14 январь — таниқли ёзувчи Орзиқул Эргаш таваллуд топган куннинг 70 йиллиги

    Уларнинг одмигина Шавқиддинлар хонадонига ров бўлганига сабаб — Козим ўзига адабий ҳамкор топмоқчи. Ичидаги гапларини қоғозга тушириб, китобми, киноми қилдирмоқчи… Уч-тўрт йил муқаддам ҳам Шавқиддинга битта шунақаси илашганди. Аввалига у ҳам ўзини адабиёт ихлосманди қилиб кўрсатди.

Орзиқул Эргаш
ИККИ ҲИКОЯ

Орзиқул Эргаш 1953 йил 14 январда Самарқанд яқинидаги Дархон қишлоғида туғилган. Самарқанд Давлат университетини тамомлаган (1975). «Тўй» (1983), «Дунёнинг бир чеккаси» (1984), «Болалигим кўчаларида» (1986), «Шохсанам» (1988), «Дархон қиссалари» (1990), «Сенинг бу дунёда борлигинг» (2008) каби қисса ва ҳикоялар китоблари нашр этилган.
Ёзувчи Орзиқул Эргаш ўз асарларида, асосан, қишлоқ ҳаётини ёритади. Қишлоқ кишиларининг турмуши, уларнинг ўй-хаёллари, пахта мавсуми “ҳангома”лари ёзувчи асарларида ойнадек акс этади. Адиб 80-йиллар аввалида “Шоҳсанам”, “Дунёнинг бир чеккаси” номли қиссалари билан кўзга кўрина бошлади. Сўнг унинг “Тўй”, “Болалигим кўчаларида”, “Дархон қиссалари” каби китоблари бирин-кетин нашр этила бошланди. Қисқа давр оралиғида ёзувчининг беш китоби дунё юзини кўриб, кенг жамоатчининг эътирофига сазовор бўлади.

ЧАЙЛАДАГИ ҲАНГОМА

Тўрт ўртоқ тўпланишиб, полизга етиб келгунимизча шом бўлди. Бу ерда биринчи қилган ишимиз: эндигина маза инган уч-тўрт сапчани тарс-турс ёриб еб олдик. Едигу ичимизга титроқ кирди. Дийдираб апил-тапил чайлага чиқдик-да, кўрпа-тўшакларга ўрандик.
Мана, энди сал илиб, бошимизни кўрпадан чиқарганча жимир-жимир юлдузларга тикилиб ётибмиз.
Зимистон тун. Узоқ-яқиндан чигирткаларнинг хазин чириллаши эшитилади. Полиз этагида баҳайбат толлар қорайиб кўринади. Толлар тагида сой шовуллайди. Сой тарафдан эсган шабада полизнинг омихта бўйини олиб келади.

Сайим ўрнидан туриб ўтирди.
—Хў-ўп! Жон кирдими озроқ, исиб олдиларингми? Малик, Эрйигит, бошлаймиз энди. —У шундай деб устимиздан кўрпани олиб ташлади. Эрйигит иккаламиз турдик. Бироқ, Бурҳон: “Жа, қилиғинг хунук-да”, — дея дарҳол устини ёпиб олди. Тўшак ичида тўнғиллади: — Кимга зарил шу совуқда, — кўп ўтмай яна бошини кўтарди-да:
— Яхшиси, шу иссиққинада ётиб, афанди айтишамиз, — деди.

Бурҳон кўп латифа билади, кўп ўқиган, лекин у ҳозир билағонлиги билан мақтанишни ҳам, бекинмачоқ ўйнаб совқотишни ҳам ўйламаётганди. Балки ўйин чоғида хилват бутазорлар, сойликларда ёлғиз қолиш эҳтимолидан чўчиб шундай деяётганди. Бизни ўйиндан чалғитиш учун азонгача латифагўйлик қилишдан ҳам тоймайди.
Мен билан Эрйигит-ку, ноилож қўйиб берамиз-а, бироқ Сайимдан қутулолмас… “Уй қизи бўлиб ўтираверасанми, ҳеч бўлмаса, қовун еб келасан”, деб уни бу ерга бошлаб келган ҳам ўша.

— Бир ҳисобда, бу ҳам тўғри, — деди Сайим қайтадан ўринга чўзиларкан. — Ростдан ҳам, ҳаво анча салқин бугун. Лекин Бурҳоннинг афандилари ҳам бадга урган-да, жўралар. Кўп эшитганмиз… Хўп, нима қилдик энди, а? — деди у ва бир пас жимликдан сўнг биқинимга туртиб қўйди: — Шундоқ ётаверамизми?
— Нима қиламиз бўлмаса?
— Биз сенга бир кечалик меҳмон, Малик. Отангди чайласи. Бундоқ қизиқ-қизиқ гаплардан топиб гапирсанг-чи! Ёрилиб кетамиз-ку.
— Нимани гапираман?
— Гапир-да, ўтган-кетгандан, мана масалан, қўшнинг Киромхўжанинг оғзи нега қийшиқ?
— Жин чалган.
— Ҳа, яша, ана шуни гапириб бер.
— Бўлмаган гап, — деб қолди Бурҳон туйқусдан, — бекор гап.
— Нимани айтаяпсан бўлмаган деб, Бурҳон? — сўради Сайим тушунмагандай.
— Киромхўжани жин чалгани-да. Уники туғилишидан ўзи шунақа.

Бурҳон бепарво оҳангда яна қўшиб қўйди.
— Мен эскича гапларга сираям ишонмайман.
— Ишонмаганинг тузук-ку, лекин биз ҳам бор гапни айтамиз-да, жўра, ёлғон нима зарил! — деди Сайим ҳам бепарво. — Киромхўжаники туғма эмас, аниқ жин чалган. Мана шу “Шотутли”да (у бош тарафимиздаги пахтапоя ҳақида гапирарди). Унда Киромхўжа лаб-даҳани расо, ёш йигит бўлган. Пахта суғориб юриб, бир куни қоқ пешинда ҳов Шаршарабандга борибди. Сувни кўпайтираётса, орқасидан биров туртармиш. Ўгирилиб қарабди. Ҳеч ким йўқ. “Менга шундоқ туюлгандир”, деб яна бандга уннай бошлаган экан, тағин биров нуқибди. — Сайим ўрнидан туриб ўтириб, яна давом этди: — Киромхўжа титраб кетибди. Бу не синоат бўлса?.. Ранги бўзариб, секин қаддини тиклабди. Не кўз билан кўрсаки, нақ оёғи остида юзи чойнакнинг қопқоғича, бўйи икки қарич бир қизча сап-сариқ узун сочларини тароқлаб турганмиш. Бечоранинг тили танглайида қотиб, ғўлдираб қопти. Қизча унинг оёғига қараб “туф” депти-да, ғойиб бўпти. Катта-катта дуохонларга роса ўқитишган ҳам, нафи бўлмаган. Оғзи қийшиғу, ўзи нимэслигича қолаверган…

Бурҳоннинг уни чиқмай қолди. Чамаси, орага суқилаверса, бундан ҳам ваҳималироқ гаплар чиқиб қолишидан чўчирди. Сайимнинг ҳикоясидан кўра, мен уни тасдиқлаб турганим Бурҳонга таъсир қилаётганди назаримда. Шунинг учун:
— Тўғри, ажина бор гап, — девордим мен ҳам қизишиб кетиб, — мана шу янгидархонлик Саттор тракторчини ҳам жин уриб кетганда.
— Ҳа, жин чалиб ўлдирган, — илиб кетди яна Сайим. — Тавба, у ҳам шу далада бўлган-а, тағин. Шудгор пайти, кечаси ишлаган, сменшиги келмаган. Ҳов шотутнинг тагида тракторни ўчириб, бир оз мизғиган. Бир маҳаллари қандайдир шовурдан уйғонса, барзангидай одам тракторга уннаяпти. “Ҳа, Неъмат, келдингми?” — дебди шеригим деган ўйда. Ҳалиги одам ҳиринг-ҳиринг кулиб: “Бу ёққа тушгин-чи”, дебди. Мен эс-эс биламан, Саттор ака полвонсифат, чапани одам эди. Барзангининг хотинчалиш муқомидан ҳамияти қўзғаб, катта калитни қўлида маҳкам сиққанча кабинадан тушибди. Тушган куйи анови одам шапалоқлаб қолибди. У ҳам калит билан урибди. Бироқ калит тракторнинг капотига тегиб, даранглаб кетибди. Барзанги бўлса йўқ эмиш. Саттор акани эрталаб шотутнинг тагидан топишибди. Ўнг юзи қорайиб, эси оғиб ётган экан. Шундан сўнг уч-тўрт кун ўзига келиб-кетиб ётиб, узилибди бечора. Ана шунақа, Бурҳонбой!
— Э, ажинамас, одам бўлган у, — деди Бурҳон тилга кириб. — Барзангидай эркак деяпсан-ку! — у негадир қаттиқ-қаттиқ ҳамда ҳовлиқиб гапира бошлади. Ўрнидан ҳам туриб олди. — Балки, унинг бирор душман-пушмани қоронғида қўрқитмоқчи бўлгану, лекин…

Ажина ҳар кимга ҳар хил бўлиб кўринади, Бурҳонбой! — деди Сайим яна ён бермай. —Бировга одам, бировга ит, мушук… Мана, менинг акам, армиядагиси, молхонага кирса, битта қора пишак бурчакда биқиниб турганмиш. Кўзлари ёнармиш. Ўзимизники хаёл қилиб “мош-мош” деб қўл узатибди. Шу пайт ҳалиги пишакбачча бирдан мана шу чайла бўйи узайибди-да, акамнинг нақ оёғи тагидан ўтиб кетибди. Хайрият, акам қўрқмабди, агар қўрққанда борми…
— Э, барибир, мен ишонмайман. Малимларимиз айтади-ку, худо йўқ деб. Худо йўқми, жин-ажина ҳам бўлмайди-да. Масалан мен кўрмаганман, сизлар ҳам кўрмагансизлар. Сен кўрганмисан, Эрйигит?
Эрйигит нариги чеккада жимгина ётарди. Унинг феъли шунақа, камгап.
— Кўрмаган бўлса, ҳали кўради, — деди унинг ўрнида Сайим.
— Хўп, сен-чи, Малик? Кўрмагансан.
— Тўғри, кўрмаганман. Лекин кўрсам ҳам қўрқмайман. Аксинча, ажина мендан ҳайиқади, — дедим мақтаниб.
— Нега? — деди Бурҳон дарров.

