ўтмиш ва ўз даврининг етук скрипкачиларига, балки келажакдаги буюк скрипкачиларга нисбатан ҳам енгиб бўлмас ҳасад унинг иймонини заҳарлаб, кулга айлантирди. У ўзи тўқиган мусиқа асарларини ноталарга жойларкан, шу даражада чалкаштириб, топишмоққа айлантириб ифодаладики, уни ўзидан бошқа кимса англай олмасди. Лекин у санъатининг шу даражада чексизлиги вақти келиб унинг ўрнига ўзидан ҳам зўрроқ мусиқачи келишига, унинг иблисона топишмоқларидан ҳам гўзалроқ ва осонроқ тарзда ундан ҳам ўтиб кетишига ақли етарди. У келажакка мана шундай олдиндан нафрат ва ҳасад билан қарарди.
Пули ошиб-тошиб кетганига қарамай, у кўчада кетаётиб қоғозларними-е, арқон бўлаклариними-е, ахлатними-е териб юрар, бир кунлик овқати бир талердан ҳам ошмасди. Унинг ғайритабиий санъатидан завқланган қанчадан-қанча гўзал аёллар унга мунтазир бўлиб, ўзини, қалбини, тақдирини, борлиғини бахшида қилганларида ҳам, улар менинг олтинларимни эгаллаш ниятида келган, деган хаёлда улардан нафратланиб, юз ўгирарди.

Эри давлат мажлиси раиси бўлган, ўз бойлиги, шон-шуҳрати, севгисидан воз кечиб, ажралиш шармандалигини ҳам бўйнига олган, унга муштоқ бўлган аслзода хонимнинг ҳам севгисини рад этиб, олдига бир нечта чақа ташлаб: “Шу уч тангани эрингизга бериб қўйинг. Уларни менга бир замонлар бошқа скрипка чалмаслик шарти билан берганди. Сизни эса бу ердан кетишингизни илтимос қиламан, ҳозир мен машғулот билан бандман”, дея ҳайдади.
Қанчадан-қанча ҳақиқий дўстлари, қадрига етган мухлисларини: “Сен менинг бойлигим ва шуҳратимга шерик бўлиш учун ортимдан юрибсан”, деган таъналар билан ўзидан узоқлаштирди.
У аянчли аҳволга тушган, умри руҳий азоб-уқубатда ўтар, таскин берадиган яқин одами йўқ эди. Чунки у ҳеч кимга ишонмасди.
Ажал вақти келганда унинг ҳузурига бўзарган Нотариус кириб келди ва Паганини унга хотиржамлик билан деди:
–Мен тайёрман, хўжайин. Аммо менинг ҳаётим қувончсиз ўтди.
–Ҳа, очиғини айтганда, мен ҳам сиздан бирор наф кўрмадим. Иккаламиз тузган битим иккимизга ҳам фойда келтирмади. Мана бу дафтардаги шартномалар рўйхатини кўринг, у ерда сизнинг номингиз йўқ. Уни кимдир ўчириб юборган. Кимлигини айтишга журъат эта олмаймиз.
–Энди мен нима қиламан?– кўнгилчанлик билан сўради Паганини.
–Ҳеч нарса,– жавоб берди бўзарган Нотариус.– Ҳеч нарса, дўстим. Бирорта ҳам концертингизни ўтказмасдан ҳаммасига бордим ва шу билан сиздан қарзимни уздим. Раҳбарларим менга салбий баҳо беришди. Сиз ҳам ўз навбатида ўша номини тилга олишга журъат этолмаганимиз олдида қарзингизни уздингиз. Ҳақиқий санъатни биз эмас У яратади. Лекин ҳсиоб-китобни ким қилади? Алвидо. Бу гал энди умрбод хайрлашамиз. Скрипкани сизга қолдираман. Э, йўқ! Мендан хавотир олманг. Бу хизматимдаги арзимас кўнгилсизлик, холос. Хайр…
–Эртасига эрталаб буюк Паганинининг жони узилди: пешонасидаги ажинлар ўша тириклик пайтидагидек мағрур ва шафқатсиз, лабларида эса шодиёна бахтли табассум қотиб қолганди.
Иблис скрипкаси эса изсиз йўқолди.

ТУНГИ БИНАФША

Россиянинг ўрта минтақаларидаги нам ботқоқликларда фақат тунда очиладиган ажойиб гул бўлиб, кеч кирганда ёқимли, муаттар ҳид таратади. Агар уни узиб олиб сувга солиб қўйилса, эрталаб нохуш ва бадбўй ис чиқаради. У оддий бинафша турларидан эмас. Дидсиз далаҳовли эгалари ва зиёли меҳмонлар уни тунги бинафша деб атаганлар. Қишлоқ деҳқонлари ҳам унга турлича ном берганлар, лекин улар ёдимдан кўтарилгани сабаб мен ҳам уни тунги бинафша деб атайқоламан.

Ундан доривор ўсимлик сифатида фойдаланишмаган, ҳатто байрам ва тўйларда безак ўрнида ҳам ишлатилмаган. Уни ёқтиришмагани учун ҳар доим эътибордан четда қолиб келган. Бу хушбўй гулнинг от ўғриларию жодугар ва афсунгарларга алоқаси бор, дейдиганлар ҳам у ер-бу ерда учраб қолади. Лекин халқ табобати, расм-русумларини ўрганувчилар ҳали бундай ўй-фикрлардан узоқ эди.
Саратовлик ва царицинолик танобчи, ақл-ҳуши жойида бўлган қадрдон дўстим Максим Ильич Трапезников ана шу тунги бинафша ҳақида ақл бовар қилмайдиган бир ҳикояни айтиб берди.
Ўшанда биз Волгада юқорига қараб пароходда сузиб борар, йўл-йўлакай стерляд балиғи ва қисқичбақаларни роҳатланиб тановул қилардик. Бекорчи вақтимиз кўп эди. Тунги бинафша ҳақидаги суҳбатимизга етти-саккиз ёшлардаги қувноқ бир қизча сабабчи бўлди. У чаққонлик билан шу гулдан кичик-кичик гулдасталар ясаб сотарди.
–Сиз ҳақсиз,– деди у,– халқ бу гулни нима деб аташини ҳеч ким билмасаям керак ёки бунинг нима деб аталишини тез эсдан чиқариб юборишганмикин? Бинафша рангига келсак, бу рангни рус халқи унчалик билмайди, тилга ҳам олмайди. Нофармон ранги настаринни эслатгани учун билишади, ўшанда ҳам настарин ранги деб аташмайди, бахмал ранги дейишади. “Тунги бинафша” атамасини саводи ғовлаб кетганлар ўйлаб топган бўлсалар керак. Нима сабабдан бу атама руслар ичида кенг ёйилиб кетганини, ростини айтсам, англаб етмадим.
Эшитинг, ҳозир мен сизга бу гул ҳақида ажойиб бир ҳикоя айтиб бераман. Агар бирорта бегона одамдан эшитганимда ишонмасдим. “Ёлғон гапириб бошимни қотирма, оғайни”, деган бўлардим. Гап шундаки, бу воқеаларга мен ўзим бевосита гувоҳ ва иштирокчи бўлганман, аянчли жафо чекканман десам ҳам бўлаверади. Бир финжондан жигули пивоси етармикан иккимизга? Томоқни ҳўллашга? Бу ерларнинг пивоси ажойиб.

Хуллас, Москва геодезия институтини муваффақиятли битиргач, биринчи тоифали ер ўлчовчи-муҳандис деган қизил диплом ва зар-ҳал гербли фуражкага эга бўлдим. Тез орада ўзим туғилиб ўсган Царицинога, ота-онам олдига жўнадим. У ерда отамнинг умр бўйи ишлаб орттирган уч юз ботмонча ери бўлиб, ёғочдан ишланган бир ярим қаватли уй қурган, олди гулзор, атрофи мевали боғ, резаворлар етиштириладиган полиз. Бир жуфт овчи ит, кўппаклар боққан. Ҳозиргилари ўн иккинчи авлоди бўлса керак. Балиқ ови учун барча анжомлари бор. Агар қўлда тайёрланган мураббою шаробларни айтадиган бўлсак, бу жойларни жаннатнинг ўзи дейсиз, Эй, худо! Ўқиб улғайиб, савлатли, келажаги порлоқ яхши мутахассис бўлиб етишган ҳолда киндик қони тўкилган ота-она уйига қайтиб келиш қандай яхши, қанчалик қувонч! Отам у ерда умр бўйи ер ўлчовчи бўлиб ишлаган, яқиндагина губерняга кўтарилганди. Отам ўз хизматини анча йиллар муқаддам, ўтган асрнинг олтмишинчи йилларида, крепостной ҳуқуқ эндигина бекор бўлган даврларда бошлаган. Тилла суви югуртирилган, ялтироқ гербли фуражкам, яшил рангли формамни, Цейс* объективи ўрнатилган ва такомиллаштирилган теодолит ва астролябияни* кўриб отамнинг оғзи очилиб қолди. Қадимги ер ўлчовчи сифатида унга, айниқса, объектив ёқиб қолди: “Худойим, ҳозирги замон техникаси, қанчалик ривожланиб кетипти-я! Ахир бу оддийгина ер ўлчовчи асбоб эмас, балки осмон жисмларини кузатувчи телескоп-ку! Ноўрин берган саволим учун кечирасан, ўғлим, асбобсозликнинг бу бебаҳо намунаси неча пул тураркан?”.
– Теодолитнинг нархи қанча туришини билмайман, сотиб олмаганман, буни менга институтимиз директори яхши хулқим, ўқишда аълочи бўлганим учун совға қилди,– деб жавоб бердим.
Буни эшитган онам қувончдан меҳри товланиб кўз ёши қилди.
–Худонинг меҳрибонлигини қара-я,– деди онам,– энди отанг бемалол оёқ-қўлини узатиб уйида дам олса ҳам бўлади, отанг ишини ўз қўлингга оласан, давом эттирасан, ўз аравангни ўзинг тортасан. Биз эса ҳозирча сенга тагли-тугли, яхши, бой оиладан келин қидирамиз. Волга ортида бунақалар кўп: ақлли, чиройли, ишчан, сеплари ҳам яхши.
Шу пайт отам унинг шаштини қайтарди:
– Шошма, онаси. Шошган – йўлдан адашган. Ўғлимизни уйланишига ҳали вақт бор. Эндигина йигирмага кирди. Пойтахтнинг диққинафас иқлимидан кейин бу ердаги тоза ҳаводан тўйиб-тўйиб нафас олсин, қуш, балиқ овласин, таниш-билиш орттирсин, кейин у ёғи бир гап бўлар. Ажойиб милтиғимни сенга эсдалик учун совға қиламан, ўғлим. Мен энди овга ярамай қолдим. Кўп гапирсам ҳам чакагим оғрийди.

