Айтишларича, ўлимидан илгари 35 ёшли Акутагава шундай деган экан: «Табиат менга жуда жозибали туюляпти, чунки мен дунёга сўнгги марта қараяпман!».
АКУТАГАВА СИЙРАТИ
БИЛАН ЮЗЛАШГАНДА
Акбар Нурматов
Акутагава Рюноске япон адабиётини жаҳонга танитган ижодкор. Бу адиб ижоди ХХ аср жаҳон адабиётининг энг мураккаб, ёрқин ва кабир ҳодисаларидан биридир.
У ўз ижодида япон ва Европа маданиятини уйғунлаштирган. Авлод-аждоди зиёлилардан бўлган (унинг ота-боболари Эдо даврида, 1663 — 1867-йилларда машҳур ёзувчи ва олим бўлишган) оилада дунёга келган Акутагава хитой классик адабиёти, қадимги япон поезияси ва тасвирий санъати таъсирида ўсди. Шунингдек, у инглиз адабиёти бўйича ҳам йирик мутахассис эди. Акутагава 1916 йили Токио университетининг инглиз адабиёти бўлимини битириб, Камакурада 3 йил инглиз тилидан дарс беради. 1918 йили эса Токиога қайтиб келади ва ўз ҳаётини бутунлай бадиий адабиётга бағишлайди.
Акутагава талабалик йилларидаёқ матбуотда илк ҳикоялари билан қатнашган. Ўша пайтларда у машҳур ёзувчи Натсуме Сосеки эътиборига тушади ва у билан яқин алоқада бўлади. Натсумега, айниқса, унинг “Бурун” ҳикояси (1916) жуда маъқул бўлади. “Бу ҳикоя — деб ёзганди Н.Сосеки, — ўта нозик дид ва ҳақиқий юмор билан суғорилган. Унда ортиқча ҳазилларсиз чиндан кулгили воқеа тасвирланган. Шу билан бирга, мавзунинг янгилиги ҳам ҳайратга солади кишини. Ҳикоя композицияси ўта таъсирли ва ажойиб қурилган. Мен ҳайратдаман! Муаллиф яна шундай ҳикоялардан 5-10тасини ёзса, бас, шунда сизлар унга тенг келадиган бошқа моҳир сўз устасини тополмайсиз”. Натсуменинг бу башорати кейинчалик ўз тасдиғини топди.
Ҳажман ихчам “Ўргимчак тўри” номли ҳикоясида ўта ёвуз, одамларни шафқатсизларча ўлдирган қароқчи Кандатанинг вафотидан сўнг дўзахга тушгани тасвирланади. Дўзах қозонида қайнаб азобланаётган Кандатага юқоридан бир ўргимчак (у тириклигида шу ўргимчакнинг ҳаётини сақлаб қолган эди) ипини ташлайди. У ипга ёпишиб юқорига кўтарила бошлайди, дўзах қозонидан узоқлашиб пастга қараса, дўзахдагилар ўргимчак ипига ёпишиб, унинг орқасидан чиқиб келишаяпти. Ўргимчак ипи ҳаммани кўтаролмайди-ку, дея у ўзидан пастда келаётган одамнинг бошидан тепа бошлайди. Бироқ ип у ушлаб турган жойидан узилиб, уларнинг бари яна дўзах қаърига тушиб кетишади…
Дафъатан бу ҳикояни изоҳлаш қийин. Шу ўринда бобокалонимиз Имом ал-Бухорий ҳадисларидан бири ёдга келади. Унда пайғамбаримиз (с.а.в.)нинг “Бир банда жаннат аҳлига мансуб ишларни қилиб юриб, пировардида дўзах аҳлига мансуб ишни қилиб қўйгай ва бир банда дўзах аҳлига мансуб ишни қилиб юриб, пировардида жаннат аҳлига мансуб ишни қилиб қўйгай. Дарҳақиқат, амаллар хотимасига кўра баҳолангайдур!”, деган гаплари келтирилган. Шу мантиқдан келиб чиқадиган бўлсак, ёзувчи бу ҳикоясида инсон характерини, унинг тийнатини синаб кўрувчи фавқулодда бир вазиятини танлаган. Дарҳақиқат, “Мен мавзу танлайман ва уни ҳикоямда ёритишга ҳаракат қиламан, — деган эди Акутагава. — Мавзуни бадиий жиҳатдан таъсирли чиқариш учун менга фавқулодда ҳолатлар зарур. Аммо мен фавқулодда ҳолат ҳақида унинг айни фавқулоддалиги учун ҳикоя қилолмайман. Ушбу қийинчиликдан қутулишнинг бирдан-бир йўли воқеаларни ўтган замонга, қадим-қадим дунёга кўчириш. Тарихий воқеа ҳақида ёзишимга қарамасдан, менда бу воқеага нисбатан тарихчи сифатида қизиқиш йўқ”.
Ҳақиқатан ҳам, Акутагава қайси даврга оид воқеани тасвирлашидан қатъи назар, доимо инсон қалбининг жумбоқли сирларига эътиборни қаратади. У ҳикояларида муамоларни ҳал этиб бермайди. Ўзувчининг асосий мақсади воқеа-ҳодисаларни айнан кўрсатиш. Умуман, воқеа-ҳодисалар Акутагава асарларида бир қолипдаги тайёр нуқтаи назардан туриб тасвирланмаган. У ҳаётнинг нақадар мураккаблигини, инсоннинг битмас-туганмас ички дунёсини, қалб кенглигининг чексиз-чегарасизлигини теран англаган. Адиб ҳаётий саволларга бир маънода ёки бир қолипда жавоб қайтариш доим ҳам ҳақиқатга тўғри келавермаслигини исботлашга ҳаракат қилади. “Тўқайда” номли ҳикоясида у ҳар қандай воқеага бир хил тарзда жавоб қайтариш нотўғрилигини кўрсатиб берган. Ҳикоянинг қисқача мазмуни шундай: судда қароқчи бир эр-хотинни тўқайзорга алдаб олиб бориб, эрини жангда ўлдириб, хотинини тортиб олдим, дейди. Аёл эса қароқчи эримни дарахтга боғлаб қўйиб, номусимга тегди, бунинг гувоҳи бўлгани учун эримни ўзим ўлдирдим, дейди. Арвоҳнинг ўзи келиб бундай шармандаликни кўрганимдан сўнг ор-номусимга чидолмасдан ўзимни-ўзим ўлдирдим, дейди… Хуллас, ҳикояда бир қотилликнинг уч хил талқини берилган ва уларнинг ҳар қайсиси ҳам ҳақиқатга тўғри келади. Ҳар уч талқинда ҳам ўша вазиятдаги ҳолат, характер, ҳаракат мантиқан исботланган. Бу ерда ўқувчи қайси бирига ишонишни билмайди. Ушбу ҳикоя асосида суратга олинган машҳур режиссёр Акиро Курасава филмида ҳам бунга аниқ жавоб топа олмайсиз.
Акутагава инсоннинг ботиний оламини англашга интилади. Агар аксарият япон ёзувчилари ижодининг асосий қисмини инсон ва унинг жамият билан ўзаро муносабатлари ташкил этса, Акутагавани фақат инсон, унинг табиати, айнияти ва ички олами қизиқтирган. Инсон — ким у? Унинг қалб ҳаракатини қандай тушуниш мумкин? Инсон қалбида нималар мангу ва ўзгармас, нималар ўткинчи ёки вақт тақозоси, яшаш тарзи туфайли юзага келган? Инсон характерининг ёруғ ва қоронғи томонлари, эзгулик ва ёвузлик хислатлари асли қаердан пайдо бўлади? Ўзувчи ўз нигоҳини бутунлай инсон руҳияти, психологиясининг ҳали кашф этилмаган томонларига қаратади. Яъни инсон қалбининг кенглигини ўрганади. Акутагава инсоннинг ўзига хос кичик дунё эканини бошқалардан кўра теранроқ англаган. Зеро, инсонни чуқур билгандан сўнггина дунёни, унинг сирларини англаш мумкин. Вақт, замон, яшаш мажбуриятлари инсон характерида у ёки бу тарзда из қолдиради, албатта. Лекин инсонда булардан ташқари яна бир нарса — Тангри томонидан инъом этилган ўзгармас илоҳий бир ҳилқат ҳам мавжуд. Акутагава айнан шу ҳилқатни кашф этиш учун умрини бағишлади. У эски ҳақиқат изидан — ғоятда мураккаб ва машаққатли бўлган ўз-ўзини англаш йўлидан борди.
