Огаҳий таваллудининг 210 йиллигига

   Огаҳий лирикаси ҳам мавзу хилма-хиллиги, ҳам жанрлар кўламдорлиги жиҳатидан Алишер Навоийдан кейинги ўзбек мумтоз шеъриятида ўзига хос ўрин тутади…

СОҚИЁ, ЖОМИ ТАРАБ КЕЛТУРКИ…
Мақсуд Асадов — филология фанлари бўйича
фалсафа доктори, доцент

    Маълумки, “шеъри ўзига, ўзи моҳиятига, моҳияти бадиий закосини ёлқинлантиражак олий ҳақиқатларга уйғун келиб, шахсияти эса сир, ирфон, фазилат махзани бўлиб қолаверадиган истеъдод соҳиблари бу дунёда сийрак учрайди. Муҳаммад Ризо Огаҳий ана шундай зотларнинг ҳам пешволаридан” дир. Огаҳий лирикаси ҳам мавзу хилма-хиллиги, ҳам жанрлар кўламдорлиги жиҳатидан Алишер Навоийдан кейинги ўзбек мумтоз шеъриятида ўзига хос ўрин тутади. Шоир ижоди соқийноманинг туркий поэзиядаги янгича кўринишига эга эканлиги билан ҳам эътиборга молик. Гарчи адабиётда соқийнома жанрининг маснавий-соқийнома, таржеъбанд-соқийнома, рубоий-соқийнома ва мусамматнинг бир неча шаклларида яратилган намуналари мавжуд бўлса-да, мураббаъ-соқийнома илк бор Огаҳий ижодида учрайди. Адабиётшунос олим А.Абдуғафуров ҳам Огаҳийнинг “Таъвизул ошиқин” девонининг мундарижасида 3 та мураббаъ келтирилгани, хусусан, шулардан бири “соқийномаи мураббаъ” эканлигини алоҳида кўрсатган.

Соқийга мурожаат орқали ўқувчининг диққатини ифодаланаётган фикрга жалб қилиш, риторик хитоб ёки нидо санъати воситасида ўқувчига эстетик таъсир кўрсатиш соқийнома жанри композициясида ниҳоятда муҳим аҳамиятга эга. Соқийномаларда соқийга хитоблар ўқувчини ижодкорнинг руҳий-маънавий олами, фикрлар дунёси, у эътибор қаратган бир қатор ахлоқий, фалсафий, ижтимоий, сиёсий масалаларга йўналтиради. “Соқий”, “соқиё”, “эй, соқий”, “кетур, соқий”, “аё, соқий” чорловларидаги риторик оҳанг, ўткир пафос ва кескин мурожаат ўқувчини сергаклантиради, диққатини муайян нуқтага жамлашга ундайди. Жумладан, Низомий соқийномасида бу “соқий”, Ҳофиз Шерозийда “кетур, соқий” (“бидеҳ, соқий”), форс-тожик тилида яратилган аксарият соқийномаларда “кел, эй соқий” (“биё, соқий”) шаклида берилган. Юқоридаги соқийномаларда соқийга қарата буйруқ, хитоб мазмуни устунлик қилса, Навоий соқийномасида “соқиё” мурожаати орқали илтимос, ялиниш, илтижо каби маънолар ҳам ифодаланган. Эътиборлиси, Огаҳийнинг мураббаъ-соқийномасида ҳам “соқиё” чорлови қўлланган. Масалан, “Соқиё, жоми тараб келтурки, ишрат чоғидур”.

Мусаммат шаклида ёзилган соқийнома намуналари, жумладан, соқийнома-мураббаъларда кўпинча соқийга хитоблар ҳар бир банднинг сўнгги мисрасида келтирилади. Эътиборлиси, лирик қаҳрамоннинг шароб қуювчи – соқийга юзланиб, ундан май сўраши ҳар бир бандда такрорланаётган мисралар учун характерлидир. Такрор ёки нақарот мисра шеърий банд мазмунини умумлаштириб, унда ифодаланаётган фикр-туйғу, воқеа-ҳодисаларни хулосалайди. Рефрен шаклидаги мисра бандлар чегарасини кўрсатиб, уларнинг бир қадар мустақиллигини ҳам англатади ва янги шеърий банд учун ўзига хос йўл очади. Шунингдек, соқийга хитоблар фикрнинг тарқоқлиги, умумийлиги ва ўринсиз чўзиб юборилишига йўл бермайди. Аксинча, муайян бандда қисқа, лўнда ва аниқ бир масала хусусида баҳс юритилишини таъминлайди.

Юз адо бирла келиб кулбамни маъво айлади,
Бурқаъин олиб жамолин мажлисоро айлади,
Васлидин асбоби айшимни муҳайё айлади,
Соқиё, жоми тараб келтурки, ишрат чоғидур.

Мазкур бандда маъшуқанинг ташрифидан завқу шавққа тўлган ошиқнинг маънавий қиёфаси гавдалантирилган бўлса, кейинги “Ҳур янглиғ қомати зебою ҳусни бебадил” мисраси билан бошланувчи бандда ёрнинг гўзаллигу чиройи мадҳ этилган. Бошқа бир бандда эса “Вақт эрур субҳу ҳаво жонпарвару фасли баҳор…” дея умрнинг гўзал лаҳзалари юксак пафос билан қаламга олинган. Мураббаъ оҳангидаги соддалик, ўйноқилик, жўшқинлик ҳис-туйғу ифодасининг шеърий вазн билан уйғунлигини таъминлаган.

