Хуршид Давроннинг шеърлари, қиссалари унинг юрт тарихини юракдан ҳис қилишини намоён этади. У ватанимизнинг ўтмиши, бугунги кунини одамлар тўғри тасаввур этиши, ҳар бир киши юрти равнақи учун чин дилдан фидойи бўлишини истайди. Шоир Ватан тўғрисидаги шеърларида чинакамига дилини очади, ўзини ўйлантирган муаммоларни инсоннинг асл қиёфасини кўрсатадиган маънавият билан боғлайди. Шоирнинг ижоди худди шу жиҳати билан эътиборни тортади. Хуршид Даврон Ватан ҳақидаги шеърларида ўзининг оғриқли кечинмаларини ифодалайди. Улар ҳаётга кенг миқёсдан қараб, “Ватан”, “миллат” тушунчасини теран ҳис қиладиган зиёли инсоннинг ўйлари бўлиб кўринади.

Абдулла Улуғов
ВАТАНГА МУҲАББАТДАН ПАЙДО…

Истеъдодли кишилар воқеликка бошқача нигоҳ билан қараши, ҳодисаларнинг ҳамма ҳам кўравермайдиган жиҳатларини топа билиши, ҳаётдаги ўзгаришларни синчковлик билан кузатиши, кишиларнинг ҳолати, кайфиятини нозик ҳис этиши билан бошқалардан ажралиб туради. Хусусан, шоир, ёзувчи, адабиётшунос, мунаққидлар сўзнинг оҳанги, маъно товланишларини бошқалардан кўра теран тушунишади, сўзлардан, улардан ҳосил қилинган ифодалардан бениҳоя таъсирланишади. Хуршид Даврон ана шундай ижодкорлар сирасига киради. Шеърлари сўзни жуда нозик ҳис қилишидан, уларнинг рангини кўриб, оҳангини фарқлай олишидан далолат беради. Хуршид Даврон ижодида ватан мавзуси алоҳида ўрин тутади, адибнинг шеърий ва насрий асарлари марказидан “қизил ип” бўлиб ўтади. Шоир ушбу асарларида кўпроқ тарихга мурожаат қилиб, халқимизнинг шонли ўтмишига эътибор қаратади. Хуршид Давроннинг “Самарқанд хаёли” (1991), “Соҳибқирон набираси” (1995) асарлари темурийлар тўғрисида битилган асарлар орасида алоҳида ажралиб туради. “Самарқанд хаёли” қиссаси Бибихоним, “Соҳибқирон набираси” Мирзо Улуғбек тўғрисида ёрқин тасаввур беради. Шоирнинг ватан мавзусидаги шеърлари, тарихий-маърифий қиссалари адабиёт кўнгил эрмаги эмас, балки халқи тақдирини ўйлайдиган, унинг учун куйинадиган фидойилар қалбидаги изтироблар изҳори эканини кўрсатади. Ижодкорнинг айни мавзудаги барча асарлари Ватанга муҳаббатдан, халқига меҳрдан туғилгани яққол билиниб туради.

Шоир ҳам бошқалар қатори муайян макон ва замонда яшайди. У ҳамма қатори истиқомат қилаётган муҳитидан таъсирланади. Шоирнинг ўзгалардан фарқли жиҳати шундаки, у теварак-атрофидаги ҳодисаларга, турмушдаги мавжуд муаммоларга бефарқ қараб туролмайди. У элдошларининг шодлигидан ҳаммадан кўпроқ қувонади, ташвишларидан барчадан кўпроқ куйинади. Шунинг учун шоир шеърларида юртдошларининг дарди, ғами, қувонч-шодлиги, эрксизлиги ва озодлиги, тирикчилик машаққатлари, гўзал орзу-умидларини куйлайди. Чунки чинакам шоирнинг қалбида бошқа одамларнинг ғами ва шодлиги акс этади. Шоир “Ватан” деганда аввало одамларни – ўтган аждодлар ва бугунги кун кишилари, келгуси авлодларни назарда тутади. Чунки Ватан фақат тупроқдан иборат эмас. Ватан кўзга кўринадиган ва кўринмайдиган барча нарсани қамраб олади. Ҳар бир киши учун халқи ҳам Ватандир. Одам туғилган, ўсиб-улғайган жойининг ерини эмас, аввало, ундаги кишиларни яхши кўриши, аждодларини эслаши, унутмаслиги, замондошларини қадрлаши, келгуси насллар учун қайғуриши керак. Ҳар бир кишининг ватанини севиши, юртига муҳаббати шунда билинади. Чунки одамнинг ҳаёти, бахти, қувончи, ғам-ташвишлари, ўй-кечинмалари бевосита бошқалар билан боғлиқ ҳолда кечади. Кишининг ота-боболарини хотирлаб, замондошлари ҳаётидаги муаммолар тўғрисида ўйлаши, ён-веридаги одамларга қўлидан келганча ёрдамлашиши ҳам ватанпарварлик саналади. Аждодлар яшаб ўтган заминнинг тупроғини қадрлаш, ундаги оддий тош, гиёҳга меҳр билан қараш, ота-боболар эътиқоди, урф-удумларини авайлаш ҳам одамнинг ватанпарварлигини билдиради.

Хуршид Давроннинг шеърлари, қиссалари унинг юрт тарихини юракдан ҳис қилишини намоён этади. У ватанимизнинг ўтмиши, бугунги кунини одамлар тўғри тасаввур этиши, ҳар бир киши юрти равнақи учун чин дилдан фидойи бўлишини истайди. Шоир Ватан тўғрисидаги шеърларида чинакамига дилини очади, ўзини ўйлантирган муаммоларни инсоннинг асл қиёфасини кўрсатадиган маънавият билан боғлайди. Шоирнинг ижоди худди шу жиҳати билан эътиборни тортади. Хуршид Даврон Ватан ҳақидаги шеърларида ўзининг оғриқли кечинмаларини ифодалайди. Улар ҳаётга кенг миқёсдан қараб, “Ватан”, “миллат” тушунчасини теран ҳис қиладиган зиёли инсоннинг ўйлари бўлиб кўринади.

Шеър шоирнинг барча ҳисларини ошкор қилади. Чунки чинакам шоир шеърда қалбини тўла-тўкис очади. У бошқа пайтда кайфият, кечинмаларини пардалаб, яшира олади. Аммо шеър битаётганида у бундай қилолмайди. Шу боис Хуршид Даврон: “Сен қўрқувни қанчалик яшир, ∕ Шеър қилади барибир ошкор. ∕ Қўрқоқ бўлсанг, қўрқоқ бўлар шеър, ∕ Мардман, деб жар солмоғинг бекор. ∕ Она юртни куйламоқ учун ∕ Худди шеърга бергандек юрак ∕ Уни юртга бермоқ учун ҳам ∕ Доим тайёр турмоғинг керак”¹, — дейди. (¹Даврон Х. Баҳордан бир кун олдин ∕ Шеърлар, ривоятлар, таржималар. – Тошкент: Шарқ, 1997.-Б.18.)

Хуршид Давроннинг мустақилликка эришилмасдан аввал ёзган шеърларининг аксариятида эрк ва озодлик тўғрисида сўз юритилади. Шоир Ватани озод бўлишини истаётганини изҳор этади. Унинг бу мавзудаги шеърлари маъно-мазмуни, ғояси жиҳатидан Ўзбекистон мустақиллигини орзу қилган шоирларнинг шеърларпига тўла уйғун келади. Усмон Азим: “Она, Ватан – улуғ дард, ∕ Она, Ватан боғ бўлсин. ∕ Шеърда суратин чизсам ∕ Тўрт мучаси соғ бўлсин”, — деган бўлса, Хуршид Даврон: “Ҳурлик – фақат инқилоб эмас, ∕ Ҳурлик – Ватан! ∕ Ватан – ҳурликдир. ∕ Ватансиз ҳар қандай озодлик ∕ Дилни хўрлар, ∕ Қуллик – зорликдир!”, — дейди. Хуршид Даврон ва тенгдошларининг Ватан тўғрисидаги шеърлари инсоний туйғуларга йўғрилгани билан диққатни жалб этади.

Адабиётда инсон ҳаёти ҳақида сўз юритилади. Инсон ҳаёти эса жуда мураккаб воқеалар билан кечади. Бу воқеалар ижтимоий ва шахсий характерга эга бўлади. “Ижтимоий воқеалар” деганда инсоннинг жамият билан боғлиқ ҳаёти, у яшаган давр ва муҳит назарда тутилади. Шахсий воқеалар эса кишининг айнан ўзи билан боғлиқ ҳодисалардир. Воқеаларни бу тарзда таснифлаш нисбий бўлиб, улар кишилар ҳаётида яхлит намоён бўлади. Инсоннинг таржимаи ҳоли, орзу-армонлари бевосита унинг Ватани билан боғланади. Чунки Ватан ҳар бир кишининг ҳаётини тўлалигича қамраб олади. Шу боисдан Ватан мавзуси барча даврларда адабиётда муҳим ўрин эгаллайди. Адабиётдаги барча мавзулар, қайсидир даражада, Ватан мавзуси билан туташади. Табиат ёки тарих тўғрисида, Она ёки муҳаббат ҳақида сўз юритилганда гап, албатта, Ватан билан боғланади.

Хуршид Даврон шеърлари марказида Ватан туради. Унинг бошқа мавзудаги шеърларида ҳам она юрт, унинг тарихи тўғрисида сўз кетади. Адабиётнинг аввали билан туташ бу мавзу ижодкордан катта масъулият талаб қилади. Унга юзаки ёндашиб бўлмайди. Хуршид Даврон шеърларида “Ватаним, сени севаман. Юртим, сен учун жонимни фидо қиламан” демайди. У бошқа ижодкорларнинг ватан тўғрисида айтган фикрини ўзгартириб такрорламайди. Ватанга меҳрини ўз сўзи, ўз овозида изҳор этади. Унинг шеърларида Ватани мустамлака эканидан изтироб чекаётган инсоннинг дарди, алами акс этади. Шоирнинг Ўзбекистон мустақилликка эришгунга қадар ёзган шеърлари асосида Ватан озодлиги истаги туради. Уларда мустамлакадан азобланаётган, эркка талпинаётган миллатпарвар кишиларнинг истак-интилишлари ифодаланади. “Эрк гули” шеърида: “ — Эрк гули бор дерлар, бувижон, ∕ Шул гул ҳақда менга сўйлаб бер. ∕ У гул қайда ўсар шодумон, ∕ Айтгин гулнинг макони қаер? ∕ – О, болажон, бу сирни билсанг, ∕ Ғам келару дилинг қисади. ∕ У гул Эрк деб жон берган эрлар ∕ Мозорлари узра ўсади”¹, — дейилади. (¹Даврон Х. Баҳордан бир кун олдин. (Шеърлар, ривоятлар, таржималар. – Тошкент: Шарқ, 1997. – Б.35.)

Ватан мавзуси ижтимоий-сиёсий характерда бўлиб, бу хусусда сўз юритганда даврнинг мафкураси эътиборга олинади. Ижодкор Ватан ҳақида мулоҳаза билдираётганида ўз замонаси сиёсатидан келиб чиқади. Абдулла Орипов, Эркин Воҳидовнинг Ватан ҳақидаги шеърлари Хуршид Даврон, Усмон Азим, Сирожиддин Саййиднинг шу мавзудаги шеърларидан анча фарқ қилади. Ўтган аср ўттиз-етмишинчи йилларида ижодкорлардан “Ватан” деганда Шўро давлатини назарда тутиш талаб қилинган. Шунинг учун Ғафур Ғулом, Ҳамид Олимжон, Мақсуд Шайхзода сингари шоирлар “Совет Иттифоқи – менинг Ватаним” деб шеърлар битган. Мустабид сиёсат уларга “Менинг Ватаним – Ўзбекистон” дейишга йўл бермаган. Шундай деганлар миллатчиликда айбланиб, шўро тузуми душмани сифатида таъқиб остига олинган, турмага ташланган, йўқ қилинган. 60-70-йилларда ҳам шоирлар ўз ватани ҳақида шеър ёзганида, албатта, шўро тузумини шарафлаган. Бунга мажбур бўлишган. Абдулла Орипов машҳур “Ўзбекистон” шеъри (1963)нинг яратилиши хусусида гапираркан: “У давр мафкурасини ҳозирги ёшлар билмайди. Унинг талаблари ўта қатъий ва қаттиқ эди. Жумладан, Амир Темур бобомиз ҳақида гапириш мумкин эмасди. Шу жойни “оқсоқ жаҳонгир” деб олганман. Менда сарбадорларнинг ҳаракатларига муносабат билдириш туйғуси бор эди. Сарбадорлар ҳам исёнчилар – тузумни ағдарган одамлар. Мафкурага у ҳам, босқинчиларга қарши курашган Муқанна, Торобийлар ҳам ёқмас эди. Ва мен бу шеърни битказиб, нашр қилиш учун олиб борганимда Ленин ва инқилобни қўшмасангиз бўлмайди дейишди. Ўша жойда “Бош устингга келди инқилоб” деган сатрлар бор. Ва қофияси келиб: “Қонга тўлди кафаним маним, Ўзбекистон – Ватаним маним”, — дегандим. Бу бир жойда эълон ҳам бўлган. Кейин улар: “Инқилоб сизнинг кафанингизни қон қилдими?”, — дейишди… “Ленин” деган сўзларни киритган пайтларим бўлган. Бу редакциянинг талаби ва шу шеърни эълон қилиш, унга йўл очиш мақсадида қилинган”, ¹ — дейди.( ¹Орипов А. Қуёш бекати (Шеърлар, мақолалар, суҳбатлар, таржималар. – Тошкент: Шарқ, 2010. – Б.384.) Ҳамид Олимжон, Ғафур Ғулом, Ойбек, Мақсуд Шайхзода, Миртемир каби шоирлар ҳам Ватан мавзусида, халқ озодлиги, инсон эрки тўғрисида ўз даври мафкураси имкон берган даражада мулоҳаза юритган. Шунинг учун улар айни шеърларида ўзбек халқи тақдирини рус халқи билан боғлашган. 80-йилларда ҳам аҳвол ўзгармади. Хуршид Даврон ва унинг тенгдошлари ўша пайтда Ўзбекистон мустақил бўлиши шартлиги, ўзбек халқи дунёдаги бошқа озод халқлар сингари эркинликка эришиши заруратини очиқ-ошкор айтолмаган. Бу гаплар пардалаб, образларга ўраб айтилган.

Хуршид Даврон эрк, озодлик ҳақида сўз айтиш учун тарихни воситага айлантирган. Унинг турли мавзудаги шеърларида, албатта, тарих тилга олинади. Айтиш мумкинки, тарихий воқеаликка эътибор қаратиш Хуршид Даврон ижодига хос асосий хусусият саналади. Адабиётшунос Иброҳим Ғафуров бу хусусда фикр билдирар экан: “Клод Лоррен сувратларини кўрганман. Уларда қасрларнинг вайроналари жуда қадим замонлардан қиссалар айтаётгандай… Хуршид Давроннинг шеърларини ўқиганда Клод Лоррен сувратлари ёдга тушади. Ўхшашлик бор улар ўртасида. Бу шеърларда тарих дам ҳайқиради, дам узоқ сукутга кетади. Хуршид Давронга санъат, китоблар, тарих, қадим адабиёт кўпроқ илҳом беради. Унинг шеърларида давримизнинг зиёли кишиси образи анча бой кечинмалари билан гавдаланади” – деб таъкидлайди.¹( ¹Даврон Х. Баҳордан бир кун олдин. – Тошкент: Шарқ, 1997. – Б.3.) Аммо бундан Хуршид Даврон ўтмишга оид воқеаларни эсга олади, қайд этади деган хулоса чиқмайди. У ўтмишга бугунги кун кишиси сифатида қарайди. Ўз замони билан олис тарих, кечаги кун ўртасида мустаҳкам боғлиқлик борлигини ҳис қилади. Ҳаётга теран қарайдиган ижодкор воқеаликка ҳамиша шундай муносабатда бўлади.

