Илҳом АҲРОР
ҲИСЛАРИНИ СЎЗЛАТГАН ШОИР
Хуршид Даврон ижодига бир назар
Кўнгилга боғлиқ бўлган гаплар барча замонларда айтилган – ёзилган. Бундан завқланиш жараёни ҳақида ҳам шундай дейиш мумкин.Улуғ немис шоири Гёте “Ёш Вертернинг изтироблари” китобида ёзади: “Оддийгина оҳанг мени қанчалар ҳаяжонга солади-я! Ўзимни отиб ташлашни истаб турган пайтимда у яна шу куйни чалади! Қалбимдаги изтироб ва туманлик ёзилиб кетади-да, қайтадан эркин нафас ола бошлайман”.
Мана бир чақмоқ қанд. Мана, қора нон.
Иккига бўлиниб қўйилган улар.
Бурғоқ тўла қаҳва – яйрар ундан жон,
Маюс кузатади бизларни гуллар.
Шеърият оламида ҳам муҳаббат ва нафратга сазовор одамлар ҳаётдаги каби яққол намоён бўлса бу шоир маҳоратидан. Тўғриси, шеър қаҳрамонининг қувончу ташвишини моҳирона ифодалай олишидан:
Шеърларингни эмас, умрингни,
Улар билан айлагин қиёс.
Бу шоирнинг хаёлот осмонидан пастлашиб, бошқаларга қўшилгандан кейин – ҳаётий масалаларда ўзгалардан фарқланмай қолган дамларда ўзига қўйган мажбурияти, талаби, орзу-армони…
Тарихий шахсларнинг ному шаънини шеърда шунчаки санаш бошқа, уларни туйғуларга уйғунлаштириш бошқа. Шоир “Тарих” деган мўъжазгина шеърида ёзади:
Узоқдан келяпман, жуда узоқдан,
Юзимда изи бор ёғий қиличин.
Узоқдан келяпман, усти-бошим қон,
Ўғлим ярасини боғламоқ учун.
Ўйлайсиз: Нажмиддин Кубро, Мансур Халложлар тасодифан тирик қолишганда улар Машрабнинг дорга тортилишига йўл қўймасдилар. Яқин ўтмишда ҳам Абдулла Қодирий, Беҳбудий, Фитрат ва Чўлпонларни ҳам кимлардир асраб қоларди, балки…
Хуршид Даврон “Осмон мен билмаган сўзга ўхшайди” деб бошланувчи шеърини шундай якунлайди:
Оёқлари боғлиқ қушга,
ўхшаб қоламан –
майсага чўзилиб
чеки йўқ самога
қўлимни чўзсам…
Асосий гап қўйилган уч нуқтада: эл қадри ифодаланмаган сўз –шоир билмаган осмон.
Шоирнинг “Чилилик дўстларга” шеъри 1979 йилда ёзилган. Ўша йиллари биз ҳали ғайри ҳақиқат йўлида эдик. Аллоҳнинг буюклиги, Муҳаммад (а.с.в.) башариятга юборилган сўнгги пайғамбар эканлигини билгандан — билмаган, ишонгандан — ишонмаган кўп эди. Охиратда қайта тирилиш эса бир афсонадай эди.
“Бурч нима?
Виждон нима?
Буни англаганга қийин бўлади.
Ўлимдан сўнг тириламан деб,
Ўлимдан қўрқмасдан ўлади” –
деб ёзади шоир. Урғу берилган бу икки умуминсоний сўзлар қатида ётган маъно Баҳоуддин Нақшбанднинг “Дил ба ёру даст ба кор” таълимотига мантиқан боғланади. Зеро, бурч ва виждон йўриғидаги аждодларимиз шаъни шоирнинг бошқа бир шеърида ҳам шундай ёғдуланади: “Англайсан: ибодат каби пок эди”. Шу ўринда яна бир гапни айтиш жоизки, Хуршид Даврон эътиқод тараннумида очиқ ўгит ёки анъанавий ҳикмат айтиш йўлидан бориб, мумтоз шоирларни такрорламайди. Камтарона дил туйғусида ифодалашни афзал билади.
Шўролалар сиёсатининг таржимаи ҳоли сифатида таассурот уйғотадиган “Чилилик дўстларга” шеърини ўқийлик:
Эрк нима?
Озодлик нима?
Буни англаганга қийин бўлади.
Кундуз деб курашганлар,
Қуёшни туш кўриб тунда ўлади.