Ҳур янглиғ қомати зебою ҳусни бебадил,
Бир лаби кавсар малоҳатда, биридур салсабил…

Илмда ёритилишича, “XV асрдан кейинги ўзбек адабиётининг энг характерли томони ёзма адабиёт билан халқ оғзаки адабиёти ўртасида ўзаро муносабат ва таъсирнинг кучайганлигида ҳам кўринади”. Чунки “ўзбек мумтоз адабиётида арузнинг рамал баҳри бош вазн бўлиб, етакчилик қилиб келган. Рамал билан ўзбек халқ оғзаки ижоди поэзиясидаги бармоқ вазни ўртасида катта яқинлик ўзбек шоирларига бу баҳрда ёзишга қулайлик туғдирган”. Шу сабабдан бўлса керак, ўзбек адабиётидаги илк мустақил соқийнома – Алишер Навоий соқийномаси ҳам рамал баҳрида ёзилган. Бу анъана Огаҳийнинг соқийнома-мураббаъсида ҳам давом эттирилган. Шоир ўз шеърини рамал баҳрининг мусаммани маҳзуф вазнида яратган.

Шеърий мисраларда фикрнинг тугаллиги, ифоданинг бутунлигини, қолаверса, банднинг мустақил ва яхлитлигини ҳам кўрсатувчи оҳангдош сўзлар қофия саналиши аён бўлган ҳақиқат. Огаҳийнинг соқийнома-мураббаъсида ҳам қофиялар мисраларда ёритилган фикр-туйғуларнинг мазмунини ифодалаб, фикр-кечинмаларнинг муайян бир тизимда изчиллик ва тадрижийлик тамойиллари асосида мантиқан тугал ва бадиий жиҳатдан гўзал ифодасини таъминлаган. “Доғидур” – “яфроғидур” – “боғидур” – “чоғидур”; “маъво”- “аро” – “муҳайё”; “бебадил” – “Салсабил” – “беҳиштосо жамил”; “баҳор” – “лолазор” – “гулъузор”; “Кай” – “най” – “май” каби.

Соқийнома-мураббаънинг ифода усули, поэтик услуби, завқбахш ва кўтаринки табиатига мос равишда аксарият мисраларда муқайяд қофия, яъни оҳангдош товуш – равий билан тугалланган қофия қўлланган:

Айланиб комим била бу кеча даври осмон,
Манзилим шамъи шабистонимға бўлмишдур макон,
Хилватим маҳзуфу, йўқ ағёрдин ному нишон,
Соқиё, жоми тараб келтурки, ишрат чоғидур.

Ҳис-туйғуларнинг табиий оқими, шоир тасвир маҳоратининг ўзига хослиги, ифоданинг соддалиги, лирик қаҳрамон завқу иштиёқининг беғуборлиги шеърий мисраларда поэтик санъатларнинг ўзаро муштарак, бир-бирини тўлдириб келиши шеърнинг ўзига хослигини далиллайди. Мазкур мисраларда ҳам образ, тушунча ва фикр-туйғуларнинг ўзаро мутаносиблиги таносуб санъатини юзага келтирган.

Маълумки, талмеҳ оз сўз билан кўп маъно ифодаси, яъни тарихий, афсонавий шахс, асар ва унинг қаҳрамонларига ишора қилиш орқали теран маъно ифодалаш санъатидир. Талмеҳ “ижодкорнинг эстетик тамойиллари ва поэтик маҳорати билан чамбарчас боғланган. Талмеҳ учун танлаб олинган объектнинг талқини ҳар бир шоирнинг дунёқараши ва асосий мақсади билан узвий алоқадор”лиги ҳам бор гап. Фирдавсий “Шоҳнома”сида ҳам қаламга олинган Эроннинг афсонавий шоҳлари номини талмеҳ санъати воситасида келтириб, фикрни далиллаш соқийнома намуналари учун барқарорлашган. Бу анъана Огаҳийнинг соқийнома-мураббаъсида ҳам маҳорат билан давом эттирилган:

Қизди базмим ул сифатким мажлиси Ковусу Кай,
Соз ўлуб кирди навоға ғижжагу танбуру най.
Тарк этиб тақвони эмди ичкали риндона май,
Соқиё, жоми тараб келтурки, ишрат чоғидур.

Ринд – атрофдагиларнинг ўзи ҳақида айтган турли гап-сўзлари, ғийбату иғволари, танқиду танбеҳларига бепарво қўл силкувчи, ўзининг кўнгил майлларини барча ўткинчи истаклардан устун қўювчи эрксевар кишининг тимсоли. Ринд қалбу руҳияти илму ирфонга тўла, Ҳақ ва ҳақиқатнинг мазмун-моҳиятини тўла идрок қилган донишманд бўлса-да, фақирона ҳаёт кечирувчи қаландар, яъни дарвеш. Ринд деганда тариқатда ризо мартабасига юксалгани учун ҳамма нарсани тақдир ҳукми билан кўрувчи, илоҳий ҳақиқатларни теран англаган комил инсон ҳам тушунилади. Огаҳийнинг соқийнома-мураббаъсидаги лирик қаҳрамон – ринд ана шундай фазилатларга эга, яъни қалбида пок муҳаббат, фитрату фикратида самимият, онгу шуурида ҳамияту содиқлик ҳисси мужассам бўлган етук шахсдир. Риндона май эса ана ўша ринд қўлидан ичилган илоҳий шаробдир.