Шуни айтишим керакки, шаҳар ҳаётидан сўнг бу ерларда ов қилишга берилиб кетдим. Кашандага ўхшаб шусиз туролмайдиган бўлиб қолдим. Кунларимни ов қилиб ўтказардим. Доимий ҳамроҳим, устозим десам ҳам бўлаверади, ветеринар Иванов (“и”ни чўзиб талаффуз қилди) эди. У овга жуда иштиёқманд, толмас, тажрибали бўлиб, ўқни милтиққа усталик билан жойларди. Илгари отамнинг овдаги ажралмас ҳамроҳи бўлган. Тез-тез у билан уч-тўрт кунга овга жўнардик. Хизматкоримиз Агата онамнинг ўнг қўли эди. Овга отланаётганимизда халталаримизга турли-туман егулик, ботқоқларда сов-қотмаслик учун ичкилик ҳам солиб қўярди. Тонг отмасдан жўнаб кетардик.
Қизиқ, Агатани ўн йилдан бери билардим (унинг асл исми Агафья бўлиб, ёқимли эшитилсин деб онам уни Агата деб атарди), кузда таътилга келганларимда доим кўриб юрардим, Москвага қайтгач унинг юзини, овозини, қадди-қоматини эслай олмасдим. У камсуқум, босиқ, саранжом-саришта, рангпар, кўзларида илғаб бўлмас ғайриоддий ифода акс этарди.
Мана энди сўзлаб берадиган ҳикоямга яқинлашдик. Бир маҳал Иванов билан лойхўракларни овлаб юриб уйдан анча узоқлашиб кетибмиз. Тажрибали шеригим ҳам атрофга аланглаб ҳайрон бўлди. Шу пайт ғарб томонда узоқдан ёғоч қозиқларни кўриб қолдик.
– Назаримда бу ерларни билгандекман. Мана бу уйча тошқинда сув остида қолмаслиги учун қозиқлар устига ўрнатилган, ҳозир у эскириб кетган, кекса лўли хотин яшайди, дейишади. Хотинларнинг гапига қараганда у жодугар эмиш. Биз ўқимишли зиёлилардан бўлганимиз учун бу гапларга ишонмаймиз, лекин бориб кўрайлик-чи. Ўзимизнинг чойимиз бор, ҳеч бўлмаганда қайноқ сув берар. Ботқоқда роса ивидик, иссиқ чой зўр кетади, чарчоқни олади.

Уйча томон юрдик. Келдик. Ҳақиқатан ҳам хароб кулба экан. Қора-йиб кетган, қоқ суяги қолган бурундор кампир яшаркан, кўриниши худди лўли. Олов ёқиб мис тоғарачада сув қайнатди. Чой дамладик, ичдик, кампирни ҳам сийладик. Кампир менга қараб туриб:
–Тўрам, қўлингни бер, фол очиб қўяй,– деди.
–Ҳайда бу бадбахтни, жин урсин,– тўнғиллади Иванов.
Кампир қўлимни ушлаб олди-да, жаврай кетди:
–Эҳ, тўрам: ёшсан, гўзалсан, бахтли ва бой бўласан. Чап ёнингда қоп-қора бир одам турипти, сенга ёвузлик қилиш ниятида, лекин ундан қўрқма. Ёшгина, чиройликкина бир қиз сендан кўзини узмаяпти. Узоқ яшайсан, саксон ёшдан ҳам ўтасан…

У лўлиларга хос телба-тескари гапларни кўп гапирди. Мен унга ўн беш тийин бердим. У яна қўлимни ушлаб олиб: атаганингни бер, ёқимтой тўрам, ёшсан, илтифотлисан. Мен сенга ҳақиқий Миср фиръавнлари усулида фол очаман.– Ҳеч қўлимни қўймасдан хиралик қилиб туриб олди – мен унга ярим сўлкавой бердим. У ўз гапидан қолмас, лўлиларга хос гапларидан тинмасди. Жонимга тегди. Кетишга ҳозирланганимда ҳам гапларини такрорлашдан қолмасди. Телпагимни ки-йиб, милтиқни елкамга осдим – кампир қўлларимга ёпишиб олди.
– Тўрам, нури дийдам, қулоқ сол. Биламан, халтангда ароқ бор, бир стаканини қуйиб бер – мен сенга ҳеч ким билмайдиган сирли фол очиб, ҳақиқатни айтаман… Қўрқадиган жойинг йўқ. Нимадан ҳам хавфсирайсан? Умринг охиригача бўладиган ишларни тўғри ва хатосиз айтаман.
Нима ҳам қилардим! Кампирга бир стакан ароқ қуйиб бердим. Томоғи тақиллаб турган экан, иштаҳа билан, маза қилиб ичиб олди, газак ҳам қилмади.
–Энг муҳими, навқирон тўрам, от ва мушук кўзларидан эҳтиёт бўл, шунингдек, муаттар ҳидли тунги ўсимликлардан, айниқса, ой тўлган тундан. Энди сенга оқ йўл бўлсин. Агар мен айтган шу уч балодан хасталаниб қолсанг, кулбамга кел, сенга ўткир қайтариқ қилиб бераман.
Биз уйга қайтдик, ўша куни бошқа ов қилмадик, йўл-йўлакай лўлига фол очдирганим учун Иванов мени жеркиб келди:
–Ўйлаб топганини қара, бир стакан ароқ учун фиръавнлар зотини кавлаштириш керакмиди? Эҳ, пойтахт олимлари, ўргилдим сизлардан!
Эртасига эрталаб ёмғир бошланиб, узоқ муддатга чўзилиб кетди. Овни қолдиришга тўғри келди: кундузлари китоб ўқиш билан маш-ғул бўлдим, кечқурунлари ё клубга бориб, ё уйда қарта ўйнаб вақт ўтказдик.

Ўзим ҳам эслолмайман: қачон Агатанинг кўзлари мени ниҳоят даражада ҳайратга солди? Назаримда стол атрофида ўтирганимизда. Тасодифан Агатага қараб, кўзларига тикилдим: кўз қорачиқлари ажо-йиб тарзда ёниб товланарди. У бошини қаёққа бурса қорачиқлари ўзгариб, гоҳ яшил, гоҳ қизил, гоҳ мовий, зангори, гоҳ бинафша рангига кирарди. Кўз рангининг бундай жилоланишини баъзан бино ичида, қоронғиликда от ва мушукларда кузатганман. Шу пайтдан Агатани, худди биринчи марта кўргандек бўлдим, гарчи уни бир неча йиллардан бери яхши билсам ҳам. Бирдан у менга бошқача кўриниб кетди: бўй-басти, келишган қадди-қомати, хатти-ҳаракатларидаги ишонч мени лол қолдирди. Ёшини аниқлай олмадим. Ўттизми? Ўттиз бешми? Қирқми? Остки лаби ўқтин-ўқтин учиб турарди. У ҳеч қачон кулмас, табассум қилмас, лекин хурсанд ва дилкаш пайтларида бирдан юзида жозибадор илиқлик пайдо бўларди.

Бир куни онамдан Агатанинг ўтмиши ҳақида сўраб қолдим, аммо бирор-бир қониқарли жавоб ололмадим.
–Агата ичкиликка ружу қўйган, камбағаллашган зодагоннинг хизматкоридан никоҳсиз туғилган: ғирт етим, биз унга мурувват кўрсатиб, боқиб олдик. Болалигидан хўжалик ишларига ўргатдик, дастлаб бошланғич, кейинчалик ўрта мактабда ўқитдик. Ёмон эмас, унга кўрсатилган мурувватдан миннатдор бўлиб, итоатли ва зийрак қиз бўлиб ўсди. Кейинчалик ўн бир ёшларида қаёққадир гумдон бўлди, изиниям кўрсатмади. Бир йилдан сўнг қайтиб келди. Маълум бўлишича, лўлилар билан дайдиб юрган экан. Тўлиб-тошиб, йиғлаб қайтиб келди. “Худо ҳаққи, мени кечиринглар, қабул қилинглар. Бундан буён дилингизни оғритмайман”, деб ёлворди. Нима ҳам қилардик? Қабул қилдик. Вақт ўтди. Агатага қараб кўзимиз тўймасди, мақтовга сўз йўқ, хонадонимизда бир хилқат улғаймоқда, ҳам чевар, ҳам пазанда, художўй, ювош, ақлли, тежамли ва қувноқ… Нима бўлди денг?.. Бир куни дастурхон атрофида ўтириб Агатани тушликка чақирдик. Худди сувга тушган мушукдек кириб келди: боши қуйи солинган, кўзи ерга қадалган. “Нима бўлди сенга?” Эшитилар-эшитилмас жавоб берди: “Менинг мурувватли халоскорим, ижозат берсанглар. Белогор черковида сочимни қирқтириб, роҳибаликка ўтсам”. “Эй, Худойим, ажойиб гап-ку? Бор кучимизни ишга солиб, бу йўлдан уни қайтармоқчи бўлдик: Бу нима деган гап, ахир эндигина ўн олти ёшга тўлдинг-ку, қанақанги оғир гуноҳ иш қилдинг?.. ва шунга ўхшаш гаплар айтилди. Йўқ, деб туриб олди, эрталаб кийим-кечакларини йиғиштириб рўмолга тугди-да ғойиб бўлди. Чин дилдан унга ачиндик, нима ҳам қилардик, миясини шу нарсалар чулғаб олган бўлса?
Шундан сўнг неча йил ўтгани онамнинг ёдида йўқ: етти йилми, саккиз йилми, хўш нима деб ўйладингиз, яна Агата уйимизда пайдо бўлди. Тиз чўкиб кечирим сўради: “Мен бадбахт, адашган бандани охирги марта кечиринглар. Фариштадек чексиз мурувватингиз ҳаққи, илтижо қиламан. Худо ва муқаддас Инжил олдида қасам ичаман, бу охиргиси. Шу бугундан бошлаб сизга ҳам, хонадонингизга ҳам, авлодларингизга ҳам содиқ қул бўлай….”– шунга ўхшаш гапларни айтди.
Шу пайтдан бошлаб тинчгина, итоатгўйлик ва одоб билан, худди роҳибалардек, хонадонимизда яшаб келади. Ундан, худди черковдагидек шам ва хушбўй мой ҳиди анқиб, осойишталик уфуриб туради.