Шоир шеърнинг фақат чилиликларга эмас, ўз халқимизга ҳам дахлдор эканлигига қўйилган сарлавҳа орқали ишора қилади – чилилик эркпарварларни дўстлари қаторига қўшиб, бизнинг элимизга ҳам озодлик ҳаводай зарур, деган ғояни хос мухлисларга етказган ўз даврида.
Хуршид Даврон Ватан ҳақда жуда кўп ёзган. Ёниб, куюниб ёзган. Меҳр тиллосини туйғу тупроғидан ярқиратиб олган ҳолда ёзган. Табиий ва инсоний ҳолатларга уйғунлаштириб битган. “Кузни ўйла”(1981) шеърида ҳам киноя воситасида бир аянчли қисматимизга назар солади:
Кузни ўйла,
ташналикдан,
баҳор ёмғирларини ичиб,
лабларинг ёрилиб кетганда.
Саратон офтоби тиғида
меҳнат қорайтирган болаларинг,
кўзларига қаролмасдан, кузни ўйла,
кузни ўйла.
Шоирнинг ҳатто ўғлига бағишланган шеърида ҳам Ватан бор:
Ўғлим, бу ер –
Бизнинг еримиз.
Ўзимизнинг еримиз.
Қўрқмасдан қадам ташла.
Ер жуда қаттиқ –
Боболарнинг қони қотирган уни.
Момоларнинг кўз ёши қотирган.
Хуршид Даврон бир шеърида “Мен сўзларга бағишлайман дил” деган иборани қўллайди ва бу фикрига ҳақли хулоса ясайди:
Сизга боқар бу сўзлар, менинг
Муҳаббатим кўзлари билан.
Баъзи ижодкорларда шеърда ишлатилган муболаға мантиқдан узоқлашади. Бундай узоқлашиш мисраларни ҳаётийликдан маҳрум этади. Хуршид Даврон муболағалари эса ҳақиқатга хизмат қилади, фақат сиз ҳис қила оладиган ҳақиқатга:
Бу тоғлар узоқдан ҳайбатли экан,
Узоқдан қўрқитар экан бизларни.
Устига чиқарман ва ҳақ сўзларни,
Бақириб айтаман дегандим, бирдан,
Ерга чўкиб кетди кўтаролмасдан.
Умуман, шоир шеърлари онгингизга табиатнинг, инсоннинг қай бир ҳолатини нозик кечинмалар орқали нақшлаб, руҳингизга енгиллик бағишлайди. Навбаҳорда, ёзнинг саратонида қишги бир манзарани кўз олдингизга келтира олади:
Қишнинг совуқ кунлари аро,
Қуёш ўхшаб қолганда ойга.
Сокинлашар ер мисли саҳро…
Тасаввур қиласиз: изғирин, қор билан булутлар уйғунлашган – қайси қайсиси туфайли хиралашган, билиб бўлмайди. Гўё булут қуёшга қарши қорни оёқлантирган, оқибат нурлари чекинган, қуёш ойга ўхшаб кичрайиб кўринади. Еру осмон яхлит бир саҳрога айлангандай…
Хуршид Давроннинг яна бир ўзига хос хусусияти шундаки, шоир “мен”и ҳам бир фалсафий ифода ёки ижтимоий аҳамиятга эга:
Кун келади, замин бўларман,
Ҳеч кимнингмас сенинг бўларман.
Майсаларинг шивирлаганда,
“Ҳаёт” деган сасинг бўларман.
Майсалар шивири… Ўзи майса шивирлармикин? Азим дарахтлар шовуллаши бу шивирни биздан қизғонар — эшиттирмас. Балки бу шивир фақат она Ер учун аталгандир.
Табиат тимсолида инсон кўнглига назар солиш қалб мўъжизаларини ҳис этиш воситасидир. Ойбек бу йўлдан усталик билан фойдаланган. Шоирни ўзига устоз деб билган Хуршид Даврон ҳам кечинмалар орқали сўзлаш имконини янада кенгайтирди:
Бир кун келар –
йигит кўксини
иситади райҳондек сочлар.
Муҳаббатнинг гулдастасини,
Осмон ойнинг устидан сочар.
Ўсмирликда куртак туккан ишқ йигитликда гуллайди. Унинг кўзига қиз фаришта бўлиб кўринади. Унинг лаблари гўштдан эмас гўё, кўзлари кўз эмас — юлдуз. Юзи ҳам юз эмас — ой. Маъшуқага муҳаббат гулдастаси ана шу ой устидан сочилади.
