Жон – инсон қудрати, илоҳий моҳиятининг асоси. Жон ҳақидаги қарашлар турлича бўлиб, у руҳ деб ҳам аталади. Тасаввуфий рисолаларда унинг ҳақиқатлари жуда кенг шарҳланган. Жон – руҳ, нафс. Илоҳий (раҳмоний) нафас ва Оллоҳнинг амрларидандир. Ҳақнинг тажаллийсидир, – деб изоҳланади тасаввуф луғатларида…
ЖОН ВА КЎНГИЛ МУНОСАБАТИНИНГ НАВОИЙОНА ТАЛҚИНИ
Насиба Бозорова,
ТДЮУ, Ўзбек тили ва адабиёти кафедраси доценти
Жон – инсон қудрати, илоҳий моҳиятининг асоси. Жон ҳақидаги қарашлар турлича бўлиб, у руҳ деб ҳам аталади. Тасаввуфий рисолаларда унинг ҳақиқатлари жуда кенг шарҳланган. Жон – руҳ, нафс. Илоҳий (раҳмоний) нафас ва Оллоҳнинг амрларидандир. Ҳақнинг тажаллийсидир, – деб изоҳланади тасаввуф луғатларида. Имом Ғаззолийга кўра, руҳ – латиф бир буғдир. Руҳнинг сифатлари завқ, тамиз, басират, ғафлатдан фориғлик, сироят қуввати ва ашёлардан туғиладиган ғам-аламларни ҳис этмасликдан иборат эрур. Шаҳобиддин Суҳравардийнинг “Авориф ул-маориф” асарида эса бу борада шундай дейилади: “Руҳ яратилган бир жавҳардир. Фақат у яратилганларнинг энг латифи, гавҳарларнинг энг тозаси ва энг нурлиси. Ғайб олами у орқали аёнлашади, ҳақиқат аҳлига кашф унинг соясида билинади”.
Бадиий ижодда жон – улуҳият, эркинлик, чегарасизлик маъносида қўлланилади. Худди шундай моҳият кўнгил образида ҳам мужассамлашган. Шунинг учун шеъриятда кўп ҳолларда жон ва кўнгил тенг қўлланилади.
Алишер Навоий ижодида ҳам кўнгил ва жоннинг боғлиқлиги, улар орасидаги муносабат қайта-қайта талқин этилган. Уларда шоир ишқ қийноқларидан зорланган, баъзан хаста, баъзан телба, гоҳида ўзини буткул унутган жону кўнгилнинг тасвирларини юксак бадиият билан ифодалайди:
Менда бир ўтдурки, гар дам урсам, афлок ўртанур,
Асрасам кўнглумда, жону жисми ғамнок ўртанур.
Ўт – ишқ ёлқини, лирик қаҳрамон кўнглини шу қадар эгаллаганки, «дам урса» фалак, кўнглида асраса, «жону жисми ғамнок»и ўртаниб ёнади. Ёки:
Жон кўнгул неча деди:асрали ўзни, келгач ул
Ваҳ, яна қўзғалиштилар кўргач они ичин аро, –
дея шоир жон ва кўнгилнинг ишқ ичра тенглигини, ёр иштиёқида ҳар иккаласи ҳам баробар масъуллигини таъкидлайди. Хўш, шеъриятда ишқ изтиробларини тортишда нега жон ва кўнгил тенг тасвирланади? Шарқ шоирлари, аслида, бу тасвирлар орқали нимани назарда тутишган? Бунга ойдинлик киритиш учун жон ва кўнгил ҳақидаги қарашлар ва уларнинг ҳақиқатини билиш лозим.
Қадимги халқлар маданияти, дунёқарашини ўрганган олим Э.Тайлор илоҳий ҳаёт учун яратилган инсон жон (руҳ)и юракда яшайди, руҳ (жон) бутун тана бўйлаб тарқалган, бироқ асосийси юракда жойлашган, инсон ўлиши мумкин, лекин унинг юрагидаги руҳ (жон) ҳеч қачон ўлмайди, деб ёзади. Имом Ғаззолий бу ҳақда: “Руҳ латиф жисмдурки, манбаи жисмоний қалбнинг тарновларидир”, – деб ёзади. Шаҳобиддин Суҳравардий ҳам шу каби “Руҳи ҳайвоний қалбдан қайноқланган, ҳис ва ҳаракат кучини ифодалайдиган латиф бир жисмдир”, деган фикрни айтади. Шайх Иброҳим Ҳаққий эса “Қалбнинг мақоми ва маркази юракдир. Бунинг ўртасида сиёҳ бир нуқта борки, ақл етмас бир сирдир, сирларнинг ойнасидир. Бунинг сири инсон ҳақиқатидир”, – дея руҳни юрак ичида жойлашган қора нуқта дейди. Турк олими Маҳмет Байрондор “Мутасаввифларга кўра, икки турли руҳ бордир. Биринчиси ҳайвоний руҳдир, жойи қоражигарда. Иккинчиси ҳақиқий руҳдир, маскани қалбдадир. Яъни қалб кўзида мужассам эрур. Асос ҳаёт манбаи ана шу қалб кўзидир, иссиқлик қувватига эгадир. Барча вужуд аъзолари иссиқлик қувватини ундан олур. Унинг иссиқлик қуввати тугаши билан вужуд ҳам фаолиятдан тўхтар, яъни ўлар”, – деб ёзади.
