Мустабид шўролар даврида баъзи тарихий шахслар, ёзувчи ва шоирлар “илғор рус маданиятининг етук тарғиботчиси”, рус муcтамлакачиларини олқишлаб кутиб олган “қаҳрамон” сифатида талқин этилди. Жумладан, генерал Кауфман томонидан Хива хонлигининг босиб олиниши фожеалари пайтида мустамлакачиларга хайрихоҳ бўлган Матниёз — Муҳаммад Ниёз девонбеги қиёфаcини Паҳлавон Ниёз Муҳаммад Комил Хоразмий шахсига алмаштириб, бузиб ёзилди, чалкаштирилди.
КОМИЛ ХОРАЗМИЙ
МАТНИЁЗ ДЕВОНБЕГИ ЭМАС
Анбара Отамуродова, Оллоназар Абдураҳимов
амлакатимиз истиқлолнинг ёрқин йўлларига чиқиб, ўзининг баркамол йигирма ёшини нишонлади. Шу нурли манзилдан туриб яқин ўтмишга боқсак, мустабид шўролар даврида қатағон этилган қанчадан-қанча шоир ва хаттот, созанда ва хонанда, мақомот илми алломаларини кўрамиз. Чунончи, ўша давр адабиётшунослигида комфирқанинг мафкуравий таъқиби остида баъзи тарихий шахслар, ёзувчи ва шоирлар “илғор рус маданиятининг етук тарғиботчиси”, рус муcтамлакачиларини олқишлаб кутиб олган “қаҳрамон” сифатида талқин этилди. Жумладан, генерал Кауфман томонидан Хива хонлигининг босиб олиниши фожеалари пайтида мустамлакачиларга хайрихоҳ бўлган Матниёз — Муҳаммад Ниёз девонбеги қиёфаcини Паҳлавон Ниёз Муҳаммад Комил Хоразмий шахсига алмаштириб, бузиб ёзилди, чалкаштирилди.
Аслида Комил Хоразмий 1825 йили Хивада Абдулла Муфтий оиласида дунёга келди. Бу тўғрида машҳур хаттот, мақомшунос олим Муҳаммад Ёқуб Харротнинг ўғли Муҳаммад Юcуф Харрот Чокар Мулла Бекжон Раҳмон ўғли билан бирга ёзган “Хоразм мусиқий тарихчаси” (Тошкент, “Ёзувчи”, 1998) китобида бундай дейди: “Машҳур мусиқашунос Абдусаттор маҳрамнинг дўғғон синглиси Авазжонни Абдулло Муфтий Нурбой Жук ўғлина никоҳ қилиб берганлар. Абдулло Муфтийнинг мазкур Авазжон хотунидан бир ўғил дунёга галиб Паҳлавон деб одлағанлар. Паҳлавон Ниёз таҳсил ибтидосини Хоразмнинг эски мактаб ва мадрасаларида таҳсил қилғондан сўнгра, Сейид Муҳаммадхон замонида ўзининг бобоси Хўжаш маҳрамнинг савдогарлари қаторида юриб тижорат ишлари билан машғул бўладур. Бироз сўнгралари қаторида ишини тарк этиб, Сейид Муҳаммадхоннинг супоҳсоларинда ювонлик (яъни отбоқарлик) хизматига кирадур”. Шоир Чокар хотираларидан аёнки, ёш Паҳлавон Ниёз ҳаёт мактабини ўтади. У қаерда бўлмасин китобхонлик қилди, ғазаллар ёзди, қўлига соз олди ва мақом қўшиқларини куйлади. Тез орада Хоразм воҳасига тоза фикрловчи шоир, созанда, тенгсиз хаттот сифатида танилди. Бундан хабар топган Сейид Муҳаммадхон уни саройга таклиф қилиб, хусусий девони этиб тайинлади. Тахминан 1858-йилларда сарой ҳаётига кириб келган ёш шоир ва хаттот Паҳлавон Ниёз Муҳаммад Комил Хоразмий атрофида шоир Мунший, Огаҳий, Рожий Муҳаммад Юсуф маҳзум, Холиc Муҳаммад Ёқуб хўжа, Баёний Муҳаммад Юсуфбек каби иқтидорли шоир ва хаттотлар бор эди. Чокарнинг ёзишича, Комил Хоразмий ўзининг юксак иқтидори, ишчанлиги туфайли 1873 йилгача мирзабоши бўлган. Кейин 1880 йилгача девонбегилик рутбасига етишган.