Шунда аямдан эшитган эртакнамо бир воқеани сўзлаб бердим.
Бобомнинг бўз бола пайтлари экан. Даладан келиб, қайрағочимиз тагидаги сўрида дам олиб ётган экан, оёғини биров қитиқлабди. Сапчиб турса, ҳеч ким йўқ эмиш. Нима гаплигини дарров фаҳмлабди. Сўридан тушиб, қалин садарайҳонлар жўягига кириб ётибди. Ажина кўпинча гул, райҳон бор ерга келишини у биларкан-да. Бир маҳал ёйиқ сариқ сочлари ер супурган митти қизча пайдо бўлибди. Бобом шаппа унинг сочларидан ушлабди-да, дуосини ўқиб, сўрининг поясига чандиб боғлаб ташлабди. Қизча роса аврабди, йиғлаб ёлворибдиям, эътибор бермабди. Охири унинг ваъдасини олиб, қасам ичиргач, қўйиб юборган экан.
— Нима деб қасам ичибди?
— “Етти пушт авлодинга шикаст етказмайман!”, деб. Шунинг учун ҳам бизнинг авлоддан ҳеч кимга ажина кўринмайди. Кўринса ҳам зиён етказолмайди…
Ажина ҳақида бичиб-тўқиб Бурҳонни роса ваҳимага солдигу, бошимизга бало орттирдик. Энди кўзимиз уйқуга кетиши билан Бурҳон туртади.
— Эй, ухлаб қолманглар, қанақа қоровулсизлар ўзи?
— Ёт-ей! — деб жеркиб беради Сайим уйқусираб. — Ким зор шу хом сапчага?!
— Ким зормиш. Янгидархонликни биласизлар-ку. Малик, даданг сенга ишониб кетган-а. Озиб-ёзиб бир шаҳарга тушганида ғалва чиқса, нима дейди.

Бордию, биз ғафлатда қолиб, полизга одам ораласа (айтайлик, янгидархонликнинг бетийиқ болаларими), еганини еб, емаганини сойга думалатса, палакларни пайхон қилса, озиб-ёзиб шаҳарга тушган дадамнинг шаҳари бурнидан чиқса, мени бўралатиб сўкса, жуда ўтиб кетганидан, ана боринг, бир-икки қамчин урса Бурҳон қанчалик қайғурарди, билмайману, лекин ҳозир унинг хаёли қочиб ухлолмаётгани, ҳамма ухлаб, ўзи уйғоқ қолишидан ваҳимага тушаётгани аниқ эди.

Бурҳоннинг қилиқларидан дам кулгим қистайди, дам жаҳлим қўзийди. “Қанақа ўғил боласан ўзи?”, деб уришиб бермоқчи бўламану, кўнглим бўлмайди. Ахир, жўрттага қилмаяпти-ку, унга ҳам қийин-да. Бунинг устига, у менга меҳмон.
— Бурҳон тўғри айтяпти, — дедим охири уни тинчитиш учун, — навбат қиламиз. Ҳозирча ухлайверинглар, мен пойлаб тураман.
… Немаҳалда кўзимни очиб, толлар устида баркашдек қизариб турган ойга кўзим тушди. Кулиб қўйдим. Роса уйқуни урибмиз-ку навбатчи қоровул.
Ой ёғдусида атроф анча ёришиб қолибди. Юлдузлар пастлашгандай. Чигирткалар овози тинган. Сойнинг шовқини бўлса кучайибди. Шерикларимга разм солдим: э, биттаси қани?! Хўп, бу Сайим. Наригиси, бошини буркаб олгани, ҳойнаҳой Бурҳон. Эрйигит… Эрйигит йўқ-ку.
Ўрнимдан туриб чайланинг остига, чор-атрофга тикилдим, кўринмади. “Уйқусираб бирон ёққа кетиб қолган бўлса-я, боя ҳар хил гаплар гапирувдик, туш кўрган бўлса…” Сайимни турткилаб уйғотдим.
— Эрйигит қаёққадир кетиб қопти, тур, кўзингни оч, топиб келайлик.

Сайим ўрнида бирпас гарангсиб ўтирди-да, бирдан ҳушёр тортди.
— Кетдик.
Икковлашиб сой бўйини, толлар, тутлар тагини, буталар орасини бирма-бир қараб чиқдик. Қўлимизни карнай қилиб роса бақирдик. Жимжит.
— Бўлди, кетдик! — деди Сайим охири сабри тугаб. — Қишлоққа кетиб қолган у дамдуз.*
Шу пайт пахтапоя билан полиз ўртасидаги йўлда қора кўринди. Сайим:
— Уйқуни ҳам ҳаром қилди, бу тентак! — деди-да, чайла томонга чопиб кетди. Мен кутиб турдим.
— Ҳа?
— Ҳеч нима.

Эрйигит олдимдан ўтиб, чайла тарафга бурилди.
— Қаёқларда юрибсан? Ўтакамиз ёрилди-ку, ажина кўтариб кетдими, деб.
У бир оз индамай борди-да, тўхтаб менга ўгирилди:
— Малик, бояги гапинг чинми?
— Қайси гапим?
— Бобонг ажинани ушлагани…
— Аям шунақа дейдилар, ростдир…
— Анавиларга айтмагину, мен шотутнинг олдига борувдим.
— Нега?
— Ажинани кутдим, ўша ерда бўлади, дейишарди.

Бўлиқ пахтазор ўртасида нимадир сабаб бўлиб сақланиб қолган улкан шотут остида биқиниб турган миқтигина Эрйигитни тасаввур қилиб, этим жимирлаб кетди.
— Э, жиннивой, нималар деяпсан? — деёлдим зўрға.
— Уни тутиб олмоқчи эдим, бобонга ўхшаб…
— Нега? — дедим баттар таажжубланиб.
— Синглим Малоҳатни тузатиб берасан, — деб қасам ичирмоқчи эдим.
— Нима?!
— Униям ажина чалиб кетган экан. Онам: “Тўққиз кечасида ажина теккан бунга”, дейди. Биласан-ку, беш йилдан бери шаҳардаги касалхонада ётади, лекин сира тузалмаяпти… Эҳ, ажина келмади-да!
Мен ҳайрат билан Эрйигитга тикилиб қолдим. Қизиқ, у ҳозир мен биладиган, Сайим, Бурҳон биладиган ўша ориқ, рангпар бола эмас, у бизларнинг ҳеч биримизга — менга ҳам, Сайимга ҳам, Бурҳонга ҳам ўхшамас эди…

МАНТИҚ

Ҳарчанд уринмасин, суҳбатдоши чалғимади.
— Бўпти, ака, бу гапларни қўйинг, фойдаси йўқ, — деди шартта унинг сўзини бўлиб. — Ижоддан гапиринг. Сизу биздан қоладигани — ижод!

“Бошланди, — деди юраги безиллаб. — Ажаб, сизу биздан деяптими?”
— Э, нимасини гапирай, Козимбой. Бин нарсалар қоралаб ётибмиз. Сизга қизиғи йўқ…
— Э! — Козим ҳайратланган қиёфада унга қадалди. — Бизга қизиғи йўқми? Одамни хафа қилманг-да, Шавқи ака!
— Айтмоқчиманки…
—Соҳангиз бошқа демоқчисиз, биламан, — оғринган куйи бир пас жим қолди-да, кейин портлади. — Одамни бунақа кўкрагидан итариш яхшимас-да, ака, тўғри соҳам бошқа, касбим бошқа. Лекин, бу мени айбиммас-ку, хато қилиб, адашиб бошқа йўлга кетиб қолганман.

“Адашганинг омадинг бўлган, ошна!”
— Биринчидан, Козимбой, бу тақдир, адашишмас, — деди Шавқиддин насиҳатомуз, айни чоқда суҳбатдошининг қовушмайроқ турган муваққат ғамзада қиёфасидан кулгиси қистаб, — қолаверса, ўша адашиб кириб қолганман деган соҳангиздан ёмонлик кўрмадингиз, тўғрими? Шукур қилинг.
— Бу гапингизам тўғри, Шавқи ака, ёмон бўлмадим, — деди бир зумда арази тарқаб, ўзига келиб олган Козим юзида ажабтовур мамнуният барқ уриб, креслога ястанди. — Нолисам ношукурлик бўлади. Лекин, шу… барибир кўнгилни бир чеккаси тўлмай туради-да, бияққа талпиниб туради-да…
— Ҳа, кўнгил иши оғир, сизни тушунаман…
— Нима десамикин, ҳамишамас, шу айрим пайтлар ичимда гапларим қайнаб кетадики, у ёқ, бу ёғи йўқ. Шартта ўтириб бир нарсалар ёзиб ташласам дейман. Лекин…
— Лекин, юрак қурғур панд беради, — дея илжайди Шавқиддин.

— Ҳа, айтганман, — кулди Козим. — Юрак қурғур ҳапқириб, ўрнимдан сапчиб туриб кетаман. Агар ўша гапларим қоғозга тушса борми!..
Шавқиддин унга жиддий тикилди. Бундан ўзича маъно уққан Козим гапидан тўхтаб, унга умидвор турмулди.
— Сиз котиба сақлашингиз керак, — деди Шавқиддин жиддиятни йўқотмасдан. — Достоевский шундай қилган.
— Ким?
— Достоевский. Эшитгансиз. “Жинни” деган романи бор.
— “Жинни”?..
— “Идиот”да… “Жинни” десаям бўлади. “Телба”, “Савдойи”, “Тентак” десаям фарқи йўқ. Мана бундай қалин китоб. Котибасига айтиб ёздирган. Бир ой, икки ойда ёзиб ташлайверган мана шунақа китобларни.
Козимнинг ҳайрати кўзида чақнаб турган эса-да, тилига чиқармади.
— Биров ёзиб турса осон-да, — деди бепарво. Ичкари хонадан чиқиб келган хотини билан уй бекасини кўриб, бирдан жўшди. — Э, ман шунақа нарсаларни айтиб беришим мумкинки, ўғил бола гап, ҳозирги телесериалларингиз бир тин бўп қолади!..