Акутагавагача бўлган япон адабиётидаги қаҳрамонлар аксарияти одатда жамиятдан четлашган, хилватга чекинган кишилар эди. Лекин шундай бўлишига қарамасдан, уларнинг кўпчилиги жамият ҳаётининг ажралмас қисми сифатида иштирок этарди. Акутагавани эса жамият ва инсон муносабатлари унчалик қизиқтирмаган, у инсонни қандай бўлса шундайлигича ўрганган. Унинг эътиборини замон ва маконнинг ўзаро алоқалари ҳам торта олмайди. Унинг асарларидаги воқеалар силсиласи хоҳ фантастик дунёга, хоҳ ер тагига, хоҳ дўзахга, хоҳ жаннатга боғланишидан қатъи назар, адиб инсон ботинидаги замонга, даврга боғлиқ бўлмаган хусусиятларни излар эди. Шу сабабли, у инсон қалбини синаб кўриш учун кескин сюжетли вазиятларни топади.
Акутагава ижоди аниқ бир изчилликдан холи. Унинг ҳикояларида инсоннинг онги остидаги нарсанинг бир лаҳзада юзага отилиб чиқиши чиройли тасвирланади. Шу ўринда “Дўзах азоби” ҳикоясини таҳлил этишга ҳаракат қилиб кўрайлик. Ҳикоя қаҳрамони рассом Ўсихидега хўжайини Хорикава дўзах картинасини чизишни буюради. Кўриниши ўта хунук бўлган рассом Ўсихиденинг ғалати одатлари бор эди. Масалан, у дўзах картинасининг ҳар бир эпизодини шогирдлари устида синаб кўради. Чунончи, бир шогирдини илонга чақтириб, унинг изтиробли ўлимини картинага кўчиради. Хўжайини чизишни буюрган картинанинг марказида ёнаётган аёл танаси тасвирланиши керак эди. Табиий, рассом буни ўз кўзи билан кўрмагунича тасвирлай олмайди. Бу ҳақда у хўжайинига мурожаат қилади. Айёр ва шафқатсиз Хорикава рассомнинг кўзи олдида унинг яккаю ягона қизини ёқишни буюради. Бу билан хўжайин ўжар Ўсихиденинг ақлини жойига солиб қўйиш ва бир вақтлар унга рад жавобини берган қизидан ҳам ўч олмоқчи эди. Оловда ўз қизининг ёнаётганини кўрган Ўсихидени ёзувчи шундай тасвирлайди:
“У ўзини билмаган ҳолда каретага ташланмоқчи бўлди, лекин шу пайт, айни тана ёна бошлаганда тик қотиб қолди, қўлларини олдинга чўзганча кўзини узмасдан, ютиб юборгувчи нигоҳла ўша томонга қараб қолди… Ғайритабиий ҳолат юзага келган эди: шу вақтгача гўё дўзах азобини тортиб келган Ёсихиде, кўкрагига қўлларини чалиштирганча, ҳатто хўжайинининг борлигини ҳам унутган, ажин босган юзида тасвирлаб бўлмас бир ҳаяжон, эсдан оздиргувчи бир ҳайрат муҳрланиб қолган эди. Гўё унинг кўзлари олов гирдобида ёнаётган қизини ҳам кўрмаётгандек эди. Қизил аланганинг гўзаллиги ва унда чирпирак бўлиб ёнаётган аёл танаси унинг қалбини чексиз ҳайратга солган ва бутунлай мафтун этиб қўйган эди”. Ушбу тасвирдан ҳам кўринадики, демак, инсондан ҳам кучлироқ яна нимадир бор экан. Тўғри ҳикоя сўнггида Ёсихиде “Дўзах азоби” картинасини тугатиб, ўзини осади. Ёзувчи бу ҳикоясида инсон қалбининг энг юқори нуқтага кўтарилган ҳолатини тасвирлайди. Унинг фикрича, инсон инсонийлигини йўқотгандан сўнг қолган барчаси арзимаган нарсага айланади. Лекин бу ерда Акутагава рассомни айбламоқчи эмас. Ёсихиде нимаики қилган бўлса, ўз ихтиёри билан бажармади. Баъзи бир ҳолатлар борки, у инсон иродасига бўйсунмайди, бу ҳолатни даҳонинг илоҳий илҳоми келган лаҳзага ўхшатиш мумкин. Илҳом гирдобига тушиб қолган, деярли ҳушсиз, номаълум, англаб ва енгиб бўлмайдиган бир куч унинг ўзини, ҳатто бутун борлиқни унутишга мажбур этади. Олий ижодий хилқат — бу кўкнинг иродаси. Ўша хилқат унинг қўлларини ҳаракатлантира бошлайди, бунга қаршилик кўрсатишга эса унинг қурби етмайди. Ушбу хилқатга маҳкум этилган инсон айбдор эмас, уни бу ҳолатда айблаб бўлмайди. “Дўзах азоби” — бу олий хилқат учун тўловдир.
“Бизнинг ўзимизда нимаики бўлса, уни охиригача такомиллаштирмоғимиз керак. Мукаммалликка етишиш ва будда бўлишимиз учун берилган яккаю ягона йўл шундан иборат”, дейди Акутагаванинг ўзи. Дарҳақиқат, инсон ўзидаги барча имкониятларни тўласича намоён этгандан сўнггина ўзининг кичкина “мен”и чегарасидан чиқа олади.
«Ўзбекистон адабиёти ва санъати» газетасининг 2004 йил 8-сонидан олинди.
АКУТАГАВА РЮНОСКЕ
АФСУНГАРЛИК МЎЪЖИЗАЛАРИ
Дилшодбек Асқаров таржимаси
Таржимондан: 1892 йилда дунёга келган Рюноске оилада кенжа фарзанд эди ва ота-онаси уни фарзандсиз холасига бериб юборишади. 1910 йилда Токиодаги ўрта мактабни аълога битирган Рюноске коллежнинг адабиёт бўлимига, сўнгра Токио университетининг инглиз тили бўлимига киради. Ёзувчининг ижоди бошланган давр 1915 йилга тўғри келади, ўшанда у «Расемон дарвозаси» ва «Бурун» ҳикояларини ёзади. 1916 йилда Акутагава университетни тамомлайди ва ҳарбий-денгиз мактабида инглиз тили муаллими сифатида иш бошлайди. Шу даврда у Ясукити исмли ўқитувчи тимсолида ўзининг ҳаёти тасвирланган туркум ҳикоялар ёзади. Акутагава 1927 йилда тушкунликка берилган ҳолда ўта кўп миқдорда дори ичиб ўз жонига қасд қилади. Унинг ўлими адабиёт оламида шов-шувга сабаб бўлади. У ўлимидан анча илгари ўз жонига суиқсд қилиш ҳақида кўп гапирар ва ёзар, ҳамма унинг бу сўзларига кўникиб қолганди.
Айтишларича, ўлимидан илгари 35 ёшли Акутагава шундай деган экан: «Табиат менга жуда жозибали туюляпти, чунки мен дунёга сўнгги марта қараяпман!».
узнинг ёмғирли оқшоми эди. Мени олиб кетаётган рикша Онори қишлоғи тепаликларидан гоҳ кўтарилиб, гоҳ тушиб борарди. Ниҳоят у бамбук дарахтлари панасига яширинган европача услубдаги кичкинагина уй рўпарасида тўхтади. Эшик тепасида япон ёзувида битилган «ҳинд Матирам Мисра» деган ёзувга кўзим тушди.
Мисра-кун асли калкутталик бўлиб, Ҳиндистон мустақиллигининг ашаддий курашчиларидан эди. Шу билан бирга у таниқли браҳман Хасан-хон қўл остида афсунгарлик сирларини ўрганган моҳир афсунгар ҳам эди.
Бир ойча илгари бир дўстим мени Мисра-кун билан таништириб қўйганди. Биз у билан турли сиёсий масалаларда анча баҳслашган, аммо унинг афсунгарлик мўъжизаларини қандай амалга оширишини шу пайтгача кўришга муяссар бўлмагандим. Шунинг учун унга бу оқшом менга афсунгарлик томошасини кўрсатишини илтимос қилиб мактуб ёзган ва рикшада Мисра-кун яшаётган Онори қишлоғига келгандим.