Демак, Комил Хоразмийнинг асли исми Паҳлавон Ниёз бўлиб, “Комил” унинг адабий тахаллусидир. Бу тўғрида Огаҳий “Гулшани давлат” китобида: “Наврас фикр ва тоза табъ шуародин, фазл ва ҳунар аҳли орасинда мумтоз Паҳлавон Ниёзким, фозиллар гуруҳи ичра тахаллуси Комилдир”, деб ёзади. Хўш, асли исми Паҳлавон Ниёз, тахаллуси Комил, мусиқий манбаларда исм-шарифи шўролар даврида ўзгартирилиб, бошқа бир шахс — “Матниёз”, яъни Муҳаммад Ниёз девонбеги шахсига нисбат берилиб, нега ўзгартириб кўрсатилди экан?! Бундай ҳолатни деярли барча адабий манбаларда учратамиз. Қуйидаги парча филология фанлари доктори А.Ҳайитметов ва филология фанлари номзоди В.Мўминова нашрга тайёрлаган Комил Хоразмий “Девон”и биринчи саҳифасидан: “Ўзбек адабиёти тарихида демократик тенденциялар асосида ижод қилиб, чуқур из қолдирган ажойиб сўз санъаткорларидан бири Паҳлавон Ниёз Муҳаммад Комилдир. “Паҳлавон” унинг лақаби, “Комил” эса адабий тахаллусидир. Замондошлари унинг исмини Муҳаммад Ниёз шаклида ҳам қўллаб, уни ихчамлаштириб “Матниёз” деб ҳам юритганлар. У мадраса мударриcи Абдулла Охунд оиласида 1825 йилда Хивада таваллуд топди”.
Комил Хоразмийнинг асли исми Паҳлавон экан, уни “лақаб” деб ёзишга ҳеч кимнинг ҳаққи йўқ. Яна, замондошлари уни “Муҳаммад Ниёз” шаклида “Матниёз” деб юритганлар дейилади. Ахир, Комил Хоразмийнинг исми “Ниёз Муҳкаммад”-ку! Ҳеч қачон замондошлари уни “Матниёз” деб атаган эмаслар. Чунки Хоразм лаҳжасида Ниёз Муҳаммадни “Ниёзмат” дейдилар. Муҳаммад Ниёзни эса “Матниёз” деб атайдилар.
Профессор Ғулом Каримовнинг “Ўзбек адабиёти тарихи” (19-асрнинг иккинчи ярмидан 20-аср бошларигача) дарслигининг учинчи китобида бу шоир ҳақида шундай деб ёзилган: “Комил Хоразмий 1825-йилда Хива шаҳрида зиёли оиласида дунёга келди. Унинг отаси Охунд Хива мадрасаларида мударрислик қилар эди. Шоирнинг исми Ниёз Муҳаммад бўлиб, баъзи манбаларда, хусусан, мусиқага оид адабиётларда у Паҳлавон Ниёз Муҳаммад деб юритилади. “Паҳлавон” сўзи унга ёшлик вақтида суюб берилган ном бўлиб, бу ном кейинчалик ҳам сақланиб қолган. Тарихий китобларда эса шоирнинг номи Матниёз шаклида учрайди. Комил ёки Комил Хоразмий шоирнинг адабий тахаллуси бўлиб, камолотга эришган киши маъносини англатади”.
Муаллиф “Паҳлавон”ни суйиб берилган ном деб тушириб қолдириб, шоирнинг исми Ниёз Муҳаммад демоқда. Агар шоирнинг исми Ниёз Муҳаммад бўлган тақдирда ҳам у “Ниёзмат” деб ёзилиши керак эди, фақат “Матниёз” деб эмас. Паҳлавон Ниёз Муҳаммад Комил Хоразмий номини “Матниёз” деб ёзишдан ўша давр адабиётшуносларнинг кўзлаган мақсади бўлган. Агарда шоир Комил Хоразмийни “Матниёз” деб ёзиб, русларга хайрихоҳ, рус маданиятини куйлаган, босқинчи генерал Кауфман қўшинларини қучоқ очиб кутиб олган шахс деб тасвирланса, мустабид шўролар даври мафкураси буни олқишлаган. Шу боисдан ўша давр адабий жараёнида кўп шоир ва ёзувчилар пешонасига “руслаштириш” тамғасини босиб, улар шахсини бўяб кўрсатганлар. Хўш, Паҳлавон Ниёз Муҳаммад Комил Хоразмий шахсига ниқоб этиб кийгизилган “Матниёз” ким ўзи?
