Надр девонбеги яшаган даврдаги яна юзлаб кишиларнинг исмлари “Надр” бўлган ва ҳатто, улардан кўпининг исми тарихга оид асарларда қайд этилган: Надр чуҳра оғоси; Надр бий Отолиқ ёбу; Надр Муҳаммадхон аштархоний…(Кези келганида айтиб ўтиш керакки, юртимиз тарихида ҳукмдор сифатида фаолият кўрсатган аштархоний “Надр Муҳаммадхон бин Динмуҳаммадхон”нинг (Бухорода бош хонлиги 1642 – 1651) исми ҳам тарих дарсликларимизда нотўғри равишда “Нодирмуҳаммадхон” шаклида ҳавола этилган.

ЛАБИ ҲОВУЗДАГИ ЎЙЛАР
Исмоил БЕКЖОНОВ
филология фанлари номзоди

Президентимиз Шавкат Мирзиёев Бухоро шаҳридаги “Лаби ҳовуз” меъморий ёдгорликлар мажмуасини таъмирлаш ҳақида қарор чиқарганларида, бошқалар қатори шарқшунос-тарихчи сифатида камина ҳам беқиёс даражада қувондим ва шу баҳонада анчадан бери айтмоқчи бўлиб юрган фикрларимни баён этишга жазм қилдим.

Тўғриси “Надр девонбеги”-ку!
Биринчи мақола

Ҳар гал мазкур мажмуадаги меъморий ёдгорликларни зиёрат қилар эканман, кўнглимни хира қиладиган нарсалардан бири Надр девонбеги масжиди ва хонақоҳи ичига кираверишдаги кўрсаткич-тахтага нотўғри равишда “Нодир девонбеги…” деб ёзиб қўйилганидир.

Ҳа, мамлакатимиз маданий ҳаёти тарихида чуқур из қолдирган Надр девонбеги томонидан қурилган мадраса ва хонақоҳ мажмуадаги кўркам меъморий ёдгорликлар қатори салобат тўкиб тураркан, бу музейлар ичкарисига кираверишдаги кўрсаткич-тахталарда “Нодир девонбеги мадрасаси…”, “Нодир девонбеги қурдирган хонақоҳ…” деган сўзларни ўқийсиз… Афсуски, келувчи минглаб ватандош зиёратчилар ва чет эллик сайёҳларга нотўғри маълумот берувчи бу ёзувлар кўп йиллардан бери шу аҳволда қолиб келмоқда. Тарихий ҳақиқатни чалкаштириб кўрсатувчи бундай ҳолатнинг эса шунчаки бир хато бўлмай, балки унинг юртимиз тарихи бобидаги саводхонлигимизга қай даражада путур етказаётгани ва бу каби эътиборсизликнинг ёмон оқибатлари ҳар қадамда аён бўлаётгани жуда ачинарли ҳолдир.

Аштархонийлар сулоласига мансуб Имомқулихон ҳукмронлик қилган даврда (1611 — 1641) давлат арбоби ва маданият-маърифатпарварлиги билан танилган Надр девонбеги ўзбекларнинг арлот уруғига мансуб бўлиб, мазкур Имомқулихоннинг тоғаси эди. У давлат дастгоҳида девонбеги лавозими ва Самарқанд каби йирик вилоятда ҳокимлик мансабида турган чоғи юртимизнинг кўп жойларида халқ учун мадраса, масжид, хонақоҳ, ҳовуз каби иншоотлар қурдирган. Шу туфайли унинг номини ўша давр муаллифлари тарих ва маданиятга оид асарларида зўр мамнуният билан қайд этишган.

Мутрибий Самарқандий ўзининг “Нусхайи зебойи Жаҳонгир” (1628) номли тазкирасида ёзишича, Ҳиндистон ҳукмдори бобурий Жаҳонгир подшоҳ ҳам ўрта осиёлик бу маданиятпарвар арбобни кўриш орзусида бўлган.