Тез орада гўё хонадонимиздаги эски бир буюм каби Агатага эътибор бермай қўйдим. Узун-узун киприклари остидан гоҳо чарақлаб турган кўзлари ҳам мени қизиқтирмас ва безовта қилмасди. Ўша пайтларда ота-онамнинг қистови билан уйланиш тараддудига тушиб қолгандим ва муносиб келин қидирардик. Таомилимизга кўра орзу қилса арзийдиган куёв эдим: ёш, соғлом, қадди-қоматим жойида, ўқимишли – мухандислик даражасида, уч тур усулда вальс, мазурка ва педеспан рақсига тушардим, французча кадриль мусиқасига яхшигина дирижёрлик ҳам қилардим. Қолаверса, отамнинг мол-мулки ҳам кўзга кўринарли эди. Чиройли ва бой-бадавлат қизлардан кўз остига олиб қўйганларим ҳам бор эди. Мана шу ерда бошимга иблис бахтсизлик ёғдирди…
Қайси йили содир бўлгани ҳозир ёдимда йўқ, лекин июнь ойининг охирги жума куни бўлгани эсимда. Ўша куни бизнинг Волга ортида камдан-кам учрайдиган, чидаб бўлмас даражада жазирама иссиқ бўлди, фақат ярим кечага яқинлашганда бемалол нафас олса бўларди. Чўмилиб олиб овқатландим ва анчагина қаровсиз бўлиб қолган, бироз салқин боғимизга чиқдим ва кўйлак ёқаларини ечиб ўриндиққа ўтирдим. Оҳ, кундузги диққинафас жазирамадан сўнг хушбўй ва салқин ҳаводан нафас олиш нақадар роҳат! Қоронғилик қуюқлашиб борарди. Кумушдек нурларини таратиб дум-думалоқ тўлин ой ҳам чиқди. Боғ сеҳрли нурга чулғанди. Кимнидир енгил оёқ товуши эшитилди. Бошдан-оёқ оч-яшил нур таратиб Агата келарди.
– Ёнингизга ўтиришга ижозат беринг, Максим Ильич,– дея титроқ овозда мурожаат қилди у.
Мен сурилдим.
– Марҳамат, ўтиринг. Қаранг, қанчалар ажойиб тун.
– Ҳа, жуда ажойиб, латофатли кеча,– деди у.– Гулдаста териб келдим. Сизга, олинг, хушбўй.
Гулдастани оларканман лаззатлантирувчи, тўлқинлантирувчи, интиқ муаттар ҳид билан бирга тиззамда унинг қайноқ кафтлари ҳароратини сездим. Аъзои-баданимни – оёғим учидан сочимнинг толасигача аллақандай енгиб бўлмас жўшқин бир истак қамраб олди – бундай ҳиссиётни илгари ҳеч қачон бошдан кечирмагандим. Бутун вужудим титрар, у бўлса оташ нафасларини юзимга уфуриб, секин гапирарди.
– Агар билсангиз эди, Максим Ильич, оилангизга қанчалик боғланиб қолганимни! Барчангизни яхши кўраман! Отангизни ҳам, онангизни ҳам, сизни ҳам. Ҳа, севаман! Севаман! Севаман. Оҳ, Максим

Ильич, умрбод сизнинг қулингиз, итингиз, оёғингиз остида поёндозингиз бўлишни истардим! Ҳаддан ташқари сизни севаман! Сиз учун жонимни ҳам беришга тайёрман! Сизнинг соғлигингиз ёки ҳузур-ҳаловатингиз учун ҳеч нарсани аямайман, жонимни ҳам, борлиғимни ҳам! Жоним сизга садаға!
Йўқ! Бу тунни сўз билан ифодалаб бўлмайди! Севишганлар ҳамроҳи, ойпарастлар ва мурдалар йўлдоши бўлмиш тўлин ой, тунги бинафшанинг маст қилувчи ҳушбўй ҳиди, ташналикдан телба бўлган вужуд, гоҳ яшил, гоҳ қизил рангларда товланиб турган кўз қорачиқлари… Титроқ вужудини яланғоч кўкрагимга босганча давом этди Агата:
–Кўп йиллардан бери амалга ошмай юрган ягона орзуим бор – лабларингиздан бўса олиш – кейин ўлсам ҳам розиман.
Биз ўпишдик. Оҳ, қандай бўса эди бу! Оёғим остидаги ер чархпалак бўлиб айланиб кетди, ўзим эса жинни бўлаёздим. У бўлса завқ-шавққа тўлиб шивирларди:
–Яна, яна, яна…
Хонамга тонг отарда қайтдим. Оёқларим чалишар, бошим ғувиллар, мушакларим зирқираб, қўлларим титрар, юзим эса лов-лов ёнарди.

Онам кириб келиб сўради:
–Сенга нима бўлди, Максим, жуда бошқачасан?
–Бу иссиқдан, кундузи роса жазирама бўлди,– дедим.
–Йўқ, офтоб урган эмас. Тўлин ой таъсири бу, бор кўрпангга кир. Ухлаб турсанг ўтиб кетади,– деди онам.
Мен ётдим. Тунда олдимга Агата кирди, тонгга яқин яширинча унинг олдига, болохонага чиқдим. Шу тариқа доимо ҳар куни, ҳар тунда, ҳар соатда кўнгилхушлик қилардик. Биз бир-биримизга чан-қоқ, интиқ эдик, тўймаслик. Билмадим, ёввойи овлоқда туғилиб ўсган бу аёл севги бобида шунчалар даражада ўйноқилик, ҳаёсиз усулларни назокат билан қўллашни қаердан ўрганган? Шу ҳақда ўйласам ҳозиргача уятдан ерга киргудек бўламан. Лекин ўша пайтларда дўзахий ҳузур-ҳаловатда ва лаззатда эдим, гўё кўзга кўринмас ришталар мени бу шайтоний фароғатга ўраб-чирмаб ташлаганди. Ҳар иккимиз телбаларча шод-хуррам эдик, севгимиздан бошқа нарса тўғрисида ўйламасдик. Биз бир-биримизни узоқдан ҳам топиб олардик – овозимиздан, юришимиздан, ҳидларимиздан танирдик – жиловлаб бўлмас телбалардек қутурган эҳтирос билан лаззатланиш учун бир-биримизнинг бағримизга отилардик, лекин ташналигимиз қониқмасди. Атрофимиздаги барча бутазорлар, омборхоналар, отхонаю ертўлалар, қурилаётган хоначалар – севгимиз учун бошпана бўларди.
Агата очилгандан очилиб яшнар, мен эса тинимсиз ҳалокат сари қадам ташлардим. Тинка-мадорим қуриб қоқ суяк бўлиб қолдим, юрганда оёқларим қалтирайдиган бўлди. Иштаҳам йўқолди, хотирам шу даражада сусайиб кетдики, нафақат ўқиб-ўрганганларим, ўқитувчи ва ўртоқларимнигина эмас, балки ота-онамнинг исмларини ҳам унута бошладим. Мен фақат севгини, севгилим сиймосинигина ёдда сақлардим.

Қизиқ, сурбетларча эҳтиросли, умидсиз, лекин оромбахш севгимизни уйдагилардан ҳеч ким билмасди. Балки оташин севишганларни қўриқловчи фариштаси бордур? Лекин, иблиснинг тузоғига илинганимни онам аллақачон сезган экан. Ҳаво алмаштириб, сайр-томоша қилиб Москвага бориб келишим учун онам отамни кўндирди. Ўша пайтда Москвада катта кўргазма очилганди. Ота-онамнинг ғамхўрлигини рад қила олмадим, шаштини қайтаргим келмади. Мос-квага жўнаб кетдим. Аммо Нижний Новгородга етганда Агатага бўлган интиқлигим, қаттиқ соғинч мени қамраб олди. Оёғимни қўлимга олиб дуч келган биринчи поезддаёқ уйга қайтдим. Ота-онамга ёлғон гапирдим – тутуриқсиз, телба-тескари баҳоналар қилдим. Ўз уйимда яккамохов бўлиб қолдим. Ор-номус ва виждон азоби ич-этимни кемирарди. Бир неча марта ўз жонимга қасд қилмоқчи ҳам бўлдим, аммо ота-онамга раҳмим келди. Ҳаммасидан кўра Агатага кўнглим суст кетганлиги мени ҳаётга қайтарди. Ана шунда фидойи онам мени шармандаларча боғлаб ташлаган сеҳр-жодуни ечишга бел боғлади. Дастлаб мен билан доимо овга чиққан молдўхтир Ивановни тергай бошлади. У астойдил ёрдам беришга киришди. Лўли кампирнинг ҳузурига кирганимиз, у келажагим ҳақида фол очгани, нимадан эҳтиёт бўлишим, қўрқишим кераклиги ҳақида айтганларини ва шу балоларга дуч келганимда қайтариқ қилиб бериши ҳақида оқизмай-томизмай сўзлаб берди. Шундан сўнг онам лўли кампирга бориб узоқ суҳбатлашди. Кетаётиб чоракта юзталикни берган экан, у олмапти. “Мен худо йўлида ёрдам бераман, пул олмайман”, депти. Охири онам катта черковдапги муқаддас руҳоний отахон Гавриилга борипти. У йўл-йўриқ кўрсатиб, оқ фотиҳа берипти. Жаброил алайҳиссалом куни етиб келди. Онам уйда худойи ўтказди. Оила аъзолари, шу жумладан Агата ҳам залда тўпландик. Онам менга нима қилишим ва нима де-йишимни ўргатди. Маросим лозим даражада ўтди. Руҳонийлар чиқиб кетишди. Шундан сўнг онам Агатага қарата мулойимлик ва босиқлик билан жиддий тарзда деди:
–Азизам Агата, мана неча йиллардан бери оиламизнинг энг яқин дўстисан, доимо ёрдамчим бўлиб келдинг, меҳнатингни аямадинг, сабр-қаноат билан яшадинг. Ўйлаб кўрсам, хонадонимизга ёрдамчи бўлиб яшаб келганинг етар, энди бу ёғига ўзинг мустақил бўлиб ўз уйингда ўз хўжалигингни юритиб яшаш вақти етди, деган хулосага келдик. Мана сенга, катта бўлмаса ҳам, етарли даражадаги бир парча ерга эгалик қилиш васиқаси солинган ҳамён – бу эримдан, мендан эса йигирма бош товуқ, ғоз, ўрдак, курка. Ўғлим Максимдан зарур уй жиҳозлари ва эсдалик учун Мозер тайёрлаган тилла соат оласан. Ўғлим, уларни Агатага топшир.