“Матниёз”, яъни Муҳаммад Ниёз девонбеги Сайид Назар оқсоқолнинг ўғли бўлиб, Хива саройида мансабдор ва обрўли аёнлардан ҳисобланган. Муҳаммад Ниёз Амиру-л-умар Сайид Маҳмуд тўранинг ноиби сифатида Ҳазораспда девонбегилик қилган.
1873 йили Хива хонлигининг босиб олиниши воқеаларини акс эттирган барча рус манбаларида Матниёз — Муҳаммад Ниёз девонбеги мақталган. Урушнинг дастлабки кунларида Ҳазорасп қалъаси ҳимоясига икки мингга яқин навкар Амир тўра билан Муҳаммад Ризо тўра бошчилигида юборилган. Улар саркарда Муҳаммад Ниёз девонбеги бошчилигида рус қўшинларига қақшатқич зарба беришлари зарур эди. Бироқ улар Аму дарёдан кечиб ўтган босқинчиларга Ҳазорасп дарвозаларини очиб, қалъадаги озиқ-овқат омборлари, ўқ-яроғ, порох сақланаётган омборларни очиқ ташлаб, Хивага қочганлар. Уларнинг асосий мақсади тахтни эгаллаш эди. Ўша пайтда Хивада генерал Верёвкин тўплари зарбасидан қадимий обидалар портлаётган эди.
Бундан кўриниб турибдики, Матниёз девонбеги каби бир гуруҳ амалдорлар мустамлакачиларга хайрихоҳ бўлганлари боис рус тадқиқотчилари уларни энг доно, энг ақлли, сулҳпарварлар партиясига мансуб кишилар, деб кўкларга кўтариб исмларини китобларига муҳрлаганлар. Шўролар даври адабиётшунослари Матниёз, яъни Муҳаммад Ниёз девонбегини шоир Комил Хоразмий деб ўйлаб, рус зобитлари ва шарқшунослари асарларидан кўплаб мисоллар келтирганлар. Айниқса, “Ўзбек адабиёти тарихи” дарслигида муаллиф рус шарқшуноси Ф.И.Лобосевичнинг “1873-йилги Хива юришининг баёни” асаридан: “Кекса Сайид Амиру-л-умар, худди унинг яқин дўсти девонбеги Матниёз сингари, халқ муҳаббати ва ҳурматига сазовор эди. Уларнинг иккови ҳам Хивада сулҳпарварлар партиясининг тарафдорларидан эди”, деган иқтибосни келтиради. Огаҳий асарлари олти жилдлиги биринчи жилдидаги сўзбошисида профессор Ғ.Каримов ва доцент С.Долимов: “Тарихий манбаларда “Матниёз”, музика тарихига оид асарларда “Паҳлавон Ниёз Муҳаммад” номи билан юритиладиган бу шахс шоир Комил Хоразмийдир (1825-1899)”, деб ёзиб жиддий хатога йўл қўйганлар. Биринчидан, бу даврда Комил Хоразмий мирзабоши эди. У уруш тугаганидан кейингина, 1873 йил 12 августида Муҳаммад Мурод девонбегининг ўрнига тайинланган. Шунинг ўзиёқ Комил Хоразмийнинг Матниёз девонбеги эмаслигини тасдиқлайди.
Иккинчидан, Мак-Гахан “Оксусдаги ҳарбий ҳаракатлар ва Хиванинг таслим бўлиши” асарида Матниёз девонбеги ҳақида: “Матниёз Сайид Амиру-л-умар сингари сулҳпарварлар партиясига мансуб кишидир. У паст бўйли, думалоқ кўзли, сийрак соқол, кўримсиз бир киши эди. У афтидан русларга жуда хайрихоҳлик билан қарар эди. Хива хонлигига оид энг ишончли маълумотларни генерал Кауфманга етказиб турган ҳам ўша эди”, деб ёзади. Комил Хоразмий эса баланд бўйли, келишган қадди-қоматли, серсоқол, кўзлари сергак ва маъноли, ўта малоҳатли киши бўлган.