Хотинлар стол ёнига келиб ўтиришди.
— Зерикиб қолмадиларингизми, — деди уй бекаси ва эрининг олдидаги чойнакка қўл узатди. — Чой совуб қоптими…
— Козим акамгилар сериал жинниси бўп қолганлар, — деди меҳмон аёл илжайиб. — Бошланди дегунча ўринларидан туриб кетадилар. “Черт побери” деб у ёқдан бу ёққа юрганлари юрган.
— Вой, нимага, Лолахон, ёмон кўрадиларми? — чойнакни олиб ўрнидан турган Хосият ҳайрон қолганча жойига қайтиб ўтирди.
— Йў-ўқ, ёмон кўрмайдилар, шекилли. — Жувон эрига эркали қараб жилмайди. — Ичимдаги сериалларим қайнаб кетяпти, дейдилар. Қайнайвериб қиём бўп кетди-ку, қачон бу ёққа чиқарасиз, десам қўявер, вақти келади, дейдилар. Кутиб юриппиз қачон вақти келаркин, деб!..
Шавқиддин аёлнинг гапини кулимсираб эшитди-да, Козимга ўгирилди.
— Сизга диктофон керак экан-да.
— Диктофон?
— Ҳа-да. Хонани ичдан берклаб оласиз-да, тугмачасини босиб қўйиб, у ёқдан бу ёққа юрганча гапираверасиз. Соатлаб гапирсангизам, миқ этмай эшитади, миқ этмасдан ёзиб олади. Кейин бир вақт топиб, қоғозга тушириб оласиз.
— Э, шунга йўқман-да, Шавқи ака, биласизу!..
— Мана Лолахон борлар.
Козим аёлига кўз қирида қараб олиб, писанда қилди.
— Бизди хоним текинга офтобга чиқмайдилар.
— Укангизга чиқимдан гапирманг, — эрига ҳамоҳанг жавоб қилди аёл.
Козим билан Лолахонлар қўшни “дом”да туришади. Бири биридан пишиқ-пухтагина эр-хотин аллақачон янги шароит ҳадисини олволишган. Шаҳарнинг икки гавжум ерида тижорат дўкончалари бор. Эр санепидстанция врачи, хотин поликлиника ҳамшираси. Эрнинг даромади рейдлар орқасидан, хотинники ишдан кейинги казо-казолар хонадонига қатнашдан.

Уларнинг одмигина Шавқиддинлар хонадонига ров бўлганига сабаб — Козим ўзига адабий ҳамкор топмоқчи. Ичидаги гапларини қоғозга тушириб, китобми, киноми қилдирмоқчи… Уч-тўрт йил муқаддам ҳам Шавқиддинга битта шунақаси илашганди. Аввалига у ҳам ўзини адабиёт ихлосманди қилиб кўрсатди. (Ҳар тугул Шавқиддиннинг бир-икки ҳикоясини ўқиган экан). Кейин бир қоралама тутқазди. Шавқиддин уни қайта-қайта ишлаб, ҳикоянамо бир нарсага айлантириб берганди, космик тезликда газетага чиқиб кетди.
— Бу ёғи тезлашиб кетибди-ку, — деди ҳайратланиб Шавқиддин.
— Ўртоқлар қўллаб юборишди. Бугун ҳужжатларга қўшиб, бошлиққа олиб киришади.
— Қанақа бошлиққа?
— Сиздан бекитадиган сирим йўқ. Туман маорифини олмоқчиман. Шунга ёзувчилик қобилиятим бор, деган маънода қўшиб беришади. Режа амалга ошса бир эриймиз, ака! Катта хизмат қилдингиз.
— Ҳаммоллик қилдингиз, денг!..
Шавқиддин бу гап-сўзларни Козимга хўпам вақтида айтган экан, ҳалигача унинг тилини боғлаб келади. Ҳамкорлик қилсак бўларди, дейишдан нарига ўтолмайди…

Шавқиддин Козимнинг силлиқ, хушбичим юзлари, яккам-дуккам оқ ораламоқчи бўлиб турган қуюқ, соғлом сочларига разм соларкан, истеҳзоли кулимсиради.
— Хўш, нима қилдик, диктофон оламизми?..
— Ҳа, ўйлаб кўрарман. Энди, ака, гап муннай. Анов кунги танқидингиздан кейин шартта ўтирдим-да, битта ҳикоя ёзиб ташладим.
— Ие, бўларкан-ку!
— Айтаман-ку, ичимда гап қайнаб ётади, деб.
— Шундай қилиб, ҳикоя ёздим, денг, — деди Шавқиддин муддаога ўтақолинг, дегандай. — Бирор ерга топширдингизми?
— Ўртоқларга айтгандим, кафеда ишлайдиган биттаси, тез опкелинг, чиқартириб бераман, деди.
— Кафеда ишлайдиган биттаси?..
— Ҳа, газетачи танишлари бор-да. Давоси битта тушлик. Яхшилаб чучварага тўйғазаман-да, қўлига тутқазиб юбораман, дейди.

“Ол-а, газетачиларниям хор қилди-ку!”

— Мен айттим, шошмай тур, битта акам бор, аввал бир кўриб берсинлар, дедим. Тўғрими, ҳар ҳолда биринчи асар. Айрим сўзлари ғаламисроқ (ғализроқ демоқчи) бўлиши мумкин.
Козим шундай дея сервант олдига қўйиб қўйилган газетани олди.
— Бўпти, ғаламис жойларини тўғрилаймиз, — деди илжайиб Шавқиддин, у бунақа ажабтовур ҳамкорликни тезроқ бир нуқтага етказишни истаб қолди.
— Беринг, — дея қўл чўзди.
— Ўзим ўқиб берақолай, медикларди хатини биласиз, — Козим шундай дея газета орасидан ҳашамдор “Иш дафтари”ни олди. — Олдиндан айтиб қўяй — бўлган воқеа. Ўтган йилги таътилда қишлоққа борганимда ўзим гувоҳ бўлганман…

“Ўқиб бераман” деган одам оғзаки ҳикоя қилишга тушиб кетди.
… — Умрзоқ деган йигит бор, холамнинг ўғли. Бир синфда ўқиганмиз. Тракторчи. Математикадан калласи зўр эди. Тошкентга юр, нархоздами, селхоздами ўқиб келсанг, ишларинг беш бўлади, деганман, кўнмаган. Мамашкани кўзим қиймайди, деган. Барибир кампир ўлиб кетди, армияда эди, кўролмади… Хуллас, шу ўртоғим ғирт дурак. Неччи марта айтганман, ичма, ичма, деб. Э, сен нима биласан, ичмасам ёниб кетаман, дейди. Энг ёмони — ичдими, тракторини миниб чопади.
“О-ҳо, зўр гап: миниб чопади!”
— Нима, бирор ерга уриб оптими?
— Уриб олганда-ку, осон эди, ўртоқларни ишга солиб тинчитиб берардим. Бу дурак ўзини ўзи майиб қилиб қўйди.
— Қандай?
— Бир тўйда бўлдик. Мени ҳурматимга ароқни тўкиб ташлашди. Очиқчаям, бекитиқчаям опкелаверишди. Умрзоқ, барака топгур, чанқаб юрган экан, қайтармасдан олаверди-да. Тўйдан чиқиб уйга келдик. Телевизор олдида эриб “Поле чудес”ни кўриб ётсам, ҳовлида бақир-чақир бўп қолди. Қарасам, Умрзоқ кўзини чангаллаб, чопиб юрибди. Ҳеч кимга тутқич бермайди. Деразадан сакраб тушдим-да, шаппа йўлини тўсиб тўхтатдим. Қўлини кўзидан куч билан ажратиб қарасам, қон кетиб ётибди… Нима қипти денг, тўйдан қайтиб, биз уйга кирсак у тракторига айланишибди. Кабинасига ойна ўрнатмоқчи бўпти. Қачонлар биттасидан ойна сотиб олган экан, шуни оғилхонасидан топиб чиқибди. Биласиз, ойна ўрнига қўйилгач, ёнига резина тиқиб маҳкамланади. Резина тиқаётса, охири қолганда отвертка тийғаниб кетибди-да, кўзига санчилибди. Таг-туги билан оқиб кетибди… Хуллас, шу воқеани ҳикоя қилдим. Яхшиси, охирини ўқиб берайин-а…

— Майлингиз, — деди Шавқиддин ўйчан.
— … Узоқбой, ҳовлида у ёқдан бу ёққа вой-войлаб югуради. Унинг овозини эшитиб тўпланганлар ҳарчанд юрак-бағирлари эзилмасин, унга ёрдам беришдан ожиз эдилар… Ҳа, Узоқбойнинг бу азобу оғриқлари ҳали келажакда уни кутиб турган изтиробу афсуслари олдида ҳеч нарса эмасди…
Козим дафтарини ёпди-да, стол устига қўйди. Шавқиддин ердан кўз узмади. Унинг ҳолатини ўзича тушунган Козим аёлларга илжайиб қараб қўйди.
— Қалай, хулоса зўрми, кеннойи?.. Айтмоқчиманки, эндиги бутун умри афсусда ўтади. Лекин, афсусдан фойда йўқ!..
— Ҳа, бечорага оғир бўпти, — деди Хосият ачиниб.
Шавқиддин бошини кўтарди.
— Кейин нима қилдиларинг? Дўхтирга қаратдиларингми? Сиз медиксиз, билсангиз керак, иккинчи кўзгаям зарари тегиши мумкин.
— Ҳа, касалхонада ётиб чиқди, — деди Козим ҳафсаласиз, у ҳикояси хусусида фикр эшитмоқчи эди-да. — Ўзим ётқиздим. Ўртоқлар яхши қарашди.