Хуршид Даврон эрмак учун шеър битмайди. Шеър ёзиш унинг учун шунчаки кўнгилхушлиги эмас, ички эҳтиёжга айланган. Ички бир куч уни ёзишга ундайди. Шу боисдан у: “Шеърни оқ қоғозга ёзиб қўймайман”, — дейди. У шеърни “дилини ёритадиган шам” деб атайди. “Адирдан майса униб чиққанидек, мендан шеър униб чиқади. Қуш дарахтга қўнганидек, шеър менга қўнади. Осмондан ёмғир томчилаб ёққанидек мендан шеър оқади. Қор заминни кўмганидек, шеър мени кўмади”, — дейди. Шеър унинг учун нима эканини таърифлаганда ҳам: “Най каби лабимга босаман уни, ∕ Эрк учун қиличдек қўлга оламан. ∕ Шеър ёзган пайтимда Кўҳакка чиқиб ∕ Осмонга тикилган маҳзун боламан”, — дея Ватани мустақил, озод эмаслигидан ўксинади.

Албатта, мавзу ўз-ўзича аҳамиятга эга эмас. Ижодкорнинг воқеликка субъектив ҳиссий муносабати ҳар қандай мавзуга таъсирчанлик бахш этади. Агар ижодкор янги фикр айтмаса, ҳодисанинг янги жиҳатига эътиборни тортмаса, энг долзарб мавзу ҳам жўн бўлиб қолади. Хуршид Даврон Ватан мавзусидаги шеърларида ҳам, бошқа мавзудаги асарларида ҳам воқеаликка муносабатини билдириб, унинг ҳали эътибор қилинмаган янги қиррасига диққатни жалб этади. Бу “Эрк гули” шеърида аниқ кўринади. Шоир мозорларда ўсган гулни “эрк гули” деб атайди. Чунки бу ерда элининг эрки, юртининг озодлиги учун курашиб, жон берганлар ётибди дейди. “Қодирийнинг сўнгги сурати” шеърида Хуршид Давроннинг ҳиссиёт орқали мушоҳада қиладиган шоир эканлиги аниқ англашилади. Улуғ адибнинг сўнгги суратига қараб, ўйга толади. “Ўткан кунлар”дай ўлмас асарни битган улуғ адибнинг юз-кўзида чексиз алам ва изтироб муҳрланиб қолгани, унинг қорачиғида ҳасрат ёнаётганини кўради. Узоқ тунлар сурат билан сўзсиз суҳбат қуради. Шоир ва адиб сурати ўртасидаги дил суҳбати тугамайди. Шоир суратга қараб, шеър ўқиганида адиб ўйчан тинглайди. Шоир бу суҳбатдан бениҳоя мутаассир бўлади. Адиб ўзининг энг қадрдон кишиси эканини, шоирнинг кечинмалари, изтиробларини ён-веридагилар эмас, айнан у тушуниши, ҳис қилишини англайди. Шунинг учун: “Йўлларимда учраса хато, ∕Қийнаб қўйса элим ҳасрати, ∕ Келиб сендан тилайман паноҳ, ∕ Қодирийнинг сўнгги сурати”, -дейди.

Хуршид Давроннинг бошқа мавзудаги шеърларида ҳам тарихга шундай ҳурмат, ишонч билан қаралади. У ўтмишга назар соларкан, ундан ўзига керакли қувват олади. Тарихни тилга олганда, воқеаларни бирма-бир санаб, яшаб ўтган машҳур сиймолар номи, жасорати, хизматини ўқувчига эслатиб ўтирмайди. Тарихий мавзудаги аксарият асарларида улуғ шахсларнинг номи тилга олиниб, ўтмишдаги воқеаларга турли ишоралар қилинади. Абдулла Ориповнинг “Ўзбекистон – Ватаним маним”, Эркин Воҳидовнинг “Ўзбегим” шеърлари бунга мисол бўла олади. Қасида жанридаги ушбу шеърларда халқимиз тарихининг турли даврларига ўзига хос саёҳат қилинади. Тарихда ном қолдирган шахсларнинг фаолияти таъкидланади. Жуда машҳур мазкур шеърлар негизида халқимиз тарихидан ғурурланиш, аждодлардан фахрланиш ҳамда шундай халқнинг мустамлака эканидан изтиробга тушиш ҳисси туради. Шеър асосида мақтаниш, мадҳия турса, унинг таъсир кучи тезда сўнади. Турли байрам, тантанали тадбирлар муносабати билан мадҳия характеридаги шеърлар кўп битилади. Зарурат, буюртма билан ёзилган бундай шеърлар сал вақт ўтгач, эскириб, яроқсиз бўлиб қолган матоҳдай чиқитга чиқади. Агар шеър негизида шоирнинг изтироби турса, у қайси мавзуда бўлишидан қатъи-назар, замонлар ўтса-да, таъсир кучини сақлаб қолади. Асосида ижодкор изтироби турган асар, қайси жанрда бўлмасин, ҳамиша янги бўлиб қолаверади, ҳеч қачон кишиларни бефарқ қолдирмайди. Қадимий халқ қўшиқлари, куйлари, адабиёт тарихи, санъат тарихи шундан далолат беради.

Хуршид Даврон ҳиссиёт орқали мушоҳада юритадиган ижодкор бўлгани боис барча мавзудаги шеърлари негизида ички изтироб ётади. У куз манзарасини ёнаётган гулханларга ўхшатади. Шеърда унинг воқеликни ички дард, изтироб билан кузатиши сезилади. Куз дардли ўйларни уйғотиб юборгани учун: “Дарахтларда ловиллар гулхан, ∕Юрагимда унинг тафти бор. ∕ Боғчадаги хазонлар билан ∕ Учиб юрар кечаги баҳор ∕ Мени ташлаб кетмоқчи дўстни ∕ Тўхтатмоқчи бўлгандай бу он, ∕ Мен жимгина қўлим чўзаман ∕ Ёнаётган гулханлар томон”, — дейди. Хазон – кузнинг рамзи. Чунки кузда дов-дарахт барглари, ўт-ўланлар сарғайиб, хазонга айланади. Бу пайтда япроқ сарғиш-қизғиш рангга киради. Япроқлари сарғиш-қизғиш дарахтлар ёнаётган гулханга ўхшайди. Хуршид Даврон бошқа шеърларида ҳам бир-бирига алоқадор тушунчалардан шу тарзда кенг фойдаланади. Шоир шеърларида кўпинча ҳодисаларига тасаввуридаги тушунчалар асосида ёндашади. У олов-гулхан билан куз фаслидаги дарахтлар япроғи ўртасида ўхшашлик кўради. Бошқа шоирлар сингари Хуршид Даврон ҳам шеърларида метафорадан кенг фойдаланади. “Метафора” юнонча сўз бўлиб, “кўчириш” деган маънони билдиради. Метафора нарса-ҳодисалар ўртасидаги ўхшашликка асосланади. Метафоранинг ўхшатишдан фарқи шундаки, унда ўхшатилаётган нарса тилга олинмаган ҳолда, унинг маъносини ўхшаётган нарса билдириб туради. Ўхшатиш ёки ташбеҳ -дек, -дай қўшимчаларини қўшиш, гўё, худди, янглиғ, бамисоли, каби, сингари, мисоли сўзларини қўллаш орқали ҳосил қилинади. Баъзан ушбу воситаларсиз ҳам ташбеҳ яратилади. Масалан: умр – оқар дарё. Баъзан шеърларда метафора ва ўхшатиш – ташбеҳ ёнма-ён ҳам келади. Хуршид Давроннинг юқоридаги “Ёнаётган гулханлар” шеърида шу ҳолат кузатилади. Шеър:”Кўз ўнгимда бепоён боғлар, ∕ Япроқларда тилларанг ғубор. ∕ Яқинлашиб қолгандек тоғлар, ∕ Ҳаво шундай тиниқ, беғубор”, — деб бошланади. Шеърнинг биринчи бандидаги иккинчи мисра (“Яқинлашиб қолгандек тоғлар”)да ўхшатиш санъати қўлланган. “Дарахтларда ловиллар гулхан” мисраси ҳам метафорага аниқ мисол бўла олади. Шеърдаги “Туманларни қучоқлаган тонг” мисраси метафорадир. “Яширин ўхшатиш” деб таърифланадиган метафорада ижодкорнинг тасаввури миқёси, ундаги тушунчаларнинг уйғунлиги намоён бўлади.

“Самарқандда ойдин тун” шеърида: “Арвоҳларнинг безовта туши – ∕ Чинорларни силкитган шамол” ∕ , — дейилади. Ушбу метафорада шоирнинг ҳиссиёт, кечинмалари ифодаланади. Айни чоғда унда сўзларнинг кундалик мулоқотда сезилмайдиган жиҳатлари кўринади. Ушбу сатрдаги сўзлар алоҳида ҳолида таъсирчанлик касб этмайди. Шеърда улар одатдаги сўзлашувда кўринмайдиган қирраларини намоён қилиб, турфа ҳиссиёт, кечинмалар уйғотади. Шоир ушбу шеърини: “Мудроқ нигоҳ билан боқаман, ∕ Мозий ёди мени қилар маст. ∕ Гўё дарё аро оқаман – ∕ Манзилимни ҳеч кимса билмас…” ∕ деб тугатади. У тарихга бўлакча меҳр билан қарашини, ўтмиш билан боғлиқ нарса-ҳодисалар уни оҳанрабо каби ўзига тортишини шу тарзда таъкидлайди. Теварак-атрофда рўй бераётган адолатсизлик, ноҳақлик, бойлар, амалдорларнинг бебошлиги кишилар кўнглидан олижаноблик, эртанги кунга ишонч ҳисларини ситиб чиқаради. Бундай пайтда барчанинг қалб қандили ҳасад, алам, изтироб иллатларидан хира тортади. Одамлар фақат ўтмишга қараб тасалли олмоқчи бўлади.

Шоирнинг тарихга мурожаат қилган шеърлари марказида қайғуга чўмганча изтироб билан мушоҳада юритаётган ўйчан инсон образи туради. Юксак идеалларга интилган ижодкор асарларида шундай инсон образи кўринади. У ўтмишни ўрганишга, уни бугунги кун билан боғлашга интилади. “Кетаман “Девонул луғотит турк”ка ∕, Ҳасратим, қувончим олиб кетаман. ∕ Мозийни бугунга, заминни кўкка, ∕ Қалбимни “Девонул луғотит турк”ка∕ Улай деб кетаман, бир кун етаман”, — дейди. Кошғарий унга эшик очиб чиқади ва “Салом, набирам!” деб айтади. Шоир ушбу шеърларида боболар руҳи ҳар бир кишига эзгу ишда мададкор бўлиши, тарих халқни руҳлантиришини, шу тарзда таъкидлайди. Хуршид Давроннинг шеърларида қалб, юрак, кўксим, ҳижрон, қон, тош, дарахт, қуёш, ҳаёт каби сўзлар фаол қўлланади. Ушбу шеърда ҳам: “Қалбимни “Девону луғотит турк”ка улайман”, “Қора кўк чодирин сўз ила тилиб, ∕ Манграйган чақмоқни оламан юлиб, ∕ Кўксимга тилмочдек уни тақаман”, — дейилади. “Манграйган” “Девону луғотит турк”даги сўз. “Чақнаган” маъносини англатади. “Қора” сўзи ушбу ўринда “катта” маъносини билдиради. “Қора кўк чодири” деганда “бепоён осмон” назарда тутилади. Шоир осмонни сўз билан тилмоқни, шу пайт чақнаган чақинни кўкси – юрагига тилмоч, яъни таржимон қилишни истайди. У Маҳмуд Кошғарийнинг “Девону луғотит турк” асари биз учун беқиёс аҳамиятга эга эканини шу тарзда таъкидлайди. Ушбу қадимий луғат сўзда давр яшашини кўрсатади. Сўзлар ҳам худди одамлар каби яшаб ўтади – туғилади ва ўлади. Улар мана шу оралиқда халқнинг ҳаётини ҳаракатлантириб, уни тарихга муҳрлайди. Сўзларнинг луғатлардаги изоҳисиз тарихни тўлиқ тушуниб бўлмайди. Луғатлар мозийни бугун билан боғлайди. Улар одамларни аждодларининг қувончи, дард, ҳасрати билан яқиндан таништиради. Луғатлар билан танишганда ҳар бир одам нафақат ўтмишдан хабардор бўлади, балки ўзининг кўп ҳолларини ҳам билиб олади.

Ҳар бир киши тарих билан танишаётганида изтиробга тушади. Лекин унинг кўнглида эзгу ҳис-туйғулар уйғонади. Чунки одам ёлғизлик, шафқатсизлик, жоҳиллик қолдирган асоратларни кўрганида зўрлик, зулм инсон шаънига ярашмайдиган жирканч иш эканини англайди. Хуршид Даврон Маҳмуд Кошғарий, Бибихоним каби тарихий сиймолар, Абдулла Қодирий, Мақсуд Шайхзода, Миртемир сингари улуғ ижодкорлар тўғрисидаги шеърларида эрксиз эл ҳасратини ифода қилади. Мустамлака элнинг аҳволи уни изтиробга солади. Шунинг учун тарихга мурожаат қилиб, эл-юрт дарди билан яшаб ўтган улуғ сиймоларга ҳасрат қилади. Чунки ўзини улар билан руҳан яқин ҳис этади. Кишилар ёнма-ён яшаши, лекин бир-бирини тушунмаслиги мумкин. Қарама-қаршилик, низо, можаролар бир-бирини тушунишни истамасликдан келиб чиқади. Аммо турли даврда, бир-биридан жуда узоқда яшаган кишилар баъзан қадрдон бўлиб қолади. Ижодкор ўзига руҳан яқин инсонни топиш мақсадида тарихни ўрганади. Улар замондошларида тополмаган ўзлари истаган хислатни ўтмишда яшаб ўтган сиймоларда кўради. Хуршид Давроннинг тарихий сиймоларга бағишланган шеърларида унинг шундай истаги аёнлашади. Шу боисдан ён-веридаги одамларга мурожаат қилмай, Қодирий суратидан паноҳ тилайди. Замондошлари эмас, Маҳмуд Кошғарий уни “Салом, набирам!” дея кутиб олганини айтади. Унга Ҳожи Абдулазизнинг қўшиқлари юрак байти, сўзлари фарёди бўлиб туюлади. Шоир назарида бу ҳофиз “Ушшоқ”ни ижро этганида асрлар бўйи осмонга бўй чўзиб турган минорлар қалқиб, қадимий чинорлар бир-бирининг кўксига бош қўяди, Гўри Амир даҳмасидаги оппоқ тош ўкириб, унинг остида ётган Мирзо Улуғбекнинг кўзида ёш қалқади. Бу қўшиқ янграганида мойчечаклар сарғайиб, уларнинг баргида тошларнинг кўз ёши сирғалади, ҳаво дардга қорилади. Шоҳизиндадаги қирқ зина қирққа бўлиниб, қўшиқнинг пардаларига айланади. “О, Ҳожи бобо саси нақадар ғамгин, маҳзун”, — дейди шоир. Ушбу сатрда шеърнинг мундарижаси мужассамлашди. Бу мисра турли талқинларга имкон беради. Уни инсон ҳаёти азоб-уқубатларга тўла деган маънода ҳам, бу ғамгинлик, маҳзунлик сабаби юрт мустамлакада экани билан боғлиқ деб ҳам тушуниш мумкин.

Сўз нафақат маънони, балки инсоннинг кайфияти, руҳий ҳолатини ифодалайди. Ҳожи Абдуллазиз сингари улуғ ҳофизлар ўз қўшиқларида сўзларнинг мана шу қирраларини очиб беради. Уларнинг қўшиқларида сўзлар одатдагидан бошқача оҳанг касб этади. Бу оҳангларда аввал сезилмаган маънолар намоён бўлади. Шу боис бу қўшиқлар тингловчиларни ўз оғушига олади. Улар ўзларида кутилмаган ҳолатни ҳис қилишади ва кўнгилларида эзгу кечинмалар туғилади. Шоир Ҳожи Абдуллазиз куйлаган “Ушшоқ”ни тинглаганида оҳанглар билан ёвшан ҳиди орасида боғлиқлик борлигини сезади. Бу алоқадорлик шоирнинг фавқулодда топилмаси саналади. “Расадхона шаҳардан қирлар томон югурар ∕ Ва унинг нафасига ёвшаннинг ҳиди урар” сатрлари “Ҳожи Абдуллазиз ҳақида қўшиқ” шеърининг авж нуқтаси бўлиб кўринади.

