20 январь — Ўзбекистон халқ шоири Хуршид Давроннинг туғилган куни

Чинакам ижодкор бир вақтнинг ўзида ўтмиш, ҳозир ва келажакка бирдай тааллуқли бўла олади. Шу боис замонни биз каби уч ўлчамли эмас, балки бир ўлчамли ҳодиса ўлароқ қабул қилади. Давр ва истеъдод орасидаги унчалар тушунарли бўлмаган бу руҳий алоқа адабиётга турфа бадиий оқимлару ўқувчиларга бошқалардан бутунлай фарқли ифода услубига эга ижодкорларни тақдим этади. Хуршид Давроннинг шиддатли, жўшқин, ички куч ва туйғуга бой асарлари шундай инжа универсал мулоқот туфайли майдонга чиққан.

Қозоқбой ЙЎЛДОШЕВ, Муҳайё ЙЎЛДОШЕВА 
ЭРК  ВА  ҒУРУР  КУЙЧИСИ

Хуршид Даврон ва унга тенгдош ижодкорлар адабиёт оламига кириб келган ўтган асрнинг етмишинчи йилларида адабиёт бадиият чечакзори эмас, турфа қарашлару туйғулар олишаётган жанг майдони эди. Ҳукмрон мафкуранинг шафқатсиз чангалидаги ижтимоий ҳаётда ҳаёт йўқ, атроф-жавониб сохталик ва ёлғоннинг бўғовидаги ҳавосиз ҳаводан елкаси билан нафас оларди. Чин гапни фақат адабиёт, унинг жасур ва ориятли вакилларигина айтишади. Адабиёт тўлиғича социаллашган бўлиб, ижтимоий ҳаётнинг марказида турарди. Бу ҳол ижтимоиёт илмида “литературоцентризм” деб аталади. Маънавий-маърифий ҳаётнинг марказида бўлгани боис ўша пайтларда жамият аъзоларининг кўпчилиги адабиётга, унинг чин сўзларига, одамга одамлигини туйдироладиган, ҳақиқатга ташналигини бир қадар қондироладиган таъсирчан ифодаларига муштоқ эди. Одил Ёқуб, Эркин Воҳид, Абдулла Ориф, Омон Матжон, Рауф Парфи, Ҳалима Худойберди, Азим Суюн, Усмон Азим, Шавкат Раҳмон каби ижодкорларнинг асарлари ана шу муштоқлик ва ташналикни қондиргувчи маънавий-руҳий булоқлар эди.

1952 йилнинг 20 январида Самарқанд туманидаги Чордара қишлоғида туғилган Хуршид Даврон ҳам ўша чақинли муҳитда шоир сифатида шаклланиб, чоғдошлари руҳиятини поклашга, уларда ғурур ва эрк туйғуларини шакллантиришга тутинган ижодкорлардан бири эди.

Маълумки, инсоният ҳаётида юз берган барча муҳим воқеа-ҳодиса-ю ўсиш-ўзгаришлар, аввало, ижодкор шахс кўнглида из қолдириб, сўнг сўзга дўнади. Миллат ҳаётидаги энг кичик ўзгаришни ҳам туйиш, унинг белгиларини-да теран англаш чинакам ижодкорнинг қисматидир. Бунинг тиббий-физиологик ёки ижтимоий сабабини топиш мушкул. Чунки истеъдод – кўпинча ижодкор танаси ва тафаккуридан ташқаридаги, руҳияти билан боғлиқ ҳодиса. Барча кўрган ва эътибор ҳам қилмаган оддий бир ҳодиса унинг руҳиятида ўзгача из қолдириб, мувозанатдан чиқариши ва жозибали бадиий сўзга эврилиши мумкин. Чинакам ижодкор бир вақтнинг ўзида ўтмиш, ҳозир ва келажакка бирдай тааллуқли бўла олади. Шу боис замонни биз каби уч ўлчамли эмас, балки бир ўлчамли ҳодиса ўлароқ қабул қилади. Давр ва истеъдод орасидаги унчалар тушунарли бўлмаган бу руҳий алоқа адабиётга турфа бадиий оқимлару ўқувчиларга бошқалардан бутунлай фарқли ифода услубига эга ижодкорларни тақдим этади. Хуршид Давроннинг шиддатли, жўшқин, ички куч ва туйғуга бой асарлари шундай инжа универсал мулоқот туфайли майдонга чиққан.

Хуршид Даврон ижодини кузатган одам унинг умумий “ватан”га интилиш урф бўлган шўро даврида ўзининг миллати ва ватани тарихига кўп мурожаат қилгани, гоҳо ундан фахрланган бўлса, кўпроқ қайғуриб, ёзғирганига гувоҳ бўлади. Шоир миллати ва ватанини севгани учун унинг тарихини кўп куйлагани, шубҳасиз. Аммо бу ягона сабаб эмас. У миллату ватаннинг бугунидан қониқмасди. Шу боис шоир мавзуни кўпроқ тарихдан оларди. Ўзбекнинг шонли, улуғвор тарихини ёдга тушириш билан қуллигига кўниккан, кўникибгина қолмай, бу ҳолидан фахрланадиган даражага келган миллатдошларининг кўзини очмоқчи, асли кимлигини эсга тушириб, ғурурини уйғотмоқчи бўларди.

Шеърларининг бирида: “Устимдан асрлар, мозийлар ўтар”, — деб ёзган Хуршид Давроннинг битикларида боболар тоғдек виқорли, қоядек чўнг, булоқдек тоза, тоғ ҳавосидек тиниқ қилиб тасвирланганидан ўқирман уларни дарҳол суйиб қолади. Шоир ўз битикларида элу-юрт тарихининг нафақат шонли, балки қонли саҳифаларини ҳам яширмай акс эттирган. У миллий тарихнинг ана шу қонли манзаралари тасвирига ҳам илиқ ҳарорат, кучли меҳр бағишлай олган. Шоир аксар битикларида шеърхонни боболардай бўлишга чорлайди. У ватан чақириқ ва шиор сифатида одамнинг ташида эмас, балки кўнглида бўлиши керак, деган фикрни: “Ўзбекистон номи – бобом ўгити, Уни тақайверманг дуч келган ерга” тарзида ифода этади. Хуршид Даврон боболаридан қолган юртини яхши кўради. Шоир жонни тикиб бўлса-да, ватанини ҳимоя қилишга ўзини бурчли санайди. Отаюртни мақтаб таърифини келтириш, уни қанчалар суйишини бошқаларга кўз-кўзлаш эмас, зарур бўлганда унга қалқон бўлиш керак, деб ҳисоблаб:

Узоқлардан куйлаб учар ўқ
Мен Ватанни тўсмоғим учун, —

ёзади бир шеърида.
Шеърий асарда акс этган туйғу ва қарашлар ўқирман қиёфасидаги жамият аъзолари билан мулоқотга киришади. Ижодкор айни шу мулоқот онларида уйғотилиши лозим бўлган фикр ва ҳиссиётни битиклари замирига жойлаш орқали миллат ижтимоий онгига таъсир кўрсатади. Синкретик санъат ўлароқ адабиёт инсоннинг тафаккур ва руҳиятига бирдай таъсир кўрсатади. Бадиий асарда акс этган кўнгил ҳолати ҳаётдаги одамлар руҳиятига кўчади, тозарган руҳоний ҳодиса сифатида яна адабиётга қайтади. Шу тариқа шахсдан адабиётга, адабиётдан шахсга қабилидаги узлуксиз кечим юзага келади.

1983 йилда ёзилган “Самарқанддаги озодлик ҳайкали қошида ўйлар” шеърида эркка ташна шоирнинг гўзал бадиий топилмалар ёрдамида руҳиятларга долға солувчи оташин туйғулари самимий акс эттирилади:

Озодлик!
Мадад бер навқирон дилга,
Куй бергин, бўғзимни тўлдириб олай.
Қудрат бер, бағишлай юракни элга,
Ғазаб бер, мен уни солайин шеърга!

Шеърдаги ҳар бир сўз, ҳатто, “Хазонлар боққа ҳукмрон, Тилларанг бўёққа бўялган олам” сингари куз табиатининг тенгсиз чиройи акс этган манзара тасвири ҳам озодликка ташна Ватан, унинг шонли тарихидаги қандайдир воқеага боғлиқ ҳолда берилади. Озодликка алоқаси йўқ нарса шоир эътиборини тортмайдигандай, унда ҳиссиёт уйғотмайдигандай туюлади. Озодлик ҳайкали пойидаги мангу олов шоирга ловиллаб ёнаётган юракни эслатади. Бу ҳолат шеърда: “Бу олов юрагим шаклида ёнар”, — тарзида ифодаланади. Шеърнинг мантиғига кўра, чинакам одам тиз чўкиб кечирилган умрни ҳаёт ҳисобламайди. Одам учун тиз чўкиб яшаш ўлимдан оғир, очунда биргина нарса – озодликка тиз чўкиш мумкин:

Боболар қошингда тиз чўкиб ўлган,
Улар фақат сенга тиз буккан, холос!