“Яна ўртоқлар!”

— Лекин, ўзиниям ёмон сўкдим. Сен дурак ўзингга ўзинг қилдинг, дедим. “Қўяверинг, жўра, пешонамда бор экан”, дейди. Қарангда, ўзидан кўрмайди!..
— Кейин сиз фелетон қилдингиз.
— Ҳикоя денг.
— Айтмоқчи, ҳикоя…
— Одамлар ўқисин, билсин, дедим-да.
— Бўлангизнинг ногирон бўлиб қолганиними?
— Йўғ-э, ичкиликнинг касофатини!..
— Ҳа, тўғри, билиб қўйишсин.
— Хўп, нима қилдик, кўриб берасизми?.. Айтмоқчи, ҳалиги ошпаз ўртоғим таниркан сизни. У одам редактироват қип берса, чиқишига гарантия бор, деди. Авторитетингиз зўр экану, билдирмас экансиз-да, ака. Бундан кейин сизни қўймаймиз!.. Хўш, неччи кун керак сизга?..
— Тушунмадим.
— Неччи кунда кўриб берасиз, деяпман.. Биздаям қоп кетмас, ака!.. Биринчи асар, ичим ёниб боряпти-да. Тушунасиз-ку ўзингиз…

— Тушунаман, — деди Шавқиддин қошини чимириб. — Майли, кўриб бераман. Фақат битта шарт билан.
— Айтинг. Ҳа, гонорар тўлиқ сизники.
— Ўша қаҳрамонингиз, Узоқбой дейсизми, бошқами, кўр бўлиб қолишига тузукроқ бир мантиқ топиб берасиз.
— Мантиқ?..
— Ишонарли далил, сабаб.
— Сабаби, ичкилик-да.
— Йўқ, ичкилик сабаб эмас!
— Қўйсангиз-чи, ароқ ичмаганда тракторига уннамасди.
— Тракторчи бўлгач, уннайди-да.
— Тўғри, лекин ўша палакат ойна эсига тушмасди. Демак, ароқ сабабчи.
— Козимбой, дўстим, ҳар битта ҳодисанинг бизга кўринадиган, кўринмайдиган сабаблари бўлади. Ботиний, зоҳирий дейилади. Биз зоҳирни кўриб баҳо берамиз…

“Оббо, Румийдан келдингиз-ку!”

… — Зоҳирни кўриб баҳо берганимиз учун хато қиламиз. Зоҳир ташқи томон дегани…
— Газетчилар инжиқ халқ бўлади-да. Бўпти, соддароқ қип тушунтиринг-чи.
— Мантиқними?.. Яхшиси, битта воқеани айтиб бераман… Бир одамнинг ҳовлисидан ариқча ўтаркан. Сув бу ёқдаги девор тагидан чиқиб, наргисининг остидан қўшни ҳовлига ўтиб кетаркан. Ҳалиги одам ғозларга ишқивоз экан, ғоз боқаркан…Бир куни қараса, ғозлари девор тагида ғуж бўлиб олиб, ғо-ғоқлаб шовқин кўтараётган эмиш. Нима гап экан, деб югуриб борса, ғозлар сувда оқиб келган қўшни болакайнинг олдини тўсиб турганмиш. Дарҳол болани сувдан кўтариб олибди… Мана шу воқеани қандай изоҳлайсиз?
— Жуда осон… Ғозлар қизиқувчан бўлади. Нима экан деб ўраб олишган-да.
— Қутқариб қолишган. Агар девор тагидан ўтиб кетганида тамом экан, қўшни ҳовлида одам йўқ экан…
— Э, бу бир тасодиф, — беҳафсала қўл силтади Козим.
— Йўқ, тасодиф эмас экан, — деди Шавқиддин, кейин аёлларга қараб давом этди: — Шу боласига оғироёқ пайтида аёл кунига уч маҳал ҳам дастурхонини ғозлар олдига келтириб қоқаркан. “Атай дарвозадан айланиб келардим, ҳовуч-ҳовуч донлар сепардим. Худойимдан айланай, шугина жониворлари билан болажонимни асраб қолди…” деб йиғлаганмиш.
Аёллар ҳайратланиб бош тебратишди.
Козим истеҳзоли кулимсиради.
— Гапти рости, мустақилликдан кейин ҳаммамиз художўй бўлиб кетдиге!.. Сиздай одамни шунақа уйдирмаларга ишониб юрганига қойил қолмадим… Хўп, ҳикояни нима қилдик энди? Дангал бир нарса денг!
— Ўша гап. Мантиқ билан асослаб беринг, таҳрир мендан.
— Бўлам кўзига отвертка суқиб олган. Маст бўлган. Мастликда тракторига ёпишадиган дурак одати бўлган. Мантиқ ҳам, сабаб ҳам шу!.. — деди Козим қизишиб.
— Ташқаридан қараганда шундай, — деди Шавқиддин осойишта оҳангда. — Лекин, тагида бошқа нарса бўлиши керак. Беамри Худо тикан ҳам санчилмайди, дейишади. Бундай жазо беҳудага берилмагандир. Бирор гуноҳи бордир, қарғиш олгандир.

— Э, унақа бола эмас, биламан.
— Ё бўлмаса, ҳазил-чин аралаш бирорта ногиронни айбситган бўлиши мумкин. Мисол учун айтаяпман-да. Балки…
— Ҳа, ҳа, шунақа қилардилар, — деб юборди Козимнинг аёли бирдан жонланиб.
— Нима деяпсан, — дея Козим ўқрайди.
— Маъруф акани Маъруф қори, деб кулиб юрарди-ку!
— Ҳазил қиларди, ичида кири йўқ бола у.
— Бўпти-да, — деди Лолахон ўз топилмасидан ҳаяжонга тушиб. — Ўша Маъруф ака деганимизни кўзи хирароқ. Тез-тез шапкўр бўлиб қолади. Қишда жигар, ёзда анжир еб ўзига кеп олади. Шу бечорани олди-орқаси Маъруф қори, деб юрарди. Дили оғриган экан-да барибир…

Шавқиддин ёш боладай қувониб кетди.
— Кўрдингизми, оғайни, дунёда тасодиф йўқ!
Ўз навбатида Козим ҳам миясига урган фикрдан кўзлари чақнаб, тантанали равишда деди:
— Бундан чиқади ҳамма кўзи ожизлар қарғиш теккан одамлар экан-да?!
— Асло!.. Ҳеч бир гуноҳ қилмасдан, бировга озор бермасдан ҳам фалокатга учраш мумкин!
— Мантиқсиз-а?!
“Тузуксан-ку, оғайни!”
— Ўшанда ҳам мантиқсизлик бўлмайди, — деди Шавқиддин хотиржам жилмайиб, — ҳикмати кейин чиқиб келади.
Козимнинг ошкора илжайиб турганидан жавоб етарли бўлмагани сезилди.
— Мисол билан тушунтирай: бир танишим бор. Машина уриб кетиб, икки оёғидан ажраган. Ишонасизми, шу йигит ногирон бўлиб қолганига шукр қилади. Нега десангиз, тўрт мучаси соғлиғида пияниста, банги бир кимса эди, ўзидан ёлчимасди. Ҳозир энди ногиронлар аравачасида юради. Лекин, каттагина корхона эгаси. Эллик ишчиси бор. Қизиқ-да, фалокат шарофати билан эс-ҳушини йиғиб олди шу одам. Демак, ҳикмат ана шу нуқтада. Зора Узоқбой акаям қарғиш биланмас, Худонинг марҳамати билан кўзидан ажраган бўлса…

— Айтганингиздай бўлсин ишқилиб, — деди Козимнинг аёли ачиниш билан, — жўжабирдай жон. Ҳайтовур ичмаяпти-я энди?
— А?!
— Бўлангизни айтаман, ичмай қўйди шекилли?..
— Билмадим, — деди Козим паришонлик билан кейин ўзини йиғиштириб, қўл силтади. — Э, у дурак гапни олмайди!..
Шундай дея стол устида эътиборсиз қолган дафтарини олиб, газетага ўради.
— Значит бўлмайди, денг…
— Нега бўлмас экан, мен сўз берганман. Мана биргалашиб (аёлларга қараб олиб) мантиқни топгандай бўлдик. Бу ёғи осон…
Шавқиддин Козимнинг қўлидан дафтарни олди. Олди-ю, ниманингдир истиҳоласида бир лаҳза иккиланиб турди. Кейин эр-хотиннинг ташвишли нигоҳини туйиб, илжайди.
— Зарари йўқ, бўлади, — деди.
У кейинги йилларда ўзи етиб келган ақида ҳақлигига бугун яна бир карра амин бўлиб турарди. Шу боисдан кўнгли бениҳоя ёришган, ҳар қачонгидан кўра марҳаматли, кечиримли, хокисор бўлиб борарди…

14 YANVAR — YOZUVCHI ORZIQUL ERGASH TUG’ILGAN KUN

Ularning odmigina Shavqiddinlar xonadoniga rov bo‘lganiga sabab — Kozim o‘ziga adabiy hamkor topmoqchi. Ichidagi gaplarini qog‘ozga tushirib, kitobmi, kinomi qildirmoqchi… Uch-to‘rt yil muqaddam ham Shavqiddinga bitta shunaqasi ilashgandi. Avvaliga u ham o‘zini adabiyot ixlosmandi qilib ko‘rsatdi.