Мумтоз шеъриятдаги аксарият шеърларда маъшуқанинг бетакрор гўзаллиги баланд пардаларда таърифу тавсиф қилинади, шунингдек ёр васлига етиш умидидаги ошиқнинг изтироблари шеърнинг ифода йўсини, мазмун-моҳиятини белгилаб беради. А.Абдуғафуровнинг ёзишича, “Таъвиз ул-ошиқин” девонида шундай намуналар борки, уларда гўзал маъшуқа ҳам, ошиқ ҳам янги бир қиёфада намоён бўлади: маъшуқа меҳрибон, вафодор, ошиқ эса ниҳоятда бахтли, ҳаётдан, тақдирдан рози. Яъни бундай шеърларда “ҳаётсеварлик, кўтаринки руҳ, шукроналик ҳукмрон ўринга кўтарилади”. Дарҳақиқат, Огаҳийнинг соқийномаси бу фикрларнинг бир исботидир. Шеърнинг тасвир предмети бу – ёр висолига етишган, унинг латофату чиройидан завқу шавққа тўлган бахтиёр ошиқнинг қувончу сурурини ифодалаш. Шеър ошиқ дилига ишқ оловини ёққан парисифат ёрнинг таърифи билан бошланади.

Ул паривашким, дилу жонимда ишқи доғидур,
Қадди шамшоду юзи гул, лаъли гул яфроғидур,
Базмгоҳим васлидин бу кеча жаннат боғидур,
Соқиё, жоми тараб келтурки, ишрат чоғидур.

Маълумки, гул мумтоз адабиётда гўзал маъшуқа, севикли ёр маъноларида қўлланади. Гул тимсоли келтирилган шеърларда ишқ-муҳаббат, қувончу шодлик, ҳаёт гўзалликларидан шавқу иштиёққа тўлиш кайфияти устун. Огаҳий мураббаъсида ҳам гул алоҳида мавқега эга.

Тасаввуфда гул Ҳақ ошиғининг қалбида пайдо бўлган муҳаббат кечинмаларининг ғалабаси, мевасини англатади. Шу сабабли, лирик қаҳрамон ёрнинг қаддини шамшодга, юзини гулга, лабларини гул япроғига ўхшатади: “Қадди шамшоду юзи гул, лаъли гул яфроғидур”. Қад – юз – лаъл ва шамшод – гул – гул япроғи таносублари асосида юзага келган ташбеҳ санъати ҳам лирик қаҳрамоннинг ҳолати, висол онларидан масрур ва мумнунлик кайфиятини янада теранроқ англатишга хизмат қилган.

Ирфоний адабиётда гулзор ёки гулшан айрилиқда қолган, ғам-андуҳга
ботган кўнгилнинг ёр васлидан умидворлиги ёки яхши бир хабар таъсирида ёришиши, завққа тўлиши демакдир. Шунингдек, гулзор Ҳақ йўлига кирган солик кўнглининг маърифату иймонга мойил бўлишини ҳам англатади. Шеърдаги “Гул юзин очиб келиб базмимни гулшан қилди ёр”, “Ҳамдаму ҳамсуҳбатим бир сарв қадду гулъузор” мисралари ҳам юқоридаги фикрларни қувватлайди. Бошқа бир бандда шоирнинг фикр-туйғулари “вақт”, “субҳ”, “мақом”, “гулшан”, “лолазор” тимсоллари орқали англашилади. Чунончи,

Вақт эрур субҳу ҳаво жонпарвару фасли баҳор,
Масканим гулшан фазосию мақомим лолазор.

Мумтоз адабиётда яратилган аксарият соқийномаларда тонг, баҳор фасли ва гулзорни таърифу тавсифлаш орқали ҳаёт шодликлари, табиат гўзалликларини мадҳ этиш, умрнинг ҳар бир лаҳзасини ғанимат билиб, уни шоду хуррамликда ўтказиш мазмунлари ифода этилади. Огаҳийнинг соқийнома-мураббаъсида ҳам мазкур тушунчалар ҳаётсеварлик ғояларини юзага чиқариш мақсадида қўлланган.

Шунингдек, тасаввуфда вақт Ҳақ йўлига кирган соликнинг фақат муайян фурсат, яъни айни дамдаги руҳий кечинмаларини англатади. Вақт Ҳол соҳибининг қалбидаги илоҳий сурур демакдир. Соликнинг ақлу шуури, ҳис-туйғулари бу дунё ва унинг ташвишлари билан боғлиқ бўлса, вақт ана шу – дунёдир. У ғам-андуҳ чекса, вақт ҳам ғам-андуҳ, шодланса, вақт – шодликдир. Вақт соликнинг маънавий оламида ғолиб ва ҳоким бўлган туйғу ва тушунчалар. Барча маънавий фазилатлар ва руҳий камолот сирлари вақт билан қозонилади. Гул мавсуми ва лолазор тимсоллари ошиқ кўнглида маърифат таъсирида очилган нашъа ва ҳузур ҳолини англатади.

Маърифий адабиётда субҳ деганда, ғайб оламида Ҳақ жамолининг нурланиб, ошиқ дилидан борлиқ, мавжудот зулматини аритиши ҳам тушунилган. Яъни “субҳ” ваҳдат нури ҳамдир. Демак, юқоридаги мисраларда мана шундай фикр-туйғулардан баҳс юритилган, десак асло хато бўлмайди.

Ишқ бу – севги-муҳаббатнинг энг олий босқичи, муҳаббатнинг ғалаботи, унинг Ҳақ ошиғининг борлиғига тўла ҳукмронлик қилиши. Аслида ошиқ борлигининг моҳияти ва яратилишининг сабаби ҳам ишқ.