Хуршид Давроннинг кўп шеърларида Ватанни озод кўрмаганидан изтироб чеккан шахснинг кўнгил ҳолатлари акс этади. Унинг кўплаб битикларида озодлик нафаси, ватан ҳарорати, тарих сабоқлари тасвирланади. Бугуннинг яхшироқ кечирилмоғи, эртанинг мукаммал қурилмоғи учун тарихни билиш ва ундан сабоқ олиш лозимлигини Хуршид Даврон шундай ифодалайди: “Бугунингни ўйласанг агар Ер ағдариб тер тўк, буғдой соч – Униб чиқар, албатта, саҳар. Эртани ҳам ўйласанг агар, Боғ яратгин, йиллар ўтару Юксалар боғ – бепоён, зафар. Келажакни ўйласанг агар, Униб-ўстир болаларингни, Курашмоқни ўргансин улар”. Зеро, узоқ келажагини тасаввур қилмаган, унинг бугундан кўра шонлироқ бўлиши учун курашмаган миллат бахтга муносиб эмас.

Инсон ҳамиша ўз ўтмишига қизиқиб, уни билгиси келиб яшайди. Одам бугунини англаши учун кечаги кунидан сабоқ чиқариши керак бўлади. Зеро, кечаги кун ҳамиша қайтарилмас тарихдир. Бугунига ўтмишдан туриб назар солабилган одамгина эртасини бугунгидан ёрқинроқ қилишга қодир. Кечаги кунини унутиб юборган ёки эслагиси келмайдиган кимсалар учун эртанги кун ҳам бўлмайди. Улар худди жонлиқлар каби фақат ҳозир билан тирикчилик қиладилар.

Одам жамиятдан узилиб ҳаёт кечира олмайди. Чунки одамнинг одамлиги фақат ижтимоий муҳитда, яъни бошқа одамлар орасидагина намоён бўлади. Шу боис гоҳ одамнинг бутун умри, гоҳ лаҳзалик кўнгил ҳолатини мангуликка муҳрлашга интиладиган адабиёт мавжудлигининг ўзи билан ижтимоий моҳиятга эгадир. Энг ичкин руҳий ҳолат ёки соф табиат манзаралари акс этган битикларда ҳам ўз-ўзидан ижтимоий мазмун бор. Хуршид Даврон сингари ўзини жамият, миллат ва унинг тарихидан айро кўрмайдиган ижодкорнинг бадиий яратиқларида-ку, инчунин. Унда лирик қаҳрамон кечинмалари ифодаси ҳам ижтимоий. Зеро, бу кечинмалар жамиятда юз бераётган ҳодисалар туфайли уйғонган. Шунинг учун ҳам шоирнинг “Шамни ўчирдилар…” шеъридаги:

Меҳру шафқат йўқдир,
Ор-номус йўқдир.
Дилларда муҳаббат чироғи сўнган.
Кўнгил яланғочу қоринлар тўқдир,
Ҳамма тақдирига кўниккан, кўнган.

тарзидаги оғриқли нидосида зарра қадар атайинлик, сунъийлик, зўракилик йўқ. Бу сатрларда “кўнгил яланғочлиги билан қориннинг тўқлиги”, ҳамманинг шу тақдирга “кўниккан, кўнган”лиги тасвирида қўлланган ҳар бир сўз кейингисини кучайтириб, таъсир даражасини оширишга хизмат қилдирилган. Шоир ифодаланаётган руҳий ҳолатга мос келувчи сўзларни ўз ўрнида ишлата билади. Олчоқлик тарозисида “кўнган”лик “кўниккан”ликдан кўра оғирроқ тош босади. Бир ўзакдан ясалган икки сўздаги нозик маъно фарқининг бу қадар ингичка ҳис этиб қўлланилиши шеърнинг таъсир кучини кескин орттирган.
Асарнинг кейинги бандида шоирнинг норозилиги исён даражасига кўтарилади. У “қотиллар билан ғофиллар ёнма-ён яшаётган” замонга айблов эълон қилади:

Даҳшатли замон бу!
Қотиллар билан
Ғофиллар ёнма-ён яшаган замон.
Қор ёғар – бу қорни қуёшмас, совиб
Улгурмаган қонлар эритар ҳамон.

Адолатсизлик қори эримайдиган замонда ноҳақ қон тўкилмаслиги мумкин эмас. Зулм қорини, ноҳақлик музини эрку адолат йўлида тўкилган қайноқ қонларгина эритиши мумкин экани оташин мисраларда ифода этилади.

Одам одамдай яшамоғи учун жамият одамий бўлмоғи керак. Бундай жамият эса ўз-ўзидан пайдо бўлиб қолмайди, уни яратиш, бу йўлда курашиш, керак бўлса, жондан кечиш зарур бўлади. Шоирнинг 1987 йилда эрк жангчисига бағишлаб ёзилган. “Бобон ботирнинг ўлими олдидан айтганлари. 1869 йил.” шеърида ўз озодлиги йўлида қўзғалмаган халқ қулликка маҳкум экани ижтимоий-маънавий асослари кўрсатилган ҳолда ўта таъсирчан тасвирланади:

Демак, ҳали халқ ҳам халқмас,
Эрк учун шайланмаса,
Демак, ҳали сут ҳам ҳақмас,
Гар қонга айланмаса.

Босқинчи эгалик қилаётган юртнинг улуси ўз шармандали қисматининг ёлғиз сабабчисидир. Шахслик ғурури, ори бўлмаган бундай кимсалар учун тириклик тирикчилик ўтказишдан, яшамоқ емоқдангина иборат. Ҳайвоний истакларга қул оломон муносабатларга муносиб бўлиб қолади:

Демак, ҳали мусаввир кўр,
Олим соқов, шоир кар,
Бобо қўрқоқ, ота сотқин,
Она золим, ака ғар.
Демак, ҳали сўз – фоҳиша,
Имон йўқдир, дил вайрон…

Ҳаётнинг шафқатсиз ҳақиқати шундаки, баъзан ҳаёт қолмоқ учун қурбон бўлиш, тириклик учун ўлиш лозим бўлади. Бу ҳолатни шоир: “Она юртни сақлаб бўлмас Жанггоҳларда ўлмасдан” тарзида ифода қилади. “Намозни ёв ўлдирган тунда” шеъри ҳам гўё олдинги битикнинг мантиқий-ҳиссий давоми каби “Бу дунёдан кетганда Намоз, Бизга мерос қолганди қасос” сатрлари билан тугайди. Эзгулик, айниқса, эрк йўлида қилинган ҳеч бир ҳаракат, берилган қурбон изсиз кетмаслиги шу йўсинда умидбахшлик билан тасвирланади.

Юрт обод, эл озод бўлиши учун, шоирнинг наздида ҳар бир одамда “Зилзилани кутган асбобдек Сергак бўлсин доимо юрак”. Миллат аҳли шунчаки кун кечираверишга кўникмай, ўз ҳаётининг моҳияти тўғрисида ўйлай бошлаганда, ўйлабгина қолмай, уни маънили қилишга киришганда, унинг тириклигида мазмун бўлади. Шундагина: “Ҳаёт қучоғида жон берар ўлим”, — деб айтиш мумкин. Элнинг хорлиги, юртнинг топталгани, асл юртсуярларнинг қатағон қилиниши шоирда:

Кўкка боқсам осмон йўқ эди,
Ер йўқ эди, ўрнимдан турсам.
Бир ўқ мени таъқиб қиларди
Ўша куни қаёққа борсам…

тарзидаги тушкун кайфият пайдо қилади. Шоир эрк туйғусидан маҳрумлиги сабаб ўз юртига эгалик қилолмаган эркак тўла маънода эр киши саналмаслигини: “Эрк нима? Жавоб йўқ. Қорин тўқ, дил беғам. Қорни тўқ қуллардан Қўрқмайди аёл ҳам”, — дея ифодалайди. Ёниб турган ўт каби кўнгилу танни аёвсиз куйдиргувчи бу сатрлар кишини сескантириб юборади, ўз хатти-ҳаракатларини тарозига солиб кўришга ундайди.

Хуршид Даврон табиатни яхши кўради, уни яхши билади, унинг тенгсиз тароватини шеърларига кўчириб, ўқирманни ҳам завқига шерик қилади. Шоирнинг бир китоби “Баҳор”, “Ёз”, “Куз”, “Қиш” каби рукнларга бўлингани, бошқа бирининг эса “Баҳордан бир кун олдин” деб аталиши бежиз эмас. У табиатнинг турли кўринишларидан маъно қидиради ва топа билади. Бир шеъридаги “Кун ҳам ботди… Юлдузлар ёнди” сатрлари ўқирманга тун гўзаллигидан таъсирланган киши ҳолатини туйдирса, “Ҳали кўкка боқурман тўйиб Тинглаб юлдузни” тарзидаги ифода юлдузларни кўрибмас, айнан тинглаб роҳатлана оладиган одам руҳиятини акс эттириши билан эътиборни тортади. Бу ўринда туйғулари нозик, табиат тароватидан завқ олабиладиган кишининг кайфияти шеърга айланган.