Демак, жон кўнгил ичида яшар экан, кўнгил тириклиги, хоҳиши ва мақсади ўз-ўзидан жонга ҳам дахлдор бўлади. Бу ҳақиқатлар мумтоз бадиий меросимизда, хусусан, шеъриятда ўзига хос ифодаланган. Чунончи, буюк мутасаввиф Аҳмад Яссавий бир ҳикматида:
Ғаввос баҳрига кирдим, вужуд шаҳрини кездим,
Дурни садафда кўрдим, гуҳарни кон ичинда, –
деб ёзади. Ҳикматда назарда тутилган “дур” ва “гуҳар” – жон, “садаф” ва “кон” – кўнгил маъносини ифода этади. Зеро, “вужуд шаҳри”да гавҳар мисол қийматли нарса – жон бўлса, ўзида турли сифат ва феъллар, ҳис ва ҳолларни жамлагани боис кўнгилга “садаф”, “кон” ташбеҳи мос келади. Айнан шунга ўхшаш фикрни Юнус Эмро шеърларида ҳам кўриш мумкин. У бир шеърида “Ки гавҳар кўнглингдадур, ўйлаки ул уммондадур”,– деб ёзади.
Шеъриятда жон ва кўнгилнинг бир-бирига нисбати асосида шу каби бир қатор ташбеҳлар юзага келди. Бу ташбеҳлар ичида жон қарор топган кўнгилнинг Аршга қиёс этилиши эътиборлидир. Юнус Эмро бошқа бир шеърида Ёр, яъни Маъшуқи азал жон ичида ўтириб, кўнглини Арш айлаганидан сўзлайди:
Жон кўзи уни кўрди, дил ундан хабар берди,
Жон ичинда ўтириб, кўнглимни Арш айлади.
Демак, Ёр кўнгилда қарор топган жон ичида ўтираркан, кўнгил юксак тахт – Арш мавқеини эгаллаши табиий.
Улуғ мутафаккир Абдураҳмон Жомий ҳам ўзининг бир ғазалида жоннинг дил ичра яширинлигини шундай ифодалайди:
Дил ниҳондур синада, жон дилда, меҳринг жон аро
Айладим дермен, яна не бўлса пинҳонроқ бўлур.
Алишер Навоий ҳам бундай эътирофларни тасдиқлаб:
Зори кўнглумда ниҳон, ўйлаки, жон дейму сени?!
Йўқ эса шифтайи жон ичра ниҳон дейму сени?! –
деб ёзади. Улуғ шоирнинг “Фарҳод ва Ширин” достонидаги Хусрав ва Фарҳод орасида бўлган мунозарада ҳам айни шундай талқинни кўриш мумкин:
Дедиким: ишқиға кўнглунг ўрундур,
Деди: кўнглумда жондек ёшириндур.
Шоир бошқа ғазалларида ҳам шунга яқин фикрлар баён этган. Чунончи, “Оҳ ўқин жон ичра асраб кўнглум изҳор айламас” ёки “Кўзда мардум бўл, кўнгулда жон ерин тут”, деганда ҳам улуғ шоир жон ва кўнгилга доир ҳақиқатларни назарда тутгани шубҳасиз. Ёки:
Кўнгулда жавҳари пайкониники йиғмиш жон,
Ажаб эмаски, бу вайронани хазона қилур.
Лирик қаҳрамон эътирофича, ошиқ кўнгил мисоли вайрона. Бу вайронани эса “жавҳари пайкон”лар хазинага айлантирган. Хўш “жавҳари пайкон” нима? Бу – Ҳаққа оид сирлар. Демак, Ҳақ асрорини ўзида жам қилган жон кўнгилда қарор топган экан, бу “вайрона” “хазина”га айланиши табиий.