Ижодкорнинг таъсирчан қалбида теварак-атрофдаги барча нарса акс садо беради. Кимнингдир бехосдан айтган сўзи, нотаниш кишининг овози, нигоҳи, дарахт танасида кўрина бошлаган куртак, ҳавода учиб юрган биргина барг, кўлмакда кўринган нур, осмондаги олис юлдузлар шуъласи, ҳаётда юз берадиган турли воқеалар, ўтмишдан қолган харобалар, осори ақтиқалар ижодкор қалбида турфа хил фикр уйғотади. У ўзи кўрган, эшитган ҳар бир ҳодисадан таъсирланади. Хуршид Давроннинг шеърлари ҳам шундан далолат беради. Уларда шоирнинг кўрган, кузатганлари ифодаланади. Шоир шеърларида ифодаланган фикрни, улардаги образли ифодаларни йиллар давомида зарралаб тўплагани сезилади. Чунки у шеърларида турли тушунчалар, ҳодисаларни яхлит бирлаштиради. Масалан, “Эриб кетар хира туманлар” шеърида туман, ялпиз, осмон, кўз, қайрағоч гули, туш, оқшом, майса, адир, шамол, томдаги тўсин, олча, дераза, юрак, сабза ўт, шабнам, Ватан, ер ости, жангчи ҳақида сўз кетади. Шоир ўз ҳолида бир-бирига алоқасиз бу тушунчалар ўртасида мустаҳкам боғлиқлик борлигини жуда ишонарли ифодалаб беради. Мутолаа қилаётганда, тинглаётганда киши шеърдаги тушунчалар бир-бирига мутлақо яқин эмаслиги хусусида ўйлаб ўтирмайди. Бу унинг хаёлига ҳам келмайди. Чунки шоир шеърда ҳар бири ўзича бир дунё ҳодисаларни бир бутун қилиб, тасаввурда ғаройиб яхлит манзара ҳосил қилади. У бундай дейди: “Эриб кетар хира туманлар, ∕ Капалакдек уйғонар ялпиз, ∕ Осмонда дарё бўлиб туюлар, ∕ Ўтлар узра чопқиллайди кўз. ∕ Қайрағочнинг гули – митти жон -∕ Жаранглайди – таралар атир. ∕ Ва тушларга кирар бу оқшом ∕ Майсаларни қучоқлаб адир. ∕ Шамол елар эркин, қутуриб, ∕ Қурий бошлар томлар тўсини. ∕ Гуллаётган олчани кўриб, ∕ Деразалар очар кўксини. ∕ Ёритганча то юрак ичин ∕ Сабза ўтлар шабнамга қонар. ∕ Ватанини соғинмоқ учун∕ Ер остида жангчи уйғонар”. Кўриниб турибдики, шеърда ўхшатиш, метафора, жонлантириш каби санъатлар бир-бирига боғланиб келади. Шоир улар воситасида алоқасиз тушунча, ҳодисаларни узвий бирлаштиришга эришади.

Бадиий санъатлар фикрни таъсирчан ифодалаш имконини беради. Ижодкорлар шўро даврида улардан фикрни пардалаш мақсадида фойдаланишган. Чунки шўро даврида эрк, озодлик тўғрисида тўғридан-тўғри гапиришга йўл қўйилмаган. Ҳатто, оддий хабарлар ҳам цензор назоратидан ўтказилгач, эълон қилинган. Цензура ходимлари ҳар бир сўз нимага ишора эканига эътибор беришган. Шўро даврида адабиёт ва санъат асарларининг, тарих, фалсафа каби фанлардаги тадқиқотларнинг ҳам дастлаб мафкуравий жиҳатига қаралган. Шўро мафкурасида мос келмайдиган ҳар қандай қараш тақиқланган. Асарларнинг тақдири маъмурий тарзда ҳал қилинган. Мана шундай мустабид замонда ҳам ижодкорлар ўзларининг эрк, озодлик тўғрисидаги истакларини билдиришга интилишган. Бунда уларга бадиий санъатлар қўл келган. Хуршид Даврон тарихга эътибор қаратиш орқали ўқувчилар онгини ёритишга ҳаракат қилган. Шу мақсадда ўтмиш воқеа-ҳодисаларини чиройли ташбеҳ, метафора, жонлантиришлар орқали ифодалаган. “Ботир Намоз ўлими” шеърида: “Даҳшат сочиб таралар қоннинг алвон садоси. ∕ Димоқларга урилар ёвшангуллар нидоси”, — дейилган. Шоир фожеийликни таъкидлаш учун табиат манзарасини метафоралар (Қоннинг алвон садоси, ёвшангуллар нидоси) асосида чизган. Дарахт, ёвшан Хуршид Даврон шеърларида фаол қўлланадиган образлар сирасига киради. Шоир юрт озодлиги, эли эрки учун курашганларни шу тупроқнинг ёвшани ҳам ардоқлайди; уларга ҳалокат яқинлашаётганда далада ўсадиган ёввойи ёвшанлар ҳиди димоқларимизга нидо бўлиб урилсин дейди. Табиатга, ундаги дов-дарахт, ўсимликларга меҳр қўймаган киши бу ҳолатни пайқамайди. Шоир эса борлиқдаги унсурларга ич-ичидан яқинлашади ва ундаги энг майда нарсалар билан кишилар орасидаги боғлиқликни кўра олади. У тунда ўзини дарахтга айлангандек ҳис қилади: “Мен дарахтга айландим тунда ∕ Ва аксимни кўрдим осмонда. ∕ Юлдузларни шохимга ўраб ∕ Боқдим: наво оқди ялтираб. ∕ Капалакдай ухлади дунё, ∕ Ухламади мен каби дарё. ∕ Мен дарахтга айландим тунда -∕ Тонгга қараб ўсди шохларим”. Албатта, дарахт шеъриятда кўп таъриф-тавсиф этилади. Бу образга қадимдан мурожаат қилиб келинади. Хуршид Даврон мулоҳазалари кишини бефарқ қолдирмайди. Албатта, улар инсонларга турлича таъсир этади ва беихтиёр саволлар туғдиради. Бу саволларга ҳар ким ўз ичида ўзича жавоб беради. Жавоблар эса навбатдаги саволларни келтириб чиқаради. Шу тарзда киши ўз-ўзи билан мулоқот-мунозарага киришади. Ижодкорнинг мулоҳазалари эътибор тортганида, саволлар туғдирганида аҳамият касб этади. Шоирнинг қалбини безовта қилган саволлар бошқаларнинг ҳам қалбида ғалаён ҳосил қилади. Кишининг кўнглида тўнғиб ётган туйғулар титроққа тушади.

Кечаги кун – ўтган. Уни ортга қайтариб бўлмайди. Эртанги кун мавҳум. Унга етиш-етмаслик инсоннинг хоҳиш истагига боғлиқ эмас. Одамнинг ихтиёрида фақат бугунги кун туради. Киши бугунги куннинг аҳамиятини ўтган кун ҳақида ўйлаганда англайди. Одамлар шунинг учун тарихга қизиқишади. Ўтмишини унутганлар бугунги кунининг қадрини билмайди. Хуршид Даврон ҳам: “Мен мозийга тикилдим узоқ — ∕ Келажакни англамоқ учун”, — дейди. Чунки одам ўтган кунлари ҳақида ўйлаганида, қадимий обидаларга қараганида, кўҳна буюм-ашёларни кўрганида кўнглида турли кечинмалар кечади. Ўзи билан савол-жавоб қилади. Шу аснода ҳаёт ҳақида аввал англамаган ҳақиқатларини билиб олади. Хуршид Даврон аждодлардан қолган битикларни ўқиганида хаёлида ўша замон одамлари, жангу-жадаллар жонланади. Ёғий отган найзадан кўкси тешилган боболарини кўради ва юрагида оғриқ ҳис қилиб, инграб юборади. Шоир шеърларида “Девонул луғотит турк”ни кўп мутолаа қилишини маълум қилади. Бу китобни ўқиётганида гоҳ ҳасратга ботади, гоҳ қувониб кетади. Ўшанда уйининг деразаси Алпомишнинг совутидай ялтирайди. Остонаси олдидан алп йигитлар оқ отда ерни титратиб ўтади. Манжанақлар харсанг отаётганини кўради. Китоб уни ўтган олис замонларга элтади. Шоир иккита шеърида “Девонул луғотит турк”ни ўқиётиб, Маҳмуд Кошғарийни хаёлан кўргандай бўлганини қайд қилади. У аждодлар ва авлодлар ўртасида ўзаро боғлиқлик борлигини шу тарзда таъкидлайди. Чиндан ҳам кишилар ота-боболари қолдирган моддий-маънавий меросдан фойдаланади. Одамларнинг ҳаёт негизида аждодлар мероси туради. Хусусан, асрий тажрибаларни мужассамлаштирган мақол, қўшиқлар, афсона, ривоятлар кишиларга маънавий мадад, руҳий қувват бериб, ҳаётга интилиши, эзгуликка ишонч ҳисларини уйғотади. Хуршид Давроннинг Маҳмуд Кошғарий, Алишер Навоий, Бобур, Машраб, Чўлпон, Абдулла Қодирий, Ойбек, Миртемир, Мақсуд Шайхзода, Намоз ботир каби сиймоларга бағишланган шеърларида аслида Ватан ва тарих тўғрисида фикр юритилади. Шоир Самарқанднинг ойдин тунида, Афросиёб харобаларида, Бибихоним даҳмасида, Ҳожи Абдуллазиз қўшиқларида ҳам Ватан ўтмиши, бугунги куни ва келажагини кўради.

“Ойбек” шеъри алоҳида эътиборни тортади. Унда Хуршид Давроннинг Ойбекка эҳтироми ифодаланади. Шеър, достонлари, роман, таржима, мақолалари билан ўзбек адабиёти ривожига улкан ҳисса қўшган Ойбек мустабид замонда кўп азият чекса-да, инсонлик шаънига гард юқтирмаган. Ўша даврда кўп ижодкорлар сиёсат зуғумига дош беролмасдан иғвогарона ишларга бош қўшган. Хуршид Даврон Ойбекнинг шеърларини таърифлайди. Унинг шеърлари – нигоҳ. Бу нигоҳ сирларга тўла. Майса нима экани изоҳлаб бўлмаганидек, Ойбек шеърларини ҳам тўла шарҳлаб бўлмайди. Чунки Ойбек майсалар орасидаги тош, дарахтлар устида чарақлаган қуёшни шарафлаган. Тош ўз-ўзича эмас, балки бу олам гўзаллигидан ҳайратланиб ёрилиб кетган. Осмондаги қуёшнинг нури энг майда жонзот – чумолининг кўзигача етган. Чиндан чумоли инига кириб кетади. Қуёш чиқишидан ботишигача тинимсиз ҳаракат қилади. Кейинги бандда Ойбек шеъри ёввойи узумзор оралаб бирдан ёруғликка чиққан ирмоққа ўхшатилади. Ёввойи узумзордан ўтган ирмоқ ток барглари қуюқлигидан кўринмайди. Ёруғликда қуёш нуридан ялтираган ирмоқни кўрганда киши беихтиёр севиниб кетади. Ойбек шеърлари ҳам табиатни чиройли таърифлаши билан кўнгилга ёруғлик олиб киради. Навбатдаги бандда Ойбек шеърлари қари толга қиёсланади. Тол дастлаб тик ўсади, унинг силлиқ танаси чиройли кўринади. Йиллар ўтиши билан танаси қинғир-қийшиқ, пўстлоғи ғадир-будир бўлиб қолади. Ойбек ҳам кўп воқеаларни кўриб, кечириб, жисмонан-руҳан азобланиб толиққан. Аммо дарди, ҳасратини баён этиб, бошқаларни безовта қилмаган. Қувончини ҳам, аламини ҳам тилига чиқармай, кўзига жойлаган.

Иккита тўртликдан иборат иккинчи қисмда дастлаб ўтмишда шоирлар жўшқин ҳис-туйғулар ифодалангани учун шеърни “қуш тили” дейишгани эслатилади. Сўнгра Ойбек шеърни “юлдуз киприги” дея таърифлагани таъкидланади ва: “Ойбек – Ўзбекистоннинг киприги эди”, — дейилади. Яъни Ўзбекистон кўзга, Ойбек унинг кипригига ўхшатилади. Аёнки, киприк кўзни чанг, ғубор, кучли ёруғлик ва бошқалардан ҳимоя этишга хизмат қилади. Ойбек ҳам бутун умрини юрти, халқига бағишлаган. Шеър: “Сўнгги дам бошида сўнаркан осмон, ∕ Шоир кўзларини берди осмонга”, — деб тугалланади. Ойбекнинг суратларига қараган киши унинг кўзлари маънодор ва катта эканини пайқайди. Шеърда Ойбекнинг кўзлари беғубор, катта осмонга ўхшатилади. Бу чиройли топилма Ойбекнинг жисмига ҳам, ҳаёт йўлига ҳам жуда мос келади. Хуршид Даврон бошқа шеърларида ҳам ҳодисанинг ўзига хос жиҳатини белгилайдиган характерли деталларга эътибор қаратади ва уларни ҳис-туйғулари орқали нурлантиради. Ойбекнинг кўзлари катта, чақноқ экани суратларида ҳам билинади. Лекин “Ойбек” шеърида улар улкан шоирнинг теран маъноли сатрлари билан боғлиқ тарзда жуда таъсирчан таърифланади. Бошқа шоирлар Чўлпон, Абдулла Қодирий, Ойбек, Миртемир, Мақсуд Шайхзода, Усмон Носир, Миркарим Осим сингари улуғ ижодкорларга бағишлаб шеърлар ёзишган. Аммо Хуршид Давроннинг улар ҳақидаги битиклари алоҳида ажралиб туради. Шоир ушбу шеърларида ҳам шу шахсларнинг характери, ижодий фаолияти билан боғлиқ ўзига хос жиҳатни муҳим деталга жамлаб, жуда таъсирчан таърифлайди. Хуршид Даврон синчков, зукко бўлгани боис Ойбекнинг “Шеър – юлдуз киприги” деган чиройли таърифини топган. У кўпчиликка маълум бўлмаган ушбу таърифни кучайтириб, ундан “Ойбек”нинг авж нуқтасини ҳосил қилган. “Баҳордан бир кун олдин” муаллифи ўтмиш ҳодисаларига, бугунги кун воқелигига ана шундай нигоҳ билан қарайди ва кўпчилик назарида арзимас, майда туюладиган нарсалар теран ҳақиқатларни яшириб турганига ишора қилади.

“Ватан ҳақида етти ривоят”да ҳам шоир ижодига хос шу хусусият кўринади. Унда алоҳида ривоятлар нақл қилинса-да, Ватан тушунчаси уларни ўзаро бирлаштириб туради. Биринчи ривоятда дунёнинг ярмини эгаллаган Доронинг улкан лашкар билан ўзгалар юртини босиб олишга бориши, кўчманчи халқ эса саҳрога ичкарилаб кетавергани, Доро бу қавмга мақсадини маълум қилишга чопар йўллагани, кўчманчилар шоҳи босқинчилар лашкаридан қўрқмаслиги, аввал қандай яшаган бўлса, ҳозир ҳам шундай: кўчиб, чорвасини боқиб, ов қилиб юргани, чунки уларда душманлардан ҳимоя қилиш керак бўлган шаҳар, қишлоқлар йўқлиги, дашт кўчманчиларнинг уйи экани, у ерда бир мозор борлиги, душман ундаги қабрга тегинса, даштликлар ғазабга келиши, унгача Доро қўшинларига қарши чиқмаслигини билдиради. Доро бу гапни эшитгач, мозорини шу даражада муқаддас билган кўчманчиларни бўйсундириб бўлмаслигини тушуниб етгани баён этилади. Шеърда мозор кишилар учун Ватаннинг бир парчаси экани, аждодлар ётган маскан ҳам авлодларни асраши таъкидланади. Энг муҳими, шоир форс шоҳи Дорони ҳам, даштликлар шоҳини ҳам донишманд инсон сифатида кўрсатади.
“Боболар мозори” шеърида шоҳлар образи ноанъанавий талқин этилган. Чунки адабиётда Доро, Кир сингари ҳукмдорлар образини ёвуз, шафқатсиз босқинчи сифатида гавдалантириш анъанага айлантирилган. Хуршид Даврон Доро ва даштликлар шоҳининг мозорга муносабатини билдириш орқали уларнинг ўзига хос, янгича образини яратган.