Соатни бердим ва сўнги марта Агатага нигоҳ ташлаб ҳайрлашдим, унинг ранги ўчиб кетди. Шундан сўнг онам дам солинган муқаддас чилла сувини шу ерда ҳозир бўлганларга сепиб чиқди ва айни дақиқаларда Тангрига бағишлаб таъсирли ҳамду-санолар ўқиди: “Эй, Худойим, гуноҳларимизни ўзинг ярлақагин, қалбларимиздаги қаҳр-ғазабдан фориғ эт, мусибатларимизга малҳам бер…”
Ҳаммаси тамом бўлди. Агата совға қилинган пул ва буюмлардан бирортасини ҳам олмасдан, ҳеч кимга ҳеч нарса демасдан, шу туннинг ўзида уйдан ғойиб бўлди.
У абадий изсиз йўқолди. Онам уни ёдга олиб, гуноҳкор банда Агафияни азоб-уқубат ва дардларидан халос қилишни сўраб ўз ибодатларида худога доимо илтижо қилади.

_________________
* Немис оптик-механиги.
* Геодезия асбоблари.

Aleksandr KUPRIN
IKKI HIKOYA
Abdunabi Abdulqodir tarjimasi

Kuprin Aleksandr Ivanovich [1870.26.8 (7.9), Varovchat sh. — 1938.25.8, Leningrad] — rus yozuvchisi. Dastlabki asarlarida kambag’allar hayotini, kishilarning og’ir turmush tarzini realistik tasvirlagan («Ofat» qissasi,1896). Ijodida ijtimoiy-tanqidiy kayfiyatlarning kuchayishi «Yakkama-yakka olishuv» (1905), «O’ra» (1909—15) qissalarida aks etgan. Nafis ifodalangan obrazlarning xilma-xilligi, lirik holatlari «Olesya» (1898), «Gambrinus» (1907), «Yoqut ko’zli bilaguzuk» (1911) kabi qissa va hikoyalarida mujassamlashgan. «Listrigonlar» ocherklar turkumi (1907— 11) bor. 1919—37 yillarda muhojirlikda (asosan, Parijda) yashab,«Yunkerlar» (1928-32), «Janeta» (1932-33) qissalarini, bir qancha ocherk va hikoyalarni yaratdi. Ularning ko’pchiligi esdaliklar asosida yozilgan. Uning ko’pgina asarlari bo’yicha stsenariylar yozilib, ekranlashtirilgan. Asarlari chet tillarga, shu jumladan, o’zbek tiliga ham tarjima qilingan.