Orziqul Ergash
IKKI HIKOYA

Orziqul Ergash 1953 yil 14 yanvarda Samarqand yaqinidagi Darxon qishlog‘ida tug‘ilgan. Samarqand Davlat universitetini tamomlagan (1975). «To‘y» (1983), «Dunyoning bir chekkasi» (1984), «Bolaligim ko‘chalarida» (1986), «Shoxsanam» (1988), «Darxon qissalari» (1990), «Sening bu dunyoda borliging» (2008) kabi qissa va hikoyalar kitoblari nashr etilgan.
Yozuvchi Orziqul Ergash o‘z asarlarida, asosan, qishloq hayotini yoritadi. Qishloq kishilarining turmushi, ularning o‘y-xayollari, paxta mavsumi “hangoma”lari yozuvchi asarlarida oynadek aks etadi. Adib 80-yillar avvalida “Shohsanam”, “Dunyoning bir chekkasi” nomli qissalari bilan ko‘zga ko‘rina boshladi. So‘ng uning “To‘y”, “Bolaligim ko‘chalarida”, “Darxon qissalari” kabi kitoblari birin-ketin nashr etila boshlandi. Qisqa davr oralig‘ida yozuvchining besh kitobi dunyo yuzini ko‘rib, keng jamoatchining e’tirofiga sazovor bo‘ladi.

CHAYLADAGI HANGOMA

To‘rt o‘rtoq to‘planishib, polizga yetib kelgunimizcha shom bo‘ldi. Bu yerda birinchi qilgan ishimiz: endigina maza ingan uch-to‘rt sapchani tars-turs yorib yeb oldik. Yedigu ichimizga titroq kirdi. Diydirab apil-tapil chaylaga chiqdik-da, ko‘rpa-to‘shaklarga o‘randik.
Mana, endi sal ilib, boshimizni ko‘rpadan chiqargancha jimir-jimir yulduzlarga tikilib yotibmiz.
Zimiston tun. Uzoq-yaqindan chigirtkalarning xazin chirillashi eshitiladi. Poliz etagida bahaybat tollar qorayib ko‘rinadi. Tollar tagida soy shovullaydi. Soy tarafdan esgan shabada polizning omixta bo‘yini olib keladi.

Sayim o‘rnidan turib o‘tirdi.
—Xo‘-o‘p! Jon kirdimi ozroq, isib oldilaringmi? Malik, Eryigit, boshlaymiz endi. —U shunday deb ustimizdan ko‘rpani olib tashladi. Eryigit ikkalamiz turdik. Biroq, Burhon: “Ja, qilig‘ing xunuk-da”, — deya darhol ustini yopib oldi. To‘shak ichida to‘ng‘illadi: — Kimga zaril shu sovuqda, — ko‘p o‘tmay yana boshini ko‘tardi-da:
— Yaxshisi, shu issiqqinada yotib, afandi aytishamiz, — dedi.

Burhon ko‘p latifa biladi, ko‘p o‘qigan, lekin u hozir bilag‘onligi bilan maqtanishni ham, bekinmachoq o‘ynab sovqotishni ham o‘ylamayotgandi. Balki o‘yin chog‘ida xilvat butazorlar, soyliklarda yolg‘iz qolish ehtimolidan cho‘chib shunday deyayotgandi. Bizni o‘yindan chalg‘itish uchun azongacha latifago‘ylik qilishdan ham toymaydi.
Men bilan Eryigit-ku, noiloj qo‘yib beramiz-a, biroq Sayimdan qutulolmas… “Uy qizi bo‘lib o‘tiraverasanmi, hech bo‘lmasa, qovun yeb kelasan”, deb uni bu yerga boshlab kelgan ham o‘sha.

— Bir hisobda, bu ham to‘g‘ri, — dedi Sayim qaytadan o‘ringa cho‘zilarkan. — Rostdan ham, havo ancha salqin bugun. Lekin Burhonning afandilari ham badga urgan-da, jo‘ralar. Ko‘p eshitganmiz… Xo‘p, nima qildik endi, a? — dedi u va bir pas jimlikdan so‘ng biqinimga turtib qo‘ydi: — Shundoq yotaveramizmi?
— Nima qilamiz bo‘lmasa?
— Biz senga bir kechalik mehmon, Malik. Otangdi chaylasi. Bundoq qiziq-qiziq gaplardan topib gapirsang-chi! Yorilib ketamiz-ku.
— Nimani gapiraman?
— Gapir-da, o‘tgan-ketgandan, mana masalan, qo‘shning Kiromxo‘janing og‘zi nega qiyshiq?
— Jin chalgan.
— Ha, yasha, ana shuni gapirib ber.
— Bo‘lmagan gap, — deb qoldi Burhon tuyqusdan, — bekor gap.
— Nimani aytayapsan bo‘lmagan deb, Burhon? — so‘radi Sayim tushunmaganday.
— Kiromxo‘jani jin chalgani-da. Uniki tug‘ilishidan o‘zi shunaqa.

Burhon beparvo ohangda yana qo‘shib qo‘ydi.
— Men eskicha gaplarga sirayam ishonmayman.
— Ishonmaganing tuzuk-ku, lekin biz ham bor gapni aytamiz-da, jo‘ra, yolg‘on nima zaril! — dedi Sayim ham beparvo. — Kiromxo‘janiki tug‘ma emas, aniq jin chalgan. Mana shu “Shotutli”da (u bosh tarafimizdagi paxtapoya haqida gapirardi). Unda Kiromxo‘ja lab-dahani raso, yosh yigit bo‘lgan. Paxta sug‘orib yurib, bir kuni qoq peshinda hov Sharsharabandga boribdi. Suvni ko‘paytirayotsa, orqasidan birov turtarmish. O‘girilib qarabdi. Hech kim yo‘q. “Menga shundoq tuyulgandir”, deb yana bandga unnay boshlagan ekan, tag‘in birov nuqibdi. — Sayim o‘rnidan turib o‘tirib, yana davom etdi: — Kiromxo‘ja titrab ketibdi. Bu ne sinoat bo‘lsa?.. Rangi bo‘zarib, sekin qaddini tiklabdi. Ne ko‘z bilan ko‘rsaki, naq oyog‘i ostida yuzi choynakning qopqog‘icha, bo‘yi ikki qarich bir qizcha sap-sariq uzun sochlarini taroqlab turganmish. Bechoraning tili tanglayida qotib, g‘o‘ldirab qopti. Qizcha uning oyog‘iga qarab “tuf” depti-da, g‘oyib bo‘pti. Katta-katta duoxonlarga rosa o‘qitishgan ham, nafi bo‘lmagan. Og‘zi qiyshig‘u, o‘zi nimesligicha qolavergan…

Burhonning uni chiqmay qoldi. Chamasi, oraga suqilaversa, bundan ham vahimaliroq gaplar chiqib qolishidan cho‘chirdi. Sayimning hikoyasidan ko‘ra, men uni tasdiqlab turganim Burhonga ta’sir qilayotgandi nazarimda. Shuning uchun:
— To‘g‘ri, ajina bor gap, — devordim men ham qizishib ketib, — mana shu yangidarxonlik Sattor traktorchini ham jin urib ketganda.
— Ha, jin chalib o‘ldirgan, — ilib ketdi yana Sayim. — Tavba, u ham shu dalada bo‘lgan-a, tag‘in. Shudgor payti, kechasi ishlagan, smenshigi kelmagan. Hov shotutning tagida traktorni o‘chirib, bir oz mizg‘igan. Bir mahallari qandaydir shovurdan uyg‘onsa, barzangiday odam traktorga unnayapti. “Ha, Ne’mat, keldingmi?” — debdi sherigim degan o‘yda. Haligi odam hiring-hiring kulib: “Bu yoqqa tushgin-chi”, debdi. Men es-es bilaman, Sattor aka polvonsifat, chapani odam edi. Barzangining xotinchalish muqomidan hamiyati qo‘zg‘ab, katta kalitni qo‘lida mahkam siqqancha kabinadan tushibdi. Tushgan kuyi anovi odam shapaloqlab qolibdi. U ham kalit bilan uribdi. Biroq kalit traktorning kapotiga tegib, daranglab ketibdi. Barzangi bo‘lsa yo‘q emish. Sattor akani ertalab shotutning tagidan topishibdi. O‘ng yuzi qorayib, esi og‘ib yotgan ekan. Shundan so‘ng uch-to‘rt kun o‘ziga kelib-ketib yotib, uzilibdi bechora. Ana shunaqa, Burhonboy!
— E, ajinamas, odam bo‘lgan u, — dedi Burhon tilga kirib. — Barzangiday erkak deyapsan-ku! — u negadir qattiq-qattiq hamda hovliqib gapira boshladi. O‘rnidan ham turib oldi. — Balki, uning biror dushman-pushmani qorong‘ida qo‘rqitmoqchi bo‘lganu, lekin…

Ajina har kimga har xil bo‘lib ko‘rinadi, Burhonboy! — dedi Sayim yana yon bermay. —Birovga odam, birovga it, mushuk… Mana, mening akam, armiyadagisi, molxonaga kirsa, bitta qora pishak burchakda biqinib turganmish. Ko‘zlari yonarmish. O‘zimizniki xayol qilib “mosh-mosh” deb qo‘l uzatibdi. Shu payt haligi pishakbachcha birdan mana shu chayla bo‘yi uzayibdi-da, akamning naq oyog‘i tagidan o‘tib ketibdi. Xayriyat, akam qo‘rqmabdi, agar qo‘rqqanda bormi…
— E, baribir, men ishonmayman. Malimlarimiz aytadi-ku, xudo yo‘q deb. Xudo yo‘qmi, jin-ajina ham bo‘lmaydi-da. Masalan men ko‘rmaganman, sizlar ham ko‘rmagansizlar. Sen ko‘rganmisan, Eryigit?
Eryigit narigi chekkada jimgina yotardi. Uning fe’li shunaqa, kamgap.
— Ko‘rmagan bo‘lsa, hali ko‘radi, — dedi uning o‘rnida Sayim.
— Xo‘p, sen-chi, Malik? Ko‘rmagansan.
— To‘g‘ri, ko‘rmaganman. Lekin ko‘rsam ham qo‘rqmayman. Aksincha, ajina mendan hayiqadi, — dedim maqtanib.
— Nega? — dedi Burhon darrov.