Унинг исми ўша даврларда яратилган барча ёзма манбаларда “Надр девонбеги” шаклида битилган ва бу қўлёзмалар устида иш олиб борган кўплаб чет эллик ҳамда таниқли ўзбек тарихчи олимлари марҳум академик Бўривой Аҳмедов “Балх тарихи”, “Ёзма ёдгорликлар” ва тарих фанлари доктори Азамат Зиё Мир Муҳаммад Салимнинг аштархонийлар сулоласи тарихига оид “Силсилат ус-салотин” (1731) асари тадқиқотига доир йирик илмий ишида, шунингдек, юртимиздаги мадрасалар тарихини ёритаётган Абдусаттор Жуманазаров “Бухоро таълим тизими тарихи” (Академнашр, 2017) китоби ҳамда Мутрибий Самарқандийнинг “Тазкират уш-шуаро”(1605) ва “Нусхайи зебойи Жаҳонгир” (1628) каби тазкиралари қўлёзма нусхалари устида илмий изланиш олиб бориб, уларни Эронда форс ва юртимизда ўзбек тилида чоп эттирган Исмоил Бекжонов сингари адабиётшунослар ўз асарларида бу давлат арбоби исмини – “Надр девонбеги” шаклида қайд этганлар.

1625 йили етмиш яшар Мутрибий Ҳиндистон сафарига отланар экан, у дастлаб Самарқандда шу шаҳар ҳокими Надр девонбеги билан учрашади. Сўнг 1626 йил Ҳиндистонга етиб боргач, Жаҳонгир подшоҳ билан учрашувлари чоғи ўтказган суҳбатлари асносида Надр девонбеги ҳақида қуйидагича ҳикоя қилиб беради. Буни муаллифнинг “Нусхайи зебойи Жаҳонгир” тазкираси ичида келган махсус ҳикояси орқали билиб оламиз:

“Жаҳонгир подшоҳ, ҳозир Самарқандда шайхулисломлик лавозимида турган Фўлодхўжа ҳақидаги таърифимни эшитгач, албатта, у киши ҳам Ҳиндистонга келсинлар, деди ва яна гапида давом этиб: — Надр девонбеги ҳақида ҳам эшитганмиз. Турон ҳукмдори Имомқулихонга қариндошлиги бор экан. Шу тўғрими ё йўқми? – дея сўрадилар.

— Ҳа, у киши шу маънини ўз туғросининг шиори қилиб олганлар ва уни қуйидаги тарзда ёзиб ифодалайдилар: “Низомиддин Надр Мирзо Тағои сўзум” – дея жавоб бердим. Жаҳонгир подшоҳ: — Имомқулихонга қариндош эканликларига ишонгимиз келмайди. Чунки, хон бизнинг олдимизга сира ҳам ўз қариндошларини юборган эмаслар. Доимо ўз навкарлари ва қуйи табақадаги шахсларни жўнатадилар. Надр девонбеги каби қариндош амалдорлари бўла туриб, шундай қиладиларми, ахир? Инкоримиз сабаби шундан… – деди.” (Мутрибий Самарқандий. Ҳинд сафари. Тошкент – 2005, Махпират номидаги Ўрта Осиё халқлари тарихи институти., Б.:87)
Имомқулихон аштархоний Динмуҳаммадхоннинг ўғли бўлиб, онаси Назарбой арлотнинг қизи. Демак, Надр девонбеги арлот мазкур Назар арлотнинг ўғли, яъни Имомқулихоннинг тоғаси, шу сабабли ўз номини давлат фармонларида акс эттириш ҳуқуқига эга бўлган.