Хуршид Даврон умри давомида ижодий жамоаларда муҳаррирлик қилган. Давлат корхоналаридан ҳеч қачон узилган эмас. Ишхоналар оиласини сийлаган бўлса, шеърият руҳини камол топтирди. Зеро, оила олдидаги бурч Ватан олдидаги бурчнинг бир қисмидир. Унинг икки йўлдан бирдай фойдаланиши дарвешона феълига зиён етказмади. Бунинг сабаби, у ҳар қандай шароитда бировга ёмонлик қилмайди. Ўзига нисбатан ғаюрликни сезса ундан ўзини четга олади, холос. Маълумки, Ойбек дарвешона феъли ифодаси сифатида “Сўнгги дарвеш” деган шеър ёзган эди. Мана, Хуршид Давроннинг ҳам “Йўл узунми, дард узун? Дарвеш ашуласи узун” матлаи билан бошланувчи, руҳингизни сулув бир ҳикмат билан алқовчи “Самарқанд дарвеши” шеъри. У шундай якунланади:
Жўнаб кетар қари дарвеш,
Видога тўлиб кўзи.
Халтасида нон ушоғу,
Уч-тўрт Самарқанд юлдузи.
Бугун тасаввуф илмига бир қадар яқинлашувимиз туфайли дарвеш халтасидаги юлдуз нималарнинг тимсоли эканлиги кўпчиликка аён: ақл, қалб, иймон, қаноат, инсоф… умуман инсонга улуғликни ато этадиган хислатлар.
Сўз сўнгида яна бир тасаввур: хос давраларда номини айтмай шоир шеърларидан айтинг, кўпчилик уларнинг муаллифи Хуршид Даврон эканлигини билиб туради.
Мақола муаллифи ҳақида: Илҳом Аҳрор 1960 йили туғилган. Тошкент давлат маданият институтини (ҳозирги ЎзДСМИ) тамомлаган. Филология фанлари номзоди. “Тадорик”, “Гулшан чиройлар”, “Уйқуга куниккан тоғлар” каби шеърий, болаларга боғишланган “Бозорга юзланган бола” ҳикоялар тўпламлари, “Етти иқлим достони” номли адабий-танқидий мақолалар китоби нашр этилган.
So’z so’ngida yana bir tasavvur: xos davralarda nomini aytmay shoir she’rlaridan ayting, ko’pchilik ularning muallifi Xurshid Davron ekanligini bilib turadi.
Ilhom AHROR
HISLARINI SO’ZLATGAN SHOIR
Xurshid Davron ijodiga bir nazar
Ko’ngilga bog’liq bo’lgan gaplar barcha zamonlarda aytilgan – yozilgan. Bundan zavqlanish jarayoni haqida ham shunday deyish mumkin.Ulug’ nemis shoiri Gyote “Yosh Verterning iztiroblari” kitobida yozadi: “Oddiygina ohang meni qanchalar hayajonga soladi-ya! O’zimni otib tashlashni istab turgan paytimda u yana shu kuyni chaladi! Qalbimdagi iztirob va tumanlik yozilib ketadi-da, qaytadan erkin nafas ola boshlayman”.
Verterning bunday holatga tushishiga faqat kuy sababchi emas, cholg’uda ham mohir go’zal Lottaga muhabbati ekanligini asar oxirida bilasiz. Yozuvchi o’z hissiyotini kitobxon hissiyoti bilan shu taxlit bog’laydi. Xurshid Davron ham she’rxonni qalb hissiyotlari va unda yashirin nozik holatlar timsolida o’ziga jalb etadi.
Mana bir chaqmoq qand. Mana, qora non.
Ikkiga bo’linib qo’yilgan ular.
Burg’oq to’la qahva – yayrar undan jon,
Mayus kuzatadi bizlarni gullar.
She’riyat olamida ham muhabbat va nafratga sazovor odamlar hayotdagi kabi yaqqol namoyon bo’lsa bu shoir mahoratidan. To’g’risi, she’r qahramonining quvonchu tashvishini mohirona ifodalay olishidan:
She’rlaringni emas, umringni,
Ular bilan aylagin qiyos.
Bu shoirning xayolot osmonidan pastlashib, boshqalarga qo’shilgandan keyin – hayotiy masalalarda o’zgalardan farqlanmay qolgan damlarda o’ziga qo’ygan majburiyati, talabi, orzu-armoni…
Tarixiy shaxslarning nomu sha’nini she’rda shunchaki sanash boshqa, ularni tuyg’ularga uyg’unlashtirish boshqa. Shoir “Tarix” degan mo»jazgina she’rida yozadi:
Uzoqdan kelyapman, juda uzoqdan,
Yuzimda izi bor yog’iy qilichin.
Uzoqdan kelyapman, usti-boshim qon,
O’g’lim yarasini bog’lamoq uchun.