Кучли жала остида турганча, мен фонарнинг хира нурида қўнғироқ тугмасини топдим ва босдим. Эшик шу заҳоти очилди. Ичкаридан Мисра-кунга хизмат қиладиган пастаккина япон кампири чиқиб келди.
— Жаноб Мисра уйдами?
— Албатта, албатта, марҳамат! У сизни анчадан бери кутиб ўтирибди.
Кампир шу сўзлар билан мени Мисра-куннинг хонасига бошлаб кирди.
— Хайрли кеч! Шундай ёмғирда келганингиз учун раҳмат!
Чўзинчоқ юзли ва кўзлари катта, мўйловли Мисра-кун керосин чироқ оловини пасайтирар экан, мени илиқ кутиб олди.
— Йўқ, санъатингиз мўъжизасини кўриш учун ҳар қандай об-ҳавода ҳам келишга тайёрман. Ёмғир нима бўлибди!
Мен курсига ўтирдим ва керосин чироқ ёритаётган ним қоронғи хонага разм солдим.
Европача услубдаги ғарибона ҳолат.
Ўртада катта стол, девор ёнида китоб жавони, ойна олдида кичкинагина стол… Шунингдек, иккита курси, бор-йўғи шу. Стуллар ҳам, столлар ҳам эски, шалоғи чиққан. ҳаттоки, қизил гуллар тасвири туширилган дастурхон ҳам титилиб кетганди.
Салом-алик тугади. Мен бир оз ёмғирнинг бамбук дарахтларига урилаётган шовқинига қулоқ солиб ўтирдим. Бирпасдан кейин қари оқсоч пайдо бўлди ва иккита пиёлада кўк чой келтирди.
Мисра-кун сигара қутисини очди:
— Марҳамат, сигарадан олинг!
— Раҳмат!
Мен сигарани туташтиргач, сўз қотдим:
— Менимча, сизга бўйсунувчи арвоҳ жин бўлса керак. Ҳозир мен кўрадиган афсунгарлик мўъжизалари жин ёрдамида амалга оширилса керак?
Мисра-кун ҳам сигара туташтирганича айёрона жилмайди ва тутун пуфлади.
— Жинларга юзлаб йиллар илгари ишонишган. Айтайлик, «Минг бир кеча» замонида. Мен Хасан-хондан ўрганган афсунгарлик — сеҳр-жоду эмас. Агар истасангиз, буни сиз ҳам қила оласиз. Бу фан тили билан айтганда, бор-йўғи гипноз. Қўлни шундоқ силкитсангиз бас…
Мисра-кун қўлини кўтариб ҳавода учбурчак шаклини чизди, сўнг қўлини стол устига туширди ва дастурхонга чизилган қизил гулни узиб олди. Мен ҳайратланганча курсимни яқинроқ сурдим ва гулни диққат билан кўздан кечирдим. Ҳеч қандай шубҳа йўқ эди: ҳозиргина у дастурхонга чизилган нақшнинг бир бўлаги эди. Лекин Мисра-кун гулни бурнимга яқинлаштирганда унинг хуш бўйини сездим.
Ҳайратдан оғзим очилиб қолганди. Мисра-кун жилмайганича гулни қўлидан тушириб юборди. Гул дастурхонга тушиб, яна нақшга айланди. Уни узиб олишнинг иложи бормикан? Ҳаттоки, битта япроғини ҳам қимирлата олмаслигим аниқ!
— Хўш, нима дейсиз? Ишониш қийин-а? Энди мана бу чироққа қаранг.
Мисра-кун шу сўзлар билан стол устидаги чироқни сурди. Шу заҳоти чироқ турган жойида айлана бошлади. Дастлаб мен ўт кетиб қолишидан қўрқдим. Мисра-кун эса бемалол чой ҳўплаб ўтирарди. Қўрқувим бир оз чекинди ва мен чироқнинг борган сари тезроқ айланишидан кўз узмай ўтирардим.
Бу ажойиб манзара эди! Чироқ шу даражада тез айлана бошладики, назаримда у айланмаётгандек эди. Бир лаҳзадан сўнг тушундим: чироқ аслида айланмаётганди.
— Ҳайрон қолдингизми? Булар болалар учун кўрсатиладиган фокуслар! Хоҳласангиз сизга яна бир нарсани кўрсатаман.
Мисра-кун китоб жавонига ўгирилди. Сўнг қўлини кўтариб, кимнидир имлагандек бармоғини қимирлатди. Бирдан жавонда терилган китоблар бирин-кетин стол устига учиб кела бошлади. Улар худди ёз кечасидаги кўршапалаклардек муқовасини силкитганича учиб келишарди. Мен сигарани тишлаганимча қотиб қолгандим. Китоблар чироқ устида бир айланиб, тартиб билан стол устига териларди. Кейин эса яна жавон томон уча бошлашди.
Юпқа муқовали китоблардан бири эса шифтга кўтарилди. У бир оз вақт стол узра парвоз қилди, сўнгра тиззамга тушди. «Бу нимаси?», — ўйладим мен ва китобга қарадим. У мен бир ҳафта илгари Мисра-кунга ўқиб туриш учун берган франтсуз романи эди.
— Китобингиз учун раҳмат, — деди Мисра-кун жилмайиб.
Барча китоблар жавонга терилиб бўлганди. Мен худди ҳозиргина уйқудан уйғонгандек бирор нарса дейишга ожиз эдим. Бирдан Мисра-куннинг сўзлари ёдимга тушди: «Агар истасангиз, буни сиз ҳам қила оласиз».
— Мен сиз ҳақингизда кўп эшитгандим. Аммо тан оламан, санъатингиз мен кутгандан ҳам ажойиб экан. Лекин сиз, мен ҳам буни ўрганишим мумкинлигини айтдингиз. Ҳазиллашган бўлсангиз керак-а?
— Ишонтириб айтаманки, йўқ! Афсунгарликни ҳар қандай одам ўргана олиши мумкин. Фақат…
Мисра-кун менга диққат билан қаради ва жиддий оҳангда гапиришга ўтди.
— Фақат бойликка ўч киши эмас! Агар Хасан-хоннинг санъатини ўрганмоқчи бўлсангиз, аввало ўзингиздаги бойликка бўлган ҳирсни енгишингиз лозим. Бу қўлингиздан келадими?
— Шундай деб умид қиламан, — жавоб қайтардим мен. Лекин кўнглимда қандайдир ишончсизлик сезиб, қўшимча қилдим: — Менга устозлик қилишга рози бўлсангиз бас!
Мисра-куннинг юзида шубҳа ифодаси бор эди. Лекин у, афтидан, қайсарлик қилиш одобдан бўлмаслигини ўйлади шекилли, рози бўлди.
— Нима ҳам дердим, майли, ўргатаман. Бу оддий, лекин бирданига ўрганиш қийин, вақт керак. Бугун менинг уйимда қолинг.
— О, сиздан жуда миннатдорман.
Афсунгарлик санъатини ўрганишимдан қувончга тўлиб, мен миннатдорчилик сўзларини ёғдирдим. Лекин Мисра-кун ҳеч нимани эшитмаётгандай хотиржамлик билан ўрнидан турди ва чақирди:
— Буви! Буви! Меҳмон бугун бизникида қолади. Унга жой ҳозирланг.
Юрагим гупиллаб урарди. Сигара кулини қоқишни ҳам унутиб Мисра-куннинг юзига тикилдим.
Мисра-кундан афсунгарлик сабоқларини ўргана бошлаганимга ҳам бир ойдан ошганди. Худди ўшандай ёмғирли оқшомлардан бирида мен Гиндза кўчасидаги клублардан бирида дўстларим билан суҳбатлашиб ўтирардим.
Клуб Токио марказида бўлгани учун саноқсиз автомобиллар томига урилаётган ёмғир шовқини Онори ўрмонидаги каби қайғули туюлмасди.
Клубдаги хона ҳам шинам эди: ёрқин электр нури, чарм қопланган катта креслолар, ялтироқ паркет — Мисра-куннинг ним қоронғи хонасига умуман ўхшамасди.
Қиз сигара тутатганча от пойгаси ва ов ҳақида суҳбатлашардик. Дўстларимдан бири сигара қолдиғини каминга ташлади ва менга ўгирилди.