“Бир парча ер” шеърида ёш ҳукмдор(афсонавий Мете — Ўғузхон)нинг душманлари уруш бошлаш учун баҳона ахтариб, оти, хотинини беришни талаб қилганда, буни бажаргани, аммо ўн икки ой бир томчи ёмғир тушмайдиган, гиёҳ ўсмайдиган бир парча ерни талаб қилишганида тоқат қилолмай, душман устига ҳужум бошлагани, душманнинг очкўз ҳоқони эса ўз лашкари билан қўрқиб қочгани нақл қилиниб: “Ватан ишқи доимо ҳақ! ∕ Неча замон ўтсаям. ∕ Аждодимиз бу халқ. ∕ Намунадир бизга ҳам!”, — деб хулоса чиқарилади. Учинчи ривоят Ватан тупроғи қудрати тўғрисида. Унда нақл қилинишича, Эрон шоҳи қўшни юртни босиб олгач, кунларини байрам қилиб ўтказади. Аммо тез орада мустамлака ўлкага исёнга тайёргарлик кўрилаётгани хабари етади. Эрон шоҳи вазирларини чақириб, бунга қарши чора топишни талаб қилади. Бош вазир нима бўлаётганини қўшни юрт шоҳининг ўзидан билиб олиш ва шунга қараб иш тутиш зарурлиги, бунинг учун Эрон шоҳи саройидаги боғ майдонининг ярмини қўшни юртдан келтирилган тупроқ билан қоплаш ҳамда исёнга тайёргарлик кўраётган ўлка ҳукмдорини бу ерга чақириш кераклигини айтади. Эрон шоҳи у барибир рост гапни айтмайди-ку деса, вазир қўшни ўлка ҳукмдори боғдаги юрти тупроғига қадам қўйганда дилидагини очиқ айтади дейди. Эрон шоҳи вазир айтгандай тайёргарликдан сўнг қўшни юрт ҳукмдорини саройига чақиртиради. У Эрон шоҳига таъзим қилиб, этагини ўпади. Доим унинг гапларини маъқуллаб туради. Эрон шоҳи бундай ҳукмдорни кўриб, унинг халқи исёнга журъат этмайди деб ўйлайди. Вазирнинг гапини эслаб, қўшни ҳукмдорни боққа бошлайди. У итоатгўйлик билан бош эгиб кета бошлайди. Аммо боғнинг ярмидан ўтганда қўшни юрт ҳукмдори қаддини тик тутиб, унинг халқи босқинчиларга қул бўлмаслиги, жанг қилиб, душманларини мағлуб этишини айтади. Шунда Эрон шоҳи эгилиб, боққа тўшалган қўшни юрт тупроғини қўлига олади ва ҳар қандай қудрат юрт меҳри олдида ожизлигини тушуниб етади. Шеърнинг: “Англади: юрт меҳри уйғоқ ∕ Дилни енгиб бўлмайди. ∕ Ҳатто бошин олсанг ҳамки, ∕ У барибир ўлмайди. ∕ Шуни ўйлаб вужудини ∕ Қучар армон титроғи, ∕ Қандай буюк кучдир ахир, Она Ватан тупроғи”,- ўринларида қадимий ривоят янгича талқин этилгани яққол сезилади.

“Лола гулли пиёла” шеъри Бобурнинг Ҳиндистондаги ҳаёти билан боғлиқ. Унда шоҳ Бобурнинг туғилган юртини соғиниб қийналгани таъсирчан нақл қилинади. Бунинг учун “Лола гулли пиёла” деталидан фойдаланилади. Бобур тожу-тахтдан кўнгли совиб, беҳаловат бўлиб қолганида атрофдагилар чора тополмай ташвишга тушишади. Иттифоқо, бенгаллик бир донишманд чолнинг бир кафт тупроққа қараб фол очиши хабари келади. Бенгаллик чолга мурожаат қилишса, донишманд Бобурни туғилган юрти хокидан ясалган, сиртига етти дона лола тасвири туширилган пиёла таъқиб этаётганини айтади. Кекса бек буни эшитиб: “О, Туркистон, муқаддас диёр!”, — деб йиғлаб юборади. Чунки у Самарқанддан келган карвондан шундай пиёлани сотиб олиб, Бобурга берганини эслайди. Бошқа беклар билан маслаҳатлашиб, пиёлани шаҳар четига элтиб, майда синдириб кўмади. Шундан сўнг Бобур соғайиб, ишини давом эттиради. Унга содиқ беклар эса ҳаловатидан айрилади. Чунки пиёла кўмилган жойда шом пайтида гулхандай бўлиб етти лола кўринаверади.

“Ватан меҳри” шеърида яқин ўтмиш – рус босқини билан боғлиқ воқеалар ҳикоя қилинади. Бу тарихий асосларга эга. Шеърда Кауфман рус босқинчиларига исёнкор Бобонни тутиб келтиришни буюради. Бобон ва унинг ёвқур йигитлари тутқич бермайди. Кутилмаган босқинчи рус аскарига ҳужум қилиб, тоғлар орасига беркинади. Аскарлар тоғ ҳудудини яхши биладиган кекса чол ва неварасини Кауфманнинг ҳузурига келтириб, шулар Бобон қаерга яширинганини билишади дейишади. Чол Кауфманга: “Мен Бобонни топиб бераман. Лекин аввал неварамнинг оёқ-қўлини боғлаб, тоғдан пастга ташланглар”, — дейди. Рус аскарлари чолнинг айтганини қилишади. Чол эса Кауфманга “Неварам қийноққа дош беролмасдан Бобоннинг қаерда эканлигини айтиши мумкин эди. Мен эса Бобонни қаердан топиш мумкинлигини айтмайман. Ўлдирсанг, ўлдир” деб туриб олади. Шеърда бу воқеа баёнидан кейин: “Аммо унут чолнинг ном, ∕ Унут бола номи ҳам. ∕ Ўч олинмай тошга дўниб ∕ Ётар улар қони ҳам. ∕ Бу қон фақат баҳор чоғи ∕ Униб чиқар гул бўлиб ∕ Ва сўроқлар: “Ахир қандоқ ∕ Яшаяпсиз қул бўлиб?!” . ∕ … Бақирсаям тол баргларин ∕ Айлантириб тилларга, ∕ Бу сас етмас музлаб ётган ∕ Ўчдан холи дилларга…”, — деб хулоса чиқарилади. “Ватан меҳри” 1989 йилда битилгани эътиборга олинса, шеърда кўзда тутилган мақсад кишиларда эрк ҳиссини уйғотиш, Ватан озод бўлишини исташ экани аёнлашади.

“Туз ҳақи” шеърида чоҳ кавлаб, хазинага тушган ўғрининг қоронғида ялтираган нарсани олмос-зумрад бўлса керак деб ялаб кўргани, туз экани аён бўлгач, ҳеч нарсани олмасдан чиқиб кетгани, ўғрининг бу ишидан шоҳ ҳайрон қолиб, ҳузуримга келиб сабабини айтса, гуноҳидан кечаман дегани, ўғри шоҳ ҳузурига келиб, бу ердан туз тотганим учун ҳеч нарса олмасдан кетдим дегани, шоҳ унинг мардлигига қойил қолиб яқин мулозим қилиб олгани баён этилиб, асосий муддаога ўтилади. “1989 йил” санаси қўйилган мазкур шеърда шўро даврида ўзбек замини бойликлари талаб кетилгани, халқнинг оғир меҳнат қилиб яшаши эътиборга олинмай, Ўзбекистондагилар фаровон яшайди деб маломат қилингани, бу тузни еб тузлуғига тупуриш экани таъкидланади.

“Ота қабри” “Ватан ҳақида етти ривоят”нинг сўнггиси бўлиб, унда уч ўғилнинг ота меросини эгаллаш йўлида қилган иши баён этилади. Айтилишича, ўлими яқинлашган қария уч ўғлини чақириб, мен оламдан ўтгач, қози ҳузурига борсангиз, у қайси бирингиз меросхўр эканингизни маълум қилади дейди. Чол дунёдан кўз юмгач, уч ўғил қозининг олдига боришади. Қози уларга тоғдаги ғорда бир қария яшайди. Ўша сизларга қайси бирингиз меросхўр эканингизни айтади дейди. Ўғиллар ғордаги чолга бориб учрашади. Чол уларга: “Отангиз тутуриқсиз экан. Меросхўри ким эканини айтмасдан ўлиб кетгани учун унинг мозорини бузинглар”, — дейди. Катта ва ўртанча ўғил меросни эгаллаш мақсадида отаси қабрини бузмоқчи бўлишади. Кенжа ўғил эса бунга йўл қўймайди. Ўғиллар чол ҳузурига қайтишади. Чол уларга қабрни бузишни сизларни синаш учун айтгандим: “Сиз икки жирканч ўғил ∕ Қайтмадингиз бу ишдан — ∕ Энг оғир гуноҳ бўлмиш ∕ Ота қабрин бузишдан”, — дейди ва кенжа ўғил меросга муносиблигини билдиради. Мустақилликка эришилмасдан аввал битилган ушбу шеърда ҳам қадимий ривоят нақлини тугатгач, шоир ўқувчиларга: “Бизлар қайси ўғилмиз, ∕ Айтгин, замондош ўртоқ, ∕ Тўнғичми, ўртанчами, ∕ Ё кенжами – ўйлаб боқ?!”, — деган савол беради. Шу ўринда муаллифнинг мақсади аён бўлади. У кўҳна ривоятларни нақл қилиш орқали мустамлака бўлиб яшашга кўниккан кишилар қалбида эрк, озодликка интилиш истагини уйғотмоқчи бўлади. Шоирнинг ана шунияти “Ватан ҳақида етти ривоят”ни бирлаштириб туради. Хуршид Даврон ривоятлар сюжетини баён этиш билан чегараланмайди. У воқеаларни ўз замонига боғлаб, замондошларига мурожаат қилади. Ўтмишда кечган ҳодисалар бугунги ва эртанги кунга ҳам дахлдор экани, уларда теран ҳикмат мужассамлигига эътибор қаратади. Таъсирчан тилда баён этилган ривоятлар ва улардан чиқарилган хулосалар юракка бориб етади. Янгича теран талқинлар шундай таъсирчанликни келтириб чиқаради. “Ватан ҳақидаги етти ривоят”нинг аҳамияти шундаки, Хуршид Даврон унда ўтмиш воқеаларининг эътибор қилинмаган энг муҳим жиҳатларини топиб, уларга янги мазмун, ҳаёт бахш этган. Шоир воқеликни содда, аниқ, тушунарли ифодалаган. У бошқа мавзудаги шеърларида ҳам сўзларни саралаб, нозик ҳис қилиб қўллайди.

Умуман, Хуршид Даврон ижодида тарихий мавзу кенг ўрин эгаллайди. У шеърий, насрий асарларида тарихий воқеаликни ўз замони билан боғлайди, ўтмиш ҳодисаларига бугунги куннинг илғор зиёлиси нигоҳи билан қарайди. Хуршид Даврон асарлари бошқа ижодкорларнинг шеър, қиссаларидан айни жиҳати билан фарқланади. У ҳодисаларнинг моҳиятини очишга, уларнинг янги жиҳатларига эътибор қаратишга интилади, воқеликка эҳтирос билан муносабат билдиради. Шеърлари негизида ички изтироб ётса-да, ҳиссиётга берилмайди. Унинг изтиробида ҳиссиёт мушоҳада билан бирлашиб кетади. Шоир ҳодисалар тўғрисида оҳисталик билан сўз бошлаб, жиддий мушоҳадага ўтади ва эҳтирос-ла хулоса чиқаради. Бу унинг шеърларига ўзига хос таъсирчанлик бағишлайди. Шоир тарихга дахлдор нарса-ҳодисаларни мушоҳада юритиш, мулоҳаза айтиш учун зарурий восита қилиб олади. Шеърлари замондошларига қаратилгани яққол билиниб туради. Хуршид Даврон кўпинча мақсадини яширмасдан, очиқча мурожаат қилади. Шеърлари жиддий фикр билан якунланади. Улардаги хулоса ўткирлигидан портлаш рўй беради гўё. Шоир айтиши зарур фикрни барчага тушунарли тарзда ифодалайди. Бунинг учун энг муносиб сўзларни топа билади.
Хуршид Даврон шеърларидаги образлар, ташбеҳ, метафоралар воқеликнинг ўзидан олинган, сунъий тарзда тўқилмаган. Уларнинг аксарияти ўтмиш билан боғлиқ. Албатта, Хуршид Даврон шеъриятда янги шакл, йўналиш яратган эмас. Янги шакллар узоқ замонлар мобайнида тайёрланади. У ҳис-туйғу, кечинмаларини Ойбек, Абдулла Орипов каби шоирлар ижод қилган шаклда ифода этади. Образларида ҳам сўз санъатининг моҳир намояндалари асарларидан ижодий таъсирланиш сезилади. Баъзи шоирларнинг шеърларида айрим сўзлар алоҳида ажралиб туради. Улар кўпинча шевага хос ёки архаик сўз бўлади. Шеърда айни сўзга урғу берилади. Хуршид Даврон ижодида эса бундай ҳолат кузатилмайди. Унинг сўзлари мантиқан боғланиб, асосий мақсадни ифодалашга хизмат қилади. Шоирнинг Ватанга чексиз муҳаббат, халқига адоқсиз меҳридан пайдо бўлган шеърларида ҳар бир сўз ўз ўрнида тургани аниқ билинади, ортиқча, тасодифий сўзлар кўринмайди. Бу ижодкорнинг ўзига хос маҳоратидан далолат.

Манба: Абдулла Улуғов. Қалб қандили: адабий-танқидий мақолалар. Адабий портрет. Адабий-танқидий очерк. Тошкент.,Akademnashr. 2013.

Xurshid Davronning she’rlari, qissalari uning yurt tarixini yurakdan his qilishini namoyon etadi. U vatanimizning o‘tmishi, bugungi kunini odamlar to‘g‘ri tasavvur etishi, har bir kishi yurti ravnaqi uchun chin dildan fidoyi bo‘lishini istaydi. Shoir Vatan to‘g‘risidagi she’rlarida chinakamiga dilini ochadi, o‘zini o‘ylantirgan muammolarni insonning asl qiyofasini ko‘rsatadigan ma’naviyat bilan bog‘laydi. Shoirning ijodi xuddi shu jihati bilan e’tiborni tortadi. Xurshid Davron Vatan haqidagi she’rlarida o‘zining og‘riqli kechinmalarini ifodalaydi. Ular hayotga keng miqyosdan qarab, “Vatan”, “millat” tushunchasini teran his qiladigan ziyoli insonning o‘ylari bo‘lib ko‘rinadi.