Тасаввуфда ишқнинг даражалари 8 тага ажратилган. Буларнинг биринчиси муваддат бўлиб, ошиқнинг соғинч туйғуси, маъшуқа васлини қўмсаши демак. Иккинчиси, ҳаво, яъни Ҳақ ошиғини чуқур изтиробга солган, ёр ёдида бетоқат қилиб, кўз ёш тўкишга-да мажбур қилган севги. Кейингиси ҳиллат – ошиқнинг маъшуқа муҳаббат ва илтифоти билан сармаст бўлиши. Тўртинчи даражанинг номи муҳаббат аталиб, барча ёмон феълллар, ўткинчи ҳою-ҳаваслардан буткул фориғ бўлиб, маъшуқага лойив бўлиш, унга яқинлашиш тушунилади. Бешинчиси, шаъаф, яъни қалбни қийноққа, оташга солган жўшқин муҳаббат. Олтинчиси ҳуём – ўзини унутиб қўядиган даражада, аниқроғи, телбаларча севги бўлса, еттинчиси волеҳ – бутун борлиқни севгилининг дилбар қиёфасида кўриб, муҳаббат шароби ила ўзликдан буткул воз кесиш. Ва ниҳоят ишқ – ошиқнинг ўз хоҳиш-истакларидан тамомила воз кечиб, севгилининг хоҳиш-истаклари билан яшай бошлаши. Унинг учун фақатгина маъшуқанинг бор бўлиши.

Дарҳақиқат, ошиқ қалбида севги, муҳаббат ва ёр соғинчи ҳамиша ҳукмрон бўлади. Аммо ишқ мақомига кўтарилган ошиқнинг иродаси, бутун борлиғи ана шу – ишққа тобеликдир. Огаҳий соқийномаси ҳам мана шундай – самимияти садоқатга, садоқати эътиқодга, эътиқоди ҳақиқатга йўғрилган илоҳий ишқ ифодасидир.

Умуман олганда, Огаҳийнинг соқийнома-мураббаъси:

— ўзбек мумтоз адабиётида соқийнома жанрининг янги шеърий шаклдаги намунаси эканлиги;
— ўзбек адабиётда яратилган илк мустақил соқийномага эргашиб, рамал баҳрида яратилганлиги;
— Навоий соқийномасида келтирилган ифода йўсини – соқийга мурожаатнинг айнан ўхшашлиги;
— ўзбек мумтоз адабиётида ижод қилинган бошқа соқийномалардан ишқ-муҳаббат туйғуларига кенг ўрин берилгани ва маъшуқа васлидан сармаст ошиқ-ринд кайфиятининг серзавқ ва кўтаринки руҳияти билан ажралиб туриши;
— шеърдаги гул, гулзор, гулшан, гул фасли, лолазор, ёр, вақт, субҳ, мақом, ҳол, хилват, най, муғбача, ринд, соқий каби рамзий образ ва ифодалар воситасида ирфоний қарашларнинг бир қадар етакчи мавқе эгаллаши;
— образ, тимсол, тушунчалар табиатидаги зулмаънайн ҳодисаси, яъни зоҳирий ва ботиний мазмунларнинг ўзаро уйғунлашганлиги;
— ўзидан кейинги давр Хоразм адабий муҳитида яратилган соқийномалар учун муайян даражада асос вазифасини ўтаганлиги билан ҳам муҳим аҳамиятга эга (Носир тўра – Султонийнинг соқийнома-мураббаъси Огаҳий шеъри таъсирида яратилган. Огаҳийда “Соқиё, жоми тараб келтурки, ишрат чоғидур” мисраси ҳар бир банд охирида такрорланса, Султоний соқийномасида бу “Соқиё, гулгун қадаҳни тутки, ишрат чоғидур” кўринишида берилган. Ҳатто айрим ўринларда Султонийнинг шеъри Огаҳий шеърининг баъзи мисраларини такрорлайди Масалан, “Гул юзин очиб келиб базмимни гулшан қилди ёр” (Огаҳий) – “Ҳур янглиғ юз очиб базмимни маъво қилди ёр” (Султоний), “Ҳамдаму ҳамсуҳбатим бир сарв қадду гулъузор” (Огаҳий) – “Масканим мисли жинон, ҳамдамим бир гулъузор” (Султоний), “Хилватим маҳзуфу, йўқ ағёрдин ному нишон” (Огаҳий) – “Базмгоҳим ичра йўқ ағёрдин ному нишон” (Султоний) каби.).

Хуллас, Огаҳийнинг соқийнома-мураббаъсини тадқиқ қилиш ўзбек мумтоз адабиётида соқийнома жанри имкониятларининг янги қирраларини очиши билан бирга, мутафаккир шоир дунёқараши, руҳий ва ҳиссий олами, қолаверса, санъаткорлик маҳоратининг ўзига хослигини кўрсатишга ҳам имкон очади.

Адабиётлар:

1. Абдуғафуров А. Огаҳлар огаҳи / Муҳаммад Ризо Огаҳий. Ишқ аҳлининг тумори. – Тошкент: Халқ мероси, 1999. – Б. 3 – 26.
2. Исҳоқов Ё. Сўз санъати сўзлиги. – Тошкент: Ўзбекистон, 2014. – Б. 203.
3. Огаҳий. Девон. Қўлёзма. ТДШИ Шарқ қўлёзмалари маркази. Инв. рақам: № 938. 362 – а, б варақ.
4. Сажжодий Саййид Жаъфар. Фарҳанги мусталиҳоти урафои мутасаввифа ва шуаро. − Теҳрон, 1332 ҳ. – С. 286.
5. Uludağ S. Таsavvuf terımlerı sözlüğü. − Istanbul, 1995. – S. 438.
6. Ҳафт шуаро. Қўлёзма. ТДШИ Шарқ қўлёзмалари маркази. Инв. рақам: №10374 . 108 – а, в варақ.
7. Ҳаққулов И. Ўзбек адабиётида рубоий. – Тошкент: Фан, 1981. – Б. 40 – 41.
8. Ҳаққул И. Исёнкор қалб ва ижод соҳиби // Ўзбек тили ва адабиёти, 2019 йил. – № 5. – Б. 3 – 10.