Хуршид Даврон учун табиат – баъзан одамни тасвирлаш, унга хос қандайдир сифат-хусусиятни акс эттириш воситаси бўлса, баъзида ўзи мустақил бадиий мақсадга айланади. Шоир кўклам еллари ҳақида шундай ёзади: “У куйлай бошласа, гулларни тишлаб Уйғона бошлайди қуриган шохлар”. Баҳор келиши билан оғочлар баданига сув иниб, новдаларда ҳаёт пайдо бўлади. Оғоч шохининг тўлиққан куртаклари қимтилган лабларга, куртак ичини ёриб чиқаётган гулбарглар лаб орасидан сал кўриниб турган тишларга ўхшайди. Оғочнинг шохлари очилган гулларни тишлаб тургандай туюлади. Шоир ҳаёт қўшиғи бўлмиш кўкламги еллар эсиши ҳамон бутун борлиқ тирилиши ва жониворлару, қурт-қумурсқаларга ҳам жон кириб, ҳаёт қозони қайнай бошлашидай қамровли жараённи шу тариқа иккигина мисрага жо қила билган. Кўкламга мадҳия сифатида ёзилган бу шеър – соф пейзаж лирикасининг намунаси. Лекин у шоирнинг нигоҳи, тасаввур ва туйғулари маҳсули ўлароқ ижтимоий моҳиятга эгадир.

Хуршид Давроннинг “Кун совиди” сатри билан бошланадиган шеърини кузга ва андуҳ оғушидаги тоза кўнгилга битилган марсия дейиш мумкин. Шоир хазонрезги кузни авж нуқтада шахслаштира олган. Уч бандлик шеърнинг бошидаги ўта маҳзун оҳанг адоғига қадар пасаймай, изчил кучайиб боради. Бунга кузги табиатнинг тароватсизлигидан кўра, шоирнинг руҳиятидаги ҳузун кўпроқ сабабдай:

Кун совиди,
Барглар сарғайди,
Йўлакларда шилдирар хазон.
Ой – беванинг чорасиз дарди,
Болакайнинг кир кўйлаги – тонг.

Бу беш қаторнинг аввалги уч мисраси табиат кўринишининг, кейинги икки мисра эса шоир руҳиятининг манзараси. Куздаги совуқ ялтираган ой беванинг чорасиз дардига менгзалишида ҳаётий мантиқ борлиги рост. Лекин бу мантиқнинг илдизини табиатдан эмас, шоир руҳиятидан изламоқ керак. Деярли барча шоирларда тозалик ва покликнинг идеал кўриниши тарзида куйланадиган тонгни “болакайнинг кир кўйлаги”га ўхшатиш эса, одатий тасаввурларни синдириши билан кишини шошириб қўяди. Аммо бу ғайриоддий тасвирда табиат ҳолатидан келиб чиқадиган ички мантиқ бор.

Шеърнинг иккинчи бандининг дастлабки ярмида табиат шахслаштирилади, иккинчи ярмида пейзаж тасвири акс этади: “Кўчларини тугиб бўғчага Ниманидир кутади борлиқ. Қоп-қорайган ғариб боғчага Чинор сиғмас – ер қилар торлик”. Бу кўчирмадаги илк сатрларда кўчларини тугиб, қайгадир кетиш тараддудида турган кузнинг тушуниксиз ҳадикка тўла ҳолати ўта таъсирли поэтик акс эттирилган. Зийнатларидан айрилгач, ғариб бўлиб, кичрайиб қолган боғчага сиғмай бораётган улкан чинор ҳолати ифодаси ҳам туюмли.

Шеърнинг учинчи банди бутун асардаги андуҳнинг илдизи қаердалигини кўрсатиши ва кўлами қандайлигини англатиши ҳамда битикнинг таъсир кучини ошириши жиҳатидан тенгсиздир:

Баргихазон,
Видо фасли бу!
“Хайр!” – дейман пичирлаб мен ҳам.
Аммо кетмас
Кўксимдан қайғу,
Учмас қушлар ортидан алам…

Ўқирман кутилмаганда куз манзарасининг бу қадар ғариб ва ғамбодалиги сабаби фаслнинг ҳолати эмас, балки қайғу ва алам исканжасидаги шоирнинг кайфиятида эканини англаб етади. Бу ҳол уни ўйга толдириб, лирик қаҳрамонга шерик қилади, унинг дардкашига айлантиради ва шу йўл билан юрагини бир қадар поклайди.

Хуршид Даврон “Яйлов узра” сўзлари билан бошланадиган дилбар шеърида кўкламги табиатнинг поэтик манзарасини чизади. Шоир пейзажга ижтимоий маъно ортишга уринмайди, борлиқнинг борлигининг ўзидаги маънони ўқирманга англатишга интилади:

Яйлов узра кеча…
Ҳилол чарақлар…
Оқ бия бошини кўтарар кишнаб –
Кўзи ярақлар…

Яшашдан маст гўё
Қировранг тойчоқ,
Чеки йўқ кечани забт этиб борар
Хушбўй бир бутоқ…

Бу мисралардаги ҳилол чарақлаши, тойчоғи борлиги сабаб бахтдан, унинг тинмаслиги сабаб хавотирдан кўзлари ярақлаб кишнаётган оқ бия, яшашдан маст бўлиб ўйноқлаган қировранг тойчоқ, туннинг чексиз салтанатини забт этиб бораётган биргина хушбўй бутоқ каби бир-бирига унчалар боғланмаган соф манзара кўринишларининг ўзи теран ижтимоий маънога эга. Чунки бу тасвирлар ортида ушбу манзараларни кўриб, туйибгина қолмай, мангу муҳрланаётган ижодкор сиймоси туради.

Шеърнинг кейинги бандида тасвир тобора ингичкалашиб боради. Тасвирнинг ингичкалашуви ўқирман таъбининг ҳам нозиклашувини тақозо қилади ва у: “Чайқалар кемадек Оппоқ наъматак, Хуш исли шамоллар кўксини тешиб Шабнам томади…” сатрларидаги гўзал шартлиликни туйишга интилади. Шеърхон илк шабнамнинг ёқимли ўт-ўлан исига тўйинган кўклам элкини кўксини тешиб, майсаларга томишини кўз олдига келтиради. Шу боис ҳам “Яйлов узра кеча… Баҳор… Ой… Адир… Титраб-титраб бўйин томиригача Отлар ўтлаётир” сатрлари замирига жойланган тириклик, яшаш ва яшариш мадҳини англаб етади.

Қизиғи шундаки, бу шеър ўқиб тугатилгач ҳам тугамайди. Отнинг дупури, майсалар шивири, тойчоқлар кишнаши ой нуридан ярақлаб оқаётган жилғанинг майин шилдирашига айланиб, кўнгилда давом этади. Тойчоқнинг ранги бежизга қировранг эмас: аввало, у оқ биянинг боласи, иккинчидан, қиш ҳали кўкламга ўрнини тўла бўшатмаган, аммо қор ёғдиришга қуввати етмайдиган пайтда қиров тушади. Чиқнинг тонг аёзида муз зарраларига айланишидан қиров ҳосил бўлгани каби тойчоқ ҳам ҳали от эмас, аммо йилқининг моҳияти унда мужассам. Ранги онасидай оқ эмас, лекин кўк ҳам бўлмаганидан шоир уни қировранг атайди.
Ижодкор ушбу шеърида табиат манзарасининг гўзаллигини сатрма-сатр кучайтириб боради: ойдин тун, сукунат, шамол ва йилқилардан бўлак бутун борлиқ уйқуда. Нималиги номаълум бутоқнинг гуркираган иси чексиз борлиқнинг тўлдирган, йилқилар шундан маст. Қоп-қора тун гўё чексиз денгиз, кўзга элас-элас ташланаётган наъматак елканлари оппоқ кема, шамол уни чайқатиб, саёҳатга чорлаётгандай. Яйлов кечасининг тенгсиз гўзаллиги, ҳатто, йилқиларни ҳам бефарқ қолдирмаган, яъни танасига сиғмай бораётган бетакрор ҳислар уларни “бўйин томиригача” титратиб юборади. Бу шеър ўзбек сўзи воситасида йилқиларнинг томирларига солинган титроқни акс эттира олгани билан қимматли.

Хуршид Даврон – туйғуларни безовта этгувчи, сезимларни ағдар-тўнтар қилишга қодир руҳий ҳолат ва унинг сабабларини сўз билан чизишга моҳир мусаввир шоир. Унинг бирор шеъри ижтимоий маънодан холи бўлмасада, битикларида акс этган бирор ижтимоий дард яланғоч айтилган эмас. Шоирнинг “Савр туни” шеъри ҳам шундай асарлардан бири. Хуршид Даврон ёзга эврилаётган кўклам атрибутларини ҳайратланарли даражада яхши билади ва уларни бутун ўзига хослиги билан сўзга кўчира олади: “Чигирткалар чириллашида Ёз келмоқда деган дарак бор. Аммо ҳамон ўтлар бошида Шеърларини шивирлар баҳор”. Ошиқ маъшуқасига изҳори ишқ қилгани кўклам ўтлар бошида шеър шивирлашининг мусиқий тасвири ўқирмани лол қолдиради. Лекин бу ҳали бор-йўғи прелюдия – даромад, холос. Ўта жозибали кўкламий бу ҳолат шу қадар омонатки, қаттиқроқ олинган бир нафасдан учиб кетиши мумкин. Истеъдодли шоир капалак қанотидай омонат бу лаҳзани мангуликка шундай муҳрлайди:

Нафасингдан учиб кетгудай
Туюлади бу шеър, бу сурат.
Томоғингга тиқилган тошни
Ютмоқ учун етмайди журъат.