PAGANINI SKRIPKASI

Venetsiyalik buyuk skripkachi va bastakor Nikkolo Paganini sehr-li skripka evaziga Iblisga iymonini sotganligi haqidagi rivoyatni kim ham bilmaydi? Hattoki hamma narsadan shubhalanuvchi, dahriy va hajvchi bo‘lgan atoqli shoir Henrix Heyne ham bu afsonaga ishongan. Lekin bu kelishuvda kim yutib chiqqanligi – insonmi yoki uning dushmanimi – bu hech kimsaga ayon emas. Vengriyadagi ko‘chmanchi lo‘lilar orasida bir g‘alati rivoyat yuradi. Bunga ishonasizmi yo‘qmi – o‘zingizga havola.
Taqdir yosh Nikkologa o‘ta shafqatsizlik qildi. O‘sha yili u qarzlaridan, omadsizlikdan va yuzlab mayda-chuyda ko‘ngilsizliklardan qochib, Venetsiyadan Venaga yo‘l oldi. Bu yerda u to‘yma-to‘y izg‘ib, huvillagan qahvaxonalarda arzimas choychaqaga skripkasini chalib yurdi. Juldurvoqi kiyimlari tufayli durustroq mehmonxonalarga uni qo‘yishmasdi.
Ayniqsa, 21 oktyabr uning uchun eng og‘ir va mushkul kun bo‘ldi. O‘sha kuni ertalabdan qor aralash yomg‘ir yog‘di. Ilma-teshik boshmoqlari shaloplab, har qadamda loy sachratib borardi, o‘zi esa botqoqdan chiqqan kuchukdek boshdan-oyoq ivib ketgandi.
Kechga tomon shahar havosi yanada xiralashib, allaqanday mudhish tun boshlandi. Unda-bunda fonuslar yomg‘ir tomchilarini yoritib xira nur sochardi.
Bunday rutubatli kunlarda inson o‘z qalbini hammaga ham ochavermaydi, o‘zganing qayg‘u-hasratiga hamdard bo‘lavermaydi. Bunday paytlarda qashshoq odam sovuq, ochlik va yolg‘izlikni boshqalardan ko‘ra ko‘proq his qiladi.
Kun bo‘yi Paganini sariq chaqa ham ishlab topmadi. Kechqurun allamahal bo‘lganda bir misgar chala qolgan, tamaki kuli tushgan pivoni unga uzatdi. Boshqa bir joyda esa shirakayf talaba uchta mayda chaqani unga uloqtirar ekan:
– Bu senga choychaqa, faqat chalishni bas qil!– dedi.
Zarda bilan berilgan bu sadaqangi Paganini qo‘liga olarkan: “Mayli! Mashhur bo‘lganimdan so‘ng sadaqa berganingni esimga solarsan!” deb tishlarini g‘ijirlatib qo‘ydi. Shuni aytish kerakki, taqdir boshiga qancha balolar yog‘dirmasin, Paganini o‘zining daho ekanligiga sira shubha qilmasdi. “Durustgina kiyim-kechak, qulay sharoit va tuzukroq skripkam bo‘lsa men dunyoni hayratga solardim!” deb o‘ylardi u. So‘nggi qahvaxonada ham uni ko‘chaga haydlashdi. U har qadam bosganda ko‘lmak hosil bo‘lardi.
Uchta chaqaga kichkina bir bo‘lak oq non sotib oldi va yo‘l-yo‘lakay ishtahasiz kavshanib bordi. Baland chordoqdagi katalakday xonasiga bazo‘r ko‘tarilarkan, umidsizlikka tushib, g‘amgin qalbi g‘azabga to‘ldi. Namiqqan ayanchli skripkasini bir tepib burchakka tiqdi va ko‘kragiga mushtlab, ayanch bilan baqirdi.
–Iblis! Iblis! Agar sen kaltafaxm xotinlar o‘ylab topgan afsona emas, haqiqatan ham bor bo‘lsang, hoziroq huzurimga kel! Mag‘rur insonning mag‘rur qalbi ijodkor daho bilan birga arzonga sotiladi. Kela qolsang-chi! Aks holda o‘zini osgan bir kambag‘aldan senga qanday naf tegadi?
Shu ondayoq Iblis paydo bo‘ldi. Oltingugurt tutuniga chulg‘anib, juft oyoqli sassiq taka ko‘rinishida emas, balki kamtarona keksa ishboshi yoki notariusdek kiyingan, kulrang pokiza kamzuli jimjimador sariq to‘r bilan bezatilgan kiyimda paydo bo‘ldi. U siyohdon, g‘oz patidan ishlangan ruchka va shartnomalar daftarini ham qo‘lida tutgan edi, ularni shoshmasdan, jiddiy tarzda cho‘ltoq stolga yoyib qo‘ydi. Moy chiroq atrofni yoritdi.
–Ko‘rib turganingizdek, yigitcha,– deya xotirjamlik bilan gap boshladi Iblis,– shovqin-suronsiz, masxarabozlik qilmasdan, do‘zaxni eslatuvchi kiyimlarsiz darhol yetib keldim. Sizdan qon bilan yozilgan tilxat ham talab qilmayman.
O‘rta asrlardan qolgan bunday ahmoqona yasama mashmashalarga berilib o‘tirmaymiz. Bizning asrimiz – xushmuomalalik, oddiy hisob-kitob asri. Yashirib o‘tirmayman. Biz shaytonlarga soddadil aldovlardan ko‘ra halollik bilan xizmat qilish qulayroq va foydaliroqdir. Shuning uchun bu kelishuvimizda men faqat xaridor sifatida, kerak bo‘lsa himoyachi sifatidagina qatnashayotganimga hayron bo‘lmang. Shunday ekan, iymoningiz evaziga nimani xohlardingiz?
–Pul! Oltin! Umrbod behisob oltin!
–Mana, ko‘rdingizmi? Huquqiy maslahatim ham kerak bo‘lib qoldi. Bu istaklarni har qanday esi past, shalpangquloq yigitcha ham aytgan bo‘lardi. Shon-shuhrat borasida nima deya olasiz?
–Buning yo‘li oson! Shon-shuhratni pulga ham sotib olish mumkin. Buning uchun ziqnalik qilinmasa bo‘ldi.
–Yo‘q, do‘stim, shoshqaloqlik qilayapsiz. Oltin bilan faqat tilyog‘lamachilarnigina sotib olish mumkin. Bu bilan siz atrofingizdagi xushomadgo‘y va laganbardorlardan nariga o‘tolmaysiz. Yaxshisi, menga boshqa biror narsa haqida ayting. Masalan, sevgi haqida.
–Jin ursin! Axir sevgini boshqa narsalardan ko‘ra osonroq sotib olish mumkin!
–Har qanday sevginimi? Siz shunday deb o‘ylaysizmi? Bekorga, bekorga shunday deb o‘ylayapsiz, yosh do‘stim Nikkolo! Agar shunday bo‘lganda edi, yer yuzi allaqachon butunlay va abadiyan Iblis ixtiyoriga o‘tgan bo‘lardi. Biz esa tekin ovqatdan semirib, yalqov-dangasa bo‘lib qolardik. Xohlasangiz judayam maxfiy bir sirni – nima sababdan Iblis dunyoda eng baxtsiz ekanligini sizga aytaymi? Chunki u bor vujudi bilan sevishni istaydi, lekin uddasidan chiqa olmaydi… Yo‘q, yigitcha, agar har ikkalamiz uchun ham foydali bo‘lgan kelishuvga ko‘nsangiz, o‘sha dastlabki kamtarona shartlaringizda qoling: durustgina kiyim-kechak, qulay sharoit va tuzukroq skripka.
Paganini bir necha daqiqa o‘yladi va jur’atsizlik bilan dedi:
–Men o‘z ahdimdan qaytmayman. Siz haqsiz, janob mutasaddi. Lekin shoshqaloqlik qilib abadiy azob-uqubatga mahkum qilingan iymonimni arzon bahoga sotmayapmanmi?”.
–Iblis engashib stol ostidan ho‘kiz terisidan ishlangan g‘ilofni oldi va ehtiyotkorlik bilan Paganiniga uzatdi.
–Skripkani o‘zingiz ko‘rishingiz va chalishingiz ham mumkin. Bu – tekinga.
Paganini ehtirom bilan tilla suvi yugurtirilgan bronza ilgakni yechib, g‘ilofdan uch qavat choyshabga o‘ralgan asbobni oldi: yumshoq teri, duxoba va ipak choyshablarni stolga yoydi va nihoyat sirli asboblarni, go‘yo butun go‘zalligi bilan yalang‘och ayolning adl qomatini eslatadigan shakl-shamoyildagi skripka ko‘rindi. Bu – kichkina boshchasini ko‘tarib turgan, uzun bo‘yniga tutashgan yassi yelkasi silliqqina nozik beliga tutashib, baquvvat soniga mayinlik bilan uy-g‘unlashgan ayol qiyofasidagi skripka edi.
– Bu Stradivari emas,– deya zavq bilan xitob qildi Paganini,– bu hatto Amati ham, Gvarneri ham, Gvadanani ham emas! Bu mukammal skripka, bundan ortig‘i inson qo‘lidan kelmaydi ham! Demak, siz menga biroz chalishga ruxsat berasiz-a?
–Ha, marhamat,– erinibgina, istar-istamas ohangda dedi Iblis,– Men sizga aytgandim-ku.
Skripka torlari sozlangan, kamonchasi yetarli darajada mumlangan edi.
Paganini alangali ehtiros bilan chalar ekan, kuy shu darajada yangradiki, qashshoqlikdagi bechorahol ahvoli yashirin iste’dodini yuzaga chiqarmaganligini o‘zi ham tushundi.
U xursand holda dedi:
– Sohib, xizmatingizga tayyorman va menga bergan maslahatingiz uchun sizga minnatdorchilik izhor qilaman. Lekin, agar sizga og‘ir botmasa, ayting-chi – nima sababdan ma’yus tortib qoldingiz, xafa bo‘ldingiz – mendan xafa bo‘ldingizmi?
–To‘g‘risini aytsam,– dedi Iblis, o‘rnidan turar ekan,– iste’dodingiz men kutgandan ham ko‘ra cheksizroq ekanligi meni biroz xafa qildi. Lekin aytilgan so‘z – otilgan o‘q, so‘zimning ustidan chiqaman. Skripka sizniki, umrbod egalik qiling. Mana sizga kichkina xaltachada oltin – bu hozirchalikka, Ertaga huzuringizga saroy a’yonlari kiyimlarini tikuvchi va venalik eng usta sartarosh keladi. Ertasiga esa artsegertsogning shaxsan o‘zi uyushtirgan tantanali musiqa tanlovi o‘tkaziladi, o‘shanda qatnashasiz. Endi, marhamat qilib, mana bu sahifadagi shartnomaga imzo cheking. Ha, mana shunday. Yaxshi. Rahmat, ko‘rishguncha xayr, yaxshi yigit.
–Ko‘rishguncha? – ayyorlik bilan so‘radi venetsiyalik Paganini.
–Unisini bilmadim,– quruqqina javob berdi Iblis.– O‘ylaymanki, sizga ajratilgan muddat tamom bo‘lguncha, undan oldin emas. Siz mendan uzoq umr so‘ramadingiz, shekilli?.. Maqtovimni qabul qiling, maestro!
Iblis skripkachini hech bir aldamagandi. Hamma voqea rejadagidek amalga oshdi. Musiqa tanlovidan so‘ng toj-taxt vorisi – valiahd oldida Paganini obro‘si ko‘klarga ko‘tarildi, ko‘zlarni qamashtirdi va hozirgi kunlargacha kamaygani yo‘q. Ammo Nikkolo Paganini dunyoda eng baxtsiz odam bo‘lib qoldi.
Qondirilmagan ehtiroslar, shuhratparastlikka o‘chlik, pulga telbalarcha ochko‘zlik, shu bilan birga jirkanch va pastkash xasislik: nafaqat o‘tmish va o‘z davrining yetuk skripkachilariga, balki kelajakdagi buyuk skripkachilarga nisbatan ham yengib bo‘lmas hasad uning iymonini zaharlab, kulga aylantirdi. U o‘zi to‘qigan musiqa asarlarini notalarga joylarkan, shu darajada chalkashtirib, topishmoqqa aylantirib ifodaladiki, uni o‘zidan boshqa kimsa anglay olmasdi. Lekin u san’atining shu darajada cheksizligi vaqti kelib uning o‘rniga o‘zidan ham zo‘rroq musiqachi kelishiga, uning iblisona topishmoqlaridan ham go‘zalroq va osonroq tarzda undan ham o‘tib ketishiga aqli yetardi. U kelajakka mana shunday oldindan nafrat va hasad bilan qarardi.
Puli oshib-toshib ketganiga qaramay, u ko‘chada ketayotib qog‘ozlarnimi-e, arqon bo‘laklarinimi-e, axlatnimi-e terib yurar, bir kunlik ovqati bir talerdan ham oshmasdi. Uning g‘ayritabiiy san’atidan zavqlangan qanchadan-qancha go‘zal ayollar unga muntazir bo‘lib, o‘zini, qalbini, taqdirini, borlig‘ini baxshida qilganlarida ham, ular mening oltinlarimni egallash niyatida kelgan, degan xayolda ulardan nafratlanib, yuz o‘girardi.
Eri davlat majlisi raisi bo‘lgan, o‘z boyligi, shon-shuhrati, sevgisidan voz kechib, ajralish sharmandaligini ham bo‘yniga olgan, unga mushtoq bo‘lgan aslzoda xonimning ham sevgisini rad etib, oldiga bir nechta chaqa tashlab: “Shu uch tangani eringizga berib qo‘ying. Ularni menga bir zamonlar boshqa skripka chalmaslik sharti bilan bergandi. Sizni esa bu yerdan ketishingizni iltimos qilaman, hozir men mashg‘ulot bilan bandman”, deya haydadi.
Qanchadan-qancha haqiqiy do‘stlari, qadriga yetgan muxlislarini: “Sen mening boyligim va shuhratimga sherik bo‘lish uchun ortimdan yuribsan”, degan ta’nalar bilan o‘zidan uzoqlashtirdi.
U ayanchli ahvolga tushgan, umri ruhiy azob-uqubatda o‘tar, taskin beradigan yaqin odami yo‘q edi. Chunki u hech kimga ishonmasdi.
Ajal vaqti kelganda uning huzuriga bo‘zargan Notarius kirib keldi va Paganini unga xotirjamlik bilan dedi:
–Men tayyorman, xo‘jayin. Ammo mening hayotim quvonchsiz o‘tdi.
–Ha, ochig‘ini aytganda, men ham sizdan biror naf ko‘rmadim. Ikkalamiz tuzgan bitim ikkimizga ham foyda keltirmadi. Mana bu daftardagi shartnomalar ro‘yxatini ko‘ring, u yerda sizning nomingiz yo‘q. Uni kimdir o‘chirib yuborgan. Kimligini aytishga jur’at eta olmaymiz.
–Endi men nima qilaman?– ko‘ngilchanlik bilan so‘radi Paganini.
–Hech narsa,– javob berdi bo‘zargan Notarius.– Hech narsa, do‘stim. Birorta ham kontsertingizni o‘tkazmasdan hammasiga bordim va shu bilan sizdan qarzimni uzdim. Rahbarlarim menga salbiy baho berishdi. Siz ham o‘z navbatida o‘sha nomini tilga olishga jur’at etolmaganimiz oldida qarzingizni uzdingiz. Haqiqiy san’atni biz emas U yaratadi. Lekin hsiob-kitobni kim qiladi? Alvido. Bu gal endi umrbod xayrlashamiz. Skripkani sizga qoldiraman. E, yo‘q! Mendan xavotir olmang. Bu xizmatimdagi arzimas ko‘ngilsizlik, xolos. Xayr…
–Ertasiga ertalab buyuk Paganinining joni uzildi: peshonasidagi ajinlar o‘sha tiriklik paytidagidek mag‘rur va shafqatsiz, lablarida esa shodiyona baxtli tabassum qotib qolgandi.
Iblis skripkasi esa izsiz yo‘qoldi.