Ogahiy tavalludining 210 yilligiga 

 Ogahiy lirikasi ham mavzu xilma-xilligi, ham janrlar ko’lamdorligi jihatidan Alisher Navoiydan keyingi o’zbek mumtoz she’riyatida o’ziga xos o’rin tutadi…

SOQIYO, JOMI TARAB KELTURKI…
Maqsud Asadov — filologiya fanlari bo’yicha
falsafa doktori, dotsent

   Ma’lumki, “she’ri o’ziga, o’zi mohiyatiga, mohiyati badiiy zakosini yolqinlantirajak oliy haqiqatlarga uyg’un kelib, shaxsiyati esa sir, irfon, fazilat maxzani bo’lib qolaveradigan iste’dod sohiblari bu dunyoda siyrak uchraydi. Muhammad Rizo Ogahiy ana shunday zotlarning ham peshvolaridan” dir. Ogahiy lirikasi ham mavzu xilma-xilligi, ham janrlar ko’lamdorligi jihatidan Alisher Navoiydan keyingi o’zbek mumtoz she’riyatida o’ziga xos o’rin tutadi. Shoir ijodi soqiynomaning turkiy poeziyadagi yangicha ko’rinishiga ega ekanligi bilan ham e’tiborga molik. Garchi adabiyotda soqiynoma janrining masnaviy-soqiynoma, tarje’band-soqiynoma, ruboiy-soqiynoma va musammatning bir necha shakllarida yaratilgan namunalari mavjud bo’lsa-da, murabba’-soqiynoma ilk bor Ogahiy ijodida uchraydi. Adabiyotshunos olim A.Abdug’afurov ham Ogahiyning “Ta’vizul oshiqin” devonining mundarijasida 3 ta murabba’ keltirilgani, xususan, shulardan biri “soqiynomai murabba’” ekanligini alohida ko’rsatgan.

Soqiyga murojaat orqali o’quvchining diqqatini ifodalanayotgan fikrga jalb qilish, ritorik xitob yoki nido san’ati vositasida o’quvchiga estetik ta’sir ko’rsatish soqiynoma janri kompozitsiyasida nihoyatda muhim ahamiyatga ega. Soqiynomalarda soqiyga xitoblar o’quvchini ijodkorning ruhiy-ma’naviy olami, fikrlar dunyosi, u e’tibor qaratgan bir qator axloqiy, falsafiy, ijtimoiy, siyosiy masalalarga yo’naltiradi. “Soqiy”, “soqiyo”, “ey, soqiy”, “ketur, soqiy”, “ayo, soqiy” chorlovlaridagi ritorik ohang, o’tkir pafos va keskin murojaat o’quvchini sergaklantiradi, diqqatini muayyan nuqtaga jamlashga undaydi. Jumladan, Nizomiy soqiynomasida bu “soqiy”, Hofiz Sheroziyda “ketur, soqiy” (“bideh, soqiy”), fors-tojik tilida yaratilgan aksariyat soqiynomalarda “kel, ey soqiy” (“biyo, soqiy”) shaklida berilgan. Yuqoridagi soqiynomalarda soqiyga qarata buyruq, xitob mazmuni ustunlik qilsa, Navoiy soqiynomasida “soqiyo” murojaati orqali iltimos, yalinish, iltijo kabi ma’nolar ham ifodalangan. E’tiborlisi, Ogahiyning murabba’-soqiynomasida ham “soqiyo” chorlovi qo’llangan. Masalan, “Soqiyo, jomi tarab kelturki, ishrat chog’idur”.

Musammat shaklida yozilgan soqiynoma namunalari, jumladan, soqiynoma-murabba’larda ko’pincha soqiyga xitoblar har bir bandning so’nggi misrasida keltiriladi. E’tiborlisi, lirik qahramonning sharob quyuvchi – soqiyga yuzlanib, undan may so’rashi har bir bandda takrorlanayotgan misralar uchun xarakterlidir. Takror yoki naqarot misra she’riy band mazmunini umumlashtirib, unda ifodalanayotgan fikr-tuyg’u, voqea-hodisalarni xulosalaydi. Refren shaklidagi misra bandlar chegarasini ko’rsatib, ularning bir qadar mustaqilligini ham anglatadi va yangi she’riy band uchun o’ziga xos yo’l ochadi. Shuningdek, soqiyga xitoblar fikrning tarqoqligi, umumiyligi va o’rinsiz cho’zib yuborilishiga yo’l bermaydi. Aksincha, muayyan bandda qisqa, lo’nda va aniq bir masala xususida bahs yuritilishini ta’minlaydi.

Yuz ado birla kelib kulbamni ma’vo ayladi,
Burqa’in olib jamolin majlisoro ayladi,
Vaslidin asbobi ayshimni muhayyo ayladi,
Soqiyo, jomi tarab kelturki, ishrat chog’idur.

Mazkur bandda ma’shuqaning tashrifidan zavqu shavqqa to’lgan oshiqning ma’naviy qiyofasi gavdalantirilgan bo’lsa, keyingi “Hur yanglig’ qomati zeboyu husni bebadil” misrasi bilan boshlanuvchi bandda yorning go’zalligu chiroyi madh etilgan. Boshqa bir bandda esa “Vaqt erur subhu havo jonparvaru fasli bahor…” deya umrning go’zal lahzalari yuksak pafos bilan qalamga olingan. Murabba’ ohangidagi soddalik, o’ynoqilik, jo’shqinlik his-tuyg’u ifodasining she’riy vazn bilan uyg’unligini ta’minlagan.