Шундай дамда юрак қаърида
Ёруғ ҳислар уйғона бошлар
Ва сўзларга айланар шунда
Томоғингга тиқилган тошлар.

Хуршид Даврон чинакам шеър туғилиш кечимини кутилмаган бир батафсиллик билан кўзга илинарли, кўнгилга инарли қилиб тасвирлайди. Гўзалликнинг тенгсизлигидан киши томоғига тош, яъни йиғи тиқилади. Табиатнинг бетакрор чиройига дахл қилиб қўймаслик учун йиғлаб-ку бўлмас, ақалли ютинишга ҳам журъат етмайди. Шеърда шундай саодатли дамларда юракда ёруғ ҳислар уйғониб, томоққа тиқилган тошлар сўзга айланишидай силсилали жараён бутун мураккаблиги билан жозибали акс эттирилган.
Сўнгги бандда табиат таъсирида шоир кўнглини тўлдириб, руҳиятини кўтарган, қалбига тўлқин олиб кирган ҳолат ғоят ичкин йўсинда: “Ҳайқириқдан кучли бир шивир Тўлиб келиб, гуриллар қалбинг” тарзида ифодаланади. Шивир билан ҳайқириқ, шивир билан гуриллаш ўртасидаги зидлик, “шивир” деган майин тушунчанинг “кучли бир” сифатловчиси ёрдамида оксюморонли тасвири шеърга алоҳида жозиба бағишлайди. Шеър охирида шоир: “Ёниб турар ой ҳам ушбу шеър Узра худди сарлавҳа каби”, деб яна табиатнинг ўзига қайтгандай бўлсада, аслида ойдан кўра ўз кўнглидаги ёруғликни ифода этади. Кўкда ёниб турган ойни шу ой тасвирланган шеърнинг сарлавҳасига ўхшатиш шеърият тажрибасида кўрилмаган топилдиқдир.

уршид Даврон шеърий сўзнинг моҳияти, унинг хусусияти тўғрисида жиддий бош қотиради. Шоирнинг сўз ва шеър ҳақида шеърлари жуда кўп. “Кошғарий” шеърида сўзнинг шунчаки кишилараро алоқа воситасигина эмас, балки буюк ижтимоий-тарихий миссияни бажариши ҳам ўта таъсирли ва ҳаққоний акс эттирилади:

…сўзлар – бу халқнинг юраги
Халқ ўлмас – сўзини ўлдиролмасанг.
Сўзларда тирикдир халқнинг тилаги,
Сўзларда тирикдир дилдаги оҳанг.

“Шеърият – бу…” сўзлари билан бошланадиган битигида шеър шоирнинг аслини, моҳиятини англатиши: “Сен қўрқувни қанчалик яшир, Шеър қилади барибир ошкор. Қўрқоқ бўлсанг, қўрқоқ бўлар шеър, Мардман, деб жар солмоғинг бекор” тарзида акс эттирилади. Чинданда, ижод маҳсули ижодкор шахсиятидан ортиқ бўлолмайди. Лекин истеъдод – қўрқоқликдан баланд туришни тақозо этадиган неъмат. Қўрқоқлиги боис истеъдодини ўз манфаатига хизмат қилдираман деган одам унга хиёнат қилган бўлади. Шоирнинг: “Шеърни оқ қоғозга ёзиб қўймайман… Шеър шамдир – Дилимда ёқиб қўяман… Эрк учун қиличдек қўлга оламан” тарзидаги иқрорида ҳам ўз ижодкорлик миссиясига улкан масъулият билан ёндашган шоир тўхтамлари акс этади.

Хуршид Даврон бошқа бир шеърида асл шоирни сайраса ўлдирилишини била туриб, сайрамай туролмайдиган қушга ўхшатади. Худди сайраш қушнинг моҳияти бўлгани каби ҳақ сўзни айтиш шоирнинг моҳиятидир:

… Сергак бўлгин, ортингдан бесас,
Кимдир келар, қўлида яроқ.
Сайрамасанг, у сени кўрмас,
Сайрамасдан бўлмайди, бироқ.

Сайраш қушнинг фожиали қисматига сабаб бўлиши мумкин, лекин ўша қушнинг суюмлилигига сабаб ҳам унинг сайраши. Истаганда сайрамаслик бу қуш учун ўлим билан тенг. Худди шу каби мумкин бўлганда эмас, истаганда ҳақ гапни айтишга журъати етган шоир асл ижодкордир.

Хуршид Даврон шеърни очунда одам қилиши мумкин бўлган энг катта эзгуликларнинг квитэссенцияси ҳисоблайди. Ижодни олам ва одамдан айри ҳодиса эмас, балки олам ва одамнинг оғирини енгил қилиш воситаси сифатида кўради:

Қафасдаги ғамгин қушни
Озод этмоқ – шеър битмоқ.
Болаликда кўрган тушни
Эсламоқ ҳам – шеър битмоқ.

Агар юқоридаги тўртликда шеър ёзиш бир қадар осон туюлгувчи юмушларга менгзалса, кейинги бандда шеъриятнинг зиммасидаги юк оғир экани таъкидланади:

Қамоқдаги маҳбус кўзи
Қирқ йилдан сўнг эмса нур,
Дилдаги ўт – шеърнинг сўзи,
Қирқ йиллик нур – шеър эрур.

Хуршид Даврон бир санъаткор сифатида сўзнинг нафақат мазмуни, балки ифода йўсини, шаклу-шамойили ҳақида ҳам кўп ўйлайди. Асл поэтик сўз ғоят нозик ва ҳуркак бўлишини теран ҳис этган шоир шеърларида сўз назокати ва поэтик тасвир мулойимлиги ҳақда қайта-қайта тўхталади. Бир шеърида: “Сўзларни райҳондай ҳидлайман, Сўзларнинг шивирин тинглайман… Юрагим бепоёнлашар бу оҳанглардан, Юрагим тиниқлашар бу шан ранглардан”, — дейди. Бу сатрларда бадиий сўзнинг миссиясигина эмас, таъсирли тасвир йўсинига ҳам эътибор акс этган. Машҳур “Ойбек” шеъридаги:

Ойбекнинг шеърини далага чиқиб,
Майсага ағанаб ўқимоқ керак.
Ва сокин шивирни – оҳангни уқиб,
Ойбекми? Майсами? – деб толсин юрак.

Ойбекнинг шеърини бедазор аро
Сой саси аралаш тингламоқ зарур,
Билмай қолсин юрак сув узрами, ё
Ойбекнинг шеърида ўйнайди бу нур?

Шоир устоз Ойбекнинг ўринсиз ҳайқириқлардан холи сокин ва самимий шеърларидаги асл тароватни майса шивири, сой саси, ёғду ўйини каби кўнгилларга ёруғлик берадиган ҳаётий унсурларга менгзайди. Ойбек шеърларида майсадаги безаволлик, сой сувидаги жўшқинлик, нурдаги ёруғлик мавжудлиги уларнинг яшовчанлигини таъминлаган омиллар экани шу йўсин ифода этилади. Лекин улкан шоир шеъриятининг асл хусусияти қуйидаги сатрларда тўлароқ намоён бўлади: “Худди бўлмагандек майсага изоҳ, Йўқ Ойбек шеърининг тўла баёни”. Бу сатрларда чин шеърнинг тўла изоҳи бўлиши мумкин эмаслиги ўта таъсирчан ифода этилган.

Шоир “Ҳолбуки, шеър” асарида шеърнинг асл моҳияти ва вазифаси ҳақида фикрлар экан, у тирикчиликнинг майда ва кирчил ташвишларидан ғоятда юксак турадиган, оламий кўлам ва миқёсга эга ҳодиса эканини:

Уялмасдан қўйдим,
Бақириб
Минбарлардан шеър ўқимоқдан.
Ҳолбуки, шеър –
Уйга чақириб
Дилингдаги сирни дўстингга
Очмоқдайин қутлуғ маросим.
У – васият,
Ота қайси бир
Фарзандига бутун меросин
Қолдирмоғи битиб қўйилган.
У дон излаб учган,
Қайтганда
Полапонин топа олмаган
Она қушнинг қичқириғидир…

тарзида ифода этади. Ўз шеърларини энг яширин сир, энг муҳим васият, энг таҳликали қичқириққа айлантира олган Хуршид Давронга юксак ва узоқ ижодий парвоз тилаймиз!

2012

Манба: «Тил ва адабиёт таълими» журнали,2012 — № 01.