Малиҳо Самарқандий “Музаккир ил-асҳоб” (1693) тазкирасининг кўплаб ўринларида “Надр девонбеги арлот тағоий”нинг хайрли ишлари ва қурдирган иморатлари ҳақида сўз юритади Айниқса, унинг Бухорода обод қилган ҳовузи ва Лаби ҳовуз бўйида қурдирган масжиди ҳамда ўша давр шоирларининг Бухоро таърифида ёзган маснавийларида бу жойларнинг мақталиб тилга олиниши, шунингдек, Самарқанддаги Хожа Аҳрор мажмуасида қурдирган яна бир масжид биноси ҳақида маълумотлар беради. (Музаккир ил-асҳоб. Теҳрон, 2012; Б.: 221, 412, 477…)

Кўрганимиздек, Надр девонбеги исмини бузиб кўрсатиш саводсизликдан бошқа нарса эмас. Биз бундай ҳолатнинг қандай юзага келгани хусусида гапириб ўтиришни ўзимизга эп кўрмадик. Лекин тезликда бу хато тўғриланишини истаймиз ва шу ўринда эп кўрган нарсамиз эса қуйидагича тушунча бериш бўлади: араб алифбосидаги “дол” ва “дзол” ҳарфлари араб тилидаги “д” ва “дз” товушларини ифодалайди. “Дз” товуши форс ва ўзбек тилларида бўлмагани сабабли, араб сўзларида қатнашган бу ҳарфлар гоҳида “дол” ҳарфи билан алмаштириб ифода этилади. Масалан, “дзол” ҳарфи билан ёзилувчи “устодз” сўзи “устод” шаклида ёзилади ва шу зайл талаффуз этилади. Навдзар – Навдар, Калободзий — Калободий каби яна бир нечта исмлар ҳам шу жумладандир. Шуларга ўхшаш арабча “надзр”, яъни, бағишлов, совға, тортиқ сўзи ўзбек тилида “назр” шаклида талаффуз қилинса-да, форс ва ўзбек алифбосида қабул қилинган “устод”, “навдар” каби сўзлар қатори “надр” шаклида ҳам ёзилади ва шу имлога кўра “надр” деб ўқилади Аммо бу сўз аслидаги каби “назр” (тортиқ, бахшида) қилинган деган маънони беради. Шунинг учун ҳам Надр девонбеги яшаган даврдаги яна юзлаб кишиларнинг исмлари “Надр” бўлган ва ҳатто, улардан кўпининг исми тарихга оид асарларда қайд этилган: Надр чуҳра оғоси; Надр бий Отолиқ ёбу; Надр Муҳаммадхон аштархоний…(Кези келганида айтиб ўтиш керакки, юртимиз тарихида ҳукмдор сифатида фаолият кўрсатган аштархоний “Надр Муҳаммадхон бин Динмуҳаммадхон”нинг (Бухорода бош хонлиги 1642 – 1651) исми ҳам тарих дарсликларимизда нотўғри равишда “Нодирмуҳаммадхон” шаклида ҳавола этилган. Ваҳолонки, ватанимиз тарихида “Нодирмуҳаммадхон” исмли ҳукмдор ўтмаган. Имомқулихон аштархонийнинг она бошқа укаси Надр Муҳаммадхон Динмуҳаммадхоннинг Шаҳрбонубегим исмли саййида хотинидан дунёга келган. Бу ҳақидаги фикрларимизни бирон-бир бошқа мавзудаги мақоламизда акс эттиришга тўғри келади.)

“Нодир” ҳаммамизга маълум: “ноёб”, “кам топилувчи” маъносини беради. “Надр” дегани эса тортиқ, бағишлов каби маъноларни билдиради. Кўраётганимиздек, “Нодир” ва “Надр” номи ўртасида ер билан осмонча фарқ бор.

Хулоса қилиб айтганимизда, Надр девонбеги қурдирган меъморий обидалар пештоқларига ул зотнинг исми “Надр девонбеги” шаклида тўғри ёзилишини истаймиз, яъни, ҳозирги ва келажак авлодимизни саводсизлик ботқоғида қолдирмасликни талаб қиламиз.