— Эшитишимча, кейинги пайтда сиз афсунгарлик билан шуғулланаётган эмишсиз. Бизга бирор нарса кўрсатолмайсизми?
— Марҳамат, — дедим мен худди буюк афсунгардек ишонч билан.
— Унда ўзингиз истаган нарсани кўрсатинг. Фақат бу оддий фокусчи кўрсата олмайдиган мўъжиза бўлсин.
Уни ҳамма қўллаб-қувватлади ва курсиларини яқинроққа суришди.
Мен дарҳол ўрнимдан турдим.
— Диққат қилинг. Афсунгарлик санъати ҳеч қандай ҳийлакорликни талаб қилмайди.
Шу сўзларни айтарканман, мен кўйлагим енгини шимардим ва хотиржамлик билан камин ичидан бир неча дона кўмир чўғини кафтимга олдим. Шунинг ўзиёқ томошабинларни қўрқитиб юборди. Улар куйиб қолишдан чўчиб, ўзларини ортга ташлашди.
Мен эса хотиржамлик билан кўмир доналарининг ланғиллаб туришини бир оз кўрсатиб турдим, сўнгра уларни полга ташладим. Бирдан полда жаранглаган овоз янгради… Қўлимдан тушган чўғлар тилла тангага айланганди. Дўстларим худди туш кўришаётгандек эди. Улар ҳатто олқишлашни ҳам унутиб қўйишганди.
— Мана сизларга оддий нарса!
Ва мен ғолибона табассум билан кресломга чўкдим.
— Менга қаранглар, наҳотки булар ҳақиқий тилла бўлса? — сўради беш дақиқадан сўнг дўстларимдан бири.
— Ҳақиқий тилла тангалар. Ишонмасангиз, қўлингизга олиб кўринг.
— Йўқ! Қўлимни куйдиришни истамайман.
Томошабинлардан бири эҳтиёткорлик билан тангалардан бирини қўлига олди ва хитоб қилди:
— Соф олтин экан! Эй, офитсиант, супурги билан челак олиб келиб мана бу тангаларни йиғиштириб ол!
Офитсиант унинг айтганини қилди ва тангаларни стол устига тўкди. Дўстларим столни ўраб олишди.
— Ўҳ-ҳў, бу ерда бир минг икки юз иен бордир!
— Йўқ, йўқ, кўпроқ, яхшиям стол бақувват экан, акс ҳолда синиб кетиши мумкин эди.
— Гап йўқ, сиз ажойиб сеҳргарликни ўрганибсиз. Бир лаҳзада кўмирни тилла тангага айлантириш, тасаввурга сиғмайди!
— Бир ҳафтада миллионер бўлиб, Ивасаки ёки Митсунга етиб олишингиз ҳеч гапмас.
Томошабинлар менинг санъатимдан завқланишар, мен эса кресло суянчиғига ястанганимча сигара тутатардим.
— Йўқ, бойлик учун афсунгарлик санъатини ишга солиш мумкин эмас. Тангаларни томоша қилиб бўлсангизлар, уларни каминга ташлайман.
Бу сўзларни эшитиб, дўстларим бир овоздан қаршилик қилишди.
— Бунча катта бойликни кўмирга айлантириш бемаънилик-ку! — дейишарди улар.
Лекин мен сўзимда қатъий туриб олдим: Мисра-кунга берган ваъдамга мувофиқ тилла тангаларни каминга ташлайман. Бироқ, айёрлиги билан ном чиқарган дўстларимдан бири заҳарханда қилди:
— Сиз бу пулларни яна кўмирга айлантирмоқчимисиз? Биз эса буни истамаймиз. Бу аҳволда баҳсимиз тугамайди. Мен бир нарсани ўйладим: келинг, биз билан қарта ўйнанг! Сиз мана шу тиллаларингизни тикасиз. Агар ютсангиз — бемалол уларни кўмирга айлантирасиз. Агар биз ютсак, бор тиллангизни бизга берасиз. Баҳсимиз иккала томон учун ҳам шу тарзда якун топади.
Лекин мен бош чайқадим. Мени кўндириш осон эмасди. Дўстим янада заҳарли кула бошлади. У бир менга, бир тиллалар уюмига қаради.
— Сиз бу пулларни бизга бермаслик учун қарта ўйнашни истамаяпсиз. Яна бўлса, мўъжиза содир этиш учун бойликка бўлган ҳирсни енгдим, дейсиз. Сизнинг бу гапингизга ишонгим келмаяпти…
— Ишонинг, бу пулларни сизга беришни истамаганим учун кўмирга айлантирмоқчи эмасман…
Биз тўхтовсиз баҳслашардик ва ниҳоят мен таслим бўлдим. Қарта ўйнаш учун пулларни тикишга рози бўлишдан бошқа иложим қолмади. Ҳамма хурсанд эди. Бирпасда қарта топиб келишди.
Аввалига мен истар-истамас ўйнадим. Одатда, қарта ўйинида омадим келмайди. Аммо бу оқшом негадир омадим кулаётганди. Аста-секин қизиқишим ортиб борди. Ўн дақиқадан сўнг барча нарсани унутиб ўйинга қизиқиб кетдим.
Шерикларим менинг олтинларимни олиш учун бу ўйинни бошлашган эди. Лекин ютқазганлари сайин уларнинг ранги оқариб бораётганди. Уларнинг барча уринишлари зое кетаётганди! Мен бирор марта ҳам ютқазмадим. Аксинча! Мен ўйин бошланганида қанча пулим бўлса, яна шунча ютдим. Ана шунда мени қарта ўйнашга мажбурлаган дўстим қичқирди:
— Мана. Қартани олинг! Мен бор мол-мулкимни — ерларим, уйим, отларим, автомобилим, барча-барча нарсамни тикаман! Сиз эса бор тиллангизни ва бугунги ютуғингизни тикасиз. Олинг!
Шу пайт менда очкўзлик ҳисси уйғонди. Агар ҳозир ютқазиб қўйсам, бор тилла-ю ҳозирги ютган пулларимни бераманми? Лекин агар ютиб олсам, дўстимнинг бор бойлиги менга ўтади! Бундай бойликка эга бўлиш учун афсунгарликни ишга солса арзийди!
Шу хаёл билан мен ўзимни бошқара оладиган ҳолатда эмасдим ва билдирмасдан афсунгарлик санъатини ишга солдим, сўнг рози бўлдим:
— Бўпти! Қарта тортинг.
— Тўққиз.
— Қирол! — тантанавор хитоб қилдим мен ва ранги девордек оқариб кетган рақибимга қартамни кўрсатдим.
Лекин шу лаҳзада — мўъжиза! — қартадаги қирол худди тирикдек бошини кўтарди ва қартадан энгашиб менга қаради. У қиличини баланд кўтариб, илжайди.
— Буви! Буви! Меҳмонимиз уйига қайтмоқчи. Унга жой тайёрламай қўяверинг, — таниш овоз эшитилди.
Мен бирдан ўзимга келдим. Атрофга алангладим. Мен ҳали ҳам Мисра-куннинг рўпарасида ўтирар, у эса керосин чироқнинг хира шуъласида қартадаги қиролдек илжаярди.
Бармоқларим орасидаги сигаранинг кули ҳали тушиб улгурмаганди. Менга бир ой ўтиб кетгандек туюлганди, аслида эса бор-йўғи икки-уч дақиқа ўтганди, холос. Лекин мана шу қисқа вақт ичидаёқ мен Хасан-хоннинг афсунгарлик сирларини ўрганишга нолойиқ одам эканлигимни иккаламиз ҳам яққол англаб етгандик.
Мен уялганимдан бошимни эгганча бир оғиз сўз деёлмасдим.
— Афсунгарлик санъатини ўрганишдан олдин бойликка бўлган ҳирсни енгиш керак. Лекин бу қўлингиздан келмади, — деди Мисра-кун тирсакларини қизил гулли дастурхон ёзилган стол устига тираркан менга ачиниш билан қараб.
AKUTAGAVA SIYRATI
BILAN YUZLASHGANDA
Akbar Nurmatov
Akutagava Ryunoske yapon adabiyotini jahonga tanitgan ijodkor. Bu adib ijodi XX asr jahon adabiyotining eng murakkab, yorqin va kabir hodisalaridan biridir.