 20 yanvar — O’zbekiston xalq shoiri Xurshid Davronning tug’ilgan kuni

Chinakam ijodkor bir vaqtning o’zida o’tmish, hozir va kelajakka birday taalluqli bo’la oladi. Shu bois zamonni biz kabi uch o’lchamli emas, balki bir o’lchamli hodisa o’laroq qabul qiladi. Davr va iste’dod orasidagi unchalar tushunarli bo’lmagan bu ruhiy aloqa adabiyotga turfa badiiy oqimlaru o’quvchilarga boshqalardan butunlay farqli ifoda uslubiga ega ijodkorlarni taqdim etadi. Xurshid Davronning shiddatli, jo’shqin, ichki kuch va tuyg’uga boy asarlari shunday inja universal muloqot tufayli maydonga chiqqan.

Qozoqboy YO’LDOSHEV, Muhayyo  YO’LDOSHEVA
ERK VA G’URUR KUYCHISI

 Xurshid Davron va unga tengdosh ijodkorlar adabiyot olamiga kirib kelgan o’tgan asrning yetmishinchi yillarida adabiyot badiiyat chechakzori emas, turfa qarashlaru tuyg’ular olishayotgan jang maydoni edi. Hukmron mafkuraning shafqatsiz changalidagi ijtimoiy hayotda hayot yo’q, atrof-javonib soxtalik va yolg’onning bo’g’ovidagi havosiz havodan yelkasi bilan nafas olardi. Chin gapni faqat adabiyot, uning jasur va oriyatli vakillarigina aytishadi. Adabiyot to’lig’icha sotsiallashgan bo’lib, ijtimoiy hayotning markazida turardi. Bu hol ijtimoiyot ilmida “literaturotsentrizm” deb ataladi. Ma’naviy-ma’rifiy hayotning markazida bo’lgani bois o’sha paytlarda jamiyat a’zolarining ko’pchiligi

adabiyotga, uning chin so’zlariga, odamga odamligini tuydiroladigan, haqiqatga tashnaligini bir qadar qondiroladigan ta’sirchan ifodalariga mushtoq edi. Odil Yoqub, Erkin Vohid, Abdulla Orif, Omon Matjon, Rauf Parfi, Halima Xudoyberdi, Azim Suyun, Usmon Azim, Shavkat Rahmon kabi ijodkorlarning asarlari ana shu mushtoqlik va tashnalikni qondirguvchi ma’naviy-ruhiy buloqlar edi.

1952 yilning 20 yanvarida Samarqand tumanidagi Chordara qishlog’ida tug’ilgan Xurshid Davron ham o’sha chaqinli muhitda shoir sifatida shakllanib, chog’doshlari ruhiyatini poklashga, ularda g’urur va erk tuyg’ularini shakllantirishga tutingan ijodkorlardan biri edi.

Ma’lumki, insoniyat hayotida yuz bergan barcha muhim voqea-hodisa-yu o’sish-o’zgarishlar, avvalo, ijodkor shaxs ko’nglida iz qoldirib, so’ng so’zga do’nadi. Millat hayotidagi eng kichik o’zgarishni ham tuyish, uning belgilarini-da teran anglash chinakam ijodkorning qismatidir. Buning tibbiy-fiziologik yoki ijtimoiy sababini topish mushkul. Chunki iste’dod – ko’pincha ijodkor tanasi va tafakkuridan tashqaridagi, ruhiyati bilan bog’liq hodisa. Barcha ko’rgan va e’tibor ham qilmagan oddiy bir hodisa uning ruhiyatida o’zgacha iz qoldirib, muvozanatdan chiqarishi va jozibali badiiy so’zga evrilishi mumkin. Chinakam ijodkor bir vaqtning o’zida o’tmish, hozir va kelajakka birday taalluqli bo’la oladi. Shu bois zamonni biz kabi uch o’lchamli emas, balki bir o’lchamli hodisa o’laroq qabul qiladi. Davr va iste’dod orasidagi unchalar tushunarli bo’lmagan bu ruhiy aloqa adabiyotga turfa badiiy oqimlaru o’quvchilarga boshqalardan butunlay farqli ifoda uslubiga ega ijodkorlarni taqdim etadi.
Xurshid Davronning shiddatli, jo’shqin, ichki kuch va tuyg’uga boy asarlari shunday inja universal muloqot tufayli maydonga chiqqan.

Xurshid Davron ijodini kuzatgan odam uning umumiy “vatan”ga intilish urf bo’lgan sho’ro davrida o’zining millati va vatani tarixiga ko’p murojaat qilgani, goho undan faxrlangan bo’lsa, ko’proq qayg’urib, yozg’irganiga guvoh bo’ladi. Shoir millati va vatanini sevgani uchun uning tarixini ko’p kuylagani, shubhasiz. Ammo bu yagona sabab emas. U millatu vatanning bugunidan qoniqmasdi. Shu bois shoir mavzuni ko’proq tarixdan olardi. O’zbekning shonli, ulug’vor tarixini yodga tushirish bilan qulligiga ko’nikkan, ko’nikibgina qolmay, bu holidan faxrlanadigan darajaga kelgan millatdoshlarining ko’zini ochmoqchi, asli kimligini esga tushirib, g’ururini uyg’otmoqchi bo’lardi.
She’rlarining birida: “Ustimdan asrlar, moziylar o’tar”, — deb yozgan Xurshid Davronning bitiklarida bobolar tog’dek viqorli, qoyadek cho’ng, buloqdek toza, tog’ havosidek tiniq qilib tasvirlanganidan o’qirman ularni darhol suyib qoladi. Shoir o’z bitiklarida elu-yurt tarixining

nafaqat shonli, balki qonli sahifalarini ham yashirmay aks ettirgan. U milliy tarixning ana shu qonli manzaralari tasviriga ham iliq harorat, kuchli mehr bag’ishlay olgan. Shoir aksar bitiklarida she’rxonni bobolarday bo’lishga chorlaydi. U vatan chaqiriq va shior sifatida odamning tashida emas, balki ko’nglida bo’lishi kerak, degan fikrni: “O’zbekiston nomi – bobom o’giti, Uni taqayvermang duch kelgan yerga” tarzida ifoda etadi. Xurshid Davron bobolaridan qolgan yurtini yaxshi ko’radi. Shoir jonni tikib bo’lsa-da, vatanini himoya qilishga o’zini burchli sanaydi.
Otayurtni maqtab ta’rifini keltirish, uni qanchalar suyishini boshqalarga ko’z-ko’zlash emas, zarur bo’lganda unga qalqon bo’lish kerak, deb hisoblab:

Uzoqlardan kuylab uchar o’q
Men Vatanni to’smog’im uchun, —

yozadi bir she’rida.

She’riy asarda aks etgan tuyg’u va qarashlar o’qirman qiyofasidagi jamiyat a’zolari bilan muloqotga kirishadi. Ijodkor ayni shu muloqot onlarida uyg’otilishi lozim bo’lgan fikr va hissiyotni bitiklari zamiriga joylash orqali millat ijtimoiy ongiga ta’sir ko’rsatadi.

Sinkretik san’at o’laroq adabiyot insonning tafakkur va ruhiyatiga birday ta’sir ko’rsatadi. Badiiy asarda aks etgan ko’ngil holati hayotdagi odamlar ruhiyatiga ko’chadi, tozargan ruhoniy hodisa sifatida yana adabiyotga qaytadi. Shu tariqa shaxsdan adabiyotga, adabiyotdan shaxsga qabilidagi uzluksiz kechim yuzaga keladi.
1983 yilda yozilgan “Samarqanddagi ozodlik haykali qoshida o’ylar” she’rida erkka tashna shoirning go’zal badiiy topilmalar yordamida ruhiyatlarga dolg’a soluvchi otashin tuyg’ulari samimiy aks ettiriladi:

Ozodlik!
Madad ber navqiron dilga,
Kuy bergin, bo’g’zimni to’ldirib olay.
Qudrat ber, bag’ishlay yurakni elga,
G’azab ber, men uni solayin she’rga!

She’rdagi har bir so’z, hatto, “Xazonlar boqqa hukmron, Tillarang bo’yoqqa bo’yalgan olam” singari kuz tabiatining tengsiz chiroyi aks etgan manzara tasviri ham ozodlikka tashna Vatan, uning shonli tarixidagi qandaydir voqeaga bog’liq holda beriladi. Ozodlikka aloqasi yo’q narsa shoir e’tiborini tortmaydiganday, unda hissiyot uyg’otmaydiganday tuyuladi. Ozodlik haykali poyidagi mangu olov shoirga lovillab yonayotgan yurakni eslatadi. Bu holat she’rda: “Bu olov yuragim shaklida yonar”, — tarzida ifodalanadi. She’rning mantig’iga ko’ra, chinakam odam tiz cho’kib kechirilgan umrni hayot hisoblamaydi. Odam uchun tiz cho’kib yashash o’limdan og’ir, ochunda birgina narsa – ozodlikka tiz cho’kish mumkin:

Bobolar qoshingda tiz cho’kib o’lgan,
Ular faqat senga tiz bukkan, xolos!