Abdulla Ulug‘ov
VATANGA MUHABBATDAN PAYDO…

Iste’dodli kishilar voqelikka boshqacha nigoh bilan qarashi, hodisalarning hamma ham ko‘ravermaydigan jihatlarini topa bilishi, hayotdagi o‘zgarishlarni sinchkovlik bilan kuzatishi, kishilarning holati, kayfiyatini nozik his etishi bilan boshqalardan ajralib turadi. Xususan, shoir, yozuvchi, adabiyotshunos, munaqqidlar so‘zning ohangi, ma’no tovlanishlarini boshqalardan ko‘ra teran tushunishadi, so‘zlardan, ulardan hosil qilingan ifodalardan benihoya ta’sirlanishadi. Xurshid Davron ana shunday ijodkorlar sirasiga kiradi. She’rlari so‘zni juda nozik his qilishidan, ularning rangini ko‘rib, ohangini farqlay olishidan dalolat beradi. Xurshid Davron ijodida vatan mavzusi alohida o‘rin tutadi, adibning she’riy va nasriy asarlari markazidan “qizil ip” bo‘lib o‘tadi. Shoir ushbu asarlarida ko‘proq tarixga murojaat qilib, xalqimizning shonli o‘tmishiga e’tibor qaratadi. Xurshid Davronning “Samarqand xayoli” (1991), “Sohibqiron nabirasi” (1995) asarlari temuriylar to‘g‘risida bitilgan asarlar orasida alohida ajralib turadi. “Samarqand xayoli” qissasi Bibixonim, “Sohibqiron nabirasi” Mirzo Ulug‘bek to‘g‘risida yorqin tasavvur beradi. Shoirning vatan mavzusidagi she’rlari, tarixiy-ma’rifiy qissalari adabiyot ko‘ngil ermagi emas, balki xalqi taqdirini o‘ylaydigan, uning uchun kuyinadigan fidoyilar qalbidagi iztiroblar izhori ekanini ko‘rsatadi. Ijodkorning ayni mavzudagi barcha asarlari Vatanga muhabbatdan, xalqiga mehrdan tug‘ilgani yaqqol bilinib turadi.

Shoir ham boshqalar qatori muayyan makon va zamonda yashaydi. U hamma qatori istiqomat qilayotgan muhitidan ta’sirlanadi. Shoirning o‘zgalardan farqli jihati shundaki, u tevarak-atrofidagi hodisalarga, turmushdagi mavjud muammolarga befarq qarab turolmaydi. U eldoshlarining shodligidan hammadan ko‘proq quvonadi, tashvishlaridan barchadan ko‘proq kuyinadi. Shuning uchun shoir she’rlarida yurtdoshlarining dardi, g‘ami, quvonch-shodligi, erksizligi va ozodligi, tirikchilik mashaqqatlari, go‘zal orzu-umidlarini kuylaydi. Chunki chinakam shoirning qalbida boshqa odamlarning g‘ami va shodligi aks etadi. Shoir “Vatan” deganda avvalo odamlarni – o‘tgan ajdodlar va bugungi kun kishilari, kelgusi avlodlarni nazarda tutadi. Chunki Vatan faqat tuproqdan iborat emas. Vatan ko‘zga ko‘rinadigan va ko‘rinmaydigan barcha narsani qamrab oladi. Har bir kishi uchun xalqi ham Vatandir. Odam tug‘ilgan, o‘sib-ulg‘aygan joyining yerini emas, avvalo, undagi kishilarni yaxshi ko‘rishi, ajdodlarini eslashi, unutmasligi, zamondoshlarini qadrlashi, kelgusi nasllar uchun qayg‘urishi kerak. Har bir kishining vatanini sevishi, yurtiga muhabbati shunda bilinadi. Chunki odamning hayoti, baxti, quvonchi, g‘am-tashvishlari, o‘y-kechinmalari bevosita boshqalar bilan bog‘liq holda kechadi. Kishining ota-bobolarini xotirlab, zamondoshlari hayotidagi muammolar to‘g‘risida o‘ylashi, yon-veridagi odamlarga qo‘lidan kelgancha yordamlashishi ham vatanparvarlik sanaladi. Ajdodlar yashab o‘tgan zaminning tuprog‘ini qadrlash, undagi oddiy tosh, giyohga mehr bilan qarash, ota-bobolar e’tiqodi, urf-udumlarini avaylash ham odamning vatanparvarligini bildiradi.

Xurshid Davronning she’rlari, qissalari uning yurt tarixini yurakdan his qilishini namoyon etadi. U vatanimizning o‘tmishi, bugungi kunini odamlar to‘g‘ri tasavvur etishi, har bir kishi yurti ravnaqi uchun chin dildan fidoyi bo‘lishini istaydi. Shoir Vatan to‘g‘risidagi she’rlarida chinakamiga dilini ochadi, o‘zini o‘ylantirgan muammolarni insonning asl qiyofasini ko‘rsatadigan ma’naviyat bilan bog‘laydi. Shoirning ijodi xuddi shu jihati bilan e’tiborni tortadi. Xurshid Davron Vatan haqidagi she’rlarida o‘zining og‘riqli kechinmalarini ifodalaydi. Ular hayotga keng miqyosdan qarab, “Vatan”, “millat” tushunchasini teran his qiladigan ziyoli insonning o‘ylari bo‘lib ko‘rinadi.

She’r shoirning barcha hislarini oshkor qiladi. Chunki chinakam shoir she’rda qalbini to‘la-to‘kis ochadi. U boshqa paytda kayfiyat, kechinmalarini pardalab, yashira oladi. Ammo she’r bitayotganida u bunday qilolmaydi. Shu bois Xurshid Davron: “Sen qo‘rquvni qanchalik yashir, ∕ She’r qiladi baribir oshkor. ∕ Qo‘rqoq bo‘lsang, qo‘rqoq bo‘lar she’r, ∕ Mardman, deb jar solmog‘ing bekor. ∕ Ona yurtni kuylamoq uchun ∕ Xuddi she’rga bergandek yurak ∕ Uni yurtga bermoq uchun ham ∕ Doim tayyor turmog‘ing kerak”¹, — deydi. (¹Davron X. Bahordan bir kun oldin ∕ She’rlar, rivoyatlar, tarjimalar. – Toshkent: Sharq, 1997.-B.18.)

Xurshid Davronning mustaqillikka erishilmasdan avval yozgan she’rlarining aksariyatida erk va ozodlik to‘g‘risida so‘z yuritiladi. Shoir Vatani ozod bo‘lishini istayotganini izhor etadi. Uning bu mavzudagi she’rlari ma’no-mazmuni, g‘oyasi jihatidan O‘zbekiston mustaqilligini orzu qilgan shoirlarning she’rlarpiga to‘la uyg‘un keladi. Usmon Azim: “Ona, Vatan – ulug‘ dard, ∕ Ona, Vatan bog‘ bo‘lsin. ∕ She’rda suratin chizsam ∕ To‘rt muchasi sog‘ bo‘lsin”, — degan bo‘lsa, Xurshid Davron: “Hurlik – faqat inqilob emas, ∕ Hurlik – Vatan! ∕ Vatan – hurlikdir. ∕ Vatansiz har qanday ozodlik ∕ Dilni xo‘rlar, ∕ Qullik – zorlikdir!”, — deydi. Xurshid Davron va tengdoshlarining Vatan to‘g‘risidagi she’rlari insoniy tuyg‘ularga yo‘g‘rilgani bilan diqqatni jalb etadi.

Adabiyotda inson hayoti haqida so‘z yuritiladi. Inson hayoti esa juda murakkab voqealar bilan kechadi. Bu voqealar ijtimoiy va shaxsiy xarakterga ega bo‘ladi. “Ijtimoiy voqealar” deganda insonning jamiyat bilan bog‘liq hayoti, u yashagan davr va muhit nazarda tutiladi. Shaxsiy voqealar esa kishining aynan o‘zi bilan bog‘liq hodisalardir. Voqealarni bu tarzda tasniflash nisbiy bo‘lib, ular kishilar hayotida yaxlit namoyon bo‘ladi. Insonning tarjimai holi, orzu-armonlari bevosita uning Vatani bilan bog‘lanadi. Chunki Vatan har bir kishining hayotini to‘laligicha qamrab oladi. Shu boisdan Vatan mavzusi barcha davrlarda adabiyotda muhim o‘rin egallaydi. Adabiyotdagi barcha mavzular, qaysidir darajada, Vatan mavzusi bilan tutashadi. Tabiat yoki tarix to‘g‘risida, Ona yoki muhabbat haqida so‘z yuritilganda gap, albatta, Vatan bilan bog‘lanadi.

Xurshid Davron she’rlari markazida Vatan turadi. Uning boshqa mavzudagi she’rlarida ham ona yurt, uning tarixi to‘g‘risida so‘z ketadi. Adabiyotning avvali bilan tutash bu mavzu ijodkordan katta mas’uliyat talab qiladi. Unga yuzaki yondashib bo‘lmaydi. Xurshid Davron she’rlarida “Vatanim, seni sevaman. Yurtim, sen uchun jonimni fido qilaman” demaydi. U boshqa ijodkorlarning vatan to‘g‘risida aytgan fikrini o‘zgartirib takrorlamaydi. Vatanga mehrini o‘z so‘zi, o‘z ovozida izhor etadi. Uning she’rlarida Vatani mustamlaka ekanidan iztirob chekayotgan insonning dardi, alami aks etadi. Shoirning O‘zbekiston mustaqillikka erishgunga qadar yozgan she’rlari asosida Vatan ozodligi istagi turadi. Ularda mustamlakadan azoblanayotgan, erkka talpinayotgan millatparvar kishilarning istak-intilishlari ifodalanadi. “Erk guli” she’rida: “ — Erk guli bor derlar, buvijon, ∕ Shul gul haqda menga so‘ylab ber. ∕ U gul qayda o‘sar shodumon, ∕ Aytgin gulning makoni qayer? ∕ – O, bolajon, bu sirni bilsang, ∕ G‘am kelaru diling qisadi. ∕ U gul Erk deb jon bergan erlar ∕ Mozorlari uzra o‘sadi”¹, — deyiladi. (¹Davron X. Bahordan bir kun oldin. (She’rlar, rivoyatlar, tarjimalar. – Toshkent: Sharq, 1997. – B.35.)

Vatan mavzusi ijtimoiy-siyosiy xarakterda bo‘lib, bu xususda so‘z yuritganda davrning mafkurasi e’tiborga olinadi. Ijodkor Vatan haqida mulohaza bildirayotganida o‘z zamonasi siyosatidan kelib chiqadi. Abdulla Oripov, Erkin Vohidovning Vatan haqidagi she’rlari Xurshid Davron, Usmon Azim, Sirojiddin Sayyidning shu mavzudagi she’rlaridan ancha farq qiladi. O‘tgan asr o‘ttiz-yetmishinchi yillarida ijodkorlardan “Vatan” deganda Sho‘ro davlatini nazarda tutish talab qilingan. Shuning uchun G‘afur G‘ulom, Hamid Olimjon, Maqsud Shayxzoda singari shoirlar “Sovet Ittifoqi – mening Vatanim” deb she’rlar bitgan. Mustabid siyosat ularga “Mening Vatanim – O‘zbekiston” deyishga yo‘l bermagan. Shunday deganlar millatchilikda ayblanib, sho‘ro tuzumi dushmani sifatida ta’qib ostiga olingan, turmaga tashlangan, yo‘q qilingan. 60-70-yillarda ham shoirlar o‘z vatani haqida she’r yozganida, albatta, sho‘ro tuzumini sharaflagan. Bunga majbur bo‘lishgan. Abdulla Oripov mashhur “O‘zbekiston” she’ri (1963)ning yaratilishi xususida gapirarkan: “U davr mafkurasini hozirgi yoshlar bilmaydi. Uning talablari o‘ta qat’iy va qattiq edi. Jumladan, Amir Temur bobomiz haqida gapirish mumkin emasdi. Shu joyni “oqsoq jahongir” deb olganman. Menda sarbadorlarning harakatlariga munosabat bildirish tuyg‘usi bor edi. Sarbadorlar ham isyonchilar – tuzumni ag‘dargan odamlar. Mafkuraga u ham, bosqinchilarga qarshi kurashgan Muqanna, Torobiylar ham yoqmas edi. Va men bu she’rni bitkazib, nashr qilish uchun olib borganimda Lenin va inqilobni qo‘shmasangiz bo‘lmaydi deyishdi. O‘sha joyda “Bosh ustingga keldi inqilob” degan satrlar bor. Va qofiyasi kelib: “Qonga to‘ldi kafanim manim, O‘zbekiston – Vatanim manim”, — degandim. Bu bir joyda e’lon ham bo‘lgan. Keyin ular: “Inqilob sizning kafaningizni qon qildimi?”, — deyishdi… “Lenin” degan so‘zlarni kiritgan paytlarim bo‘lgan. Bu redaksiyaning talabi va shu she’rni e’lon qilish, unga yo‘l ochish maqsadida qilingan”, ¹ — deydi.( ¹Oripov A. Quyosh bekati (She’rlar, maqolalar, suhbatlar, tarjimalar. – Toshkent: Sharq, 2010. – B.384.) Hamid Olimjon, G‘afur G‘ulom, Oybek, Maqsud Shayxzoda, Mirtemir kabi shoirlar ham Vatan mavzusida, xalq ozodligi, inson erki to‘g‘risida o‘z davri mafkurasi imkon bergan darajada mulohaza yuritgan. Shuning uchun ular ayni she’rlarida o‘zbek xalqi taqdirini rus xalqi bilan bog‘lashgan. 80-yillarda ham ahvol o‘zgarmadi. Xurshid Davron va uning tengdoshlari o‘sha paytda O‘zbekiston mustaqil bo‘lishi shartligi, o‘zbek xalqi dunyodagi boshqa ozod xalqlar singari erkinlikka erishishi zaruratini ochiq-oshkor aytolmagan. Bu gaplar pardalab, obrazlarga o‘rab aytilgan.

Xurshid Davron erk, ozodlik haqida so‘z aytish uchun tarixni vositaga aylantirgan. Uning turli mavzudagi she’rlarida, albatta, tarix tilga olinadi. Aytish mumkinki, tarixiy voqealikka e’tibor qaratish Xurshid Davron ijodiga xos asosiy xususiyat sanaladi. Adabiyotshunos Ibrohim G‘afurov bu xususda fikr bildirar ekan: “Klod Lorren suvratlarini ko‘rganman. Ularda qasrlarning vayronalari juda qadim zamonlardan qissalar aytayotganday… Xurshid Davronning she’rlarini o‘qiganda Klod Lorren suvratlari yodga tushadi. O‘xshashlik bor ular o‘rtasida. Bu she’rlarda tarix dam hayqiradi, dam uzoq sukutga ketadi. Xurshid Davronga san’at, kitoblar, tarix, qadim adabiyot ko‘proq ilhom beradi. Uning she’rlarida davrimizning ziyoli kishisi obrazi ancha boy kechinmalari bilan gavdalanadi” – deb ta’kidlaydi.¹( ¹Davron X. Bahordan bir kun oldin. – Toshkent: Sharq, 1997. – B.3.) Ammo bundan Xurshid Davron o‘tmishga oid voqealarni esga oladi, qayd etadi degan xulosa chiqmaydi. U o‘tmishga bugungi kun kishisi sifatida qaraydi. O‘z zamoni bilan olis tarix, kechagi kun o‘rtasida mustahkam bog‘liqlik borligini his qiladi. Hayotga teran qaraydigan ijodkor voqealikka hamisha shunday munosabatda bo‘ladi.

Xurshid Davron ermak uchun she’r bitmaydi. She’r yozish uning uchun shunchaki ko‘ngilxushligi emas, ichki ehtiyojga aylangan. Ichki bir kuch uni yozishga undaydi. Shu boisdan u: “She’rni oq qog‘ozga yozib qo‘ymayman”, — deydi. U she’rni “dilini yoritadigan sham” deb ataydi. “Adirdan maysa unib chiqqanidek, mendan she’r unib chiqadi. Qush daraxtga qo‘nganidek, she’r menga qo‘nadi. Osmondan yomg‘ir tomchilab yoqqanidek mendan she’r oqadi. Qor zaminni ko‘mganidek, she’r meni ko‘madi”, — deydi. She’r uning uchun nima ekanini ta’riflaganda ham: “Nay kabi labimga bosaman uni, ∕ Erk uchun qilichdek qo‘lga olaman. ∕ She’r yozgan paytimda Ko‘hakka chiqib ∕ Osmonga tikilgan mahzun bolaman”, — deya Vatani mustaqil, ozod emasligidan o‘ksinadi.