Қулбобо Кўкалтош мадрасаси
музейлик даъвосини қила оладими?
Иккинчи мақола

Бизни ўйга ботирувчи иккинчи ҳолат Лаби ҳовуз бўйидаги Қулбобо Кўкалтош (Кўкалдош) мадрасасининг музей сифатида атала олишлик ё олмаслик масаласидир. Мадраса ичига кираверишда кўзингиз дастлаб шу кунларимизда яратилган палак, сўзана каби амалий санъат намуналарига тушади. Йўқ, улар музей ашёси сифатида қўйилган эмас, балки сотиш учун магазин моллари ўрнида жой олган. Музей томошабини сифатида дарҳол кўнглингизга келадигани “наҳотки бу матоҳларни сотиш учун шу атрофда бирон-бир дўкон топилмаган экан” қабилидаги фикрлар бўлади. Ахир Кўкалтош мадрасаси ўтган беш юз йил давомида юртимизда маърифат нурини сочиб турган таълим тизими маскани бўлгани учун ана шу мавзуни ёритувчи музей сифатида фаолият кўрсатиши керак эмасми?

Малиҳо Самарқандий, Зиё Садр каби олимлар ёзишича, ўтган беш юз йил мобайнида юртимиздан ташқари Ҳиндистон, Афғонистон, Эрон ва Россия, Туркманистон, Кавказ каби ўлкаларнинг илм талаб зиёлилари Қулбобо Кўкалтош мадрасасида таълим олишган.

Бу йил ёзида мадраса-музейни кўришга бордим ва кираверишдаги мазкур дўкондан ўтиб, ичкарига қадам қўярканман “бу ер музей, шунинг учун мадраса иморатидан ташқари музейликка доир бошқа бирон ашё ҳам борми?” деб сўрадим. “Ҳа, ҳув ана, мадраса тўридаги ҳужрада Садриддин Айний музейи бор” дейишди. Ҳайратга тушсам-да, хайрият, шу мадрасада таълим олган С.Айний ҳаёти ва фаолиятига бағишлаб бир ҳужра ажратилибди, дедим қувониб ва ҳужра-музейни томоша қилдим.

Ҳужра-музейда маърифатпарвар, олим ва ёзувчи Зиё Садр махдумга бағишланган маълумотлар ҳам бор экан. Хурсанд бўлдим, чунки уч йил бурун Зиё Садрнинг шахсий кутубхонаси тарихини ёритувчи асарини форс тилидан ўзбекчага таржима қилиб “Хуршид Даврон сайти”да эълон қилган эдим (Асарни мана бу саҳифаларда ўқишингиз мумкин: Биринчи қисм. Иккинчи қисм.)

Аммо афсуски, бу нарса ҳали Қулбобо Кўкалтош мадрасасининг музей деб аталишига сира етарли эмас, яъни музейшунослик қоидаларига заррача ҳам жавоб бера олмайди.

Маълумки, Қулбобо Кўкалтош мадрасаси ўтган асрнинг етмишинчи йиллари таъмирланиб, кошинлар билан қайтадан безатилиб, пештоқига кўрсаткич-тахта осиб қўйилди. Ўтган асрнинг саксонинчи йиллари ўртасида кўрганимда шу ҳолат сақланиб, аммо қайта қўйилган кошинлари пишиқ бўлмагани учун қуёшдами ё об-ҳаво таъсиридами нурай бошлаган эди.

Тўрт йил илгари борсам, ўша кошинлар ҳам бутунлай тушиб кетибди. Мадраса кираверишида қўйилган ва Қулбобо Кўкалтош ҳаёти ва фаолиятини ёритувчи тахтача ҳам кўринмади.