Shunda ayamdan eshitgan ertaknamo bir voqeani so‘zlab berdim.
Bobomning bo‘z bola paytlari ekan. Daladan kelib, qayrag‘ochimiz tagidagi so‘rida dam olib yotgan ekan, oyog‘ini birov qitiqlabdi. Sapchib tursa, hech kim yo‘q emish. Nima gapligini darrov fahmlabdi. So‘ridan tushib, qalin sadarayhonlar jo‘yagiga kirib yotibdi. Ajina ko‘pincha gul, rayhon bor yerga kelishini u bilarkan-da. Bir mahal yoyiq sariq sochlari yer supurgan mitti qizcha paydo bo‘libdi. Bobom shappa uning sochlaridan ushlabdi-da, duosini o‘qib, so‘rining poyasiga chandib bog‘lab tashlabdi. Qizcha rosa avrabdi, yig‘lab yolvoribdiyam, e’tibor bermabdi. Oxiri uning va’dasini olib, qasam ichirgach, qo‘yib yuborgan ekan.
— Nima deb qasam ichibdi?
— “Yetti pusht avlodinga shikast yetkazmayman!”, deb. Shuning uchun ham bizning avloddan hech kimga ajina ko‘rinmaydi. Ko‘rinsa ham ziyon yetkazolmaydi…
Ajina haqida bichib-to‘qib Burhonni rosa vahimaga soldigu, boshimizga balo orttirdik. Endi ko‘zimiz uyquga ketishi bilan Burhon turtadi.
— Ey, uxlab qolmanglar, qanaqa qorovulsizlar o‘zi?
— Yot-yey! — deb jerkib beradi Sayim uyqusirab. — Kim zor shu xom sapchaga?!
— Kim zormish. Yangidarxonlikni bilasizlar-ku. Malik, dadang senga ishonib ketgan-a. Ozib-yozib bir shaharga tushganida g‘alva chiqsa, nima deydi.

Bordiyu, biz g‘aflatda qolib, polizga odam oralasa (aytaylik, yangidarxonlikning betiyiq bolalarimi), yeganini yeb, yemaganini soyga dumalatsa, palaklarni payxon qilsa, ozib-yozib shaharga tushgan dadamning shahari burnidan chiqsa, meni bo‘ralatib so‘ksa, juda o‘tib ketganidan, ana boring, bir-ikki qamchin ursa Burhon qanchalik qayg‘urardi, bilmaymanu, lekin hozir uning xayoli qochib uxlolmayotgani, hamma uxlab, o‘zi uyg‘oq qolishidan vahimaga tushayotgani aniq edi.

Burhonning qiliqlaridan dam kulgim qistaydi, dam jahlim qo‘ziydi. “Qanaqa o‘g‘il bolasan o‘zi?”, deb urishib bermoqchi bo‘lamanu, ko‘nglim bo‘lmaydi. Axir, jo‘rttaga qilmayapti-ku, unga ham qiyin-da. Buning ustiga, u menga mehmon.
— Burhon to‘g‘ri aytyapti, — dedim oxiri uni tinchitish uchun, — navbat qilamiz. Hozircha uxlayveringlar, men poylab turaman.
… Nemahalda ko‘zimni ochib, tollar ustida barkashdek qizarib turgan oyga ko‘zim tushdi. Kulib qo‘ydim. Rosa uyquni uribmiz-ku navbatchi qorovul.
Oy yog‘dusida atrof ancha yorishib qolibdi. Yulduzlar pastlashganday. Chigirtkalar ovozi tingan. Soyning shovqini bo‘lsa kuchayibdi. Sheriklarimga razm soldim: e, bittasi qani?! Xo‘p, bu Sayim. Narigisi, boshini burkab olgani, hoynahoy Burhon. Eryigit… Eryigit yo‘q-ku.
O‘rnimdan turib chaylaning ostiga, chor-atrofga tikildim, ko‘rinmadi. “Uyqusirab biron yoqqa ketib qolgan bo‘lsa-ya, boya har xil gaplar gapiruvdik, tush ko‘rgan bo‘lsa…” Sayimni turtkilab uyg‘otdim.
— Eryigit qayoqqadir ketib qopti, tur, ko‘zingni och, topib kelaylik.

Sayim o‘rnida birpas garangsib o‘tirdi-da, birdan hushyor tortdi.
— Ketdik.
Ikkovlashib soy bo‘yini, tollar, tutlar tagini, butalar orasini birma-bir qarab chiqdik. Qo‘limizni karnay qilib rosa baqirdik. Jimjit.
— Bo‘ldi, ketdik! — dedi Sayim oxiri sabri tugab. — Qishloqqa ketib qolgan u damduz.*
Shu payt paxtapoya bilan poliz o‘rtasidagi yo‘lda qora ko‘rindi. Sayim:
— Uyquni ham harom qildi, bu tentak! — dedi-da, chayla tomonga chopib ketdi. Men kutib turdim.
— Ha?
— Hech nima.

Eryigit oldimdan o‘tib, chayla tarafga burildi.
— Qayoqlarda yuribsan? O‘takamiz yorildi-ku, ajina ko‘tarib ketdimi, deb.
U bir oz indamay bordi-da, to‘xtab menga o‘girildi:
— Malik, boyagi gaping chinmi?
— Qaysi gapim?
— Bobong ajinani ushlagani…
— Ayam shunaqa deydilar, rostdir…
— Anavilarga aytmaginu, men shotutning oldiga boruvdim.
— Nega?
— Ajinani kutdim, o‘sha yerda bo‘ladi, deyishardi.

Bo‘liq paxtazor o‘rtasida nimadir sabab bo‘lib saqlanib qolgan ulkan shotut ostida biqinib turgan miqtigina Eryigitni tasavvur qilib, etim jimirlab ketdi.
— E, jinnivoy, nimalar deyapsan? — deyoldim zo‘rg‘a.
— Uni tutib olmoqchi edim, bobonga o‘xshab…
— Nega? — dedim battar taajjublanib.
— Singlim Malohatni tuzatib berasan, — deb qasam ichirmoqchi edim.
— Nima?!
— Uniyam ajina chalib ketgan ekan. Onam: “To‘qqiz kechasida ajina tekkan bunga”, deydi. Bilasan-ku, besh yildan beri shahardagi kasalxonada yotadi, lekin sira tuzalmayapti… Eh, ajina kelmadi-da!
Men hayrat bilan Eryigitga tikilib qoldim. Qiziq, u hozir men biladigan, Sayim, Burhon biladigan o‘sha oriq, rangpar bola emas, u bizlarning hech birimizga — menga ham, Sayimga ham, Burhonga ham o‘xshamas edi…

MANTIQ

Harchand urinmasin, suhbatdoshi chalg‘imadi.
— Bo‘pti, aka, bu gaplarni qo‘ying, foydasi yo‘q, — dedi shartta uning so‘zini bo‘lib. — Ijoddan gapiring. Sizu bizdan qoladigani — ijod!

“Boshlandi, — dedi yuragi bezillab. — Ajab, sizu bizdan deyaptimi?”
— E, nimasini gapiray, Kozimboy. Bin narsalar qoralab yotibmiz. Sizga qizig‘i yo‘q…
— E! — Kozim hayratlangan qiyofada unga qadaldi. — Bizga qizig‘i yo‘qmi? Odamni xafa qilmang-da, Shavqi aka!
— Aytmoqchimanki…
—Sohangiz boshqa demoqchisiz, bilaman, — og‘ringan kuyi bir pas jim qoldi-da, keyin portladi. — Odamni bunaqa ko‘kragidan itarish yaxshimas-da, aka, to‘g‘ri soham boshqa, kasbim boshqa. Lekin, bu meni aybimmas-ku, xato qilib, adashib boshqa yo‘lga ketib qolganman.

“Adashganing omading bo‘lgan, oshna!”
— Birinchidan, Kozimboy, bu taqdir, adashishmas, — dedi Shavqiddin nasihatomuz, ayni choqda suhbatdoshining qovushmayroq turgan muvaqqat g‘amzada qiyofasidan kulgisi qistab, — qolaversa, o‘sha adashib kirib qolganman degan sohangizdan yomonlik ko‘rmadingiz, to‘g‘rimi? Shukur qiling.
— Bu gapingizam to‘g‘ri, Shavqi aka, yomon bo‘lmadim, — dedi bir zumda arazi tarqab, o‘ziga kelib olgan Kozim yuzida ajabtovur mamnuniyat barq urib, kresloga yastandi. — Nolisam noshukurlik bo‘ladi. Lekin, shu… baribir ko‘ngilni bir chekkasi to‘lmay turadi-da, biyaqqa talpinib turadi-da…
— Ha, ko‘ngil ishi og‘ir, sizni tushunaman…
— Nima desamikin, hamishamas, shu ayrim paytlar ichimda gaplarim qaynab ketadiki, u yoq, bu yog‘i yo‘q. Shartta o‘tirib bir narsalar yozib tashlasam deyman. Lekin…
— Lekin, yurak qurg‘ur pand beradi, — deya iljaydi Shavqiddin.

— Ha, aytganman, — kuldi Kozim. — Yurak qurg‘ur hapqirib, o‘rnimdan sapchib turib ketaman. Agar o‘sha gaplarim qog‘ozga tushsa bormi!..
Shavqiddin unga jiddiy tikildi. Bundan o‘zicha ma’no uqqan Kozim gapidan to‘xtab, unga umidvor turmuldi.
— Siz kotiba saqlashingiz kerak, — dedi Shavqiddin jiddiyatni yo‘qotmasdan. — Dostoyevskiy shunday qilgan.
— Kim?
— Dostoyevskiy. Eshitgansiz. “Jinni” degan romani bor.
— “Jinni”?..
— “Idiot”da… “Jinni” desayam bo‘ladi. “Telba”, “Savdoyi”, “Tentak” desayam farqi yo‘q. Mana bunday qalin kitob. Kotibasiga aytib yozdirgan. Bir oy, ikki oyda yozib tashlayvergan mana shunaqa kitoblarni.
Kozimning hayrati ko‘zida chaqnab turgan esa-da, tiliga chiqarmadi.
— Birov yozib tursa oson-da, — dedi beparvo. Ichkari xonadan chiqib kelgan xotini bilan uy bekasini ko‘rib, birdan jo‘shdi. — E, man shunaqa narsalarni aytib berishim mumkinki, o‘g‘il bola gap, hozirgi teleseriallaringiz bir tin bo‘p qoladi!..