Hur yanglig’ qomati zeboyu husni bebadil,
Bir labi kavsar malohatda, biridur salsabil…

Ilmda yoritilishicha, “XV asrdan keyingi o’zbek adabiyotining eng xarakterli tomoni yozma adabiyot bilan xalq og’zaki adabiyoti o’rtasida o’zaro munosabat va ta’sirning kuchayganligida ham ko’rinadi”. Chunki “o’zbek mumtoz adabiyotida aruzning ramal bahri bosh vazn bo’lib, yetakchilik qilib kelgan. Ramal bilan o’zbek xalq og’zaki ijodi poeziyasidagi barmoq vazni o’rtasida katta yaqinlik o’zbek shoirlariga bu bahrda yozishga qulaylik tug’dirgan”. Shu sababdan bo’lsa kerak, o’zbek adabiyotidagi ilk mustaqil soqiynoma – Alisher Navoiy soqiynomasi ham ramal bahrida yozilgan. Bu an’ana Ogahiyning soqiynoma-murabba’sida ham davom ettirilgan. Shoir o’z she’rini ramal bahrining musammani mahzuf vaznida yaratgan.

She’riy misralarda fikrning tugalligi, ifodaning butunligini, qolaversa, bandning mustaqil va yaxlitligini ham ko’rsatuvchi ohangdosh so’zlar qofiya sanalishi ayon bo’lgan haqiqat. Ogahiyning soqiynoma-murabba’sida ham qofiyalar misralarda yoritilgan fikr-tuyg’ularning mazmunini ifodalab, fikr-kechinmalarning muayyan bir tizimda izchillik va tadrijiylik tamoyillari asosida mantiqan tugal va badiiy jihatdan go’zal ifodasini ta’minlagan. “Dog’idur” – “yafrog’idur” – “bog’idur” – “chog’idur”; “ma’vo”- “aro” – “muhayyo”; “bebadil” – “Salsabil” – “behishtoso jamil”; “bahor” – “lolazor” – “gul’uzor”; “Kay” – “nay” – “may” kabi.

Soqiynoma-murabba’ning ifoda usuli, poetik uslubi, zavqbaxsh va ko’tarinki tabiatiga mos ravishda aksariyat misralarda muqayyad qofiya, ya’ni ohangdosh tovush – raviy bilan tugallangan qofiya qo’llangan:

Aylanib komim bila bu kecha davri osmon,
Manzilim sham’i shabistonimg’a bo’lmishdur makon,
Xilvatim mahzufu, yo’q ag’yordin nomu nishon,
Soqiyo, jomi tarab kelturki, ishrat chog’idur.

His-tuyg’ularning tabiiy oqimi, shoir tasvir mahoratining o’ziga xosligi, ifodaning soddaligi, lirik qahramon zavqu ishtiyoqining beg’uborligi she’riy misralarda poetik san’atlarning o’zaro mushtarak, bir-birini to’ldirib kelishi she’rning o’ziga xosligini dalillaydi. Mazkur misralarda ham obraz, tushuncha va fikr-tuyg’ularning o’zaro mutanosibligi tanosub san’atini yuzaga keltirgan.

Ma’lumki, talmeh oz so’z bilan ko’p ma’no ifodasi, ya’ni tarixiy, afsonaviy shaxs, asar va uning qahramonlariga ishora qilish orqali teran ma’no ifodalash san’atidir. Talmeh “ijodkorning estetik tamoyillari va poetik mahorati bilan chambarchas bog’langan. Talmeh uchun tanlab olingan ob’ektning talqini har bir shoirning dunyoqarashi va asosiy maqsadi bilan uzviy aloqador”ligi ham bor gap. Firdavsiy “Shohnoma”sida ham qalamga olingan Eronning afsonaviy shohlari nomini talmeh san’ati vositasida keltirib, fikrni dalillash soqiynoma namunalari uchun barqarorlashgan. Bu an’ana Ogahiyning soqiynoma-murabba’sida ham mahorat bilan davom ettirilgan:

Qizdi bazmim ul sifatkim majlisi Kovusu Kay,
Soz o’lub kirdi navog’a g’ijjagu tanburu nay.
Tark etib taqvoni emdi ichkali rindona may,
Soqiyo, jomi tarab kelturki, ishrat chog’idur.

Rind – atrofdagilarning o’zi haqida aytgan turli gap-so’zlari, g’iybatu ig’volari, tanqidu tanbehlariga beparvo qo’l silkuvchi, o’zining ko’ngil mayllarini barcha o’tkinchi istaklardan ustun qo’yuvchi erksevar kishining timsoli. Rind qalbu ruhiyati ilmu irfonga to’la, Haq va haqiqatning mazmun-mohiyatini to’la idrok qilgan donishmand bo’lsa-da, faqirona hayot kechiruvchi qalandar, ya’ni darvesh. Rind deganda tariqatda rizo martabasiga yuksalgani uchun hamma narsani taqdir hukmi bilan ko’ruvchi, ilohiy haqiqatlarni teran anglagan komil inson ham tushuniladi. Ogahiyning soqiynoma-murabba’sidagi lirik qahramon – rind ana shunday fazilatlarga ega, ya’ni qalbida pok muhabbat, fitratu fikratida samimiyat, ongu shuurida hamiyatu sodiqlik hissi mujassam bo’lgan yetuk shaxsdir. Rindona may esa ana o’sha rind qo’lidan ichilgan ilohiy sharobdir.