Умуман, бу каби байтлардан кўнгилнинг улуғлиги, илоҳий маскан сифатида эътироф этилишининг сабабини ҳам англаш мумкин. Жон – илоҳий туҳфа. Бу Қуръони каримда ҳам шундай оят билан тасдиқланади: “Бас, қачон ани Ман бутун ясасам ва дам урсам ўз тарафимдин жон…” (Ҳижр.29). Мана шу жон кўнгилда қарор топган экан, кўнгилни илоҳий маскан дейиш асослидир. Шунга кўра ҳам Навоий ўз ғазалларида:
Кўнгил қушиким, эрур жилвагоҳи қудс
Бу домгаҳга недин они мубтало қилайин?–
дея кўнгилнинг муқаддаслиги ва у ҳар доим ўз асли томон интилишини кўп бор уқтирган.
Навоийнинг кўпгина ғазалларида жон ҳам, кўнгил ҳам қушга ўхшатилади. Бундай пайтда «жон қуши» ва «кўнгил қуши» бир тушунчани – инсон руҳини ифода этади. Қушнинг қанот қоқиб, кенгликларда эркин сайр айлашини эътиборга олсак, руҳнинг ҳам озодлик ва ҳурлик истаги инсонни тобелик исканжасидан қутулишга – юксакликка ундайди.
Бўлди равзан-равзан ул қотил ҳадангидин кўнгул,
Жон қуши чиқмоққа ҳар йўл англа ҳар равзан манга.
Жон кўнгил ичра яширин бўлганлиги сабаб шоир кўнгилни қафасга, жонни эса қушга ташбеҳ этган. Бошқа ғазалда эса кўкрак қафасга, кўнгилни қушга ўхшатиб, шундай ёзади:
Ўқи рашкидин эрур кўксум аро кўнглум қуши,
Ул кабутарким, қабақ ичинда қилғай изтироб.
Умуман, бундай мисоллар кўнгил ва жоннинг бир-бирига боғлиқлигини эътироф этади. Бири инсон умрини, бири эса мазмунини ташкил этар экан, жону кўнгилни айри ҳолда тасаввур этиб бўлмайди. Шунинг учун шоирлар инсоннинг ички туйғулари, кайфият ва ҳолларини ифодалашда жон ва кўнгилни тенг тутишади. Бу даъвони Алишер Навоий шеърлари ҳам тўла маънода тасдиқлайди.
Jon – inson qudrati, ilohiy mohiyatining asosi. Jon haqidagi qarashlar turlicha bo‘lib, u ruh deb ham ataladi. Tasavvufiy risolalarda uning haqiqatlari juda keng sharhlangan. Jon – ruh, nafs. Ilohiy (rahmoniy) nafas va Ollohning amrlaridandir. Haqning tajalliysidir, – deb izohlanadi tasavvuf lug‘atlarida…
JON VA KO‘NGIL MUNOSABATINING NAVOIYONA TALQINI
Nasiba Bozorova,
TDYUU, O‘zbek tili va adabiyoti kafedrasi dotsenti
Jon – inson qudrati, ilohiy mohiyatining asosi. Jon haqidagi qarashlar turlicha bo‘lib, u ruh deb ham ataladi. Tasavvufiy risolalarda uning haqiqatlari juda keng sharhlangan. Jon – ruh, nafs. Ilohiy (rahmoniy) nafas va Ollohning amrlaridandir. Haqning tajalliysidir, – deb izohlanadi tasavvuf lug‘atlarida. Imom G‘azzoliyga ko‘ra, ruh – latif bir bug‘dir. Ruhning sifatlari zavq, tamiz, basirat, g‘aflatdan forig‘lik, siroyat quvvati va ashyolardan tug‘iladigan g‘am-alamlarni his etmaslikdan iborat erur. Shahobiddin Suhravardiyning “Avorif ul-maorif” asarida esa bu borada shunday deyiladi: “Ruh yaratilgan bir javhardir. Faqat u yaratilganlarning eng latifi, gavharlarning eng tozasi va eng nurlisi. G‘ayb olami u orqali ayonlashadi, haqiqat ahliga kashf uning soyasida bilinadi”.
Badiiy ijodda jon – uluhiyat, erkinlik, chegarasizlik ma’nosida qo‘llaniladi. Xuddi shunday mohiyat ko‘ngil obrazida ham mujassamlashgan. Shuning uchun she’riyatda ko‘p hollarda jon va ko‘ngil teng qo‘llaniladi.
Alisher Navoiy ijodida ham ko‘ngil va jonning bog‘liqligi, ular orasidagi munosabat qayta-qayta talqin etilgan. Ularda shoir ishq qiynoqlaridan zorlangan, ba’zan xasta, ba’zan telba, gohida o‘zini butkul unutgan jonu ko‘ngilning tasvirlarini yuksak badiiyat bilan ifodalaydi:
Menda bir o‘tdurki, gar dam ursam, aflok o‘rtanur,
Asrasam ko‘nglumda, jonu jismi g‘amnok o‘rtanur.