Матниёз девонбеги беқарор шахс экани хусусида тарихий манбаларда батафсил баён қилинган. Баёний “Шажарайи Хоразмшоҳий” асарида: “Кауфманнинг ёниға Муҳаммад Ниёз девонбеги гоҳ-гоҳ бориб, мусоҳибат этиб кетар эди… Муҳаммад Ниёз девонбеги вилоятнинг тамоми ҳолати ва маҳсулотидин ва тамоми аркони давлат ва аъёни ҳашаматнинг аҳволотларидин Кауфманға огоҳлиқ берди. Мундин бир неча кун ўтгандан сўнг, Кауфман Муҳаммад Мурод девонбеги била Раҳматулло ясовулбошини сибир этиб Қозонлиға юборди ва яна русия аскарининг кофайи масорифи (контрибуцияси) учун Хоразм аҳолиларидин икки милюн била икки юз минг манот тазминот олмоқға қарор бердилар”, деб ёзади…
Мана, йигирма йилдирки, қадриятларимиз қайта тикланаётир. Миллий маданият, илму ирфон, гўзал урф-одатларимиз, муқаддас маросим ва байрамлар элимизга қайтариб берилди. Бу борада ҳали қилинадиган ишлар ҳам бор. Жумладан, шоир, хаттот, таржимон, созанда, мақомот илми алломаси Паҳлавон Ниёз Муҳаммад Комил Хоразмий ҳаёти ва ижоди батафсил ўрганилиши зарурлиги ҳам долзарб масалалардан биридир. Чунки кейинги даврда нашрдан чиққан китобларда ҳам уни “Матниёз”, деб ёзиш давом этмоқда. Масалан, хоразмлик олимлар Д.Раҳим ва Ш.Матрасул “Феруз. Шоҳ ва шоир қисмати” (1991) китобининг “Комил — ижодкор ва давлат арбоби” саҳифасида Ф.И.Лобосевич ва Мак-Гаханнинг Матниёз девонбеги ҳақидаги фикрларини мисол этиб келтириб, Комил Хоразмийни Матниёз девонбегига нисбат берганлар. 2004 йили нашрдан чиққан “Миллий уйғониш даври ўзбек адабиёти” (махсус муҳарир Ш.Юсупов, масъул муҳаррир Н.Жабборов) китобида ҳам “Ф.И.Лобосевич ва Мак-Гаханлар ўз асарларида Комил Хоразмий фаолиятига махсус тўхталганлар”, деб шоир шахсиятига нотўғри баҳо берилган, “Матниёз” — Муҳаммад Ниёз девонбеги бу Комил Хоразмий эди, деб таърифланган. Дарсликда қатор хато ва нуқсонларга йўл қўйилган. Масалан, жаҳон кутубхоналарида ноёб қўлёзмалари сақланаётган машҳур хаттот Муҳаммад Шариф Тарроҳ девонни “Муҳаммад шариф арро девон” деб, шунингдек, Сайид Амиру-л-умар “Сайид Амирқул умар”, деб хато ёзилган. Шоир вафот этган санани эса Лаффасий ёзган маълумотга қараб, 72 ёшида 1897 йилда дунёдан ўтган дейилади. Ваҳоланки, Чокар бу тўғрида жуда аниқ маълумот берган: “Паҳлавон Мирзабоши… Муҳаммад Раҳимхон замони ҳиж. 1317 йил шабон ойининг 27-куни озонида вафот бўлди…”.
Паҳлавон Ниёз Муҳаммад Комил Хоразмийдан ўлмас мерос қолди. Қўлимизда шоирнинг 1881 йили нашр этилган биринчи девони бор. Бу девон иккинчи бор 1895 йили Хивада, учинчи марта 1909 йили Тошкентда тўлароқ нашр этилган. Ундан ташқари таржима асарлари, “Танбур чизиғи” китоби, турли баёзларда ғазал ва мухаммаслари мавжуд.
Комил Хоразмий аруз вазнининг барча жанрларида ижод қилди. Ғазалиёт оламига ўлмас муҳаббат туйғулари тароватини олиб кирди, авлодларни доимо комил инсон бўлиб етишишга, маърифатга, эзгуликка чорлади. Бинобарин, Комил Хоразмий сиймоси, унинг маънавий мероси ҳам қайтадан янгича нигоҳ билан ҳаққоний ёритилиб, қайта баҳоланиши лозим.