Xurshid Davronning ko’p she’rlarida Vatanni ozod ko’rmaganidan iztirob chekkan shaxsning ko’ngil holatlari aks etadi. Uning ko’plab bitiklarida ozodlik nafasi, vatan harorati,tarix saboqlari tasvirlanadi. Bugunning yaxshiroq kechirilmog’i, ertaning mukammal qurilmog’i uchun tarixni bilish va undan saboq olish lozimligini Xurshid Davron shunday ifodalaydi: “Buguningni o’ylasang agar Yer ag’darib ter to’k, bug’doy soch – Unib chiqar, albatta, sahar. Ertani ham o’ylasang agar, Bog’ yaratgin, yillar o’taru Yuksalar bog’ – bepoyon, zafar. Kelajakni o’ylasang agar, Unib-o’stir bolalaringni, Kurashmoqni o’rgansin ular”. Zero, uzoq kelajagini tasavvur qilmagan, uning bugundan ko’ra shonliroq bo’lishi uchun  kurashmagan millat baxtga munosib emas.

Inson hamisha o’z o’tmishiga qiziqib, uni bilgisi kelib yashaydi. Odam bugunini anglashi uchun kechagi kunidan saboq chiqarishi kerak bo’ladi. Zero, kechagi kun hamisha qaytarilmas tarixdir. Buguniga o’tmishdan turib nazar solabilgan odamgina ertasini bugungidan yorqinroq qilishga qodir. Kechagi kunini unutib yuborgan yoki eslagisi kelmaydigan kimsalar uchun ertangi kun ham bo’lmaydi. Ular xuddi jonliqlar kabi faqat hozir bilan tirikchilik qiladilar.

Odam jamiyatdan uzilib hayot kechira olmaydi. Chunki odamning odamligi faqat ijtimoiy muhitda, ya’ni boshqa odamlar orasidagina namoyon bo’ladi. Shu bois goh odamning butun umri, goh lahzalik ko’ngil holatini mangulikka muhrlashga intiladigan adabiyot mavjudligining o’zi bilan ijtimoiy mohiyatga egadir. Eng ichkin ruhiy holat yoki sof tabiat manzaralari aks etgan bitiklarda ham o’z-o’zidan ijtimoiy mazmun bor.

Xurshid Davron singari o’zini jamiyat, millat va uning tarixidan ayro ko’rmaydigan ijodkorning badiiy yaratiqlarida-ku, inchunin. Unda lirik qahramon kechinmalari ifodasi ham ijtimoiy. Zero, bu kechinmalar jamiyatda yuz berayotgan hodisalar tufayli uyg’ongan. Shuning uchun ham shoirning “Shamni o’chirdilar…” she’ridagi:

Mehru shafqat yo’qdir,
Or-nomus yo’qdir.
Dillarda muhabbat chirog’i so’ngan.
Ko’ngil yalang’ochu qorinlar to’qdir,
Hamma taqdiriga ko’nikkan, ko’ngan.

tarzidagi og’riqli nidosida zarra qadar atayinlik, sun’iylik, zo’rakilik yo’q. Bu satrlarda “ko’ngil yalanhochligi bilan qorinning to’qligi”, hammaning shu taqdirga “ko’nikkan, ko’ngan”ligi tasvirida qo’llangan har bir so’z keyingisini kuchaytirib, ta’sir darajasini oshirishga xizmat qildirilgan. Shoir ifodalanayotgan ruhiy holatga mos keluvchi so’zlarni o’z o’rnida ishlata biladi. Olchoqlik tarozisida “ko’ngan”lik “ko’nikkan”likdan ko’ra og’irroq tosh bosadi. Bir o’zakdan yasalgan ikki so’zdagi nozik ma’no farqining bu qadar ingichka his etib qo’llanilishi she’rning ta’sir kuchini keskin orttirgan.

Asarning keyingi bandida shoirning noroziligi isyon darajasiga ko’tariladi. U “qotillar bilan g’ofillar yonma-yon yashayotgan” zamonga ayblov e’lon qiladi:

Dahshatli zamon bu!
Qotillar bilan
G’ofillar yonma-yon yashagan zamon.
Qor yog’ar – bu qorni quyoshmas, sovib
Ulgurmagan qonlar eritar hamon.

Adolatsizlik qori erimaydigan zamonda nohaq qon to’kilmasligi mumkin emas. Zulm qorini, nohaqlik muzini erku adolat yo’lida to’kilgan qaynoq qonlargina eritishi mumkin ekani otashin misralarda ifoda etiladi.

Odam odamday yashamog’i uchun jamiyat odamiy bo’lmog’i kerak. Bunday jamiyat esa o’z-o’zidan paydo bo’lib qolmaydi, uni yaratish, bu yo’lda kurashish, kerak bo’lsa, jondan kechish zarur bo’ladi. Shoirning 1987 yilda erk jangchisiga bag’ishlab yozilgan. “Bobon botirning o’limi oldidan  aytganlari. 1869 yil.” she’rida o’z ozodligi yo’lida qo’zg’almagan xalq qullikka mahkum ekani ijtimoiy-ma’naviy asoslari ko’rsatilgan holda o’ta ta’sirchan tasvirlanadi:

Demak, hali xalq ham xalqmas,
Erk uchun shaylanmasa,
Demak, hali sut ham haqmas,
Gar qonga aylanmasa.

Bosqinchi egalik qilayotgan yurtning ulusi o’z sharmandali qismatining yolg’iz sababchisidir. Shaxslik g’ururi, ori bo’lmagan bunday kimsalar uchun tiriklik tirikchilik o’tkazishdan, yashamoq yemoqdangina iborat. Hayvoniy istaklarga qul olomon munosabatlarga munosib bo’lib qoladi:

Demak, hali musavvir ko’r,
Olim soqov, shoir kar,
Bobo qo’rqoq, ota sotqin,
Ona zolim, aka g’ar.
Demak, hali so’z – fohisha,
Imon yo’qdir, dil vayron…

Hayotning shafqatsiz haqiqati shundaki, ba’zan hayot qolmoq uchun qurbon bo’lish, tiriklik uchun o’lish lozim bo’ladi. Bu holatni shoir: “Ona yurtni saqlab bo’lmas Janggohlarda o’lmasdan” tarzida ifoda qiladi. “Namozni yov o’ldirgan tunda” she’ri ham go’yo oldingi bitikning mantiqiy-hissiy davomi kabi “Bu dunyodan ketganda Namoz, Bizga meros qolgandi qasos” satrlari bilan tugaydi. Ezgulik, ayniqsa, erk yo’lida qilingan hech bir harakat, berilgan qurbon izsiz ketmasligi shu yo’sinda umidbaxshlik bilan tasvirlanadi.

Yurt obod, el ozod bo’lishi uchun, shoirning nazdida har bir odamda “Zilzilani kutgan asbobdek Sergak bo’lsin doimo yurak”. Millat ahli shunchaki kun kechiraverishga ko’nikmay, o’z hayotining mohiyati to’g’risida o’ylay boshlaganda, o’ylabgina qolmay, uni ma’nili qilishga kirishganda, uning tirikligida mazmun bo’ladi. Shundagina: “Hayot quchog’ida jon berar o’lim”, — deb aytish mumkin. Elning xorligi, yurtning toptalgani, asl yurtsuyarlarning qatag’on qilinishi shoirda:

Ko’kka boqsam osmon yo’q edi,
Yer yo’q edi, o’rnimdan tursam.
Bir o’q meni ta’qib qilardi
O’sha kuni qayoqqa borsam…

tarzidagi tushkun kayfiyat paydo qiladi. Shoir erk tuyg’usidan mahrumligi sabab o’z yurtiga egalik qilolmagan erkak to’la ma’noda er kishi sanalmasligini: “Erk nima? Javob yo’q. Qorin to’q, dil beg’am. Qorni to’q qullardan Qo’rqmaydi ayol ham”, — deya ifodalaydi. Yonib turgan o’t kabi ko’ngilu tanni ayovsiz kuydirguvchi bu satrlar kishini seskantirib yuboradi, o’z xatti-harakatlarini taroziga solib ko’rishga undaydi.

Xurshid Davron tabiatni yaxshi ko’radi, uni yaxshi biladi, uning tengsiz tarovatini she’rlariga ko’chirib, o’qirmanni ham zavqiga sherik qiladi. Shoirning bir kitobi “Bahor”, “Yoz”, “Kuz”, “Qish” kabi ruknlarga bo’lingani, boshqa birining esa “Bahordan bir kun oldin” deb atalishi bejiz emas. U tabiatning turli ko’rinishlaridan ma’no qidiradi va topa biladi. Bir she’ridagi “Kun ham botdi… Yulduzlar yondi” satrlari o’qirmanga tun go’zalligidan ta’sirlangan kishi holatini tuydirsa, “Hali ko’kka boqurman to’yib Tinglab yulduzni” tarzidagi ifoda yulduzlarni ko’ribmas, aynan tinglab rohatlana oladigan odam ruhiyatini aks ettirishi bilan e’tiborni tortadi. Bu o’rinda tuyg’ulari nozik, tabiat tarovatidan zavq olabiladigan kishining kayfiyati she’rga aylangan.