TUNGI BINAFSHA

Rossiyaning o‘rta mintaqalaridagi nam botqoqliklarda faqat tunda ochiladigan ajoyib gul bo‘lib, kech kirganda yoqimli, muattar hid taratadi. Agar uni uzib olib suvga solib qo‘yilsa, ertalab noxush va badbo‘y is chiqaradi. U oddiy binafsha turlaridan emas. Didsiz dalahovli egalari va ziyoli mehmonlar uni tungi binafsha deb ataganlar. Qishloq dehqonlari ham unga turlicha nom berganlar, lekin ular yodimdan ko‘tarilgani sabab men ham uni tungi binafsha deb atayqolaman.
Undan dorivor o‘simlik sifatida foydalanishmagan, hatto bayram va to‘ylarda bezak o‘rnida ham ishlatilmagan. Uni yoqtirishmagani uchun har doim e’tibordan chetda qolib kelgan. Bu xushbo‘y gulning ot o‘g‘rilariyu jodugar va afsungarlarga aloqasi bor, deydiganlar ham u yer-bu yerda uchrab qoladi. Lekin xalq tabobati, rasm-rusumlarini o‘rganuvchilar hali bunday o‘y-fikrlardan uzoq edi.
Saratovlik va tsaritsinolik tanobchi, aql-hushi joyida bo‘lgan qadrdon do‘stim Maksim Ilich Trapeznikov ana shu tungi binafsha haqida aql bovar qilmaydigan bir hikoyani aytib berdi.
O‘shanda biz Volgada yuqoriga qarab paroxodda suzib borar, yo‘l-yo‘lakay sterlyad balig‘i va qisqichbaqalarni rohatlanib tanovul qilardik. Bekorchi vaqtimiz ko‘p edi. Tungi binafsha haqidagi suhbatimizga yetti-sakkiz yoshlardagi quvnoq bir qizcha sababchi bo‘ldi. U chaqqonlik bilan shu guldan kichik-kichik guldastalar yasab sotardi.
–Siz haqsiz,– dedi u,– xalq bu gulni nima deb atashini hech kim bilmasayam kerak yoki buning nima deb atalishini tez esdan chiqarib yuborishganmikin? Binafsha rangiga kelsak, bu rangni rus xalqi unchalik bilmaydi, tilga ham olmaydi. Nofarmon rangi nastarinni eslatgani uchun bilishadi, o‘shanda ham nastarin rangi deb atashmaydi, baxmal rangi deyishadi. “Tungi binafsha” atamasini savodi g‘ovlab ketganlar o‘ylab topgan bo‘lsalar kerak. Nima sababdan bu atama ruslar ichida keng yoyilib ketganini, rostini aytsam, anglab yetmadim.
Eshiting, hozir men sizga bu gul haqida ajoyib bir hikoya aytib beraman. Agar birorta begona odamdan eshitganimda ishonmasdim. “Yolg‘on gapirib boshimni qotirma, og‘ayni”, degan bo‘lardim. Gap shundaki, bu voqealarga men o‘zim bevosita guvoh va ishtirokchi bo‘lganman, ayanchli jafo chekkanman desam ham bo‘laveradi. Bir finjondan jiguli pivosi yetarmikan ikkimizga? Tomoqni ho‘llashga? Bu yerlarning pivosi ajoyib.
Xullas, Moskva geodeziya institutini muvaffaqiyatli bitirgach, birinchi toifali yer o‘lchovchi-muhandis degan qizil diplom va zar-hal gerbli furajkaga ega bo‘ldim. Tez orada o‘zim tug‘ilib o‘sgan Saritsinoga, ota-onam oldiga jo‘nadim. U yerda otamning umr bo‘yi ishlab orttirgan uch yuz botmoncha yeri bo‘lib, yog‘ochdan ishlangan bir yarim qavatli uy qurgan, oldi gulzor, atrofi mevali bog‘, rezavorlar yetishtiriladigan poliz. Bir juft ovchi it, ko‘ppaklar boqqan. Hozirgilari o‘n ikkinchi avlodi bo‘lsa kerak. Baliq ovi uchun barcha anjomlari bor. Agar qo‘lda tayyorlangan murabboyu sharoblarni aytadigan bo‘lsak, bu joylarni jannatning o‘zi deysiz, Ey, xudo! O‘qib ulg‘ayib, savlatli, kelajagi porloq yaxshi mutaxassis bo‘lib yetishgan holda kindik qoni to‘kilgan ota-ona uyiga qaytib kelish qanday yaxshi, qanchalik quvonch! Otam u yerda umr bo‘yi yer o‘lchovchi bo‘lib ishlagan, yaqindagina gubernyaga ko‘tarilgandi. Otam o‘z xizmatini ancha yillar muqaddam, o‘tgan asrning oltmishinchi yillarida, krepostnoy huquq endigina bekor bo‘lgan davrlarda boshlagan. Tilla suvi yugurtirilgan, yaltiroq gerbli furajkam, yashil rangli formamni, Seys* ob’ektivi o‘rnatilgan va takomillashtirilgan teodolit va astrolyabiyani* ko‘rib otamning og‘zi ochilib qoldi. Qadimgi yer o‘lchovchi sifatida unga, ayniqsa, ob’ektiv yoqib qoldi: “Xudoyim, hozirgi zamon texnikasi, qanchalik rivojlanib ketipti-ya! Axir bu oddiygina yer o‘lchovchi asbob emas, balki osmon jismlarini kuzatuvchi teleskop-ku! Noo‘rin bergan savolim uchun kechirasan, o‘g‘lim, asbobsozlikning bu bebaho namunasi necha pul turarkan?”.
– Teodolitning narxi qancha turishini bilmayman, sotib olmaganman, buni menga institutimiz direktori yaxshi xulqim, o‘qishda a’lochi bo‘lganim uchun sovg‘a qildi,– deb javob berdim.
Buni eshitgan onam quvonchdan mehri tovlanib ko‘z yoshi qildi.
–Xudoning mehribonligini qara-ya,– dedi onam,– endi otang bemalol oyoq-qo‘lini uzatib uyida dam olsa ham bo‘ladi, otang ishini o‘z qo‘lingga olasan, davom ettirasan, o‘z aravangni o‘zing tortasan. Biz esa hozircha senga tagli-tugli, yaxshi, boy oiladan kelin qidiramiz. Volga ortida bunaqalar ko‘p: aqlli, chiroyli, ishchan, seplari ham yaxshi.
Shu payt otam uning shashtini qaytardi:
– Shoshma, onasi. Shoshgan – yo‘ldan adashgan. O‘g‘limizni uylanishiga hali vaqt bor. Endigina yigirmaga kirdi. Poytaxtning diqqinafas iqlimidan keyin bu yerdagi toza havodan to‘yib-to‘yib nafas olsin, qush, baliq ovlasin, tanish-bilish orttirsin, keyin u yog‘i bir gap bo‘lar. Ajoyib miltig‘imni senga esdalik uchun sovg‘a qilaman, o‘g‘lim. Men endi ovga yaramay qoldim. Ko‘p gapirsam ham chakagim og‘riydi.
Shuni aytishim kerakki, shahar hayotidan so‘ng bu yerlarda ov qilishga berilib ketdim. Kashandaga o‘xshab shusiz turolmaydigan bo‘lib qoldim. Kunlarimni ov qilib o‘tkazardim. Doimiy hamrohim, ustozim desam ham bo‘laveradi, veterinar Ivanov (“i”ni cho‘zib talaffuz qildi) edi. U ovga juda ishtiyoqmand, tolmas, tajribali bo‘lib, o‘qni miltiqqa ustalik bilan joylardi. Ilgari otamning ovdagi ajralmas hamrohi bo‘lgan. Tez-tez u bilan uch-to‘rt kunga ovga jo‘nardik. Xizmatkorimiz Agata onamning o‘ng qo‘li edi. Ovga otlanayotganimizda xaltalarimizga turli-tuman yegulik, botqoqlarda sov-qotmaslik uchun ichkilik ham solib qo‘yardi. Tong otmasdan jo‘nab ketardik.
Qiziq, Agatani o‘n yildan beri bilardim (uning asl ismi Agafya bo‘lib, yoqimli eshitilsin deb onam uni Agata deb atardi), kuzda ta’tilga kelganlarimda doim ko‘rib yurardim, Moskvaga qaytgach uning yuzini, ovozini, qaddi-qomatini eslay olmasdim. U kamsuqum, bosiq, saranjom-sarishta, rangpar, ko‘zlarida ilg‘ab bo‘lmas g‘ayrioddiy ifoda aks etardi.
Mana endi so‘zlab beradigan hikoyamga yaqinlashdik. Bir mahal Ivanov bilan loyxo‘raklarni ovlab yurib uydan ancha uzoqlashib ketibmiz. Tajribali sherigim ham atrofga alanglab hayron bo‘ldi. Shu payt g‘arb tomonda uzoqdan yog‘och qoziqlarni ko‘rib qoldik.
– Nazarimda bu yerlarni bilgandekman. Mana bu uycha toshqinda suv ostida qolmasligi uchun qoziqlar ustiga o‘rnatilgan, hozir u eskirib ketgan, keksa lo‘li xotin yashaydi, deyishadi. Xotinlarning gapiga qaraganda u jodugar emish. Biz o‘qimishli ziyolilardan bo‘lganimiz uchun bu gaplarga ishonmaymiz, lekin borib ko‘raylik-chi. O‘zimizning choyimiz bor, hech bo‘lmaganda qaynoq suv berar. Botqoqda rosa ividik, issiq choy zo‘r ketadi, charchoqni oladi.
Uycha tomon yurdik. Keldik. Haqiqatan ham xarob kulba ekan. Qora-yib ketgan, qoq suyagi qolgan burundor kampir yasharkan, ko‘rinishi xuddi lo‘li. Olov yoqib mis tog‘arachada suv qaynatdi. Choy damladik, ichdik, kampirni ham siyladik. Kampir menga qarab turib:
–To‘ram, qo‘lingni ber, fol ochib qo‘yay,– dedi.
–Hayda bu badbaxtni, jin ursin,– to‘ng‘illadi Ivanov.
Kampir qo‘limni ushlab oldi-da, javray ketdi:
–Eh, to‘ram: yoshsan, go‘zalsan, baxtli va boy bo‘lasan. Chap yoningda qop-qora bir odam turipti, senga yovuzlik qilish niyatida, lekin undan qo‘rqma. Yoshgina, chiroylikkina bir qiz sendan ko‘zini uzmayapti. Uzoq yashaysan, sakson yoshdan ham o‘tasan…
U lo‘lilarga xos telba-teskari gaplarni ko‘p gapirdi. Men unga o‘n besh tiyin berdim. U yana qo‘limni ushlab olib: ataganingni ber, yoqimtoy to‘ram, yoshsan, iltifotlisan. Men senga haqiqiy Misr fir’avnlari usulida fol ochaman.– Hech qo‘limni qo‘ymasdan xiralik qilib turib oldi – men unga yarim so‘lkavoy berdim. U o‘z gapidan qolmas, lo‘lilarga xos gaplaridan tinmasdi. Jonimga tegdi. Ketishga hozirlanganimda ham gaplarini takrorlashdan qolmasdi. Telpagimni ki-yib, miltiqni yelkamga osdim – kampir qo‘llarimga yopishib oldi.
– To‘ram, nuri diydam, quloq sol. Bilaman, xaltangda aroq bor, bir stakanini quyib ber – men senga hech kim bilmaydigan sirli fol ochib, haqiqatni aytaman… Qo‘rqadigan joying yo‘q. Nimadan ham xavfsiraysan? Umring oxirigacha bo‘ladigan ishlarni to‘g‘ri va xatosiz aytaman.
Nima ham qilardim! Kampirga bir stakan aroq quyib berdim. Tomog‘i taqillab turgan ekan, ishtaha bilan, maza qilib ichib oldi, gazak ham qilmadi.
–Eng muhimi, navqiron to‘ram, ot va mushuk ko‘zlaridan ehtiyot bo‘l, shuningdek, muattar hidli tungi o‘simliklardan, ayniqsa, oy to‘lgan tundan. Endi senga oq yo‘l bo‘lsin. Agar men aytgan shu uch balodan xastalanib qolsang, kulbamga kel, senga o‘tkir qaytariq qilib beraman.
Biz uyga qaytdik, o‘sha kuni boshqa ov qilmadik, yo‘l-yo‘lakay lo‘liga fol ochdirganim uchun Ivanov meni jerkib keldi:
–O‘ylab topganini qara, bir stakan aroq uchun fir’avnlar zotini kavlashtirish kerakmidi? Eh, poytaxt olimlari, o‘rgildim sizlardan!
Ertasiga ertalab yomg‘ir boshlanib, uzoq muddatga cho‘zilib ketdi. Ovni qoldirishga to‘g‘ri keldi: kunduzlari kitob o‘qish bilan mash-g‘ul bo‘ldim, kechqurunlari yo klubga borib, yo uyda qarta o‘ynab vaqt o‘tkazdik.
O‘zim ham eslolmayman: qachon Agataning ko‘zlari meni nihoyat darajada hayratga soldi? Nazarimda stol atrofida o‘tirganimizda. Tasodifan Agataga qarab, ko‘zlariga tikildim: ko‘z qorachiqlari ajo-yib tarzda yonib tovlanardi. U boshini qayoqqa bursa qorachiqlari o‘zgarib, goh yashil, goh qizil, goh moviy, zangori, goh binafsha rangiga kirardi. Ko‘z rangining bunday jilolanishini ba’zan bino ichida, qorong‘ilikda ot va mushuklarda kuzatganman. Shu paytdan Agatani, xuddi birinchi marta ko‘rgandek bo‘ldim, garchi uni bir necha yillardan beri yaxshi bilsam ham. Birdan u menga boshqacha ko‘rinib ketdi: bo‘y-basti, kelishgan qaddi-qomati, xatti-harakatlaridagi ishonch meni lol qoldirdi. Yoshini aniqlay olmadim. O‘ttizmi? O‘ttiz beshmi? Qirqmi? Ostki labi o‘qtin-o‘qtin uchib turardi. U hech qachon kulmas, tabassum qilmas, lekin xursand va dilkash paytlarida birdan yuzida jozibador iliqlik paydo bo‘lardi.
Bir kuni onamdan Agataning o‘tmishi haqida so‘rab qoldim, ammo biror-bir qoniqarli javob ololmadim.
–Agata ichkilikka ruju qo‘ygan, kambag‘allashgan zodagonning xizmatkoridan nikohsiz tug‘ilgan: g‘irt yetim, biz unga muruvvat ko‘rsatib, boqib oldik. Bolaligidan xo‘jalik ishlariga o‘rgatdik, dastlab boshlang‘ich, keyinchalik o‘rta maktabda o‘qitdik. Yomon emas, unga ko‘rsatilgan muruvvatdan minnatdor bo‘lib, itoatli va ziyrak qiz bo‘lib o‘sdi. Keyinchalik o‘n bir yoshlarida qayoqqadir gumdon bo‘ldi, iziniyam ko‘rsatmadi. Bir yildan so‘ng qaytib keldi. Ma’lum bo‘lishicha, lo‘lilar bilan daydib yurgan ekan. To‘lib-toshib, yig‘lab qaytib keldi. “Xudo haqqi, meni kechiringlar, qabul qilinglar. Bundan buyon dilingizni og‘ritmayman”, deb yolvordi. Nima ham qilardik? Qabul qildik. Vaqt o‘tdi. Agataga qarab ko‘zimiz to‘ymasdi, maqtovga so‘z yo‘q, xonadonimizda bir xilqat ulg‘aymoqda, ham chevar, ham pazanda, xudojo‘y, yuvosh, aqlli, tejamli va quvnoq… Nima bo‘ldi deng?.. Bir kuni dasturxon atrofida o‘tirib Agatani tushlikka chaqirdik. Xuddi suvga tushgan mushukdek kirib keldi: boshi quyi solingan, ko‘zi yerga qadalgan. “Nima bo‘ldi senga?” Eshitilar-eshitilmas javob berdi: “Mening muruvvatli xaloskorim, ijozat bersanglar. Belogor cherkovida sochimni qirqtirib, rohibalikka o‘tsam”. “Ey, Xudoyim, ajoyib gap-ku? Bor kuchimizni ishga solib, bu yo‘ldan uni qaytarmoqchi bo‘ldik: Bu nima degan gap, axir endigina o‘n olti yoshga to‘lding-ku, qanaqangi og‘ir gunoh ish qilding?.. va shunga o‘xshash gaplar aytildi. Yo‘q, deb turib oldi, ertalab kiyim-kechaklarini yig‘ishtirib ro‘molga tugdi-da g‘oyib bo‘ldi. Chin dildan unga achindik, nima ham qilardik, miyasini shu narsalar chulg‘ab olgan bo‘lsa?
Shundan so‘ng necha yil o‘tgani onamning yodida yo‘q: yetti yilmi, sakkiz yilmi, xo‘sh nima deb o‘yladingiz, yana Agata uyimizda paydo bo‘ldi. Tiz cho‘kib kechirim so‘radi: “Men badbaxt, adashgan bandani oxirgi marta kechiringlar. Farishtadek cheksiz muruvvatingiz haqqi, iltijo qilaman. Xudo va muqaddas Injil oldida qasam ichaman, bu oxirgisi. Shu bugundan boshlab sizga ham, xonadoningizga ham, avlodlaringizga ham sodiq qul bo‘lay….”– shunga o‘xshash gaplarni aytdi.
Shu paytdan boshlab tinchgina, itoatgo‘ylik va odob bilan, xuddi rohibalardek, xonadonimizda yashab keladi. Undan, xuddi cherkovdagidek sham va xushbo‘y moy hidi anqib, osoyishtalik ufurib turadi.
Tez orada go‘yo xonadonimizdagi eski bir buyum kabi Agataga e’tibor bermay qo‘ydim. Uzun-uzun kipriklari ostidan goho charaqlab turgan ko‘zlari ham meni qiziqtirmas va bezovta qilmasdi. O‘sha paytlarda ota-onamning qistovi bilan uylanish taraddudiga tushib qolgandim va munosib kelin qidirardik. Taomilimizga ko‘ra orzu qilsa arziydigan kuyov edim: yosh, sog‘lom, qaddi-qomatim joyida, o‘qimishli – muxandislik darajasida, uch tur usulda vals, mazurka va pedespan raqsiga tushardim, frantsuzcha kadril musiqasiga yaxshigina dirijyorlik ham qilardim. Qolaversa, otamning mol-mulki ham ko‘zga ko‘rinarli edi. Chiroyli va boy-badavlat qizlardan ko‘z ostiga olib qo‘yganlarim ham bor edi. Mana shu yerda boshimga iblis baxtsizlik yog‘dirdi…
Qaysi yili sodir bo‘lgani hozir yodimda yo‘q, lekin iyun oyining oxirgi juma kuni bo‘lgani esimda. O‘sha kuni bizning Volga ortida kamdan-kam uchraydigan, chidab bo‘lmas darajada jazirama issiq bo‘ldi, faqat yarim kechaga yaqinlashganda bemalol nafas olsa bo‘lardi. Cho‘milib olib ovqatlandim va anchagina qarovsiz bo‘lib qolgan, biroz salqin bog‘imizga chiqdim va ko‘ylak yoqalarini yechib o‘rindiqqa o‘tirdim. Oh, kunduzgi diqqinafas jaziramadan so‘ng xushbo‘y va salqin havodan nafas olish naqadar rohat! Qorong‘ilik quyuqlashib borardi. Kumushdek nurlarini taratib dum-dumaloq to‘lin oy ham chiqdi. Bog‘ sehrli nurga chulg‘andi. Kimnidir yengil oyoq tovushi eshitildi. Boshdan-oyoq och-yashil nur taratib Agata kelardi.
– Yoningizga o‘tirishga ijozat bering, Maksim Ilich,– deya titroq ovozda murojaat qildi u.
Men surildim.