U o‘z ijodida yapon va Yevropa madaniyatini uyg‘unlashtirgan. Avlod-ajdodi ziyolilardan bo‘lgan (uning ota-bobolari Edo davrida, 1663 — 1867-yillarda mashhur yozuvchi va olim bo‘lishgan) oilada dunyoga kelgan Akutagava xitoy klassik adabiyoti, qadimgi yapon poeziyasi va tasviriy san’ati ta’sirida o‘sdi. Shuningdek, u ingliz adabiyoti bo‘yicha ham yirik mutaxassis edi. Akutagava 1916 yili Tokio universitetining ingliz adabiyoti bo‘limini bitirib, Kamakurada 3 yil ingliz tilidan dars beradi. 1918 yili esa Tokioga qaytib keladi va o‘z hayotini butunlay badiiy adabiyotga bag‘ishlaydi.
Akutagava talabalik yillaridayoq matbuotda ilk hikoyalari bilan qatnashgan. O‘sha paytlarda u mashhur yozuvchi Natsume Soseki e’tiboriga tushadi va u bilan yaqin aloqada bo‘ladi. Natsumega, ayniqsa, uning “Burun” hikoyasi (1916) juda ma’qul bo‘ladi. “Bu hikoya — deb yozgandi N.Soseki, — o‘ta nozik did va haqiqiy yumor bilan sug‘orilgan. Unda ortiqcha hazillarsiz chindan kulgili voqea tasvirlangan. Shu bilan birga, mavzuning yangiligi ham hayratga soladi kishini. Hikoya kompozitsiyasi o‘ta ta’sirli va ajoyib qurilgan. Men hayratdaman! Muallif yana shunday hikoyalardan 5-10tasini yozsa, bas, shunda sizlar unga teng keladigan boshqa mohir so‘z ustasini topolmaysiz”. Natsumening bu bashorati keyinchalik o‘z tasdig‘ini topdi.
Hajman ixcham “O‘rgimchak to‘ri” nomli hikoyasida o‘ta yovuz, odamlarni shafqatsizlarcha o‘ldirgan qaroqchi Kandataning vafotidan so‘ng do‘zaxga tushgani tasvirlanadi. Do‘zax qozonida qaynab azoblanayotgan Kandataga yuqoridan bir o‘rgimchak (u tirikligida shu o‘rgimchakning hayotini saqlab qolgan edi) ipini tashlaydi. U ipga yopishib yuqoriga ko‘tarila boshlaydi, do‘zax qozonidan uzoqlashib pastga qarasa, do‘zaxdagilar o‘rgimchak ipiga yopishib, uning orqasidan chiqib kelishayapti. O‘rgimchak ipi hammani ko‘tarolmaydi-ku, deya u o‘zidan pastda kelayotgan odamning boshidan tepa boshlaydi. Biroq ip u ushlab turgan joyidan uzilib, ularning bari yana do‘zax qa’riga tushib ketishadi…
Daf’atan bu hikoyani izohlash qiyin. Shu o‘rinda bobokalonimiz Imom al-Buxoriy hadislaridan biri yodga keladi. Unda payg‘ambarimiz (s.a.v.)ning “Bir banda jannat ahliga mansub ishlarni qilib yurib, pirovardida do‘zax ahliga mansub ishni qilib qo‘ygay va bir banda do‘zax ahliga mansub ishni qilib yurib, pirovardida jannat ahliga mansub ishni qilib qo‘ygay. Darhaqiqat, amallar xotimasiga ko‘ra baholangaydur!”, degan gaplari keltirilgan. Shu mantiqdan kelib chiqadigan bo‘lsak, yozuvchi bu hikoyasida inson xarakterini, uning tiynatini sinab ko‘ruvchi favqulodda bir vaziyatini tanlagan. Darhaqiqat, “Men mavzu tanlayman va uni hikoyamda yoritishga harakat qilaman, — degan edi Akutagava. — Mavzuni badiiy jihatdan ta’sirli chiqarish uchun menga favqulodda holatlar zarur. Ammo men favqulodda holat haqida uning ayni favquloddaligi uchun hikoya qilolmayman. Ushbu qiyinchilikdan qutulishning birdan-bir yo‘li voqealarni o‘tgan zamonga, qadim-qadim dunyoga ko‘chirish. Tarixiy voqea haqida yozishimga qaramasdan, menda bu voqeaga nisbatan tarixchi sifatida qiziqish yo‘q”.
Haqiqatan ham, Akutagava qaysi davrga oid voqeani tasvirlashidan qat’i nazar, doimo inson qalbining jumboqli sirlariga e’tiborni qaratadi. U hikoyalarida muamolarni hal etib bermaydi. O‘zuvchining asosiy maqsadi voqea-hodisalarni aynan ko‘rsatish. Umuman, voqea-hodisalar Akutagava asarlarida bir qolipdagi tayyor nuqtai nazardan turib tasvirlanmagan. U hayotning naqadar murakkabligini, insonning bitmas-tuganmas ichki dunyosini, qalb kengligining cheksiz-chegarasizligini teran anglagan. Adib hayotiy savollarga bir ma’noda yoki bir qolipda javob qaytarish doim ham haqiqatga to‘g‘ri kelavermasligini isbotlashga harakat qiladi. “To‘qayda” nomli hikoyasida u har qanday voqeaga bir xil tarzda javob qaytarish noto‘g‘riligini ko‘rsatib bergan. Hikoyaning qisqacha mazmuni shunday: sudda qaroqchi bir er-xotinni to‘qayzorga aldab olib borib, erini jangda o‘ldirib, xotinini tortib oldim, deydi. Ayol esa qaroqchi erimni daraxtga bog‘lab qo‘yib, nomusimga tegdi, buning guvohi bo‘lgani uchun erimni o‘zim o‘ldirdim, deydi. Arvohning o‘zi kelib bunday sharmandalikni ko‘rganimdan so‘ng or-nomusimga chidolmasdan o‘zimni-o‘zim o‘ldirdim, deydi… Xullas, hikoyada bir qotillikning uch xil talqini berilgan va ularning har qaysisi ham haqiqatga to‘g‘ri keladi. Har uch talqinda ham o‘sha vaziyatdagi holat, xarakter, harakat mantiqan isbotlangan. Bu yerda o‘quvchi qaysi biriga ishonishni bilmaydi. Ushbu hikoya asosida suratga olingan mashhur rejissyor Akiro Kurasava filmida ham bunga aniq javob topa olmaysiz.
Akutagava insonning botiniy olamini anglashga intiladi. Agar aksariyat yapon yozuvchilari ijodining asosiy qismini inson va uning jamiyat bilan o‘zaro munosabatlari tashkil etsa, Akutagavani faqat inson, uning tabiati, ayniyati va ichki olami qiziqtirgan. Inson — kim u? Uning qalb harakatini qanday tushunish mumkin? Inson qalbida nimalar mangu va o‘zgarmas, nimalar o‘tkinchi yoki vaqt taqozosi, yashash tarzi tufayli yuzaga kelgan? Inson xarakterining yorug‘ va qorong‘i tomonlari, ezgulik va yovuzlik xislatlari asli qaerdan paydo bo‘ladi? O‘zuvchi o‘z nigohini butunlay inson ruhiyati, psixologiyasining hali kashf etilmagan tomonlariga qaratadi. Ya’ni inson qalbining kengligini o‘rganadi. Akutagava insonning o‘ziga xos kichik dunyo ekanini boshqalardan ko‘ra teranroq anglagan. Zero, insonni chuqur bilgandan so‘nggina dunyoni, uning sirlarini anglash mumkin. Vaqt, zamon, yashash majburiyatlari inson xarakterida u yoki bu tarzda iz qoldiradi, albatta. Lekin insonda bulardan tashqari yana bir narsa — Tangri tomonidan in’om etilgan o‘zgarmas ilohiy bir hilqat ham mavjud. Akutagava aynan shu hilqatni kashf etish uchun umrini bag‘ishladi. U eski haqiqat izidan — g‘oyatda murakkab va mashaqqatli bo‘lgan o‘z-o‘zini anglash yo‘lidan bordi.