«Ўзбекистон адабиёти ва санъати» газетасининг 2011 йил 39-сонидан олинди.
KOMIL XORAZMIY
MATNIYOZ DEVONBEGI EMAS
Anbara Otamurodova, Ollonazar Abdurahimov
amlakatimiz istiqlolning yorqin yo’llariga chiqib, o’zining barkamol yigirma yoshini nishonladi. Shu nurli manzildan turib yaqin o’tmishga boqsak, mustabid sho’rolar davrida qatag’on etilgan qanchadan-qancha shoir va xattot, sozanda va xonanda, maqomot ilmi allomalarini ko’ramiz. Chunonchi, o’sha davr adabiyotshunosligida komfirqaning mafkuraviy ta’qibi ostida ba’zi tarixiy shaxslar, yozuvchi va shoirlar “ilg’or rus madaniyatining yetuk targ’ibotchisi”, rus muctamlakachilarini olqishlab kutib olgan “qahramon” sifatida talqin etildi. Jumladan, general Kaufman tomonidan Xiva xonligining bosib olinishi fojealari paytida mustamlakachilarga xayrixoh bo’lgan Matniyoz — Muhammad Niyoz devonbegi qiyofacini Pahlavon Niyoz Muhammad Komil Xorazmiy shaxsiga almashtirib, buzib yozildi, chalkashtirildi.
Aslida Komil Xorazmiy 1825 yili Xivada Abdulla Muftiy oilasida dunyoga keldi. Bu to’g’rida mashhur xattot, maqomshunos olim Muhammad Yoqub Xarrotning o’g’li Muhammad Yucuf Xarrot Chokar Mulla Bekjon Rahmon o’g’li bilan birga yozgan “Xorazm musiqiy tarixchasi” (Toshkent, “Yozuvchi”, 1998) kitobida bunday deydi: “Mashhur musiqashunos Abdusattor mahramning do’g’g’on singlisi Avazjonni Abdullo Muftiy Nurboy Juk o’g’lina nikoh qilib berganlar. Abdullo Muftiyning mazkur Avazjon xotunidan bir o’g’il dunyoga galib Pahlavon deb odlag’anlar. Pahlavon Niyoz tahsil ibtidosini Xorazmning eski maktab va madrasalarida tahsil qilg’ondan so’ngra, Seyid Muhammadxon zamonida o’zining bobosi Xo’jash mahramning savdogarlari qatorida yurib tijorat ishlari bilan mashg’ul bo’ladur. Biroz so’ngralari qatorida ishini tark etib, Seyid Muhammadxonning supohsolarinda yuvonlik (ya’ni otboqarlik) xizmatiga kiradur”. Shoir Chokar xotiralaridan ayonki, yosh Pahlavon Niyoz hayot maktabini o’tadi. U qaerda bo’lmasin kitobxonlik qildi, g’azallar yozdi, qo’liga soz oldi va maqom qo’shiqlarini kuyladi. Tez orada Xorazm vohasiga toza fikrlovchi shoir, sozanda, tengsiz xattot sifatida tanildi. Bundan xabar topgan Seyid Muhammadxon uni saroyga taklif qilib, xususiy devoni etib tayinladi. Taxminan 1858-yillarda saroy hayotiga kirib kelgan yosh shoir va xattot Pahlavon Niyoz Muhammad Komil Xorazmiy atrofida shoir Munshiy, Ogahiy, Rojiy Muhammad Yusuf mahzum, Xolic Muhammad Yoqub xo’ja, Bayoniy Muhammad Yusufbek kabi iqtidorli shoir va xattotlar bor edi. Chokarning yozishicha, Komil Xorazmiy o’zining yuksak iqtidori, ishchanligi tufayli 1873 yilgacha mirzaboshi bo’lgan. Keyin 1880 yilgacha devonbegilik rutbasiga yetishgan.