Xurshid Davron uchun tabiat – ba’zan odamni tasvirlash, unga xos qandaydir sifat-xususiyatni aks ettirish vositasi bo’lsa, ba’zida o’zi mustaqil badiiy maqsadga aylanadi. Shoir ko’klam yellari haqida shunday yozadi: “U kuylay boshlasa, gullarni tishlab Uyg’ona boshlaydi qurigan shoxlar”. Bahor kelishi bilan og’ochlar badaniga suv inib, novdalarda hayot paydo bo’ladi. Og’och shoxining to’liqqan kurtaklari qimtilgan lablarga, kurtak ichini yorib chiqayotgan gulbarglar lab orasidan sal ko’rinib turgan tishlarga o’xshaydi. Og’ochning shoxlari ochilgan gullarni tishlab turganday tuyuladi. Shoir hayot qo’shig’i bo’lmish ko’klamgi yellar esishi hamon butun borliq tirilishi va jonivorlaru, qurt-qumursqalarga ham jon  kirib, hayot qozoni qaynay boshlashiday qamrovli jarayonni shu tariqa ikkigina misraga jo qila bilgan. Ko’klamga madhiya sifatida yozilgan bu she’r – sof peyzaj lirikasining namunasi. Lekin u shoirning nigohi, tasavvur va tuyg’ulari mahsuli o’laroq ijtimoiy mohiyatga egadir.

Xurshid Davronning “Kun sovidi” satri bilan boshlanadigan she’rini kuzga va anduh og’ushidagi toza ko’ngilga bitilgan marsiya deyish mumkin. Shoir xazonrezgi kuzni avj nuqtada shaxslashtira olgan. Uch bandlik she’rning boshidagi o’ta mahzun ohang adog’iga qadar pasaymay, izchil kuchayib boradi. Bunga kuzgi tabiatning tarovatsizligidan ko’ra, shoirning ruhiyatidagi huzun ko’proq sababday:

Kun sovidi,
Barglar sarg’aydi,
Yo’laklarda shildirar xazon.
Oy – bevaning chorasiz dardi,
Bolakayning kir ko’ylagi – tong.

Bu besh qatorning avvalgi uch misrasi tabiat ko’rinishining, keyingi ikki misra esa shoir ruhiyatining manzarasi. Kuzdagi sovuq yaltiragan oy bevaning chorasiz dardiga mengzalishida hayotiy mantiq borligi rost. Lekin bu mantiqning ildizini tabiatdan emas, shoir ruhiyatidan izlamoq kerak. Deyarli barcha shoirlarda tozalik va poklikning ideal ko’rinishi tarzida kuylanadigan tongni “bolakayning kir ko’ylagi”ga o’xshatish esa, odatiy tasavvurlarni sindirishi bilan kishini shoshirib qo’yadi. Ammo bu g’ayrioddiy tasvirda tabiat holatidan kelib chiqadigan ichki mantiq bor.

She’rning ikkinchi bandining dastlabki yarmida tabiat shaxslashtiriladi, ikkinchi yarmida peyzaj tasviri aks etadi: “Ko’chlarini tugib bo’g’chaga Nimanidir kutadi borliq. Qop-qoraygan g’arib bog’chaga Chinor sig’mas – yer qilar torlik”. Bu ko’chirmadagi ilk satrlarda ko’chlarini tugib, qaygadir ketish taraddudida turgan kuzning tushuniksiz hadikka to’la holati o’ta ta’sirli poetik aks ettirilgan. Ziynatlaridan ayrilgach, g’arib bo’lib, kichrayib qolgan bog’chaga sig’may borayotgan ulkan chinor holati ifodasi ham tuyumli.

She’rning uchinchi bandi butun asardagi anduhning ildizi qaerdaligini ko’rsatishi va ko’lami qandayligini anglatishi hamda bitikning ta’sir kuchini oshirishi jihatidan tengsizdir:

Bargixazon,
Vido fasli bu!
“Xayr!” – deyman pichirlab men ham.
Ammo ketmas
Ko’ksimdan qayg’u,
Uchmas qushlar ortidan alam…

O’qirman kutilmaganda kuz manzarasining bu qadar g’arib va g’ambodaligi sababi faslning holati emas, balki qayg’u va alam iskanjasidagi shoirning kayfiyatida ekanini anglab yetadi. Bu hol uni o’yga toldirib, lirik qahramonga sherik qiladi, uning dardkashiga aylantiradi va shu yo’l bilan yuragini bir qadar poklaydi.
Xurshid Davron “Yaylov uzra” so’zlari bilan boshlanadigan dilbar she’rida ko’klamgi tabiatning poetik manzarasini chizadi. Shoir peyzajga ijtimoiy ma’no ortishga urinmaydi, borliqning borligining o’zidagi ma’noni o’qirmanga anglatishga intiladi:

Yaylov uzra kecha…
Hilol charaqlar…
Oq biya boshini ko’tarar kishnab –
Ko’zi yaraqlar…

Yashashdan mast go’yo
Qirovrang toychoq
Cheki yo’q kechani zabt etib borar
Xushbo’y bir butoq…

Bu misralardagi hilol charaqlashi, toychog’i borligi sabab baxtdan, uning tinmasligi sabab xavotirdan ko’zlari yaraqlab kishnayotgan oq biya, yashashdan mast bo’lib o’ynoqlagan qirovrang toychoq, tunning cheksiz saltanatini zabt etib borayotgan birgina xushbo’y butoq kabi bir-biriga unchalar bog’lanmagan sof manzara ko’rinishlarining o’zi teran ijtimoiy ma’noga ega. Chunki bu tasvirlar ortida ushbu manzaralarni ko’rib, tuyibgina qolmay, mangu muhrlanayotgan ijodkor siymosi turadi.

She’rning keyingi bandida tasvir tobora ingichkalashib boradi. Tasvirning ingichkalashuvi o’qirman ta’bining ham noziklashuvini taqozo qiladi va u: “Chayqalar kemadek Oppoq na’matak, Xush isli shamollar ko’ksini teshib Shabnam tomadi…” satrlaridagi go’zal shartlilikni tuyishga intiladi. She’rxon ilk shabnamning yoqimli o’t-o’lan isiga to’yingan ko’klam elkini ko’ksini teshib, maysalarga tomishini ko’z oldiga keltiradi. Shu bois ham “Yaylov uzra kecha… Bahor… Oy… Adir… Titrab-titrab bo’yin tomirigacha Otlar o’tlayotir” satrlari zamiriga joylangan tiriklik, yashash va yasharish madhini anglab yetadi.

Qizig’i shundaki, bu she’r o’qib tugatilgach ham tugamaydi. Otning dupuri, maysalar shiviri, toychoqlar kishnashi oy nuridan yaraqlab oqayotgan jilg’aning mayin shildirashiga aylanib, ko’ngilda davom etadi. Toychoqning rangi bejizga qirovrang emas: avvalo, u oq biyaning bolasi, ikkinchidan, qish hali ko’klamga o’rnini to’la bo’shatmagan, ammo qor yog’dirishga quvvati yetmaydigan paytda qirov tushadi. Chiqning tong ayozida muz zarralariga aylanishidan qirov hosil bo’lgani kabi toychoq ham hali ot emas, ammo yilqining mohiyati unda mujassam. Rangi onasiday oq emas, lekin ko’k ham bo’lmaganidan shoir uni qirovrang ataydi.

Ijodkor ushbu she’rida tabiat manzarasining go’zalligini satrma-satr kuchaytirib boradi: oydin tun, sukunat, shamol va yilqilardan bo’lak butun borliq uyquda. Nimaligi noma’lum butoqning gurkiragan isi cheksiz borliqning to’ldirgan, yilqilar shundan mast. Qop-qora tun go’yo cheksiz dengiz, ko’zga elas-elas tashlanayotgan na’matak yelkanlari oppoq kema, shamol uni chayqatib, sayohatga chorlayotganday. Yaylov kechasining tengsiz go’zalligi, hatto, yilqilarni ham befarq qoldirmagan, ya’ni tanasiga sig’may borayotgan betakror hislar ularni “bo’yin tomirigacha” titratib yuboradi. Bu she’r o’zbek so’zi vositasida yilqilarning tomirlariga solingan titroqni aks ettira olgani bilan qimmatli.

urshid Davron – tuyg’ularni bezovta etguvchi, sezimlarni ag’dar-to’ntar qilishga qodir ruhiy holat va uning sabablarini so’z bilan chizishga mohir musavvir shoir. Uning biror she’ri ijtimoiy ma’nodan xoli bo’lmasada, bitiklarida aks etgan biror ijtimoiy dard yalang’och aytilgan emas. Shoirning “Savr tuni” she’ri ham shunday asarlardan biri. Xurshid Davron yozga evrilayotgan ko’klam atributlarini hayratlanarli darajada yaxshi biladi va ularni butun o’ziga xosligi bilan so’zga ko’chira oladi: “Chigirtkalar chirillashida Yoz kelmoqda degan darak bor. Ammo hamon o’tlar boshida She’rlarini shivirlar bahor”. Oshiq ma’shuqasiga izhori ishq qilgani ko’klam o’tlar boshida she’r shivirlashining musiqiy tasviri o’qirmani lol qoldiradi. Lekin bu hali bor-yo’g’i prelyudiya – daromad, xolos. O’ta jozibali ko’klamiy bu holat shu qadar omonatki, qattiqroq olingan bir nafasdan uchib ketishi mumkin. Iste’dodli shoir kapalak qanotiday omonat bu lahzani mangulikka shunday muhrlaydi:

Nafasingdan uchib ketguday
Tuyuladi bu she’r, bu surat.
Tomog’ingga tiqilgan toshni
Yutmoq uchun yetmaydi jur’at.