O’ylaysiz: Najmiddin Kubro, Mansur Xallojlar tasodifan tirik qolishganda ular Mashrabning dorga tortilishiga yo’l qo’ymasdilar. Yaqin o’tmishda ham Abdulla Qodiriy, Behbudiy, Fitrat va Cho’lponlarni ham kimlardir asrab qolardi, balki…
Xurshid Davron “Osmon men bilmagan so’zga o’xshaydi” deb boshlanuvchi she’rini shunday yakunlaydi:
Oyoqlari bog’liq qushga,
o’xshab qolaman –
maysaga cho’zilib
cheki yo’q samoga
qo’limni cho’zsam…
Asosiy gap qo’yilgan uch nuqtada: el qadri ifodalanmagan so’z –shoir bilmagan osmon.
Shoirning “Chililik do’stlarga” she’ri 1979 yilda yozilgan. O’sha yillari biz hali g’ayri haqiqat yo’lida edik. Allohning buyukligi, Muhammad (a.s.v.) bashariyatga yuborilgan so’nggi payg’ambar ekanligini bilgandan — bilmagan, ishongandan — ishonmagan ko’p edi. Oxiratda qayta tirilish esa bir afsonaday edi.
“Burch nima?
Vijdon nima?
Buni anglaganga qiyin bo’ladi.
O’limdan so’ng tirilaman deb,
O’limdan qo’rqmasdan o’ladi” –
deb yozadi shoir. Urg’u berilgan bu ikki umuminsoniy so’zlar qatida yotgan ma’no Bahouddin Naqshbandning “Dil ba yoru dast ba kor” ta’limotiga mantiqan bog’lanadi. Zero, burch va vijdon yo’rig’idagi ajdodlarimiz sha’ni shoirning boshqa bir she’rida ham shunday yog’dulanadi: “Anglaysan: ibodat kabi pok edi”. Shu o’rinda yana bir gapni aytish joizki, Xurshid Davron e’tiqod tarannumida ochiq o’git yoki an’anaviy hikmat aytish yo’lidan borib, mumtoz shoirlarni takrorlamaydi. Kamtarona dil tuyg’usida ifodalashni afzal biladi.
Sho’rolalar siyosatining tarjimai holi sifatida taassurot uyg’otadigan “Chililik do’stlarga” she’rini o’qiylik:
Erk nima?
Ozodlik nima?
Buni anglaganga qiyin bo’ladi.
Kunduz deb kurashganlar,
Quyoshni tush ko’rib tunda o’ladi.
Shoir she’rning faqat chililiklarga emas, o’z xalqimizga ham daxldor ekanligiga qo’yilgan sarlavha orqali ishora qiladi – chililik erkparvarlarni do’stlari qatoriga qo’shib, bizning elimizga ham ozodlik havoday zarur, degan g’oyani xos muxlislarga yetkazgan o’z davrida.
Xurshid Davron Vatan haqda juda ko’p yozgan. Yonib, kuyunib yozgan. Mehr tillosini tuyg’u tuprog’idan yarqiratib olgan holda yozgan. Tabiiy va insoniy holatlarga uyg’unlashtirib bitgan. “Kuzni o’yla”(1981) she’rida ham kinoya vositasida bir ayanchli qismatimizga nazar soladi:
Kuzni o’yla,
tashnalikdan,
bahor yomg’irlarini ichib,
lablaring yorilib ketganda.
Saraton oftobi tig’ida
mehnat qoraytirgan bolalaring,
ko’zlariga qarolmasdan, kuzni o’yla,
kuzni o’yla.
Shoirning hatto o’g’liga bag’ishlangan she’rida ham Vatan bor:
O’g’lim, bu yer –
Bizning yerimiz.
O’zimizning yerimiz.
Qo’rqmasdan qadam tashla.
Yer juda qattiq –
Bobolarning qoni qotirgan uni.
Momolarning ko’z yoshi qotirgan.
Xurshid Davron bir she’rida “Men so’zlarga bag’ishlayman dil” degan iborani qo’llaydi va bu fikriga haqli xulosa yasaydi:
Sizga boqar bu so’zlar, mening
Muhabbatim ko’zlari bilan.
Ba’zi ijodkorlarda she’rda ishlatilgan mubolag’a mantiqdan uzoqlashadi. Bunday uzoqlashish misralarni hayotiylikdan mahrum etadi. Xurshid Davron mubolag’alari esa haqiqatga xizmat qiladi, faqat siz his qila oladigan haqiqatga:
Bu tog’lar uzoqdan haybatli ekan,
Uzoqdan qo’rqitar ekan bizlarni.