Akutagavagacha bo‘lgan yapon adabiyotidagi qahramonlar aksariyati odatda jamiyatdan chetlashgan, xilvatga chekingan kishilar edi. Lekin shunday bo‘lishiga qaramasdan, ularning ko‘pchiligi jamiyat hayotining ajralmas qismi sifatida ishtirok etardi. Akutagavani esa jamiyat va inson munosabatlari unchalik qiziqtirmagan, u insonni qanday bo‘lsa shundayligicha o‘rgangan. Uning e’tiborini zamon va makonning o‘zaro aloqalari ham torta olmaydi. Uning asarlaridagi voqealar silsilasi xoh fantastik dunyoga, xoh yer tagiga, xoh do‘zaxga, xoh jannatga bog‘lanishidan qat’i nazar, adib inson botinidagi zamonga, davrga bog‘liq bo‘lmagan xususiyatlarni izlar edi. Shu sababli, u inson qalbini sinab ko‘rish uchun keskin syujetli vaziyatlarni topadi.
Akutagava ijodi aniq bir izchillikdan xoli. Uning hikoyalarida insonning ongi ostidagi narsaning bir lahzada yuzaga otilib chiqishi chiroyli tasvirlanadi. Shu o‘rinda “Do‘zax azobi” hikoyasini tahlil etishga harakat qilib ko‘raylik. Hikoya qahramoni rassom O‘sixidega xo‘jayini Xorikava do‘zax kartinasini chizishni buyuradi. Ko‘rinishi o‘ta xunuk bo‘lgan rassom O‘sixidening g‘alati odatlari bor edi. Masalan, u do‘zax kartinasining har bir epizodini shogirdlari ustida sinab ko‘radi. Chunonchi, bir shogirdini ilonga chaqtirib, uning iztirobli o‘limini kartinaga ko‘chiradi. Xo‘jayini chizishni buyurgan kartinaning markazida yonayotgan ayol tanasi tasvirlanishi kerak edi. Tabiiy, rassom buni o‘z ko‘zi bilan ko‘rmagunicha tasvirlay olmaydi. Bu haqda u xo‘jayiniga murojaat qiladi. Ayyor va shafqatsiz Xorikava rassomning ko‘zi oldida uning yakkayu yagona qizini yoqishni buyuradi. Bu bilan xo‘jayin o‘jar O‘sixidening aqlini joyiga solib qo‘yish va bir vaqtlar unga rad javobini bergan qizidan ham o‘ch olmoqchi edi. Olovda o‘z qizining yonayotganini ko‘rgan O‘sixideni yozuvchi shunday tasvirlaydi:
“U o‘zini bilmagan holda karetaga tashlanmoqchi bo‘ldi, lekin shu payt, ayni tana yona boshlaganda tik qotib qoldi, qo‘llarini oldinga cho‘zgancha ko‘zini uzmasdan, yutib yuborguvchi nigohla o‘sha tomonga qarab qoldi… G‘ayritabiiy holat yuzaga kelgan edi: shu vaqtgacha go‘yo do‘zax azobini tortib kelgan Yosixide, ko‘kragiga qo‘llarini chalishtirgancha, hatto xo‘jayinining borligini ham unutgan, ajin bosgan yuzida tasvirlab bo‘lmas bir hayajon, esdan ozdirguvchi bir hayrat muhrlanib qolgan edi. Go‘yo uning ko‘zlari olov girdobida yonayotgan qizini ham ko‘rmayotgandek edi. Qizil alanganing go‘zalligi va unda chirpirak bo‘lib yonayotgan ayol tanasi uning qalbini cheksiz hayratga solgan va butunlay maftun etib qo‘ygan edi”. Ushbu tasvirdan ham ko‘rinadiki, demak, insondan ham kuchliroq yana nimadir bor ekan. To‘g‘ri hikoya so‘nggida Yosixide “Do‘zax azobi” kartinasini tugatib, o‘zini osadi. Yozuvchi bu hikoyasida inson qalbining eng yuqori nuqtaga ko‘tarilgan holatini tasvirlaydi. Uning fikricha, inson insoniyligini yo‘qotgandan so‘ng qolgan barchasi arzimagan narsaga aylanadi. Lekin bu yerda Akutagava rassomni ayblamoqchi emas. Yosixide nimaiki qilgan bo‘lsa, o‘z ixtiyori bilan bajarmadi. Ba’zi bir holatlar borki, u inson irodasiga bo‘ysunmaydi, bu holatni dahoning ilohiy ilhomi kelgan lahzaga o‘xshatish mumkin. Ilhom girdobiga tushib qolgan, deyarli hushsiz, noma’lum, anglab va yengib bo‘lmaydigan bir kuch uning o‘zini, hatto butun borliqni unutishga majbur etadi. Oliy ijodiy xilqat — bu ko‘kning irodasi. O‘sha xilqat uning qo‘llarini harakatlantira boshlaydi, bunga qarshilik ko‘rsatishga esa uning qurbi yetmaydi. Ushbu xilqatga mahkum etilgan inson aybdor emas, uni bu holatda ayblab bo‘lmaydi. “Do‘zax azobi” — bu oliy xilqat uchun to‘lovdir.
“Bizning o‘zimizda nimaiki bo‘lsa, uni oxirigacha takomillashtirmog‘imiz kerak. Mukammallikka yetishish va budda bo‘lishimiz uchun berilgan yakkayu yagona yo‘l shundan iborat”, deydi Akutagavaning o‘zi. Darhaqiqat, inson o‘zidagi barcha imkoniyatlarni to‘lasicha namoyon etgandan so‘nggina o‘zining kichkina “men”i chegarasidan chiqa oladi.
М: «O‘zbekiston adabiyoti va san’ati» gazetasining 2004 yil 8-soni
AKUTAGAVA RYUNOSKE
AFSUNGARLIK MO’JIZALARI
Dilshodbek Asqarov tarjimasi
Tarjimondan: 1892 yilda dunyoga kelgan Ryunoske oilada kenja farzand edi va ota-onasi uni farzandsiz xolasiga berib yuborishadi. 1910 yilda Tokiodagi oʻrta maktabni a’loga bitirgan Ryunoske kollejning adabiyot boʻlimiga, soʻngra Tokio universitetining ingliz tili boʻlimiga kiradi. Yozuvchining ijodi boshlangan davr 1915 yilga toʻgʻri keladi, oʻshanda u «Rasemon darvozasi» va «Burun» hikoyalarini yozadi. 1916 yilda Akutagava universitetni tamomlaydi va harbiy-dengiz maktabida ingliz tili muallimi sifatida ish boshlaydi. Shu davrda u Yasukiti ismli oʻqituvchi timsolida oʻzining hayoti tasvirlangan turkum hikoyalar yozadi.
Akutagava 1927 yilda tushkunlikka berilgan holda oʻta koʻp miqdorda dori ichib oʻz joniga qasd qiladi. Uning oʻlimi adabiyot olamida shov-shuvga sabab boʻladi. U oʻlimidan ancha ilgari oʻz joniga suiqsd qilish haqida koʻp gapirar va yozar, hamma uning bu soʻzlariga koʻnikib qolgandi.
Aytishlaricha, oʻlimidan ilgari 35 yoshli Akutagava shunday degan ekan: «Tabiat menga juda jozibali tuyulyapti, chunki men dunyoga soʻnggi marta qarayapman!».
uzning yomgʻirli oqshomi edi. Meni olib ketayotgan riksha Onori qishlogʻi tepaliklaridan goh koʻtarilib, goh tushib borardi. Nihoyat u bambuk daraxtlari panasiga yashiringan yevropacha uslubdagi kichkinagina uy roʻparasida toʻxtadi. Eshik tepasida yapon yozuvida bitilgan «hind Matiram Misra» degan yozuvga koʻzim tushdi.
Misra-kun asli kalkuttalik boʻlib, Hindiston mustaqilligining ashaddiy kurashchilaridan edi. Shu bilan birga u taniqli brahman Xasan-xon qoʻl ostida afsungarlik sirlarini oʻrgangan mohir afsungar ham edi.
Bir oycha ilgari bir doʻstim meni Misra-kun bilan tanishtirib qoʻygandi. Biz u bilan turli siyosiy masalalarda ancha bahslashgan, ammo uning afsungarlik moʻ‘jizalarini qanday amalga oshirishini shu paytgacha koʻrishga muyassar boʻlmagandim. Shuning uchun unga bu oqshom menga afsungarlik tomoshasini koʻrsatishini iltimos qilib maktub yozgan va rikshada Misra-kun yashayotgan Onori qishlogʻiga kelgandim.