Xotinlar stol yoniga kelib o‘tirishdi.
— Zerikib qolmadilaringizmi, — dedi uy bekasi va erining oldidagi choynakka qo‘l uzatdi. — Choy sovub qoptimi…
— Kozim akamgilar serial jinnisi bo‘p qolganlar, — dedi mehmon ayol iljayib. — Boshlandi deguncha o‘rinlaridan turib ketadilar. “Chert poberi” deb u yoqdan bu yoqqa yurganlari yurgan.
— Voy, nimaga, Lolaxon, yomon ko‘radilarmi? — choynakni olib o‘rnidan turgan Xosiyat hayron qolgancha joyiga qaytib o‘tirdi.
— Yo‘-o‘q, yomon ko‘rmaydilar, shekilli. — Juvon eriga erkali qarab jilmaydi. — Ichimdagi seriallarim qaynab ketyapti, deydilar. Qaynayverib qiyom bo‘p ketdi-ku, qachon bu yoqqa chiqarasiz, desam qo‘yaver, vaqti keladi, deydilar. Kutib yurippiz qachon vaqti kelarkin, deb!..
Shavqiddin ayolning gapini kulimsirab eshitdi-da, Kozimga o‘girildi.
— Sizga diktofon kerak ekan-da.
— Diktofon?
— Ha-da. Xonani ichdan berklab olasiz-da, tugmachasini bosib qo‘yib, u yoqdan bu yoqqa yurgancha gapiraverasiz. Soatlab gapirsangizam, miq etmay eshitadi, miq etmasdan yozib oladi. Keyin bir vaqt topib, qog‘ozga tushirib olasiz.
— E, shunga yo‘qman-da, Shavqi aka, bilasizu!..
— Mana Lolaxon borlar.
Kozim ayoliga ko‘z qirida qarab olib, pisanda qildi.
— Bizdi xonim tekinga oftobga chiqmaydilar.
— Ukangizga chiqimdan gapirmang, — eriga hamohang javob qildi ayol.
Kozim bilan Lolaxonlar qo‘shni “dom”da turishadi. Biri biridan pishiq-puxtagina er-xotin allaqachon yangi sharoit hadisini olvolishgan. Shaharning ikki gavjum yerida tijorat do‘konchalari bor. Er sanepidstansiya vrachi, xotin poliklinika hamshirasi. Erning daromadi reydlar orqasidan, xotinniki ishdan keyingi kazo-kazolar xonadoniga qatnashdan.

Ularning odmigina Shavqiddinlar xonadoniga rov bo‘lganiga sabab — Kozim o‘ziga adabiy hamkor topmoqchi. Ichidagi gaplarini qog‘ozga tushirib, kitobmi, kinomi qildirmoqchi… Uch-to‘rt yil muqaddam ham Shavqiddinga bitta shunaqasi ilashgandi. Avvaliga u ham o‘zini adabiyot ixlosmandi qilib ko‘rsatdi. (Har tugul Shavqiddinning bir-ikki hikoyasini o‘qigan ekan). Keyin bir qoralama tutqazdi. Shavqiddin uni qayta-qayta ishlab, hikoyanamo bir narsaga aylantirib bergandi, kosmik tezlikda gazetaga chiqib ketdi.
— Bu yog‘i tezlashib ketibdi-ku, — dedi hayratlanib Shavqiddin.
— O‘rtoqlar qo‘llab yuborishdi. Bugun hujjatlarga qo‘shib, boshliqqa olib kirishadi.
— Qanaqa boshliqqa?
— Sizdan bekitadigan sirim yo‘q. Tuman maorifini olmoqchiman. Shunga yozuvchilik qobiliyatim bor, degan ma’noda qo‘shib berishadi. Reja amalga oshsa bir eriymiz, aka! Katta xizmat qildingiz.
— Hammollik qildingiz, deng!..
Shavqiddin bu gap-so‘zlarni Kozimga xo‘pam vaqtida aytgan ekan, haligacha uning tilini bog‘lab keladi. Hamkorlik qilsak bo‘lardi, deyishdan nariga o‘tolmaydi…

Shavqiddin Kozimning silliq, xushbichim yuzlari, yakkam-dukkam oq oralamoqchi bo‘lib turgan quyuq, sog‘lom sochlariga razm solarkan, istehzoli kulimsiradi.
— Xo‘sh, nima qildik, diktofon olamizmi?..
— Ha, o‘ylab ko‘rarman. Endi, aka, gap munnay. Anov kungi tanqidingizdan keyin shartta o‘tirdim-da, bitta hikoya yozib tashladim.
— Ie, bo‘larkan-ku!
— Aytaman-ku, ichimda gap qaynab yotadi, deb.
— Shunday qilib, hikoya yozdim, deng, — dedi Shavqiddin muddaoga o‘taqoling, deganday. — Biror yerga topshirdingizmi?
— O‘rtoqlarga aytgandim, kafeda ishlaydigan bittasi, tez opkeling, chiqartirib beraman, dedi.
— Kafeda ishlaydigan bittasi?..
— Ha, gazetachi tanishlari bor-da. Davosi bitta tushlik. Yaxshilab chuchvaraga to‘yg‘azaman-da, qo‘liga tutqazib yuboraman, deydi.

“Ol-a, gazetachilarniyam xor qildi-ku!”

— Men ayttim, shoshmay tur, bitta akam bor, avval bir ko‘rib bersinlar, dedim. To‘g‘rimi, har holda birinchi asar. Ayrim so‘zlari g‘alamisroq (g‘alizroq demoqchi) bo‘lishi mumkin.
Kozim shunday deya servant oldiga qo‘yib qo‘yilgan gazetani oldi.
— Bo‘pti, g‘alamis joylarini to‘g‘rilaymiz, — dedi iljayib Shavqiddin, u bunaqa ajabtovur hamkorlikni tezroq bir nuqtaga yetkazishni istab qoldi.
— Bering, — deya qo‘l cho‘zdi.
— O‘zim o‘qib beraqolay, mediklardi xatini bilasiz, — Kozim shunday deya gazeta orasidan hashamdor “Ish daftari”ni oldi. — Oldindan aytib qo‘yay — bo‘lgan voqea. O‘tgan yilgi ta’tilda qishloqqa borganimda o‘zim guvoh bo‘lganman…

“O‘qib beraman” degan odam og‘zaki hikoya qilishga tushib ketdi.
… — Umrzoq degan yigit bor, xolamning o‘g‘li. Bir sinfda o‘qiganmiz. Traktorchi. Matematikadan kallasi zo‘r edi. Toshkentga yur, narxozdami, selxozdami o‘qib kelsang, ishlaring besh bo‘ladi, deganman, ko‘nmagan. Mamashkani ko‘zim qiymaydi, degan. Baribir kampir o‘lib ketdi, armiyada edi, ko‘rolmadi… Xullas, shu o‘rtog‘im g‘irt durak. Nechchi marta aytganman, ichma, ichma, deb. E, sen nima bilasan, ichmasam yonib ketaman, deydi. Eng yomoni — ichdimi, traktorini minib chopadi.
“O-ho, zo‘r gap: minib chopadi!”
— Nima, biror yerga urib optimi?
— Urib olganda-ku, oson edi, o‘rtoqlarni ishga solib tinchitib berardim. Bu durak o‘zini o‘zi mayib qilib qo‘ydi.
— Qanday?
— Bir to‘yda bo‘ldik. Meni hurmatimga aroqni to‘kib tashlashdi. Ochiqchayam, bekitiqchayam opkelaverishdi. Umrzoq, baraka topgur, chanqab yurgan ekan, qaytarmasdan olaverdi-da. To‘ydan chiqib uyga keldik. Televizor oldida erib “Pole chudes”ni ko‘rib yotsam, hovlida baqir-chaqir bo‘p qoldi. Qarasam, Umrzoq ko‘zini changallab, chopib yuribdi. Hech kimga tutqich bermaydi. Derazadan sakrab tushdim-da, shappa yo‘lini to‘sib to‘xtatdim. Qo‘lini ko‘zidan kuch bilan ajratib qarasam, qon ketib yotibdi… Nima qipti deng, to‘ydan qaytib, biz uyga kirsak u traktoriga aylanishibdi. Kabinasiga oyna o‘rnatmoqchi bo‘pti. Qachonlar bittasidan oyna sotib olgan ekan, shuni og‘ilxonasidan topib chiqibdi. Bilasiz, oyna o‘rniga qo‘yilgach, yoniga rezina tiqib mahkamlanadi. Rezina tiqayotsa, oxiri qolganda otvertka tiyg‘anib ketibdi-da, ko‘ziga sanchilibdi. Tag-tugi bilan oqib ketibdi… Xullas, shu voqeani hikoya qildim. Yaxshisi, oxirini o‘qib berayin-a…

— Maylingiz, — dedi Shavqiddin o‘ychan.
— … Uzoqboy, hovlida u yoqdan bu yoqqa voy-voylab yuguradi. Uning ovozini eshitib to‘planganlar harchand yurak-bag‘irlari ezilmasin, unga yordam berishdan ojiz edilar… Ha, Uzoqboyning bu azobu og‘riqlari hali kelajakda uni kutib turgan iztirobu afsuslari oldida hech narsa emasdi…
Kozim daftarini yopdi-da, stol ustiga qo‘ydi. Shavqiddin yerdan ko‘z uzmadi. Uning holatini o‘zicha tushungan Kozim ayollarga iljayib qarab qo‘ydi.
— Qalay, xulosa zo‘rmi, kennoyi?.. Aytmoqchimanki, endigi butun umri afsusda o‘tadi. Lekin, afsusdan foyda yo‘q!..
— Ha, bechoraga og‘ir bo‘pti, — dedi Xosiyat achinib.
Shavqiddin boshini ko‘tardi.
— Keyin nima qildilaring? Do‘xtirga qaratdilaringmi? Siz mediksiz, bilsangiz kerak, ikkinchi ko‘zgayam zarari tegishi mumkin.
— Ha, kasalxonada yotib chiqdi, — dedi Kozim hafsalasiz, u hikoyasi xususida fikr eshitmoqchi edi-da. — O‘zim yotqizdim. O‘rtoqlar yaxshi qarashdi.