Ustiga chiqarman va haq so’zlarni,
Baqirib aytaman degandim, birdan,
Yerga cho’kib ketdi ko’tarolmasdan.
Umuman, shoir she’rlari ongingizga tabiatning, insonning qay bir holatini nozik kechinmalar orqali naqshlab, ruhingizga yengillik bag’ishlaydi. Navbahorda, yozning saratonida qishgi bir manzarani ko’z oldingizga keltira oladi:
Qishning sovuq kunlari aro,
Quyosh o’xshab qolganda oyga.
Sokinlashar yer misli sahro…
Tasavvur qilasiz: izg’irin, qor bilan bulutlar uyg’unlashgan – qaysi qaysisi tufayli xiralashgan, bilib bo’lmaydi. Go’yo bulut quyoshga qarshi qorni oyoqlantirgan, oqibat nurlari chekingan, quyosh oyga o’xshab kichrayib ko’rinadi. Yeru osmon yaxlit bir sahroga aylanganday…
Xurshid Davronning yana bir o’ziga xos xususiyati shundaki, shoir “men”i ham bir falsafiy ifoda yoki ijtimoiy ahamiyatga ega:
Kun keladi, zamin bo’larman,
Hech kimningmas sening bo’larman.
Maysalaring shivirlaganda,
“Hayot” degan sasing bo’larman.
Maysalar shiviri… O’zi maysa shivirlarmikin? Azim daraxtlar shovullashi bu shivirni bizdan qizg’onar — eshittirmas. Balki bu shivir faqat ona Yer uchun atalgandir.
Tabiat timsolida inson ko’ngliga nazar solish qalb mo»jizalarini his etish vositasidir. Oybek bu yo’ldan ustalik bilan foydalangan. Shoirni o’ziga ustoz deb bilgan Xurshid Davron ham kechinmalar orqali so’zlash imkonini yanada kengaytirdi:
Bir kun kelar –
yigit ko’ksini
isitadi rayhondek sochlar.
Muhabbatning guldastasini,
Osmon oyning ustidan sochar.
O’smirlikda kurtak tukkan ishq yigitlikda gullaydi. Uning ko’ziga qiz farishta bo’lib ko’rinadi. Uning lablari go’shtdan emas go’yo, ko’zlari ko’z emas — yulduz. Yuzi ham yuz emas — oy. Ma’shuqaga muhabbat guldastasi ana shu oy ustidan sochiladi.
Xurshid Davron umri davomida ijodiy jamoalarda muharrirlik qilgan. Davlat korxonalaridan hech qachon uzilgan emas. Ishxonalar oilasini siylagan bo’lsa, she’riyat ruhini kamol toptirdi. Zero, oila oldidagi burch Vatan oldidagi burchning bir qismidir. Uning ikki yo’ldan birday foydalanishi darveshona fe’liga ziyon yetkazmadi. Buning sababi, u har qanday sharoitda birovga yomonlik qilmaydi. O’ziga nisbatan g’ayurlikni sezsa undan o’zini chetga oladi, xolos. Ma’lumki, Oybek darveshona fe’li ifodasi sifatida “So’nggi darvesh” degan she’r yozgan edi. Mana, Xurshid Davronning ham “Yo’l uzunmi, dard uzun? Darvesh ashulasi uzun” matlai bilan boshlanuvchi, ruhingizni suluv bir hikmat bilan alqovchi “Samarqand darveshi” she’ri. U shunday yakunlanadi:
Jo’nab ketar qari darvesh,
Vidoga to’lib ko’zi.
Xaltasida non ushog’u,
Uch-to’rt Samarqand yulduzi.
Bugun tasavvuf ilmiga bir qadar yaqinlashuvimiz tufayli darvesh xaltasidagi yulduz nimalarning timsoli ekanligi ko’pchilikka ayon: aql, qalb, iymon, qanoat, insof… umuman insonga ulug’likni ato etadigan xislatlar.
So’z so’ngida yana bir tasavvur: xos davralarda nomini aytmay shoir she’rlaridan ayting, ko’pchilik ularning muallifi Xurshid Davron ekanligini bilib turadi.
Maqola muallifi haqida: Ilhom Ahror 1960 yili tug’ilgan. Toshkent davlat madaniyat institutini (hozirgi O’zDSMI) tamomlagan. Filologiya fanlari nomzodi. “Tadorik”, “Gulshan chiroylar”, “Uyquga kunikkan tog’lar” kabi she’riy, bolalarga bog’ishlangan “Bozorga yuzlangan bola” hikoyalar to’plamlari, “Etti iqlim dostoni” nomli adabiy-tanqidiy maqolalar kitobi nashr etilgan.