Kuchli jala ostida turgancha, men fonarning xira nurida qoʻngʻiroq tugmasini topdim va bosdim. Eshik shu zahoti ochildi. Ichkaridan Misra-kunga xizmat qiladigan pastakkina yapon kampiri chiqib keldi.
— Janob Misra uydami?
— Albatta, albatta, marhamat! U sizni anchadan beri kutib oʻtiribdi.
Kampir shu soʻzlar bilan meni Misra-kunning xonasiga boshlab kirdi.
— Xayrli kech! Shunday yomgʻirda kelganingiz uchun rahmat!
Choʻzinchoq yuzli va koʻzlari katta, moʻylovli Misra-kun kerosin chiroq olovini pasaytirar ekan, meni iliq kutib oldi.
— Yoʻq, san’atingiz moʻ‘jizasini koʻrish uchun har qanday ob-havoda ham kelishga tayyorman. Yomgʻir nima boʻlibdi!
Men kursiga oʻtirdim va kerosin chiroq yoritayotgan nim qorongʻi xonaga razm soldim.
Yevropacha uslubdagi gʻaribona holat.
Oʻrtada katta stol, devor yonida kitob javoni, oyna oldida kichkinagina stol… Shuningdek, ikkita kursi, bor-yoʻgʻi shu. Stullar ham, stollar ham eski, shalogʻi chiqqan. hattoki, qizil gullar tasviri tushirilgan dasturxon ham titilib ketgandi.
Salom-alik tugadi. Men bir oz yomgʻirning bambuk daraxtlariga urilayotgan shovqiniga quloq solib oʻtirdim. Birpasdan keyin qari oqsoch paydo boʻldi va ikkita piyolada koʻk choy keltirdi.
Misra-kun sigara qutisini ochdi:
— Marhamat, sigaradan oling!
— Rahmat!
Men sigarani tutashtirgach, soʻz qotdim:
— Menimcha, sizga boʻysunuvchi arvoh jin boʻlsa kerak. Hozir men koʻradigan afsungarlik moʻ‘jizalari jin yordamida amalga oshirilsa kerak?
Misra-kun ham sigara tutashtirganicha ayyorona jilmaydi va tutun pufladi.
— Jinlarga yuzlab yillar ilgari ishonishgan. Aytaylik, «Ming bir kecha» zamonida. Men Xasan-xondan oʻrgangan afsungarlik — sehr-jodu emas. Agar istasangiz, buni siz ham qila olasiz. Bu fan tili bilan aytganda, bor-yoʻgʻi gipnoz. Qoʻlni shundoq silkitsangiz bas…
Misra-kun qoʻlini koʻtarib havoda uchburchak shaklini chizdi, soʻng qoʻlini stol ustiga tushirdi va dasturxonga chizilgan qizil gulni uzib oldi. Men hayratlangancha kursimni yaqinroq surdim va gulni diqqat bilan koʻzdan kechirdim. Hech qanday shubha yoʻq edi: hozirgina u dasturxonga chizilgan naqshning bir boʻlagi edi. Lekin Misra-kun gulni burnimga yaqinlashtirganda uning xush boʻyini sezdim.
Hayratdan ogʻzim ochilib qolgandi. Misra-kun jilmayganicha gulni qoʻlidan tushirib yubordi. Gul dasturxonga tushib, yana naqshga aylandi. Uni uzib olishning iloji bormikan? Hattoki, bitta yaprogʻini ham qimirlata olmasligim aniq!
— Xoʻsh, nima deysiz? Ishonish qiyin-a? Endi mana bu chiroqqa qarang.
Misra-kun shu soʻzlar bilan stol ustidagi chiroqni surdi. Shu zahoti chiroq turgan joyida aylana boshladi. Dastlab men oʻt ketib qolishidan qoʻrqdim. Misra-kun esa bemalol choy hoʻplab oʻtirardi. Qoʻrquvim bir oz chekindi va men chiroqning borgan sari tezroq aylanishidan koʻz uzmay oʻtirardim.
Bu ajoyib manzara edi! Chiroq shu darajada tez aylana boshladiki, nazarimda u aylanmayotgandek edi. Bir lahzadan soʻng tushundim: chiroq aslida aylanmayotgandi.
— Hayron qoldingizmi? Bular bolalar uchun koʻrsatiladigan fokuslar! Xohlasangiz sizga yana bir narsani koʻrsataman.
Misra-kun kitob javoniga oʻgirildi. Soʻng qoʻlini koʻtarib, kimnidir imlagandek barmogʻini qimirlatdi. Birdan javonda terilgan kitoblar birin-ketin stol ustiga uchib kela boshladi. Ular xuddi yoz kechasidagi koʻrshapalaklardek muqovasini silkitganicha uchib kelishardi. Men sigarani tishlaganimcha qotib qolgandim. Kitoblar chiroq ustida bir aylanib, tartib bilan stol ustiga terilardi. Keyin esa yana javon tomon ucha boshlashdi.
Yupqa muqovali kitoblardan biri esa shiftga koʻtarildi. U bir oz vaqt stol uzra parvoz qildi, soʻngra tizzamga tushdi. «Bu nimasi?», — oʻyladim men va kitobga qaradim. U men bir hafta ilgari Misra-kunga oʻqib turish uchun bergan frantsuz romani edi.
— Kitobingiz uchun rahmat, — dedi Misra-kun jilmayib.
Barcha kitoblar javonga terilib boʻlgandi. Men xuddi hozirgina uyqudan uygʻongandek biror narsa deyishga ojiz edim. Birdan Misra-kunning soʻzlari yodimga tushdi: «Agar istasangiz, buni siz ham qila olasiz».
— Men siz haqingizda koʻp eshitgandim. Ammo tan olaman, san’atingiz men kutgandan ham ajoyib ekan. Lekin siz, men ham buni oʻrganishim mumkinligini aytdingiz. Hazillashgan boʻlsangiz kerak-a?
— Ishontirib aytamanki, yoʻq! Afsungarlikni har qanday odam oʻrgana olishi mumkin. Faqat…
Misra-kun menga diqqat bilan qaradi va jiddiy ohangda gapirishga oʻtdi.
— Faqat boylikka oʻch kishi emas! Agar Xasan-xonning san’atini oʻrganmoqchi boʻlsangiz, avvalo oʻzingizdagi boylikka boʻlgan hirsni yengishingiz lozim. Bu qoʻlingizdan keladimi?
— Shunday deb umid qilaman, — javob qaytardim men. Lekin koʻnglimda qandaydir ishonchsizlik sezib, qoʻshimcha qildim: — Menga ustozlik qilishga rozi boʻlsangiz bas!
Misra-kunning yuzida shubha ifodasi bor edi. Lekin u, aftidan, qaysarlik qilish odobdan boʻlmasligini oʻyladi shekilli, rozi boʻldi.
— Nima ham derdim, mayli, oʻrgataman. Bu oddiy, lekin birdaniga oʻrganish qiyin, vaqt kerak. Bugun mening uyimda qoling.
— O, sizdan juda minnatdorman.
Afsungarlik san’atini oʻrganishimdan quvonchga toʻlib, men minnatdorchilik soʻzlarini yogʻdirdim. Lekin Misra-kun hech nimani eshitmayotganday xotirjamlik bilan oʻrnidan turdi va chaqirdi:
— Buvi! Buvi! Mehmon bugun biznikida qoladi. Unga joy hozirlang.
Yuragim gupillab urardi. Sigara kulini qoqishni ham unutib Misra-kunning yuziga tikildim.
Misra-kundan afsungarlik saboqlarini oʻrgana boshlaganimga ham bir oydan oshgandi. Xuddi oʻshanday yomgʻirli oqshomlardan birida men Gindza koʻchasidagi klublardan birida doʻstlarim bilan suhbatlashib oʻtirardim.
Klub Tokio markazida boʻlgani uchun sanoqsiz avtomobillar tomiga urilayotgan yomgʻir shovqini Onori oʻrmonidagi kabi qaygʻuli tuyulmasdi.
Klubdagi xona ham shinam edi: yorqin elektr nuri, charm qoplangan katta kreslolar, yaltiroq parket — Misra-kunning nim qorongʻi xonasiga umuman oʻxshamasdi.