– Marhamat, o‘tiring. Qarang, qanchalar ajoyib tun.
– Ha, juda ajoyib, latofatli kecha,– dedi u.– Guldasta terib keldim. Sizga, oling, xushbo‘y.
Guldastani olarkanman lazzatlantiruvchi, to‘lqinlantiruvchi, intiq muattar hid bilan birga tizzamda uning qaynoq kaftlari haroratini sezdim. A’zoi-badanimni – oyog‘im uchidan sochimning tolasigacha allaqanday yengib bo‘lmas jo‘shqin bir istak qamrab oldi – bunday hissiyotni ilgari hech qachon boshdan kechirmagandim. Butun vujudim titrar, u bo‘lsa otash nafaslarini yuzimga ufurib, sekin gapirardi.
– Agar bilsangiz edi, Maksim Ilich, oilangizga qanchalik bog‘lanib qolganimni! Barchangizni yaxshi ko‘raman! Otangizni ham, onangizni ham, sizni ham. Ha, sevaman! Sevaman! Sevaman. Oh, Maksim Ilich, umrbod sizning qulingiz, itingiz, oyog‘ingiz ostida poyondozingiz bo‘lishni istardim! Haddan tashqari sizni sevaman! Siz uchun jonimni ham berishga tayyorman! Sizning sog‘ligingiz yoki huzur-halovatingiz uchun hech narsani ayamayman, jonimni ham, borlig‘imni ham! Jonim sizga sadag‘a!
Yo‘q! Bu tunni so‘z bilan ifodalab bo‘lmaydi! Sevishganlar hamrohi, oyparastlar va murdalar yo‘ldoshi bo‘lmish to‘lin oy, tungi binafshaning mast qiluvchi hushbo‘y hidi, tashnalikdan telba bo‘lgan vujud, goh yashil, goh qizil ranglarda tovlanib turgan ko‘z qorachiqlari… Titroq vujudini yalang‘och ko‘kragimga bosgancha davom etdi Agata:
–Ko‘p yillardan beri amalga oshmay yurgan yagona orzuim bor – lablaringizdan bo‘sa olish – keyin o‘lsam ham roziman.
Biz o‘pishdik. Oh, qanday bo‘sa edi bu! Oyog‘im ostidagi yer charxpalak bo‘lib aylanib ketdi, o‘zim esa jinni bo‘layozdim. U bo‘lsa zavq-shavqqa to‘lib shivirlardi:
–Yana, yana, yana…
Xonamga tong otarda qaytdim. Oyoqlarim chalishar, boshim g‘uvillar, mushaklarim zirqirab, qo‘llarim titrar, yuzim esa lov-lov yonardi.
Onam kirib kelib so‘radi:
–Senga nima bo‘ldi, Maksim, juda boshqachasan?
–Bu issiqdan, kunduzi rosa jazirama bo‘ldi,– dedim.
–Yo‘q, oftob urgan emas. To‘lin oy ta’siri bu, bor ko‘rpangga kir. Uxlab tursang o‘tib ketadi,– dedi onam.
Men yotdim. Tunda oldimga Agata kirdi, tongga yaqin yashirincha uning oldiga, boloxonaga chiqdim. Shu tariqa doimo har kuni, har tunda, har soatda ko‘ngilxushlik qilardik. Biz bir-birimizga chan-qoq, intiq edik, to‘ymaslik. Bilmadim, yovvoyi ovloqda tug‘ilib o‘sgan bu ayol sevgi bobida shunchalar darajada o‘ynoqilik, hayosiz usullarni nazokat bilan qo‘llashni qaerdan o‘rgangan? Shu haqda o‘ylasam hozirgacha uyatdan yerga kirgudek bo‘laman. Lekin o‘sha paytlarda do‘zaxiy huzur-halovatda va lazzatda edim, go‘yo ko‘zga ko‘rinmas rishtalar meni bu shaytoniy farog‘atga o‘rab-chirmab tashlagandi. Har ikkimiz telbalarcha shod-xurram edik, sevgimizdan boshqa narsa to‘g‘risida o‘ylamasdik. Biz bir-birimizni uzoqdan ham topib olardik – ovozimizdan, yurishimizdan, hidlarimizdan tanirdik – jilovlab bo‘lmas telbalardek quturgan ehtiros bilan lazzatlanish uchun bir-birimizning bag‘rimizga otilardik, lekin tashnaligimiz qoniqmasdi. Atrofimizdagi barcha butazorlar, omborxonalar, otxonayu yerto‘lalar, qurilayotgan xonachalar – sevgimiz uchun boshpana bo‘lardi.
Agata ochilgandan ochilib yashnar, men esa tinimsiz halokat sari qadam tashlardim. Tinka-madorim qurib qoq suyak bo‘lib qoldim, yurganda oyoqlarim qaltiraydigan bo‘ldi. Ishtaham yo‘qoldi, xotiram shu darajada susayib ketdiki, nafaqat o‘qib-o‘rganganlarim, o‘qituvchi va o‘rtoqlarimnigina emas, balki ota-onamning ismlarini ham unuta boshladim. Men faqat sevgini, sevgilim siymosinigina yodda saqlardim.
Qiziq, surbetlarcha ehtirosli, umidsiz, lekin orombaxsh sevgimizni uydagilardan hech kim bilmasdi. Balki otashin sevishganlarni qo‘riqlovchi farishtasi bordur? Lekin, iblisning tuzog‘iga ilinganimni onam allaqachon sezgan ekan. Havo almashtirib, sayr-tomosha qilib Moskvaga borib kelishim uchun onam otamni ko‘ndirdi. O‘sha paytda Moskvada katta ko‘rgazma ochilgandi. Ota-onamning g‘amxo‘rligini rad qila olmadim, shashtini qaytargim kelmadi. Mos-kvaga jo‘nab ketdim. Ammo Nijniy Novgorodga yetganda Agataga bo‘lgan intiqligim, qattiq sog‘inch meni qamrab oldi. Oyog‘imni qo‘limga olib duch kelgan birinchi poezddayoq uyga qaytdim. Ota-onamga yolg‘on gapirdim – tuturiqsiz, telba-teskari bahonalar qildim. O‘z uyimda yakkamoxov bo‘lib qoldim. Or-nomus va vijdon azobi ich-etimni kemirardi. Bir necha marta o‘z jonimga qasd qilmoqchi ham bo‘ldim, ammo ota-onamga rahmim keldi. Hammasidan ko‘ra Agataga ko‘nglim sust ketganligi meni hayotga qaytardi. Ana shunda fidoyi onam meni sharmandalarcha bog‘lab tashlagan sehr-joduni yechishga bel bog‘ladi. Dastlab men bilan doimo ovga chiqqan moldo‘xtir Ivanovni tergay boshladi. U astoydil yordam berishga kirishdi. Lo‘li kampirning huzuriga kirganimiz, u kelajagim haqida fol ochgani, nimadan ehtiyot bo‘lishim, qo‘rqishim kerakligi haqida aytganlarini va shu balolarga duch kelganimda qaytariq qilib berishi haqida oqizmay-tomizmay so‘zlab berdi. Shundan so‘ng onam lo‘li kampirga borib uzoq suhbatlashdi. Ketayotib chorakta yuztalikni bergan ekan, u olmapti. “Men xudo yo‘lida yordam beraman, pul olmayman”, depti. Oxiri onam katta cherkovdapgi muqaddas ruhoniy otaxon Gavriilga boripti. U yo‘l-yo‘riq ko‘rsatib, oq fotiha beripti. Jabroil alayhissalom kuni yetib keldi. Onam uyda xudoyi o‘tkazdi. Oila a’zolari, shu jumladan Agata ham zalda to‘plandik. Onam menga nima qilishim va nima de-yishimni o‘rgatdi. Marosim lozim darajada o‘tdi. Ruhoniylar chiqib ketishdi. Shundan so‘ng onam Agataga qarata muloyimlik va bosiqlik bilan jiddiy tarzda dedi:
–Azizam Agata, mana necha yillardan beri oilamizning eng yaqin do‘stisan, doimo yordamchim bo‘lib kelding, mehnatingni ayamading, sabr-qanoat bilan yashading. O‘ylab ko‘rsam, xonadonimizga yordamchi bo‘lib yashab kelganing yetar, endi bu yog‘iga o‘zing mustaqil bo‘lib o‘z uyingda o‘z xo‘jaligingni yuritib yashash vaqti yetdi, degan xulosaga keldik. Mana senga, katta bo‘lmasa ham, yetarli darajadagi bir parcha yerga egalik qilish vasiqasi solingan hamyon – bu erimdan, mendan esa yigirma bosh tovuq, g‘oz, o‘rdak, kurka. O‘g‘lim Maksimdan zarur uy jihozlari va esdalik uchun Mozer tayyorlagan tilla soat olasan. O‘g‘lim, ularni Agataga topshir.
Soatni berdim va so‘ngi marta Agataga nigoh tashlab hayrlashdim, uning rangi o‘chib ketdi. Shundan so‘ng onam dam solingan muqaddas chilla suvini shu yerda hozir bo‘lganlarga sepib chiqdi va ayni daqiqalarda Tangriga bag‘ishlab ta’sirli hamdu-sanolar o‘qidi: “Ey, Xudoyim, gunohlarimizni o‘zing yarlaqagin, qalblarimizdagi qahr-g‘azabdan forig‘ et, musibatlarimizga malham ber…”
Hammasi tamom bo‘ldi. Agata sovg‘a qilingan pul va buyumlardan birortasini ham olmasdan, hech kimga hech narsa demasdan, shu tunning o‘zida uydan g‘oyib bo‘ldi.
U abadiy izsiz yo‘qoldi. Onam uni yodga olib, gunohkor banda Agafiyani azob-uqubat va dardlaridan xalos qilishni so‘rab o‘z ibodatlarida xudoga doimo iltijo qiladi.

_________________
* Nemis optik-mexanigi.
* Geodeziya asboblari.

Manba: “Jahon adabiyoti” jurnali, 2011 yil, 4-son.