Albatta, mavzu o‘z-o‘zicha ahamiyatga ega emas. Ijodkorning voqelikka subyektiv hissiy munosabati har qanday mavzuga ta’sirchanlik baxsh etadi. Agar ijodkor yangi fikr aytmasa, hodisaning yangi jihatiga e’tiborni tortmasa, eng dolzarb mavzu ham jo‘n bo‘lib qoladi. Xurshid Davron Vatan mavzusidagi she’rlarida ham, boshqa mavzudagi asarlarida ham voqealikka munosabatini bildirib, uning hali e’tibor qilinmagan yangi qirrasiga diqqatni jalb etadi. Bu “Erk guli” she’rida aniq ko‘rinadi. Shoir mozorlarda o‘sgan gulni “erk guli” deb ataydi. Chunki bu yerda elining erki, yurtining ozodligi uchun kurashib, jon berganlar yotibdi deydi. “Qodiriyning so‘nggi surati” she’rida Xurshid Davronning hissiyot orqali mushohada qiladigan shoir ekanligi aniq anglashiladi. Ulug‘ adibning so‘nggi suratiga qarab, o‘yga toladi. “O‘tkan kunlar”day o‘lmas asarni bitgan ulug‘ adibning yuz-ko‘zida cheksiz alam va iztirob muhrlanib qolgani, uning qorachig‘ida hasrat yonayotganini ko‘radi. Uzoq tunlar surat bilan so‘zsiz suhbat quradi. Shoir va adib surati o‘rtasidagi dil suhbati tugamaydi. Shoir suratga qarab, she’r o‘qiganida adib o‘ychan tinglaydi. Shoir bu suhbatdan benihoya mutaassir bo‘ladi. Adib o‘zining eng qadrdon kishisi ekanini, shoirning kechinmalari, iztiroblarini yon-veridagilar emas, aynan u tushunishi, his qilishini anglaydi. Shuning uchun: “Yo‘llarimda uchrasa xato, ∕Qiynab qo‘ysa elim hasrati, ∕ Kelib sendan tilayman panoh, ∕ Qodiriyning so‘nggi surati”, -deydi.

Xurshid Davronning boshqa mavzudagi she’rlarida ham tarixga shunday hurmat, ishonch bilan qaraladi. U o‘tmishga nazar solarkan, undan o‘ziga kerakli quvvat oladi. Tarixni tilga olganda, voqealarni birma-bir sanab, yashab o‘tgan mashhur siymolar nomi, jasorati, xizmatini o‘quvchiga eslatib o‘tirmaydi. Tarixiy mavzudagi aksariyat asarlarida ulug‘ shaxslarning nomi tilga olinib, o‘tmishdagi voqealarga turli ishoralar qilinadi. Abdulla Oripovning “O‘zbekiston – Vatanim manim”, Erkin Vohidovning “O‘zbegim” she’rlari bunga misol bo‘la oladi. Qasida janridagi ushbu she’rlarda xalqimiz tarixining turli davrlariga o‘ziga xos sayohat qilinadi. Tarixda nom qoldirgan shaxslarning faoliyati ta’kidlanadi. Juda mashhur mazkur she’rlar negizida xalqimiz tarixidan g‘ururlanish, ajdodlardan faxrlanish hamda shunday xalqning mustamlaka ekanidan iztirobga tushish hissi turadi. She’r asosida maqtanish, madhiya tursa, uning ta’sir kuchi tezda so‘nadi. Turli bayram, tantanali tadbirlar munosabati bilan madhiya xarakteridagi she’rlar ko‘p bitiladi. Zarurat, buyurtma bilan yozilgan bunday she’rlar sal vaqt o‘tgach, eskirib, yaroqsiz bo‘lib qolgan matohday chiqitga chiqadi. Agar she’r negizida shoirning iztirobi tursa, u qaysi mavzuda bo‘lishidan qat’i-nazar, zamonlar o‘tsa-da, ta’sir kuchini saqlab qoladi. Asosida ijodkor iztirobi turgan asar, qaysi janrda bo‘lmasin, hamisha yangi bo‘lib qolaveradi, hech qachon kishilarni befarq qoldirmaydi. Qadimiy xalq qo‘shiqlari, kuylari, adabiyot tarixi, san’at tarixi shundan dalolat beradi.

Xurshid Davron hissiyot orqali mushohada yuritadigan ijodkor bo‘lgani bois barcha mavzudagi she’rlari negizida ichki iztirob yotadi. U kuz manzarasini yonayotgan gulxanlarga o‘xshatadi. She’rda uning voqelikni ichki dard, iztirob bilan kuzatishi seziladi. Kuz dardli o‘ylarni uyg‘otib yuborgani uchun: “Daraxtlarda lovillar gulxan, ∕Yuragimda uning tafti bor. ∕ Bog‘chadagi xazonlar bilan ∕ Uchib yurar kechagi bahor ∕ Meni tashlab ketmoqchi do‘stni ∕ To‘xtatmoqchi bo‘lganday bu on, ∕ Men jimgina qo‘lim cho‘zaman ∕ Yonayotgan gulxanlar tomon”, — deydi. Xazon – kuzning ramzi. Chunki kuzda dov-daraxt barglari, o‘t-o‘lanlar sarg‘ayib, xazonga aylanadi. Bu paytda yaproq sarg‘ish-qizg‘ish rangga kiradi. Yaproqlari sarg‘ish-qizg‘ish daraxtlar yonayotgan gulxanga o‘xshaydi. Xurshid Davron boshqa she’rlarida ham bir-biriga aloqador tushunchalardan shu tarzda keng foydalanadi. Shoir she’rlarida ko‘pincha hodisalariga tasavvuridagi tushunchalar asosida yondashadi. U olov-gulxan bilan kuz faslidagi daraxtlar yaprog‘i o‘rtasida o‘xshashlik ko‘radi. Boshqa shoirlar singari Xurshid Davron ham she’rlarida metaforadan keng foydalanadi. “Metafora” yunoncha so‘z bo‘lib, “ko‘chirish” degan ma’noni bildiradi. Metafora narsa-hodisalar o‘rtasidagi o‘xshashlikka asoslanadi. Metaforaning o‘xshatishdan farqi shundaki, unda o‘xshatilayotgan narsa tilga olinmagan holda, uning ma’nosini o‘xshayotgan narsa bildirib turadi. O‘xshatish yoki tashbeh -dek, -day qo‘shimchalarini qo‘shish, go‘yo, xuddi, yanglig‘, bamisoli, kabi, singari, misoli so‘zlarini qo‘llash orqali hosil qilinadi. Ba’zan ushbu vositalarsiz ham tashbeh yaratiladi. Masalan: umr – oqar daryo. Ba’zan she’rlarda metafora va o‘xshatish – tashbeh yonma-yon ham keladi. Xurshid Davronning yuqoridagi “Yonayotgan gulxanlar” she’rida shu holat kuzatiladi. She’r:”Ko‘z o‘ngimda bepoyon bog‘lar, ∕ Yaproqlarda tillarang g‘ubor. ∕ Yaqinlashib qolgandek tog‘lar, ∕ Havo shunday tiniq, beg‘ubor”, — deb boshlanadi. She’rning birinchi bandidagi ikkinchi misra (“Yaqinlashib qolgandek tog‘lar”)da o‘xshatish san’ati qo‘llangan. “Daraxtlarda lovillar gulxan” misrasi ham metaforaga aniq misol bo‘la oladi. She’rdagi “Tumanlarni quchoqlagan tong” misrasi metaforadir. “Yashirin o‘xshatish” deb ta’riflanadigan metaforada ijodkorning tasavvuri miqyosi, undagi tushunchalarning uyg‘unligi namoyon bo‘ladi.

“Samarqandda oydin tun” she’rida: “Arvohlarning bezovta tushi – ∕ Chinorlarni silkitgan shamol” ∕ , — deyiladi. Ushbu metaforada shoirning hissiyot, kechinmalari ifodalanadi. Ayni chog‘da unda so‘zlarning kundalik muloqotda sezilmaydigan jihatlari ko‘rinadi. Ushbu satrdagi so‘zlar alohida holida ta’sirchanlik kasb etmaydi. She’rda ular odatdagi so‘zlashuvda ko‘rinmaydigan qirralarini namoyon qilib, turfa hissiyot, kechinmalar uyg‘otadi. Shoir ushbu she’rini: “Mudroq nigoh bilan boqaman, ∕ Moziy yodi meni qilar mast. ∕ Go‘yo daryo aro oqaman – ∕ Manzilimni hech kimsa bilmas…” ∕ deb tugatadi. U tarixga bo‘lakcha mehr bilan qarashini, o‘tmish bilan bog‘liq narsa-hodisalar uni ohanrabo kabi o‘ziga tortishini shu tarzda ta’kidlaydi. Tevarak-atrofda ro‘y berayotgan adolatsizlik, nohaqlik, boylar, amaldorlarning beboshligi kishilar ko‘nglidan olijanoblik, ertangi kunga ishonch hislarini sitib chiqaradi. Bunday paytda barchaning qalb qandili hasad, alam, iztirob illatlaridan xira tortadi. Odamlar faqat o‘tmishga qarab tasalli olmoqchi bo‘ladi.

Shoirning tarixga murojaat qilgan she’rlari markazida qayg‘uga cho‘mgancha iztirob bilan mushohada yuritayotgan o‘ychan inson obrazi turadi. Yuksak ideallarga intilgan ijodkor asarlarida shunday inson obrazi ko‘rinadi. U o‘tmishni o‘rganishga, uni bugungi kun bilan bog‘lashga intiladi. “Ketaman “Devonul lug‘otit turk”ka ∕, Hasratim, quvonchim olib ketaman. ∕ Moziyni bugunga, zaminni ko‘kka, ∕ Qalbimni “Devonul lug‘otit turk”ka∕ Ulay deb ketaman, bir kun yetaman”, — deydi. Koshg‘ariy unga eshik ochib chiqadi va “Salom, nabiram!” deb aytadi. Shoir ushbu she’rlarida bobolar ruhi har bir kishiga ezgu ishda madadkor bo‘lishi, tarix xalqni ruhlantirishini, shu tarzda ta’kidlaydi. Xurshid Davronning she’rlarida qalb, yurak, ko‘ksim, hijron, qon, tosh, daraxt, quyosh, hayot kabi so‘zlar faol qo‘llanadi. Ushbu she’rda ham: “Qalbimni “Devonu lug‘otit turk”ka ulayman”, “Qora ko‘k chodirin so‘z ila tilib, ∕ Mangraygan chaqmoqni olaman yulib, ∕ Ko‘ksimga tilmochdek uni taqaman”, — deyiladi. “Mangraygan” “Devonu lug‘otit turk”dagi so‘z. “Chaqnagan” ma’nosini anglatadi. “Qora” so‘zi ushbu o‘rinda “katta” ma’nosini bildiradi. “Qora ko‘k chodiri” deganda “bepoyon osmon” nazarda tutiladi. Shoir osmonni so‘z bilan tilmoqni, shu payt chaqnagan chaqinni ko‘ksi – yuragiga tilmoch, ya’ni tarjimon qilishni istaydi. U Mahmud Koshg‘ariyning “Devonu lug‘otit turk” asari biz uchun beqiyos ahamiyatga ega ekanini shu tarzda ta’kidlaydi. Ushbu qadimiy lug‘at so‘zda davr yashashini ko‘rsatadi. So‘zlar ham xuddi odamlar kabi yashab o‘tadi – tug‘iladi va o‘ladi. Ular mana shu oraliqda xalqning hayotini harakatlantirib, uni tarixga muhrlaydi. So‘zlarning lug‘atlardagi izohisiz tarixni to‘liq tushunib bo‘lmaydi. Lug‘atlar moziyni bugun bilan bog‘laydi. Ular odamlarni ajdodlarining quvonchi, dard, hasrati bilan yaqindan tanishtiradi. Lug‘atlar bilan tanishganda har bir odam nafaqat o‘tmishdan xabardor bo‘ladi, balki o‘zining ko‘p hollarini ham bilib oladi.

Har bir kishi tarix bilan tanishayotganida iztirobga tushadi. Lekin uning ko‘nglida ezgu his-tuyg‘ular uyg‘onadi. Chunki odam yolg‘izlik, shafqatsizlik, johillik qoldirgan asoratlarni ko‘rganida zo‘rlik, zulm inson sha’niga yarashmaydigan jirkanch ish ekanini anglaydi. Xurshid Davron Mahmud Koshg‘ariy, Bibixonim kabi tarixiy siymolar, Abdulla Qodiriy, Maqsud Shayxzoda, Mirtemir singari ulug‘ ijodkorlar to‘g‘risidagi she’rlarida erksiz el hasratini ifoda qiladi. Mustamlaka elning ahvoli uni iztirobga soladi. Shuning uchun tarixga murojaat qilib, el-yurt dardi bilan yashab o‘tgan ulug‘ siymolarga hasrat qiladi. Chunki o‘zini ular bilan ruhan yaqin his etadi. Kishilar yonma-yon yashashi, lekin bir-birini tushunmasligi mumkin. Qarama-qarshilik, nizo, mojarolar bir-birini tushunishni istamaslikdan kelib chiqadi. Ammo turli davrda, bir-biridan juda uzoqda yashagan kishilar ba’zan qadrdon bo‘lib qoladi. Ijodkor o‘ziga ruhan yaqin insonni topish maqsadida tarixni o‘rganadi. Ular zamondoshlarida topolmagan o‘zlari istagan xislatni o‘tmishda yashab o‘tgan siymolarda ko‘radi. Xurshid Davronning tarixiy siymolarga bag‘ishlangan she’rlarida uning shunday istagi ayonlashadi. Shu boisdan yon-veridagi odamlarga murojaat qilmay, Qodiriy suratidan panoh tilaydi. Zamondoshlari emas, Mahmud Koshg‘ariy uni “Salom, nabiram!” deya kutib olganini aytadi. Unga Hoji Abdulazizning qo‘shiqlari yurak bayti, so‘zlari faryodi bo‘lib tuyuladi. Shoir nazarida bu hofiz “Ushshoq”ni ijro etganida asrlar bo‘yi osmonga bo‘y cho‘zib turgan minorlar qalqib, qadimiy chinorlar bir-birining ko‘ksiga bosh qo‘yadi, Go‘ri Amir dahmasidagi oppoq tosh o‘kirib, uning ostida yotgan Mirzo Ulug‘bekning ko‘zida yosh qalqadi. Bu qo‘shiq yangraganida moychechaklar sarg‘ayib, ularning bargida toshlarning ko‘z yoshi sirg‘aladi, havo dardga qoriladi. Shohizindadagi qirq zina qirqqa bo‘linib, qo‘shiqning pardalariga aylanadi. “O, Hoji bobo sasi naqadar g‘amgin, mahzun”, — deydi shoir. Ushbu satrda she’rning mundarijasi mujassamlashdi. Bu misra turli talqinlarga imkon beradi. Uni inson hayoti azob-uqubatlarga to‘la degan ma’noda ham, bu g‘amginlik, mahzunlik sababi yurt mustamlakada ekani bilan bog‘liq deb ham tushunish mumkin.

So‘z nafaqat ma’noni, balki insonning kayfiyati, ruhiy holatini ifodalaydi. Hoji Abdullaziz singari ulug‘ hofizlar o‘z qo‘shiqlarida so‘zlarning mana shu qirralarini ochib beradi. Ularning qo‘shiqlarida so‘zlar odatdagidan boshqacha ohang kasb etadi. Bu ohanglarda avval sezilmagan ma’nolar namoyon bo‘ladi. Shu bois bu qo‘shiqlar tinglovchilarni o‘z og‘ushiga oladi. Ular o‘zlarida kutilmagan holatni his qilishadi va ko‘ngillarida ezgu kechinmalar tug‘iladi. Shoir Hoji Abdullaziz kuylagan “Ushshoq”ni tinglaganida ohanglar bilan yovshan hidi orasida bog‘liqlik borligini sezadi. Bu aloqadorlik shoirning favqulodda topilmasi sanaladi. “Rasadxona shahardan qirlar tomon yugurar ∕ Va uning nafasiga yovshanning hidi urar” satrlari “Hoji Abdullaziz haqida qo‘shiq” she’rining avj nuqtasi bo‘lib ko‘rinadi.