Demak, Komil Xorazmiyning asli ismi Pahlavon Niyoz bo’lib, “Komil” uning adabiy taxallusidir. Bu to’g’rida Ogahiy “Gulshani davlat” kitobida: “Navras fikr va toza tab’ shuarodin, fazl va hunar ahli orasinda mumtoz Pahlavon Niyozkim, fozillar guruhi ichra taxallusi Komildir”, deb yozadi. Xo’sh, asli ismi Pahlavon Niyoz, taxallusi Komil, musiqiy manbalarda ism-sharifi sho’rolar davrida o’zgartirilib, boshqa bir shaxs — “Matniyoz”, ya’ni Muhammad Niyoz devonbegi shaxsiga nisbat berilib, nega o’zgartirib ko’rsatildi ekan?! Bunday holatni deyarli barcha adabiy manbalarda uchratamiz. Quyidagi parcha filologiya fanlari doktori A.Hayitmetov va filologiya fanlari nomzodi V.Mo’minova nashrga tayyorlagan Komil Xorazmiy “Devon”i birinchi sahifasidan: “O’zbek adabiyoti tarixida demokratik tendentsiyalar asosida ijod qilib, chuqur iz qoldirgan ajoyib so’z san’atkorlaridan biri Pahlavon Niyoz Muhammad Komildir. “Pahlavon” uning laqabi, “Komil” esa adabiy taxallusidir. Zamondoshlari uning ismini Muhammad Niyoz shaklida ham qo’llab, uni ixchamlashtirib “Matniyoz” deb ham yuritganlar. U madrasa mudarrici Abdulla Oxund oilasida 1825 yilda Xivada tavallud topdi”.
Komil Xorazmiyning asli ismi Pahlavon ekan, uni “laqab” deb yozishga hech kimning haqqi yo’q. Yana, zamondoshlari uni “Muhammad Niyoz” shaklida “Matniyoz” deb yuritganlar deyiladi. Axir, Komil Xorazmiyning ismi “Niyoz Muhkammad”-ku! Hech qachon zamondoshlari uni “Matniyoz” deb atagan emaslar. Chunki Xorazm lahjasida Niyoz Muhammadni “Niyozmat” deydilar. Muhammad Niyozni esa “Matniyoz” deb ataydilar.
Professor G’ulom Karimovning “O’zbek adabiyoti tarixi” (19-asrning ikkinchi yarmidan 20-asr boshlarigacha) darsligining uchinchi kitobida bu shoir haqida shunday deb yozilgan: “Komil Xorazmiy 1825-yilda Xiva shahrida ziyoli oilasida dunyoga keldi. Uning otasi Oxund Xiva madrasalarida mudarrislik qilar edi. Shoirning ismi Niyoz Muhammad bo’lib, ba’zi manbalarda, xususan, musiqaga oid adabiyotlarda u Pahlavon Niyoz Muhammad deb yuritiladi. “Pahlavon” so’zi unga yoshlik vaqtida suyub berilgan nom bo’lib, bu nom keyinchalik ham saqlanib qolgan. Tarixiy kitoblarda esa shoirning nomi Matniyoz shaklida uchraydi. Komil yoki Komil Xorazmiy shoirning adabiy taxallusi bo’lib, kamolotga erishgan kishi ma’nosini anglatadi”.
Muallif “Pahlavon”ni suyib berilgan nom deb tushirib qoldirib, shoirning ismi Niyoz Muhammad demoqda. Agar shoirning ismi Niyoz Muhammad bo’lgan taqdirda ham u “Niyozmat” deb yozilishi kerak edi, faqat “Matniyoz” deb emas. Pahlavon Niyoz Muhammad Komil Xorazmiy nomini “Matniyoz” deb yozishdan o’sha davr adabiyotshunoslarning ko’zlagan maqsadi bo’lgan. Agarda shoir Komil Xorazmiyni “Matniyoz” deb yozib, ruslarga xayrixoh, rus madaniyatini kuylagan, bosqinchi general Kaufman qo’shinlarini quchoq ochib kutib olgan shaxs deb tasvirlansa, mustabid sho’rolar davri mafkurasi buni olqishlagan. Shu boisdan o’sha davr adabiy jarayonida ko’p shoir va yozuvchilar peshonasiga “ruslashtirish” tamg’asini bosib, ular shaxsini bo’yab ko’rsatganlar. Xo’sh, Pahlavon Niyoz Muhammad Komil Xorazmiy shaxsiga niqob etib kiygizilgan “Matniyoz” kim o’zi?