Shunday damda yurak qa’rida
Yorug’ hislar uyg’ona boshlar
Va so’zlarga aylanar shunda
Tomog’ingga tiqilgan toshlar.

Xurshid Davron chinakam she’r tug’ilish kechimini kutilmagan bir batafsillik bilan ko’zga ilinarli, ko’ngilga inarli qilib tasvirlaydi. Go’zallikning tengsizligidan kishi tomog’iga tosh, ya’ni yig’i tiqiladi. Tabiatning betakror chiroyiga daxl qilib qo’ymaslik uchun yig’lab-ku bo’lmas, aqalli yutinishga ham jur’at yetmaydi. She’rda shunday saodatli damlarda yurakda yorug’ hislar uyg’onib, tomoqqa tiqilgan toshlar so’zga aylanishiday silsilali jarayon butun murakkabligi bilan jozibali aks ettirilgan.

So’nggi bandda tabiat ta’sirida shoir ko’nglini to’ldirib, ruhiyatini ko’targan, qalbiga to’lqin olib kirgan holat g’oyat ichkin yo’sinda: “Hayqiriqdan kuchli bir shivir To’lib kelib, gurillar qalbing” tarzida ifodalanadi. Shivir bilan hayqiriq, shivir bilan gurillash o’rtasidagi zidlik, “shivir” degan mayin tushunchaning “kuchli bir” sifatlovchisi yordamida oksyumoronli tasviri she’rga alohida joziba bag’ishlaydi. She’r oxirida shoir: “Yonib turar oy ham ushbu she’r Uzra xuddi sarlavha kabi”, deb yana tabiatning o’ziga qaytganday bo’lsada, aslida oydan ko’ra o’z ko’nglidagi yorug’likni ifoda etadi. Ko’kda yonib turgan oyni shu oy tasvirlangan she’rning sarlavhasiga o’xshatish she’riyat tajribasida ko’rilmagan  topildiqdir.

Xurshid Davron she’riy so’zning mohiyati, uning xususiyati to’g’risida jiddiy bosh qotiradi. Shoirning so’z va she’r haqida she’rlari juda ko’p. “Koshg’ariy” she’rida so’zning shunchaki kishilararo aloqa vositasigina emas, balki buyuk ijtimoiy-tarixiy missiyani bajarishi ham o’ta ta’sirli va haqqoniy aks ettiriladi:

…so’zlar – bu xalqning yuragi
Xalq o’lmas – so’zini o’ldirolmasang.
So’zlarda tirikdir xalqning tilagi,
So’zlarda tirikdir dildagi ohang.

“She’riyat – bu…” so’zlari bilan boshlanadigan bitigida she’r shoirning aslini, mohiyatini anglatishi: “Sen qo’rquvni qanchalik yashir, She’r qiladi baribir oshkor. Qo’rqoq bo’lsang, qo’rqoq bo’lar she’r, Mardman, deb jar solmog’ing bekor” tarzida aks ettiriladi. Chindanda, ijod mahsuli ijodkor shaxsiyatidan ortiq bo’lolmaydi. Lekin iste’dod – qo’rqoqlikdan baland turishni taqozo etadigan ne’mat. Qo’rqoqligi bois iste’dodini o’z manfaatiga xizmat qildiraman degan odam unga xiyonat qilgan bo’ladi. Shoirning: “She’rni oq qog’ozga yozib qo’ymayman… She’r shamdir – Dilimda yoqib qo’yaman… Erk uchun qilichdek qo’lga olaman” tarzidagi iqrorida ham o’z ijodkorlik missiyasiga ulkan mas’uliyat bilan  yondashgan shoir to’xtamlari aks etadi.

Xurshid Davron boshqa bir she’rida asl shoirni sayrasa o’ldirilishini bila turib, sayramay turolmaydigan qushga o’xshatadi. Xuddi sayrash qushning mohiyati bo’lgani kabi haq so’zni aytish shoirning mohiyatidir:

… Sergak bo’lgin, ortingdan besas,
Kimdir kelar, qo’lida yaroq.
Sayramasang, u seni ko’rmas,
Sayramasdan bo’lmaydi, biroq.

Sayrash qushning fojiali qismatiga sabab bo’lishi mumkin. lekin o’sha qushning suyumliligiga sabab ham uning sayrashi. Istaganda sayramaslik bu qush uchun o’lim bilan teng. Xuddi shu kabi mumkin bo’lganda emas, istaganda haq gapni aytishga jur’ati yetgan shoir asl ijodkordir.

Xurshid Davron she’rni ochunda odam qilishi mumkin bo’lgan eng katta ezguliklarning kvitessentsiyasi hisoblaydi. Ijodni olam va odamdan ayri hodisa emas, balki olam va odamning og’irini yengil qilish vositasi sifatida ko’radi:

Qafasdagi g’amgin qushni
Ozod etmoq – she’r bitmoq.
Bolalikda ko’rgan tushni
Eslamoq ham – she’r bitmoq.

Agar yuqoridagi to’rtlikda she’r yozish bir qadar oson tuyulguvchi yumushlarga mengzalsa, keyingi bandda she’riyatning zimmasidagi yuk og’ir ekani ta’kidlanadi:

Qamoqdagi mahbus ko’zi
Qirq yildan so’ng emsa nur,
Dildagi o’t – she’rning so’zi,
Qirq yillik nur – she’r erur.

Xurshid Davron bir san’atkor sifatida so’zning nafaqat mazmuni, balki ifoda yo’sini, shaklu-shamoyili haqida ham ko’p o’ylaydi. Asl poetik so’z g’oyat nozik va hurkak bo’lishini teran his etgan shoir she’rlarida so’z nazokati va poetik tasvir muloyimligi haqda qayta-qayta to’xtaladi. Bir she’rida: “So’zlarni rayhonday hidlayman, So’zlarning shivirin tinglayman… Yuragim bepoyonlashar bu ohanglardan, Yuragim tiniqlashar bu shan ranglardan”, — deydi. Bu satrlarda badiiy so’zning missiyasigina emas, ta’sirli tasvir yo’siniga ham e’tibor aks etgan. Mashhur “Oybek” she’ridagi:

Oybekning she’rini dalaga chiqib,
Maysaga ag’anab o’qimoq kerak.
Va sokin shivirni – ohangni uqib,
Oybekmi? Maysami? – deb tolsin yurak.

Oybekning she’rini bedazor aro
Soy sasi aralash tinglamoq zarur,
Bilmay qolsin yurak suv uzrami, yo
Oybekning she’rida o’ynaydi bu nur?

Shoir ustoz Oybekning o’rinsiz hayqiriqlardan xoli sokin va samimiy she’rlaridagi asl tarovatni maysa shiviri, soy sasi, yog’du o’yini kabi ko’ngillarga yorug’lik beradigan hayotiy unsurlarga mengzaydi. Oybek she’rlarida maysadagi bezavollik, soy suvidagi jo’shqinlik, nurdagi yorug’lik mavjudligi ularning yashovchanligini ta’minlagan omillar ekani shu yo’sin ifoda etiladi. Lekin ulkan shoir she’riyatining asl xususiyati quyidagi satrlarda to’laroq namoyon bo’ladi: “Xuddi bo’lmagandek maysaga izoh, Yo’q Oybek she’rining to’la bayoni”. Bu satrlarda chin she’rning to’la izohi bo’lishi mumkin emasligi o’ta ta’sirchan ifoda etilgan.

Shoir “Holbuki, she’r” asarida she’rning asl mohiyati va vazifasi haqida fikrlar ekan, u tirikchilikning mayda va kirchil tashvishlaridan g’oyatda yuksak turadigan, olamiy ko’lam va miqyosga ega hodisa ekanini:

Uyalmasdan qo’ydim,
Baqirib
Minbarlardan she’r o’qimoqdan.
Holbuki, she’r –
Uyga chaqirib
Dilingdagi sirni do’stingga
Ochmoqdayin qutlug’ marosim.
U – vasiyat,
Ota qaysi bir
Farzandiga butun merosin
Qoldirmog’i bitib qo’yilgan.
U don izlab uchgan,
Qaytganda
Polaponin topa olmagan
Ona qushning qichqirig’idir…

tarzida ifoda etadi. O’z she’rlarini eng yashirin sir, eng muhim vasiyat, eng tahlikali qichqiriqqa aylantira olgan Xurshid Davronga yuksak va uzoq  ijodiy parvoz tilaymiz!

2012

Manba: «Til va adabiyot ta’limi» jurnali,2012 — № 01.