Qiz sigara tutatgancha ot poygasi va ov haqida suhbatlashardik. Doʻstlarimdan biri sigara qoldigʻini kaminga tashladi va menga oʻgirildi.
— Eshitishimcha, keyingi paytda siz afsungarlik bilan shugʻullanayotgan emishsiz. Bizga biror narsa koʻrsatolmaysizmi?
— Marhamat, — dedim men xuddi buyuk afsungardek ishonch bilan.
— Unda oʻzingiz istagan narsani koʻrsating. Faqat bu oddiy fokuschi koʻrsata olmaydigan moʻ‘jiza boʻlsin.
Uni hamma qoʻllab-quvvatladi va kursilarini yaqinroqqa surishdi.
Men darhol oʻrnimdan turdim.
— Diqqat qiling. Afsungarlik san’ati hech qanday hiylakorlikni talab qilmaydi.
Shu soʻzlarni aytarkanman, men koʻylagim yengini shimardim va xotirjamlik bilan kamin ichidan bir necha dona koʻmir choʻgʻini kaftimga oldim. Shuning oʻziyoq tomoshabinlarni qoʻrqitib yubordi. Ular kuyib qolishdan choʻchib, oʻzlarini ortga tashlashdi.
Men esa xotirjamlik bilan koʻmir donalarining langʻillab turishini bir oz koʻrsatib turdim, soʻngra ularni polga tashladim. Birdan polda jaranglagan ovoz yangradi… Qoʻlimdan tushgan choʻgʻlar tilla tangaga aylangandi. Doʻstlarim xuddi tush koʻrishayotgandek edi. Ular hatto olqishlashni ham unutib qoʻyishgandi.
— Mana sizlarga oddiy narsa!
Va men gʻolibona tabassum bilan kreslomga choʻkdim.
— Menga qaranglar, nahotki bular haqiqiy tilla boʻlsa? — soʻradi besh daqiqadan soʻng doʻstlarimdan biri.
— Haqiqiy tilla tangalar. Ishonmasangiz, qoʻlingizga olib koʻring.
— Yoʻq! Qoʻlimni kuydirishni istamayman.
Tomoshabinlardan biri ehtiyotkorlik bilan tangalardan birini qoʻliga oldi va xitob qildi:
— Sof oltin ekan! Ey, ofitsiant, supurgi bilan chelak olib kelib mana bu tangalarni yigʻishtirib ol!
Ofitsiant uning aytganini qildi va tangalarni stol ustiga toʻkdi. Doʻstlarim stolni oʻrab olishdi.
— Oʻh-hoʻ, bu yerda bir ming ikki yuz ien bordir!
— Yoʻq, yoʻq, koʻproq, yaxshiyam stol baquvvat ekan, aks holda sinib ketishi mumkin edi.
— Gap yoʻq, siz ajoyib sehrgarlikni oʻrganibsiz. Bir lahzada koʻmirni tilla tangaga aylantirish, tasavvurga sigʻmaydi!
— Bir haftada millioner boʻlib, Ivasaki yoki Mitsunga yetib olishingiz hech gapmas.
Tomoshabinlar mening san’atimdan zavqlanishar, men esa kreslo suyanchigʻiga yastanganimcha sigara tutatardim.
— Yoʻq, boylik uchun afsungarlik san’atini ishga solish mumkin emas. Tangalarni tomosha qilib boʻlsangizlar, ularni kaminga tashlayman.
Bu soʻzlarni eshitib, doʻstlarim bir ovozdan qarshilik qilishdi.
— Buncha katta boylikni koʻmirga aylantirish bema’nilik-ku! — deyishardi ular.
Lekin men soʻzimda qat’iy turib oldim: Misra-kunga bergan va’damga muvofiq tilla tangalarni kaminga tashlayman. Biroq, ayyorligi bilan nom chiqargan doʻstlarimdan biri zaharxanda qildi:
— Siz bu pullarni yana koʻmirga aylantirmoqchimisiz? Biz esa buni istamaymiz. Bu ahvolda bahsimiz tugamaydi. Men bir narsani oʻyladim: keling, biz bilan qarta oʻynang! Siz mana shu tillalaringizni tikasiz. Agar yutsangiz — bemalol ularni koʻmirga aylantirasiz. Agar biz yutsak, bor tillangizni bizga berasiz. Bahsimiz ikkala tomon uchun ham shu tarzda yakun topadi.
Lekin men bosh chayqadim. Meni koʻndirish oson emasdi. Doʻstim yanada zaharli kula boshladi. U bir menga, bir tillalar uyumiga qaradi.
— Siz bu pullarni bizga bermaslik uchun qarta oʻynashni istamayapsiz. Yana boʻlsa, moʻ‘jiza sodir etish uchun boylikka boʻlgan hirsni yengdim, deysiz. Sizning bu gapingizga ishongim kelmayapti…
— Ishoning, bu pullarni sizga berishni istamaganim uchun koʻmirga aylantirmoqchi emasman…
Biz toʻxtovsiz bahslashardik va nihoyat men taslim boʻldim. Qarta oʻynash uchun pullarni tikishga rozi boʻlishdan boshqa ilojim qolmadi. Hamma xursand edi. Birpasda qarta topib kelishdi.
Avvaliga men istar-istamas oʻynadim. Odatda, qarta oʻyinida omadim kelmaydi. Ammo bu oqshom negadir omadim kulayotgandi. Asta-sekin qiziqishim ortib bordi. Oʻn daqiqadan soʻng barcha narsani unutib oʻyinga qiziqib ketdim.
Sheriklarim mening oltinlarimni olish uchun bu oʻyinni boshlashgan edi. Lekin yutqazganlari sayin ularning rangi oqarib borayotgandi. Ularning barcha urinishlari zoe ketayotgandi! Men biror marta ham yutqazmadim. Aksincha! Men oʻyin boshlanganida qancha pulim boʻlsa, yana shuncha yutdim. Ana shunda meni qarta oʻynashga majburlagan doʻstim qichqirdi:
— Mana. Qartani oling! Men bor mol-mulkimni — yerlarim, uyim, otlarim, avtomobilim, barcha-barcha narsamni tikaman! Siz esa bor tillangizni va bugungi yutugʻingizni tikasiz. Oling!
Shu payt menda ochkoʻzlik hissi uygʻondi. Agar hozir yutqazib qoʻysam, bor tilla-yu hozirgi yutgan pullarimni beramanmi? Lekin agar yutib olsam, doʻstimning bor boyligi menga oʻtadi! Bunday boylikka ega boʻlish uchun afsungarlikni ishga solsa arziydi!
Shu xayol bilan men oʻzimni boshqara oladigan holatda emasdim va bildirmasdan afsungarlik san’atini ishga soldim, soʻng rozi boʻldim:
— Boʻpti! Qarta torting.
— Toʻqqiz.
— Qirol! — tantanavor xitob qildim men va rangi devordek oqarib ketgan raqibimga qartamni koʻrsatdim.
Lekin shu lahzada — moʻ‘jiza! — qartadagi qirol xuddi tirikdek boshini koʻtardi va qartadan engashib menga qaradi. U qilichini baland koʻtarib, iljaydi.
— Buvi! Buvi! Mehmonimiz uyiga qaytmoqchi. Unga joy tayyorlamay qoʻyavering, — tanish ovoz eshitildi.
Men birdan oʻzimga keldim. Atrofga alangladim. Men hali ham Misra-kunning roʻparasida oʻtirar, u esa kerosin chiroqning xira shu’lasida qartadagi qiroldek iljayardi.
Barmoqlarim orasidagi sigaraning kuli hali tushib ulgurmagandi. Menga bir oy oʻtib ketgandek tuyulgandi, aslida esa bor-yoʻgʻi ikki-uch daqiqa oʻtgandi, xolos. Lekin mana shu qisqa vaqt ichidayoq men Xasan-xonning afsungarlik sirlarini oʻrganishga noloyiq odam ekanligimni ikkalamiz ham yaqqol anglab yetgandik.
Men uyalganimdan boshimni eggancha bir ogʻiz soʻz deyolmasdim.
— Afsungarlik san’atini oʻrganishdan oldin boylikka boʻlgan hirsni yengish kerak. Lekin bu qoʻlingizdan kelmadi, — dedi Misra-kun tirsaklarini qizil gulli dasturxon yozilgan stol ustiga tirarkan menga achinish bilan qarab.