“Matniyoz”, ya’ni Muhammad Niyoz devonbegi Sayid Nazar oqsoqolning o’g’li bo’lib, Xiva saroyida mansabdor va obro’li ayonlardan hisoblangan. Muhammad Niyoz Amiru-l-umar Sayid Mahmud to’raning noibi sifatida Hazoraspda devonbegilik qilgan.
1873 yili Xiva xonligining bosib olinishi voqealarini aks ettirgan barcha rus manbalarida Matniyoz — Muhammad Niyoz devonbegi maqtalgan. Urushning dastlabki kunlarida Hazorasp qal’asi himoyasiga ikki mingga yaqin navkar Amir to’ra bilan Muhammad Rizo to’ra boshchiligida yuborilgan. Ular sarkarda Muhammad Niyoz devonbegi boshchiligida rus qo’shinlariga qaqshatqich zarba berishlari zarur edi. Biroq ular Amu daryodan kechib o’tgan bosqinchilarga Hazorasp darvozalarini ochib, qal’adagi oziq-ovqat omborlari, o’q-yarog’, porox saqlanayotgan omborlarni ochiq tashlab, Xivaga qochganlar. Ularning asosiy maqsadi taxtni egallash edi. O’sha paytda Xivada general Veryovkin to’plari zarbasidan qadimiy obidalar portlayotgan edi.
Bundan ko’rinib turibdiki, Matniyoz devonbegi kabi bir guruh amaldorlar mustamlakachilarga xayrixoh bo’lganlari bois rus tadqiqotchilari ularni eng dono, eng aqlli, sulhparvarlar partiyasiga mansub kishilar, deb ko’klarga ko’tarib ismlarini kitoblariga muhrlaganlar. Sho’rolar davri adabiyotshunoslari Matniyoz, ya’ni Muhammad Niyoz devonbegini shoir Komil Xorazmiy deb o’ylab, rus zobitlari va sharqshunoslari asarlaridan ko’plab misollar keltirganlar. Ayniqsa, “O’zbek adabiyoti tarixi” darsligida muallif rus sharqshunosi F.I.Lobosevichning “1873-yilgi Xiva yurishining bayoni” asaridan: “Keksa Sayid Amiru-l-umar, xuddi uning yaqin do’sti devonbegi Matniyoz singari, xalq muhabbati va hurmatiga sazovor edi. Ularning ikkovi ham Xivada sulhparvarlar partiyasining tarafdorlaridan edi”, degan iqtibosni keltiradi. Ogahiy asarlari olti jildligi birinchi jildidagi so’zboshisida professor G’.Karimov va dotsent S.Dolimov: “Tarixiy manbalarda “Matniyoz”, muzika tarixiga oid asarlarda “Pahlavon Niyoz Muhammad” nomi bilan yuritiladigan bu shaxs shoir Komil Xorazmiydir (1825-1899)”, deb yozib jiddiy xatoga yo’l qo’yganlar. Birinchidan, bu davrda Komil Xorazmiy mirzaboshi edi. U urush tugaganidan keyingina, 1873 yil 12 avgustida Muhammad Murod devonbegining o’rniga tayinlangan. Shuning o’ziyoq Komil Xorazmiyning Matniyoz devonbegi emasligini tasdiqlaydi.
Ikkinchidan, Mak-Gaxan “Oksusdagi harbiy harakatlar va Xivaning taslim bo’lishi” asarida Matniyoz devonbegi haqida: “Matniyoz Sayid Amiru-l-umar singari sulhparvarlar partiyasiga mansub kishidir. U past bo’yli, dumaloq ko’zli, siyrak soqol, ko’rimsiz bir kishi edi. U aftidan ruslarga juda xayrixohlik bilan qarar edi. Xiva xonligiga oid eng ishonchli ma’lumotlarni general Kaufmanga yetkazib turgan ham o’sha edi”, deb yozadi. Komil Xorazmiy esa baland bo’yli, kelishgan qaddi-qomatli, sersoqol, ko’zlari sergak va ma’noli, o’ta malohatli kishi bo’lgan.