Ijodkorning ta’sirchan qalbida tevarak-atrofdagi barcha narsa aks sado beradi. Kimningdir bexosdan aytgan so‘zi, notanish kishining ovozi, nigohi, daraxt tanasida ko‘rina boshlagan kurtak, havoda uchib yurgan birgina barg, ko‘lmakda ko‘ringan nur, osmondagi olis yulduzlar shu’lasi, hayotda yuz beradigan turli voqealar, o‘tmishdan qolgan xarobalar, osori aqtiqalar ijodkor qalbida turfa xil fikr uyg‘otadi. U o‘zi ko‘rgan, eshitgan har bir hodisadan ta’sirlanadi. Xurshid Davronning she’rlari ham shundan dalolat beradi. Ularda shoirning ko‘rgan, kuzatganlari ifodalanadi. Shoir she’rlarida ifodalangan fikrni, ulardagi obrazli ifodalarni yillar davomida zarralab to‘plagani seziladi. Chunki u she’rlarida turli tushunchalar, hodisalarni yaxlit birlashtiradi. Masalan, “Erib ketar xira tumanlar” she’rida tuman, yalpiz, osmon, ko‘z, qayrag‘och guli, tush, oqshom, maysa, adir, shamol, tomdagi to‘sin, olcha, deraza, yurak, sabza o‘t, shabnam, Vatan, yer osti, jangchi haqida so‘z ketadi. Shoir o‘z holida bir-biriga aloqasiz bu tushunchalar o‘rtasida mustahkam bog‘liqlik borligini juda ishonarli ifodalab beradi. Mutolaa qilayotganda, tinglayotganda kishi she’rdagi tushunchalar bir-biriga mutlaqo yaqin emasligi xususida o‘ylab o‘tirmaydi. Bu uning xayoliga ham kelmaydi. Chunki shoir she’rda har biri o‘zicha bir dunyo hodisalarni bir butun qilib, tasavvurda g‘aroyib yaxlit manzara hosil qiladi. U bunday deydi: “Erib ketar xira tumanlar, ∕ Kapalakdek uyg‘onar yalpiz, ∕ Osmonda daryo bo‘lib tuyular, ∕ O‘tlar uzra chopqillaydi ko‘z. ∕ Qayrag‘ochning guli – mitti jon -∕ Jaranglaydi – taralar atir. ∕ Va tushlarga kirar bu oqshom ∕ Maysalarni quchoqlab adir. ∕ Shamol yelar erkin, quturib, ∕ Quriy boshlar tomlar to‘sini. ∕ Gullayotgan olchani ko‘rib, ∕ Derazalar ochar ko‘ksini. ∕ Yoritgancha to yurak ichin ∕ Sabza o‘tlar shabnamga qonar. ∕ Vatanini sog‘inmoq uchun∕ Yer ostida jangchi uyg‘onar”. Ko‘rinib turibdiki, she’rda o‘xshatish, metafora, jonlantirish kabi san’atlar bir-biriga bog‘lanib keladi. Shoir ular vositasida aloqasiz tushuncha, hodisalarni uzviy birlashtirishga erishadi.

Badiiy san’atlar fikrni ta’sirchan ifodalash imkonini beradi. Ijodkorlar sho‘ro davrida ulardan fikrni pardalash maqsadida foydalanishgan. Chunki sho‘ro davrida erk, ozodlik to‘g‘risida to‘g‘ridan-to‘g‘ri gapirishga yo‘l qo‘yilmagan. Hatto, oddiy xabarlar ham senzor nazoratidan o‘tkazilgach, e’lon qilingan. Senzura xodimlari har bir so‘z nimaga ishora ekaniga e’tibor berishgan. Sho‘ro davrida adabiyot va san’at asarlarining, tarix, falsafa kabi fanlardagi tadqiqotlarning ham dastlab mafkuraviy jihatiga qaralgan. Sho‘ro mafkurasida mos kelmaydigan har qanday qarash taqiqlangan. Asarlarning taqdiri ma’muriy tarzda hal qilingan. Mana shunday mustabid zamonda ham ijodkorlar o‘zlarining erk, ozodlik to‘g‘risidagi istaklarini bildirishga intilishgan. Bunda ularga badiiy san’atlar qo‘l kelgan. Xurshid Davron tarixga e’tibor qaratish orqali o‘quvchilar ongini yoritishga harakat qilgan. Shu maqsadda o‘tmish voqea-hodisalarini chiroyli tashbeh, metafora, jonlantirishlar orqali ifodalagan. “Botir Namoz o‘limi” she’rida: “Dahshat sochib taralar qonning alvon sadosi. ∕ Dimoqlarga urilar yovshangullar nidosi”, — deyilgan. Shoir fojeiylikni ta’kidlash uchun tabiat manzarasini metaforalar (Qonning alvon sadosi, yovshangullar nidosi) asosida chizgan. Daraxt, yovshan Xurshid Davron she’rlarida faol qo‘llanadigan obrazlar sirasiga kiradi. Shoir yurt ozodligi, eli erki uchun kurashganlarni shu tuproqning yovshani ham ardoqlaydi; ularga halokat yaqinlashayotganda dalada o‘sadigan yovvoyi yovshanlar hidi dimoqlarimizga nido bo‘lib urilsin deydi. Tabiatga, undagi dov-daraxt, o‘simliklarga mehr qo‘ymagan kishi bu holatni payqamaydi. Shoir esa borliqdagi unsurlarga ich-ichidan yaqinlashadi va undagi eng mayda narsalar bilan kishilar orasidagi bog‘liqlikni ko‘ra oladi. U tunda o‘zini daraxtga aylangandek his qiladi: “Men daraxtga aylandim tunda ∕ Va aksimni ko‘rdim osmonda. ∕ Yulduzlarni shoximga o‘rab ∕ Boqdim: navo oqdi yaltirab. ∕ Kapalakday uxladi dunyo, ∕ Uxlamadi men kabi daryo. ∕ Men daraxtga aylandim tunda -∕ Tongga qarab o‘sdi shoxlarim”. Albatta, daraxt she’riyatda ko‘p ta’rif-tavsif etiladi. Bu obrazga qadimdan murojaat qilib kelinadi. Xurshid Davron mulohazalari kishini befarq qoldirmaydi. Albatta, ular insonlarga turlicha ta’sir etadi va beixtiyor savollar tug‘diradi. Bu savollarga har kim o‘z ichida o‘zicha javob beradi. Javoblar esa navbatdagi savollarni keltirib chiqaradi. Shu tarzda kishi o‘z-o‘zi bilan muloqot-munozaraga kirishadi. Ijodkorning mulohazalari e’tibor tortganida, savollar tug‘dirganida ahamiyat kasb etadi. Shoirning qalbini bezovta qilgan savollar boshqalarning ham qalbida g‘alayon hosil qiladi. Kishining ko‘nglida to‘ng‘ib yotgan tuyg‘ular titroqqa tushadi.

Kechagi kun – o‘tgan. Uni ortga qaytarib bo‘lmaydi. Ertangi kun mavhum. Unga yetish-yetmaslik insonning xohish istagiga bog‘liq emas. Odamning ixtiyorida faqat bugungi kun turadi. Kishi bugungi kunning ahamiyatini o‘tgan kun haqida o‘ylaganda anglaydi. Odamlar shuning uchun tarixga qiziqishadi. O‘tmishini unutganlar bugungi kunining qadrini bilmaydi. Xurshid Davron ham: “Men moziyga tikildim uzoq — ∕ Kelajakni anglamoq uchun”, — deydi. Chunki odam o‘tgan kunlari haqida o‘ylaganida, qadimiy obidalarga qaraganida, ko‘hna buyum-ashyolarni ko‘rganida ko‘nglida turli kechinmalar kechadi. O‘zi bilan savol-javob qiladi. Shu asnoda hayot haqida avval anglamagan haqiqatlarini bilib oladi. Xurshid Davron ajdodlardan qolgan bitiklarni o‘qiganida xayolida o‘sha zamon odamlari, jangu-jadallar jonlanadi. Yog‘iy otgan nayzadan ko‘ksi teshilgan bobolarini ko‘radi va yuragida og‘riq his qilib, ingrab yuboradi. Shoir she’rlarida “Devonul lug‘otit turk”ni ko‘p mutolaa qilishini ma’lum qiladi. Bu kitobni o‘qiyotganida goh hasratga botadi, goh quvonib ketadi. O‘shanda uyining derazasi Alpomishning sovutiday yaltiraydi. Ostonasi oldidan alp yigitlar oq otda yerni titratib o‘tadi. Manjanaqlar xarsang otayotganini ko‘radi. Kitob uni o‘tgan olis zamonlarga eltadi. Shoir ikkita she’rida “Devonul lug‘otit turk”ni o‘qiyotib, Mahmud Koshg‘ariyni xayolan ko‘rganday bo‘lganini qayd qiladi. U ajdodlar va avlodlar o‘rtasida o‘zaro bog‘liqlik borligini shu tarzda ta’kidlaydi. Chindan ham kishilar ota-bobolari qoldirgan moddiy-ma’naviy merosdan foydalanadi. Odamlarning hayot negizida ajdodlar merosi turadi. Xususan, asriy tajribalarni mujassamlashtirgan maqol, qo‘shiqlar, afsona, rivoyatlar kishilarga ma’naviy madad, ruhiy quvvat berib, hayotga intilishi, ezgulikka ishonch hislarini uyg‘otadi. Xurshid Davronning Mahmud Koshg‘ariy, Alisher Navoiy, Bobur, Mashrab, Cho‘lpon, Abdulla Qodiriy, Oybek, Mirtemir, Maqsud Shayxzoda, Namoz botir kabi siymolarga bag‘ishlangan she’rlarida aslida Vatan va tarix to‘g‘risida fikr yuritiladi. Shoir Samarqandning oydin tunida, Afrosiyob xarobalarida, Bibixonim dahmasida, Hoji Abdullaziz qo‘shiqlarida ham Vatan o‘tmishi, bugungi kuni va kelajagini ko‘radi.

“Oybek” she’ri alohida e’tiborni tortadi. Unda Xurshid Davronning Oybekka ehtiromi ifodalanadi. She’r, dostonlari, roman, tarjima, maqolalari bilan o‘zbek adabiyoti rivojiga ulkan hissa qo‘shgan Oybek mustabid zamonda ko‘p aziyat cheksa-da, insonlik sha’niga gard yuqtirmagan. O‘sha davrda ko‘p ijodkorlar siyosat zug‘umiga dosh berolmasdan ig‘vogarona ishlarga bosh qo‘shgan. Xurshid Davron Oybekning she’rlarini ta’riflaydi. Uning she’rlari – nigoh. Bu nigoh sirlarga to‘la. Maysa nima ekani izohlab bo‘lmaganidek, Oybek she’rlarini ham to‘la sharhlab bo‘lmaydi. Chunki Oybek maysalar orasidagi tosh, daraxtlar ustida charaqlagan quyoshni sharaflagan. Tosh o‘z-o‘zicha emas, balki bu olam go‘zalligidan hayratlanib yorilib ketgan. Osmondagi quyoshning nuri eng mayda jonzot – chumolining ko‘zigacha yetgan. Chindan chumoli iniga kirib ketadi. Quyosh chiqishidan botishigacha tinimsiz harakat qiladi. Keyingi bandda Oybek she’ri yovvoyi uzumzor oralab birdan yorug‘likka chiqqan irmoqqa o‘xshatiladi. Yovvoyi uzumzordan o‘tgan irmoq tok barglari quyuqligidan ko‘rinmaydi. Yorug‘likda quyosh nuridan yaltiragan irmoqni ko‘rganda kishi beixtiyor sevinib ketadi. Oybek she’rlari ham tabiatni chiroyli ta’riflashi bilan ko‘ngilga yorug‘lik olib kiradi. Navbatdagi bandda Oybek she’rlari qari tolga qiyoslanadi. Tol dastlab tik o‘sadi, uning silliq tanasi chiroyli ko‘rinadi. Yillar o‘tishi bilan tanasi qing‘ir-qiyshiq, po‘stlog‘i g‘adir-budir bo‘lib qoladi. Oybek ham ko‘p voqealarni ko‘rib, kechirib, jismonan-ruhan azoblanib toliqqan. Ammo dardi, hasratini bayon etib, boshqalarni bezovta qilmagan. Quvonchini ham, alamini ham tiliga chiqarmay, ko‘ziga joylagan.

Ikkita to‘rtlikdan iborat ikkinchi qismda dastlab o‘tmishda shoirlar jo‘shqin his-tuyg‘ular ifodalangani uchun she’rni “qush tili” deyishgani eslatiladi. So‘ngra Oybek she’rni “yulduz kiprigi” deya ta’riflagani ta’kidlanadi va: “Oybek – O‘zbekistonning kiprigi edi”, — deyiladi. Ya’ni O‘zbekiston ko‘zga, Oybek uning kiprigiga o‘xshatiladi. Ayonki, kiprik ko‘zni chang, g‘ubor, kuchli yorug‘lik va boshqalardan himoya etishga xizmat qiladi. Oybek ham butun umrini yurti, xalqiga bag‘ishlagan. She’r: “So‘nggi dam boshida so‘narkan osmon, ∕ Shoir ko‘zlarini berdi osmonga”, — deb tugallanadi. Oybekning suratlariga qaragan kishi uning ko‘zlari ma’nodor va katta ekanini payqaydi. She’rda Oybekning ko‘zlari beg‘ubor, katta osmonga o‘xshatiladi. Bu chiroyli topilma Oybekning jismiga ham, hayot yo‘liga ham juda mos keladi. Xurshid Davron boshqa she’rlarida ham hodisaning o‘ziga xos jihatini belgilaydigan xarakterli detallarga e’tibor qaratadi va ularni his-tuyg‘ulari orqali nurlantiradi. Oybekning ko‘zlari katta, chaqnoq ekani suratlarida ham bilinadi. Lekin “Oybek” she’rida ular ulkan shoirning teran ma’noli satrlari bilan bog‘liq tarzda juda ta’sirchan ta’riflanadi. Boshqa shoirlar Cho‘lpon, Abdulla Qodiriy, Oybek, Mirtemir, Maqsud Shayxzoda, Usmon Nosir, Mirkarim Osim singari ulug‘ ijodkorlarga bag‘ishlab she’rlar yozishgan. Ammo Xurshid Davronning ular haqidagi bitiklari alohida ajralib turadi. Shoir ushbu she’rlarida ham shu shaxslarning xarakteri, ijodiy faoliyati bilan bog‘liq o‘ziga xos jihatni muhim detalga jamlab, juda ta’sirchan ta’riflaydi. Xurshid Davron sinchkov, zukko bo‘lgani bois Oybekning “She’r – yulduz kiprigi” degan chiroyli ta’rifini topgan. U ko‘pchilikka ma’lum bo‘lmagan ushbu ta’rifni kuchaytirib, undan “Oybek”ning avj nuqtasini hosil qilgan. “Bahordan bir kun oldin” muallifi o‘tmish hodisalariga, bugungi kun voqeligiga ana shunday nigoh bilan qaraydi va ko‘pchilik nazarida arzimas, mayda tuyuladigan narsalar teran haqiqatlarni yashirib turganiga ishora qiladi.