Mumtoz she’riyatdagi aksariyat she’rlarda ma’shuqaning betakror go’zalligi baland pardalarda ta’rifu tavsif qilinadi, shuningdek yor vasliga yetish umididagi oshiqning iztiroblari she’rning ifoda yo’sini, mazmun-mohiyatini belgilab beradi. A.Abdug’afurovning yozishicha, “Ta’viz ul-oshiqin” devonida shunday namunalar borki, ularda go’zal ma’shuqa ham, oshiq ham yangi bir qiyofada namoyon bo’ladi: ma’shuqa mehribon, vafodor, oshiq esa nihoyatda baxtli, hayotdan, taqdirdan rozi. Ya’ni bunday she’rlarda “hayotsevarlik, ko’tarinki ruh, shukronalik hukmron o’ringa ko’tariladi”. Darhaqiqat, Ogahiyning soqiynomasi bu fikrlarning bir isbotidir. She’rning tasvir predmeti bu – yor visoliga yetishgan, uning latofatu chiroyidan zavqu shavqqa to’lgan baxtiyor oshiqning quvonchu sururini ifodalash. She’r oshiq diliga ishq olovini yoqqan parisifat yorning ta’rifi bilan boshlanadi.

Ul parivashkim, dilu jonimda ishqi dog’idur,
Qaddi shamshodu yuzi gul, la’li gul yafrog’idur,
Bazmgohim vaslidin bu kecha jannat bog’idur,
Soqiyo, jomi tarab kelturki, ishrat chog’idur.

Ma’lumki, gul mumtoz adabiyotda go’zal ma’shuqa, sevikli yor ma’nolarida qo’llanadi. Gul timsoli keltirilgan she’rlarda ishq-muhabbat, quvonchu shodlik, hayot go’zalliklaridan shavqu ishtiyoqqa to’lish kayfiyati ustun. Ogahiy murabba’sida ham gul alohida mavqega ega.

Tasavvufda gul Haq oshig’ining qalbida paydo bo’lgan muhabbat kechinmalarining g’alabasi, mevasini anglatadi. Shu sababli, lirik qahramon yorning qaddini shamshodga, yuzini gulga, lablarini gul yaprog’iga o’xshatadi: “Qaddi shamshodu yuzi gul, la’li gul yafrog’idur”. Qad – yuz – la’l va shamshod – gul – gul yaprog’i tanosublari asosida yuzaga kelgan tashbeh san’ati ham lirik qahramonning holati, visol onlaridan masrur va mumnunlik kayfiyatini yanada teranroq anglatishga xizmat qilgan.

Irfoniy adabiyotda gulzor yoki gulshan ayriliqda qolgan, g’am-anduhga
botgan ko’ngilning yor vaslidan umidvorligi yoki yaxshi bir xabar ta’sirida yorishishi, zavqqa to’lishi demakdir. Shuningdek, gulzor Haq yo’liga kirgan solik ko’nglining ma’rifatu iymonga moyil bo’lishini ham anglatadi. She’rdagi “Gul yuzin ochib kelib bazmimni gulshan qildi yor”, “Hamdamu hamsuhbatim bir sarv qaddu gul’uzor” misralari ham yuqoridagi fikrlarni quvvatlaydi. Boshqa bir bandda shoirning fikr-tuyg’ulari “vaqt”, “subh”, “maqom”, “gulshan”, “lolazor” timsollari orqali anglashiladi. Chunonchi,

Vaqt erur subhu havo jonparvaru fasli bahor,
Maskanim gulshan fazosiyu maqomim lolazor.

Mumtoz adabiyotda yaratilgan aksariyat soqiynomalarda tong, bahor fasli va gulzorni ta’rifu tavsiflash orqali hayot shodliklari, tabiat go’zalliklarini madh etish, umrning har bir lahzasini g’animat bilib, uni shodu xurramlikda o’tkazish mazmunlari ifoda etiladi. Ogahiyning soqiynoma-murabba’sida ham mazkur tushunchalar hayotsevarlik g’oyalarini yuzaga chiqarish maqsadida qo’llangan.

Shuningdek, tasavvufda vaqt Haq yo’liga kirgan solikning faqat muayyan fursat, ya’ni ayni damdagi ruhiy kechinmalarini anglatadi. Vaqt Hol sohibining qalbidagi ilohiy surur demakdir. Solikning aqlu shuuri, his-tuyg’ulari bu dunyo va uning tashvishlari bilan bog’liq bo’lsa, vaqt ana shu – dunyodir. U g’am-anduh cheksa, vaqt ham g’am-anduh, shodlansa, vaqt – shodlikdir. Vaqt solikning ma’naviy olamida g’olib va hokim bo’lgan tuyg’u va tushunchalar. Barcha ma’naviy fazilatlar va ruhiy kamolot sirlari vaqt bilan qozoniladi. Gul mavsumi va lolazor timsollari oshiq ko’nglida ma’rifat ta’sirida ochilgan nash’a va huzur holini anglatadi.

Ma’rifiy adabiyotda subh deganda, g’ayb olamida Haq jamolining nurlanib, oshiq dilidan borliq, mavjudot zulmatini aritishi ham tushunilgan. Ya’ni “subh” vahdat nuri hamdir. Demak, yuqoridagi misralarda mana shunday fikr-tuyg’ulardan bahs yuritilgan, desak aslo xato bo’lmaydi.

Ishq bu – sevgi-muhabbatning eng oliy bosqichi, muhabbatning g’alaboti, uning Haq oshig’ining borlig’iga to’la hukmronlik qilishi. Aslida oshiq borligining mohiyati va yaratilishining sababi ham ishq.