Matniyoz devonbegi beqaror shaxs ekani xususida tarixiy manbalarda batafsil bayon qilingan. Bayoniy “Shajarayi Xorazmshohiy” asarida: “Kaufmanning yonig’a Muhammad Niyoz devonbegi goh-goh borib, musohibat etib ketar edi… Muhammad Niyoz devonbegi viloyatning tamomi holati va mahsulotidin va tamomi arkoni davlat va a’yoni hashamatning ahvolotlaridin Kaufmang’a ogohliq berdi. Mundin bir necha kun o’tgandan so’ng, Kaufman Muhammad Murod devonbegi bila Rahmatullo yasovulboshini sibir etib Qozonlig’a yubordi va yana rusiya askarining kofayi masorifi (kontributsiyasi) uchun Xorazm aholilaridin ikki milyun bila ikki yuz ming manot tazminot olmoqg’a qaror berdilar”, deb yozadi…
Mana, yigirma yildirki, qadriyatlarimiz qayta tiklanayotir. Milliy madaniyat, ilmu irfon, go’zal urf-odatlarimiz, muqaddas marosim va bayramlar elimizga qaytarib berildi. Bu borada hali qilinadigan ishlar ham bor. Jumladan, shoir, xattot, tarjimon, sozanda, maqomot ilmi allomasi Pahlavon Niyoz Muhammad Komil Xorazmiy hayoti va ijodi batafsil o’rganilishi zarurligi ham dolzarb masalalardan biridir. Chunki keyingi davrda nashrdan chiqqan kitoblarda ham uni “Matniyoz”, deb yozish davom etmoqda. Masalan, xorazmlik olimlar D.Rahim va SH.Matrasul “Feruz. Shoh va shoir qismati” (1991) kitobining “Komil — ijodkor va davlat arbobi” sahifasida F.I.Lobosevich va Mak-Gaxanning Matniyoz devonbegi haqidagi fikrlarini misol etib keltirib, Komil Xorazmiyni Matniyoz devonbegiga nisbat berganlar. 2004 yili nashrdan chiqqan “Milliy uyg’onish davri o’zbek adabiyoti” (maxsus muharir SH.Yusupov, mas’ul muharrir N.Jabborov) kitobida ham “F.I.Lobosevich va Mak-Gaxanlar o’z asarlarida Komil Xorazmiy faoliyatiga maxsus to’xtalganlar”, deb shoir shaxsiyatiga noto’g’ri baho berilgan, “Matniyoz” — Muhammad Niyoz devonbegi bu Komil Xorazmiy edi, deb ta’riflangan. Darslikda qator xato va nuqsonlarga yo’l qo’yilgan. Masalan, jahon kutubxonalarida noyob qo’lyozmalari saqlanayotgan mashhur xattot Muhammad Sharif Tarroh devonni “Muhammad sharif arro devon” deb, shuningdek, Sayid Amiru-l-umar “Sayid Amirqul umar”, deb xato yozilgan. Shoir vafot etgan sanani esa Laffasiy yozgan ma’lumotga qarab, 72 yoshida 1897 yilda dunyodan o’tgan deyiladi. Vaholanki, Chokar bu to’g’rida juda aniq ma’lumot bergan: “Pahlavon Mirzaboshi… Muhammad Rahimxon zamoni hij. 1317 yil shabon oyining 27-kuni ozonida vafot bo’ldi…”.
Pahlavon Niyoz Muhammad Komil Xorazmiydan o’lmas meros qoldi. Qo’limizda shoirning 1881 yili nashr etilgan birinchi devoni bor. Bu devon ikkinchi bor 1895 yili Xivada, uchinchi marta 1909 yili Toshkentda to’laroq nashr etilgan. Undan tashqari tarjima asarlari, “Tanbur chizig’i” kitobi, turli bayozlarda g’azal va muxammaslari mavjud.
Komil Xorazmiy aruz vaznining barcha janrlarida ijod qildi. G’azaliyot olamiga o’lmas muhabbat tuyg’ulari tarovatini olib kirdi, avlodlarni doimo komil inson bo’lib yetishishga, ma’rifatga, ezgulikka chorladi. Binobarin, Komil Xorazmiy siymosi, uning ma’naviy merosi ham qaytadan yangicha nigoh bilan haqqoniy yoritilib, qayta baholanishi lozim.
«O’zbekiston adabiyoti va san’ati» gazetasining 2011 yil 39-sonidan olindi.
Komil Xorazmiy — Tanlangan sherlar — XDK by Khurshid Davron on Scribd