O‘t – ishq yolqini, lirik qahramon ko‘nglini shu qadar egallaganki, «dam ursa» falak, ko‘nglida asrasa, «jonu jismi g‘amnok»i o‘rtanib yonadi. Yoki:
Jon ko‘ngul necha dedi:asrali o‘zni, kelgach ul
Vah, yana qo‘zg‘alishtilar ko‘rgach oni ichin aro, –
deya shoir jon va ko‘ngilning ishq ichra tengligini, yor ishtiyoqida har ikkalasi ham barobar mas’ulligini ta’kidlaydi. Xo‘sh, she’riyatda ishq iztiroblarini tortishda nega jon va ko‘ngil teng tasvirlanadi? Sharq shoirlari, aslida, bu tasvirlar orqali nimani nazarda tutishgan? Bunga oydinlik kiritish uchun jon va ko‘ngil haqidagi qarashlar va ularning haqiqatini bilish lozim.
Qadimgi xalqlar madaniyati, dunyoqarashini o‘rgangan olim E.Taylor ilohiy hayot uchun yaratilgan inson jon (ruh)i yurakda yashaydi, ruh (jon) butun tana bo‘ylab tarqalgan, biroq asosiysi yurakda joylashgan, inson o‘lishi mumkin, lekin uning yuragidagi ruh (jon) hech qachon o‘lmaydi, deb yozadi. Imom G‘azzoliy bu haqda: “Ruh latif jismdurki, manbai jismoniy qalbning tarnovlaridir”, – deb yozadi. Shahobiddin Suhravardiy ham shu kabi “Ruhi hayvoniy qalbdan qaynoqlangan, his va harakat kuchini ifodalaydigan latif bir jismdir”, degan fikrni aytadi. Shayx Ibrohim Haqqiy esa “Qalbning maqomi va markazi yurakdir. Buning o‘rtasida siyoh bir nuqta borki, aql yetmas bir sirdir, sirlarning oynasidir. Buning siri inson haqiqatidir”, – deya ruhni yurak ichida joylashgan qora nuqta deydi. Turk olimi Mahmet Bayrondor “Mutasavviflarga ko‘ra, ikki turli ruh bordir. Birinchisi hayvoniy ruhdir, joyi qorajigarda. Ikkinchisi haqiqiy ruhdir, maskani qalbdadir. Ya’ni qalb ko‘zida mujassam erur. Asos hayot manbai ana shu qalb ko‘zidir, issiqlik quvvatiga egadir. Barcha vujud a’zolari issiqlik quvvatini undan olur. Uning issiqlik quvvati tugashi bilan vujud ham faoliyatdan to‘xtar, ya’ni o‘lar”, – deb yozadi.
Demak, jon ko‘ngil ichida yashar ekan, ko‘ngil tirikligi, xohishi va maqsadi o‘z-o‘zidan jonga ham daxldor bo‘ladi. Bu haqiqatlar mumtoz badiiy merosimizda, xususan, she’riyatda o‘ziga xos ifodalangan. Chunonchi, buyuk mutasavvif Ahmad Yassaviy bir hikmatida:
G‘avvos bahriga kirdim, vujud shahrini kezdim,
Durni sadafda ko‘rdim, guharni kon ichinda, –
deb yozadi. Hikmatda nazarda tutilgan “dur” va “guhar” – jon, “sadaf” va “kon” – ko‘ngil ma’nosini ifoda etadi. Zero, “vujud shahri”da gavhar misol qiymatli narsa – jon bo‘lsa, o‘zida turli sifat va fe’llar, his va hollarni jamlagani bois ko‘ngilga “sadaf”, “kon” tashbehi mos keladi. Aynan shunga o‘xshash fikrni Yunus Emro she’rlarida ham ko‘rish mumkin. U bir she’rida “Ki gavhar ko‘nglingdadur, o‘ylaki ul ummondadur”,– deb yozadi.
She’riyatda jon va ko‘ngilning bir-biriga nisbati asosida shu kabi bir qator tashbehlar yuzaga keldi. Bu tashbehlar ichida jon qaror topgan ko‘ngilning Arshga qiyos etilishi e’tiborlidir. Yunus Emro boshqa bir she’rida Yor, ya’ni Ma’shuqi azal jon ichida o‘tirib, ko‘nglini Arsh aylaganidan so‘zlaydi:
Jon ko‘zi uni ko‘rdi, dil undan xabar berdi,
Jon ichinda o‘tirib, ko‘nglimni Arsh ayladi.