Tasavvufda ishqning darajalari 8 taga ajratilgan. Bularning birinchisi muvaddat bo’lib, oshiqning sog’inch tuyg’usi, ma’shuqa vaslini qo’msashi demak. Ikkinchisi, havo, ya’ni Haq oshig’ini chuqur iztirobga solgan, yor yodida betoqat qilib, ko’z yosh to’kishga-da majbur qilgan sevgi. Keyingisi hillat – oshiqning ma’shuqa muhabbat va iltifoti bilan sarmast bo’lishi. To’rtinchi darajaning nomi muhabbat atalib, barcha yomon fe’lllar, o’tkinchi hoyu-havaslardan butkul forig’ bo’lib, ma’shuqaga loyiv bo’lish, unga yaqinlashish tushuniladi. Beshinchisi, sha’af, ya’ni qalbni qiynoqqa, otashga solgan jo’shqin muhabbat. Oltinchisi huyom – o’zini unutib qo’yadigan darajada, aniqrog’i, telbalarcha sevgi bo’lsa, yettinchisi voleh – butun borliqni sevgilining dilbar qiyofasida ko’rib, muhabbat sharobi ila o’zlikdan butkul voz kesish. Va nihoyat ishq – oshiqning o’z xohish-istaklaridan tamomila voz kechib, sevgilining xohish-istaklari bilan yashay boshlashi. Uning uchun faqatgina ma’shuqaning bor bo’lishi.

Darhaqiqat, oshiq qalbida sevgi, muhabbat va yor sog’inchi hamisha hukmron bo’ladi. Ammo ishq maqomiga ko’tarilgan oshiqning irodasi, butun borlig’i ana shu – ishqqa tobelikdir. Ogahiy soqiynomasi ham mana shunday – samimiyati sadoqatga, sadoqati e’tiqodga, e’tiqodi haqiqatga yo’g’rilgan ilohiy ishq ifodasidir.

Umuman olganda, Ogahiyning soqiynoma-murabba’si:

— o’zbek mumtoz adabiyotida soqiynoma janrining yangi she’riy shakldagi namunasi ekanligi;
— o’zbek adabiyotda yaratilgan ilk mustaqil soqiynomaga ergashib, ramal bahrida yaratilganligi;
— Navoiy soqiynomasida keltirilgan ifoda yo’sini – soqiyga murojaatning aynan o’xshashligi;
— o’zbek mumtoz adabiyotida ijod qilingan boshqa soqiynomalardan ishq-muhabbat tuyg’ulariga keng o’rin berilgani va ma’shuqa vaslidan sarmast oshiq-rind kayfiyatining serzavq va ko’tarinki ruhiyati bilan ajralib turishi;
— she’rdagi gul, gulzor, gulshan, gul fasli, lolazor, yor, vaqt, subh, maqom, hol, xilvat, nay, mug’bacha, rind, soqiy kabi ramziy obraz va ifodalar vositasida irfoniy qarashlarning bir qadar yetakchi mavqe egallashi;
— obraz, timsol, tushunchalar tabiatidagi zulma’nayn hodisasi, ya’ni zohiriy va botiniy mazmunlarning o’zaro uyg’unlashganligi;
— o’zidan keyingi davr Xorazm adabiy muhitida yaratilgan soqiynomalar uchun muayyan darajada asos vazifasini o’taganligi bilan ham muhim ahamiyatga ega (Nosir to’ra – Sultoniyning soqiynoma-murabba’si Ogahiy she’ri ta’sirida yaratilgan. Ogahiyda “Soqiyo, jomi tarab kelturki, ishrat chog’idur” misrasi har bir band oxirida takrorlansa, Sultoniy soqiynomasida bu “Soqiyo, gulgun qadahni tutki, ishrat chog’idur” ko’rinishida berilgan. Hatto ayrim o’rinlarda Sultoniyning she’ri Ogahiy she’rining ba’zi misralarini takrorlaydi Masalan, “Gul yuzin ochib kelib bazmimni gulshan qildi yor” (Ogahiy) – “Hur yanglig’ yuz ochib bazmimni ma’vo qildi yor” (Sultoniy), “Hamdamu hamsuhbatim bir sarv qaddu gul’uzor” (Ogahiy) – “Maskanim misli jinon, hamdamim bir gul’uzor” (Sultoniy), “Xilvatim mahzufu, yo’q ag’yordin nomu nishon” (Ogahiy) – “Bazmgohim ichra yo’q ag’yordin nomu nishon” (Sultoniy) kabi.).

Xullas, Ogahiyning soqiynoma-murabba’sini tadqiq qilish o’zbek mumtoz adabiyotida soqiynoma janri imkoniyatlarining yangi qirralarini ochishi bilan birga, mutafakkir shoir dunyoqarashi, ruhiy va hissiy olami, qolaversa, san’atkorlik mahoratining o’ziga xosligini ko’rsatishga ham imkon ochadi.

Adabiyotlar:

1. Abdug’afurov A. Ogahlar ogahi / Muhammad Rizo Ogahiy. Ishq ahlining tumori. – Toshkent: Xalq merosi, 1999. – B. 3 – 26.
2. Ishoqov Yo. So’z san’ati so’zligi. – Toshkent: O’zbekiston, 2014. – B. 203.
3. Ogahiy. Devon. Qo’lyozma. TDShI Sharq qo’lyozmalari markazi. Inv. raqam: № 938. 362 – a, b varaq.
4. Sajjodiy Sayyid Ja’far. Farhangi mustalihoti urafoi mutasavvifa va shuaro. − Tehron, 1332 h. – S. 286.
5. Uludağ S. Tasavvuf terımlerı sözlüğü. − Istanbul, 1995. – S. 438.
6. Haft shuaro. Qo’lyozma. TDShI Sharq qo’lyozmalari markazi. Inv. raqam: №10374 . 108 – a, v varaq.
7. Haqqulov I. O’zbek adabiyotida ruboiy. – Toshkent: Fan, 1981. – B. 40 – 41.
8. Haqqul I. Isyonkor qalb va ijod sohibi // O’zbek tili va adabiyoti, 2019 yil. – № 5. – B. 3 – 10.