“Vatan haqida yetti rivoyat”da ham shoir ijodiga xos shu xususiyat ko‘rinadi. Unda alohida rivoyatlar naql qilinsa-da, Vatan tushunchasi ularni o‘zaro birlashtirib turadi. Birinchi rivoyatda dunyoning yarmini egallagan Doroning ulkan lashkar bilan o‘zgalar yurtini bosib olishga borishi, ko‘chmanchi xalq esa sahroga ichkarilab ketavergani, Doro bu qavmga maqsadini ma’lum qilishga chopar yo‘llagani, ko‘chmanchilar shohi bosqinchilar lashkaridan qo‘rqmasligi, avval qanday yashagan bo‘lsa, hozir ham shunday: ko‘chib, chorvasini boqib, ov qilib yurgani, chunki ularda dushmanlardan himoya qilish kerak bo‘lgan shahar, qishloqlar yo‘qligi, dasht ko‘chmanchilarning uyi ekani, u yerda bir mozor borligi, dushman undagi qabrga teginsa, dashtliklar g‘azabga kelishi, ungacha Doro qo‘shinlariga qarshi chiqmasligini bildiradi. Doro bu gapni eshitgach, mozorini shu darajada muqaddas bilgan ko‘chmanchilarni bo‘ysundirib bo‘lmasligini tushunib yetgani bayon etiladi. She’rda mozor kishilar uchun Vatanning bir parchasi ekani, ajdodlar yotgan maskan ham avlodlarni asrashi ta’kidlanadi. Eng muhimi, shoir fors shohi Doroni ham, dashtliklar shohini ham donishmand inson sifatida ko‘rsatadi.
“Bobolar mozori” she’rida shohlar obrazi noan’anaviy talqin etilgan. Chunki adabiyotda Doro, Kir singari hukmdorlar obrazini yovuz, shafqatsiz bosqinchi sifatida gavdalantirish an’anaga aylantirilgan. Xurshid Davron Doro va dashtliklar shohining mozorga munosabatini bildirish orqali ularning o‘ziga xos, yangicha obrazini yaratgan.

“Bir parcha yer” she’rida yosh hukmdor(afsonaviy Mete — O‘g‘uzxon)ning dushmanlari urush boshlash uchun bahona axtarib, oti, xotinini berishni talab qilganda, buni bajargani, ammo o‘n ikki oy bir tomchi yomg‘ir tushmaydigan, giyoh o‘smaydigan bir parcha yerni talab qilishganida toqat qilolmay, dushman ustiga hujum boshlagani, dushmanning ochko‘z hoqoni esa o‘z lashkari bilan qo‘rqib qochgani naql qilinib: “Vatan ishqi doimo haq! ∕ Necha zamon o‘tsayam. ∕ Ajdodimiz bu xalq. ∕ Namunadir bizga ham!”, — deb xulosa chiqariladi. Uchinchi rivoyat Vatan tuprog‘i qudrati to‘g‘risida. Unda naql qilinishicha, Eron shohi qo‘shni yurtni bosib olgach, kunlarini bayram qilib o‘tkazadi. Ammo tez orada mustamlaka o‘lkaga isyonga tayyorgarlik ko‘rilayotgani xabari yetadi. Eron shohi vazirlarini chaqirib, bunga qarshi chora topishni talab qiladi. Bosh vazir nima bo‘layotganini qo‘shni yurt shohining o‘zidan bilib olish va shunga qarab ish tutish zarurligi, buning uchun Eron shohi saroyidagi bog‘ maydonining yarmini qo‘shni yurtdan keltirilgan tuproq bilan qoplash hamda isyonga tayyorgarlik ko‘rayotgan o‘lka hukmdorini bu yerga chaqirish kerakligini aytadi. Eron shohi u baribir rost gapni aytmaydi-ku desa, vazir qo‘shni o‘lka hukmdori bog‘dagi yurti tuprog‘iga qadam qo‘yganda dilidagini ochiq aytadi deydi. Eron shohi vazir aytganday tayyorgarlikdan so‘ng qo‘shni yurt hukmdorini saroyiga chaqirtiradi. U Eron shohiga ta’zim qilib, etagini o‘padi. Doim uning gaplarini ma’qullab turadi. Eron shohi bunday hukmdorni ko‘rib, uning xalqi isyonga jur’at etmaydi deb o‘ylaydi. Vazirning gapini eslab, qo‘shni hukmdorni boqqa boshlaydi. U itoatgo‘ylik bilan bosh egib keta boshlaydi. Ammo bog‘ning yarmidan o‘tganda qo‘shni yurt hukmdori qaddini tik tutib, uning xalqi bosqinchilarga qul bo‘lmasligi, jang qilib, dushmanlarini mag‘lub etishini aytadi. Shunda Eron shohi egilib, boqqa to‘shalgan qo‘shni yurt tuprog‘ini qo‘liga oladi va har qanday qudrat yurt mehri oldida ojizligini tushunib yetadi. She’rning: “Angladi: yurt mehri uyg‘oq ∕ Dilni yengib bo‘lmaydi. ∕ Hatto boshin olsang hamki, ∕ U baribir o‘lmaydi. ∕ Shuni o‘ylab vujudini ∕ Quchar armon titrog‘i, ∕ Qanday buyuk kuchdir axir, Ona Vatan tuprog‘i”,- o‘rinlarida qadimiy rivoyat yangicha talqin etilgani yaqqol seziladi.

“Lola gulli piyola” she’ri Boburning Hindistondagi hayoti bilan bog‘liq. Unda shoh Boburning tug‘ilgan yurtini sog‘inib qiynalgani ta’sirchan naql qilinadi. Buning uchun “Lola gulli piyola” detalidan foydalaniladi. Bobur toju-taxtdan ko‘ngli sovib, behalovat bo‘lib qolganida atrofdagilar chora topolmay tashvishga tushishadi. Ittifoqo, bengallik bir donishmand cholning bir kaft tuproqqa qarab fol ochishi xabari keladi. Bengallik cholga murojaat qilishsa, donishmand Boburni tug‘ilgan yurti xokidan yasalgan, sirtiga yetti dona lola tasviri tushirilgan piyola ta’qib etayotganini aytadi. Keksa bek buni eshitib: “O, Turkiston, muqaddas diyor!”, — deb yig‘lab yuboradi. Chunki u Samarqanddan kelgan karvondan shunday piyolani sotib olib, Boburga berganini eslaydi. Boshqa beklar bilan maslahatlashib, piyolani shahar chetiga eltib, mayda sindirib ko‘madi. Shundan so‘ng Bobur sog‘ayib, ishini davom ettiradi. Unga sodiq beklar esa halovatidan ayriladi. Chunki piyola ko‘milgan joyda shom paytida gulxanday bo‘lib yetti lola ko‘rinaveradi.

“Vatan mehri” she’rida yaqin o‘tmish – rus bosqini bilan bog‘liq voqealar hikoya qilinadi. Bu tarixiy asoslarga ega. She’rda Kaufman rus bosqinchilariga isyonkor Bobonni tutib keltirishni buyuradi. Bobon va uning yovqur yigitlari tutqich bermaydi. Kutilmagan bosqinchi rus askariga hujum qilib, tog‘lar orasiga berkinadi. Askarlar tog‘ hududini yaxshi biladigan keksa chol va nevarasini Kaufmanning huzuriga keltirib, shular Bobon qayerga yashiringanini bilishadi deyishadi. Chol Kaufmanga: “Men Bobonni topib beraman. Lekin avval nevaramning oyoq-qo‘lini bog‘lab, tog‘dan pastga tashlanglar”, — deydi. Rus askarlari cholning aytganini qilishadi. Chol esa Kaufmanga “Nevaram qiynoqqa dosh berolmasdan Bobonning qayerda ekanligini aytishi mumkin edi. Men esa Bobonni qayerdan topish mumkinligini aytmayman. O‘ldirsang, o‘ldir” deb turib oladi. She’rda bu voqea bayonidan keyin: “Ammo unut cholning nom, ∕ Unut bola nomi ham. ∕ O‘ch olinmay toshga do‘nib ∕ Yotar ular qoni ham. ∕ Bu qon faqat bahor chog‘i ∕ Unib chiqar gul bo‘lib ∕ Va so‘roqlar: “Axir qandoq ∕ Yashayapsiz qul bo‘lib?!” . ∕ … Baqirsayam tol barglarin ∕ Aylantirib tillarga, ∕ Bu sas yetmas muzlab yotgan ∕ O‘chdan xoli dillarga…”, — deb xulosa chiqariladi. “Vatan mehri” 1989 yilda bitilgani e’tiborga olinsa, she’rda ko‘zda tutilgan maqsad kishilarda erk hissini uyg‘otish, Vatan ozod bo‘lishini istash ekani ayonlashadi.

“Tuz haqi” she’rida choh kavlab, xazinaga tushgan o‘g‘rining qorong‘ida yaltiragan narsani olmos-zumrad bo‘lsa kerak deb yalab ko‘rgani, tuz ekani ayon bo‘lgach, hech narsani olmasdan chiqib ketgani, o‘g‘rining bu ishidan shoh hayron qolib, huzurimga kelib sababini aytsa, gunohidan kechaman degani, o‘g‘ri shoh huzuriga kelib, bu yerdan tuz totganim uchun hech narsa olmasdan ketdim degani, shoh uning mardligiga qoyil qolib yaqin mulozim qilib olgani bayon etilib, asosiy muddaoga o‘tiladi. “1989 yil” sanasi qo‘yilgan mazkur she’rda sho‘ro davrida o‘zbek zamini boyliklari talab ketilgani, xalqning og‘ir mehnat qilib yashashi e’tiborga olinmay, O‘zbekistondagilar farovon yashaydi deb malomat qilingani, bu tuzni yeb tuzlug‘iga tupurish ekani ta’kidlanadi.

“Ota qabri” “Vatan haqida yetti rivoyat”ning so‘nggisi bo‘lib, unda uch o‘g‘ilning ota merosini egallash yo‘lida qilgan ishi bayon etiladi. Aytilishicha, o‘limi yaqinlashgan qariya uch o‘g‘lini chaqirib, men olamdan o‘tgach, qozi huzuriga borsangiz, u qaysi biringiz merosxo‘r ekaningizni ma’lum qiladi deydi. Chol dunyodan ko‘z yumgach, uch o‘g‘il qozining oldiga borishadi. Qozi ularga tog‘dagi g‘orda bir qariya yashaydi. O‘sha sizlarga qaysi biringiz merosxo‘r ekaningizni aytadi deydi. O‘g‘illar g‘ordagi cholga borib uchrashadi. Chol ularga: “Otangiz tuturiqsiz ekan. Merosxo‘ri kim ekanini aytmasdan o‘lib ketgani uchun uning mozorini buzinglar”, — deydi. Katta va o‘rtancha o‘g‘il merosni egallash maqsadida otasi qabrini buzmoqchi bo‘lishadi. Kenja o‘g‘il esa bunga yo‘l qo‘ymaydi. O‘g‘illar chol huzuriga qaytishadi. Chol ularga qabrni buzishni sizlarni sinash uchun aytgandim: “Siz ikki jirkanch o‘g‘il ∕ Qaytmadingiz bu ishdan — ∕ Eng og‘ir gunoh bo‘lmish ∕ Ota qabrin buzishdan”, — deydi va kenja o‘g‘il merosga munosibligini bildiradi. Mustaqillikka erishilmasdan avval bitilgan ushbu she’rda ham qadimiy rivoyat naqlini tugatgach, shoir o‘quvchilarga: “Bizlar qaysi o‘g‘ilmiz, ∕ Aytgin, zamondosh o‘rtoq, ∕ To‘ng‘ichmi, o‘rtanchami, ∕ Yo kenjami – o‘ylab boq?!”, — degan savol beradi. Shu o‘rinda muallifning maqsadi ayon bo‘ladi. U ko‘hna rivoyatlarni naql qilish orqali mustamlaka bo‘lib yashashga ko‘nikkan kishilar qalbida erk, ozodlikka intilish istagini uyg‘otmoqchi bo‘ladi. Shoirning ana shuniyati “Vatan haqida yetti rivoyat”ni birlashtirib turadi. Xurshid Davron rivoyatlar syujetini bayon etish bilan chegaralanmaydi. U voqealarni o‘z zamoniga bog‘lab, zamondoshlariga murojaat qiladi. O‘tmishda kechgan hodisalar bugungi va ertangi kunga ham daxldor ekani, ularda teran hikmat mujassamligiga e’tibor qaratadi. Ta’sirchan tilda bayon etilgan rivoyatlar va ulardan chiqarilgan xulosalar yurakka borib yetadi. Yangicha teran talqinlar shunday ta’sirchanlikni keltirib chiqaradi. “Vatan haqidagi yetti rivoyat”ning ahamiyati shundaki, Xurshid Davron unda o‘tmish voqealarining e’tibor qilinmagan eng muhim jihatlarini topib, ularga yangi mazmun, hayot baxsh etgan. Shoir voqelikni sodda, aniq, tushunarli ifodalagan. U boshqa mavzudagi she’rlarida ham so‘zlarni saralab, nozik his qilib qo‘llaydi.

Umuman, Xurshid Davron ijodida tarixiy mavzu keng o‘rin egallaydi. U she’riy, nasriy asarlarida tarixiy voqealikni o‘z zamoni bilan bog‘laydi, o‘tmish hodisalariga bugungi kunning ilg‘or ziyolisi nigohi bilan qaraydi. Xurshid Davron asarlari boshqa ijodkorlarning she’r, qissalaridan ayni jihati bilan farqlanadi. U hodisalarning mohiyatini ochishga, ularning yangi jihatlariga e’tibor qaratishga intiladi, voqelikka ehtiros bilan munosabat bildiradi. She’rlari negizida ichki iztirob yotsa-da, hissiyotga berilmaydi. Uning iztirobida hissiyot mushohada bilan birlashib ketadi. Shoir hodisalar to‘g‘risida ohistalik bilan so‘z boshlab, jiddiy mushohadaga o‘tadi va ehtiros-la xulosa chiqaradi. Bu uning she’rlariga o‘ziga xos ta’sirchanlik bag‘ishlaydi. Shoir tarixga daxldor narsa-hodisalarni mushohada yuritish, mulohaza aytish uchun zaruriy vosita qilib oladi. She’rlari zamondoshlariga qaratilgani yaqqol bilinib turadi. Xurshid Davron ko‘pincha maqsadini yashirmasdan, ochiqcha murojaat qiladi. She’rlari jiddiy fikr bilan yakunlanadi. Ulardagi xulosa o‘tkirligidan portlash ro‘y beradi go‘yo. Shoir aytishi zarur fikrni barchaga tushunarli tarzda ifodalaydi. Buning uchun eng munosib so‘zlarni topa biladi.
Xurshid Davron she’rlaridagi obrazlar, tashbeh, metaforalar voqelikning o‘zidan olingan, sun’iy tarzda to‘qilmagan. Ularning aksariyati o‘tmish bilan bog‘liq. Albatta, Xurshid Davron she’riyatda yangi shakl, yo‘nalish yaratgan emas. Yangi shakllar uzoq zamonlar mobaynida tayyorlanadi. U his-tuyg‘u, kechinmalarini Oybek, Abdulla Oripov kabi shoirlar ijod qilgan shaklda ifoda etadi. Obrazlarida ham so‘z san’atining mohir namoyandalari asarlaridan ijodiy ta’sirlanish seziladi. Ba’zi shoirlarning she’rlarida ayrim so‘zlar alohida ajralib turadi. Ular ko‘pincha shevaga xos yoki arxaik so‘z bo‘ladi. She’rda ayni so‘zga urg‘u beriladi. Xurshid Davron ijodida esa bunday holat kuzatilmaydi. Uning so‘zlari mantiqan bog‘lanib, asosiy maqsadni ifodalashga xizmat qiladi. Shoirning Vatanga cheksiz muhabbat, xalqiga adoqsiz mehridan paydo bo‘lgan she’rlarida har bir so‘z o‘z o‘rnida turgani aniq bilinadi, ortiqcha, tasodifiy so‘zlar ko‘rinmaydi. Bu ijodkorning o‘ziga xos mahoratidan dalolat.

Manba: Abdulla Ulug‘ov. Qalb qandili: adabiy-tanqidiy maqolalar. Adabiy portret. Adabiy-tanqidiy ocherk. Toshkent.,Akademnashr. 2013.