Demak, Yor ko‘ngilda qaror topgan jon ichida o‘tirarkan, ko‘ngil yuksak taxt – Arsh mavqeini egallashi tabiiy.
Ulug‘ mutafakkir Abdurahmon Jomiy ham o‘zining bir g‘azalida jonning dil ichra yashirinligini shunday ifodalaydi:
Dil nihondur sinada, jon dilda, mehring jon aro
Ayladim dermen, yana ne bo‘lsa pinhonroq bo‘lur.
Alisher Navoiy ham bunday e’tiroflarni tasdiqlab:
Zori ko‘nglumda nihon, o‘ylaki, jon deymu seni?!
Yo‘q esa shiftayi jon ichra nihon deymu seni?! –
deb yozadi. Ulug‘ shoirning “Farhod va Shirin” dostonidagi Xusrav va Farhod orasida bo‘lgan munozarada ham ayni shunday talqinni ko‘rish mumkin:
Dedikim: ishqig‘a ko‘nglung o‘rundur,
Dedi: ko‘nglumda jondek yoshirindur.
Shoir boshqa g‘azallarida ham shunga yaqin fikrlar bayon etgan. Chunonchi, “Oh o‘qin jon ichra asrab ko‘nglum izhor aylamas” yoki “Ko‘zda mardum bo‘l, ko‘ngulda jon yerin tut”, deganda ham ulug‘ shoir jon va ko‘ngilga doir haqiqatlarni nazarda tutgani shubhasiz. Yoki:
Ko‘ngulda javhari paykoniniki yig‘mish jon,
Ajab emaski, bu vayronani xazona qilur.
Lirik qahramon e’tiroficha, oshiq ko‘ngil misoli vayrona. Bu vayronani esa “javhari paykon”lar xazinaga aylantirgan. Xo‘sh “javhari paykon” nima? Bu – Haqqa oid sirlar. Demak, Haq asrorini o‘zida jam qilgan jon ko‘ngilda qaror topgan ekan, bu “vayrona” “xazina”ga aylanishi tabiiy.
Umuman, bu kabi baytlardan ko‘ngilning ulug‘ligi, ilohiy maskan sifatida e’tirof etilishining sababini ham anglash mumkin. Jon – ilohiy tuhfa. Bu Qur’oni karimda ham shunday oyat bilan tasdiqlanadi: “Bas, qachon ani Man butun yasasam va dam ursam o‘z tarafimdin jon…” (Hijr.29). Mana shu jon ko‘ngilda qaror topgan ekan, ko‘ngilni ilohiy maskan deyish asoslidir. Shunga ko‘ra ham Navoiy o‘z g‘azallarida:
Ko‘ngil qushikim, erur jilvagohi quds
Bu domgahga nedin oni mubtalo qilayin?–
deya ko‘ngilning muqaddasligi va u har doim o‘z asli tomon intilishini ko‘p bor uqtirgan.
Navoiyning ko‘pgina g‘azallarida jon ham, ko‘ngil ham qushga o‘xshatiladi. Bunday paytda «jon qushi» va «ko‘ngil qushi» bir tushunchani – inson ruhini ifoda etadi. Qushning qanot qoqib, kengliklarda erkin sayr aylashini e’tiborga olsak, ruhning ham ozodlik va hurlik istagi insonni tobelik iskanjasidan qutulishga – yuksaklikka undaydi.
Bo‘ldi ravzan-ravzan ul qotil hadangidin ko‘ngul,
Jon qushi chiqmoqqa har yo‘l angla har ravzan manga.
Jon ko‘ngil ichra yashirin bo‘lganligi sabab shoir ko‘ngilni qafasga, jonni esa qushga tashbeh etgan. Boshqa g‘azalda esa ko‘krak qafasga, ko‘ngilni qushga o‘xshatib, shunday yozadi:
O‘qi rashkidin erur ko‘ksum aro ko‘nglum qushi,
Ul kabutarkim, qabaq ichinda qilg‘ay iztirob.
Umuman, bunday misollar ko‘ngil va jonning bir-biriga bog‘liqligini e’tirof etadi. Biri inson umrini, biri esa mazmunini tashkil etar ekan, jonu ko‘ngilni ayri holda tasavvur etib bo‘lmaydi. Shuning uchun shoirlar insonning ichki tuyg‘ulari, kayfiyat va hollarini ifodalashda jon va ko‘ngilni teng tutishadi. Bu da’voni Alisher Navoiy she’rlari ham to‘la ma’noda tasdiqlaydi.