“Yana o‘rtoqlar!”

— Lekin, o‘ziniyam yomon so‘kdim. Sen durak o‘zingga o‘zing qilding, dedim. “Qo‘yavering, jo‘ra, peshonamda bor ekan”, deydi. Qarangda, o‘zidan ko‘rmaydi!..
— Keyin siz feleton qildingiz.
— Hikoya deng.
— Aytmoqchi, hikoya…
— Odamlar o‘qisin, bilsin, dedim-da.
— Bo‘langizning nogiron bo‘lib qolganinimi?
— Yo‘g‘-e, ichkilikning kasofatini!..
— Ha, to‘g‘ri, bilib qo‘yishsin.
— Xo‘p, nima qildik, ko‘rib berasizmi?.. Aytmoqchi, haligi oshpaz o‘rtog‘im tanirkan sizni. U odam redaktirovat qip bersa, chiqishiga garantiya bor, dedi. Avtoritetingiz zo‘r ekanu, bildirmas ekansiz-da, aka. Bundan keyin sizni qo‘ymaymiz!.. Xo‘sh, nechchi kun kerak sizga?..
— Tushunmadim.
— Nechchi kunda ko‘rib berasiz, deyapman.. Bizdayam qop ketmas, aka!.. Birinchi asar, ichim yonib boryapti-da. Tushunasiz-ku o‘zingiz…

— Tushunaman, — dedi Shavqiddin qoshini chimirib. — Mayli, ko‘rib beraman. Faqat bitta shart bilan.
— Ayting. Ha, gonorar to‘liq sizniki.
— O‘sha qahramoningiz, Uzoqboy deysizmi, boshqami, ko‘r bo‘lib qolishiga tuzukroq bir mantiq topib berasiz.
— Mantiq?..
— Ishonarli dalil, sabab.
— Sababi, ichkilik-da.
— Yo‘q, ichkilik sabab emas!
— Qo‘ysangiz-chi, aroq ichmaganda traktoriga unnamasdi.
— Traktorchi bo‘lgach, unnaydi-da.
— To‘g‘ri, lekin o‘sha palakat oyna esiga tushmasdi. Demak, aroq sababchi.
— Kozimboy, do‘stim, har bitta hodisaning bizga ko‘rinadigan, ko‘rinmaydigan sabablari bo‘ladi. Botiniy, zohiriy deyiladi. Biz zohirni ko‘rib baho beramiz…

“Obbo, Rumiydan keldingiz-ku!”

… — Zohirni ko‘rib baho berganimiz uchun xato qilamiz. Zohir tashqi tomon degani…
— Gazetchilar injiq xalq bo‘ladi-da. Bo‘pti, soddaroq qip tushuntiring-chi.
— Mantiqnimi?.. Yaxshisi, bitta voqeani aytib beraman… Bir odamning hovlisidan ariqcha o‘tarkan. Suv bu yoqdagi devor tagidan chiqib, nargisining ostidan qo‘shni hovliga o‘tib ketarkan. Haligi odam g‘ozlarga ishqivoz ekan, g‘oz boqarkan…Bir kuni qarasa, g‘ozlari devor tagida g‘uj bo‘lib olib, g‘o-g‘oqlab shovqin ko‘tarayotgan emish. Nima gap ekan, deb yugurib borsa, g‘ozlar suvda oqib kelgan qo‘shni bolakayning oldini to‘sib turganmish. Darhol bolani suvdan ko‘tarib olibdi… Mana shu voqeani qanday izohlaysiz?
— Juda oson… G‘ozlar qiziquvchan bo‘ladi. Nima ekan deb o‘rab olishgan-da.
— Qutqarib qolishgan. Agar devor tagidan o‘tib ketganida tamom ekan, qo‘shni hovlida odam yo‘q ekan…
— E, bu bir tasodif, — behafsala qo‘l siltadi Kozim.
— Yo‘q, tasodif emas ekan, — dedi Shavqiddin, keyin ayollarga qarab davom etdi: — Shu bolasiga og‘iroyoq paytida ayol kuniga uch mahal ham dasturxonini g‘ozlar oldiga keltirib qoqarkan. “Atay darvozadan aylanib kelardim, hovuch-hovuch donlar separdim. Xudoyimdan aylanay, shugina jonivorlari bilan bolajonimni asrab qoldi…” deb yig‘laganmish.
Ayollar hayratlanib bosh tebratishdi.
Kozim istehzoli kulimsiradi.
— Gapti rosti, mustaqillikdan keyin hammamiz xudojo‘y bo‘lib ketdige!.. Sizday odamni shunaqa uydirmalarga ishonib yurganiga qoyil qolmadim… Xo‘p, hikoyani nima qildik endi? Dangal bir narsa deng!
— O‘sha gap. Mantiq bilan asoslab bering, tahrir mendan.
— Bo‘lam ko‘ziga otvertka suqib olgan. Mast bo‘lgan. Mastlikda traktoriga yopishadigan durak odati bo‘lgan. Mantiq ham, sabab ham shu!.. — dedi Kozim qizishib.
— Tashqaridan qaraganda shunday, — dedi Shavqiddin osoyishta ohangda. — Lekin, tagida boshqa narsa bo‘lishi kerak. Beamri Xudo tikan ham sanchilmaydi, deyishadi. Bunday jazo behudaga berilmagandir. Biror gunohi bordir, qarg‘ish olgandir.

— E, unaqa bola emas, bilaman.
— Yo bo‘lmasa, hazil-chin aralash birorta nogironni aybsitgan bo‘lishi mumkin. Misol uchun aytayapman-da. Balki…
— Ha, ha, shunaqa qilardilar, — deb yubordi Kozimning ayoli birdan jonlanib.
— Nima deyapsan, — deya Kozim o‘qraydi.
— Ma’ruf akani Ma’ruf qori, deb kulib yurardi-ku!
— Hazil qilardi, ichida kiri yo‘q bola u.
— Bo‘pti-da, — dedi Lolaxon o‘z topilmasidan hayajonga tushib. — O‘sha Ma’ruf aka deganimizni ko‘zi xiraroq. Tez-tez shapko‘r bo‘lib qoladi. Qishda jigar, yozda anjir yeb o‘ziga kep oladi. Shu bechorani oldi-orqasi Ma’ruf qori, deb yurardi. Dili og‘rigan ekan-da baribir…

Shavqiddin yosh boladay quvonib ketdi.
— Ko‘rdingizmi, og‘ayni, dunyoda tasodif yo‘q!
O‘z navbatida Kozim ham miyasiga urgan fikrdan ko‘zlari chaqnab, tantanali ravishda dedi:
— Bundan chiqadi hamma ko‘zi ojizlar qarg‘ish tekkan odamlar ekan-da?!
— Aslo!.. Hech bir gunoh qilmasdan, birovga ozor bermasdan ham falokatga uchrash mumkin!
— Mantiqsiz-a?!
“Tuzuksan-ku, og‘ayni!”
— O‘shanda ham mantiqsizlik bo‘lmaydi, — dedi Shavqiddin xotirjam jilmayib, — hikmati keyin chiqib keladi.
Kozimning oshkora iljayib turganidan javob yetarli bo‘lmagani sezildi.
— Misol bilan tushuntiray: bir tanishim bor. Mashina urib ketib, ikki oyog‘idan ajragan. Ishonasizmi, shu yigit nogiron bo‘lib qolganiga shukr qiladi. Nega desangiz, to‘rt muchasi sog‘lig‘ida piyanista, bangi bir kimsa edi, o‘zidan yolchimasdi. Hozir endi nogironlar aravachasida yuradi. Lekin, kattagina korxona egasi. Ellik ishchisi bor. Qiziq-da, falokat sharofati bilan es-hushini yig‘ib oldi shu odam. Demak, hikmat ana shu nuqtada. Zora Uzoqboy akayam qarg‘ish bilanmas, Xudoning marhamati bilan ko‘zidan ajragan bo‘lsa…

— Aytganingizday bo‘lsin ishqilib, — dedi Kozimning ayoli achinish bilan, — jo‘jabirday jon. Haytovur ichmayapti-ya endi?
— A?!
— Bo‘langizni aytaman, ichmay qo‘ydi shekilli?..
— Bilmadim, — dedi Kozim parishonlik bilan keyin o‘zini yig‘ishtirib, qo‘l siltadi. — E, u durak gapni olmaydi!..
Shunday deya stol ustida e’tiborsiz qolgan daftarini olib, gazetaga o‘radi.
— Znachit bo‘lmaydi, deng…
— Nega bo‘lmas ekan, men so‘z berganman. Mana birgalashib (ayollarga qarab olib) mantiqni topganday bo‘ldik. Bu yog‘i oson…
Shavqiddin Kozimning qo‘lidan daftarni oldi. Oldi-yu, nimaningdir istiholasida bir lahza ikkilanib turdi. Keyin er-xotinning tashvishli nigohini tuyib, iljaydi.
— Zarari yo‘q, bo‘ladi, — dedi.
U keyingi yillarda o‘zi yetib kelgan aqida haqligiga bugun yana bir karra amin bo‘lib turardi. Shu boisdan ko‘ngli benihoya yorishgan, har qachongidan ko‘ra marhamatli, kechirimli, xokisor bo‘lib borardi…