Шундай мадрасани қурдирган Қулбобо Кўкалтош Абдуллоҳхон Иккинчининг (1533 – 1598) энг кўзга кўринган амирларидан саналган. Қулбобо Кўкалтош ҳақида у билан шахсан таниш бўлган Ҳасанхожа Нисорий “Музаккири аҳбоб” (1566) ва бу амир ҳузурида бироз вақт ишлаган Мутрибий “Тазкират уш-шуаро” (1605), “Нусхайи зебойи Жаҳонгир” (1628) тазкираларида ва Абдуллоҳхон Иккинчининг тарихчиси Ҳофиз Таниш Бухорий “Шарафномайи шоҳий” (1590) ҳамда Муҳаммадёр ибн Араб Қатаған “Мусаххир ал-билод” (1611) ва эронлик муаррихлар ноёб маълумотлар беришган.

Қулбобо Кўкалтош маданият ва маърифатсевар киши сифатида шоир ва мусиқачи ҳамда олим, мударрисларга ҳомийлик қилган. Жумладан, 1582 йил Балхда пайти Шероздан келган таниқли файласуф олим Мирзожон Шерозий ва унинг шогирди Юсуф Қорабоғийни яхши кутиб олиб, Абдуллоҳхон Балхга келганида у билан таништиради ва хонга қўшиб Бухорога юбортиради. Шу зайл мазкур олимлар бир умр юртимизда яшаб қолишади.

Ҳиротда ҳоким пайти (1588 – 1598) Улуғбекнинг шогирди Али Қушчининг невараси Собирий бин Ҳофиз Куҳакий Тошкандий ва шу каби ўрта осиёлик муаллим, қозиларни Ҳиротга олдириб, уларга иш ва мансаб беради.

Ўша пайтда Ҳиротда шиа ва суннийлар ўртасида низолар кучайган бўлиб, амир Қулбобо Кўкалтош таассубчи кишилар ҳаракатига чек қўяркан, қўшни эронлик ҳукмдор ва шия мазҳабининг ўша даврдаги йўлбошчилари билан дипломатик алоқалар ўрнатиб, ўрта осиёлик ҳожилар учун Эрон орқали ҳаж ва умра зиёратига боришга имкониятлар яратиб беради.

Қулбобо Кўкалтош шоиртабиат киши бўлиб, ўз шеърларида “Муҳиббий” тахаллусини қўллаган. Мутрибий ёзишича, у Алишер Навоийга эргашиб ўзбек тилида тазкира ҳам яратган. Муҳиббий шеърларидан намуналар Нисорийнинг “Музаккири аҳбоб” ва Мутрибийнинг “Тазкират уш-шуаро”, “Нусхайи зебойи Жаҳонгир” тазкираларида бизгача етиб келган.

Қулбобо Кўкалтош 1598 йил июнь ойида икки нафар фарзанди билан бирга Абдуллоҳхоннинг ўғли Абдулмўъминхон томонидан қатл этилади. Бу маъшум воқеанинг сабаблари борасида Мутрибий ноёб маълумотлар ёзиб қолдирган ва мазкур аянчли ҳодиса эронлик тарихчилар асарларида ҳам таассуф билан эсланади.

Демак, Қулбобо Кўкалтошнинг ўзи ва унинг зиёли замондошлари ҳаёти, ижодини ёритишга бел боғланса, музей учун ашёвий кўргазмалар сони бир жаҳон бўлади. Музейшуносларимиз бу ишга астойдил киришиб, яна бошқа музейчилик ҳунарларини ишга солсалар, фақат мадрасани қурдирган Қулбобо Кўкалтош ҳаётинигина эмас, балки, юртдош ва чет эллик томошабинларга юртимизнинг XVI асрдаги ижтимоий-сиёсий ва маданий ҳаётини акс эттирувчи тарихий экспонатлардан ташқари замонамизда чоп этилган китоблар, қадимда чизилиб, чет эл ва юртимизда босилган миниатюра альбомлари орқали бизгача етиб келган расмлар ҳамда туристлар учун қизиқарли махсус китобчаларни ҳавола этиб, бу зиёратгоҳни ҳақиқий равишда яна ҳам кўркам қилардилар.

Манба: Фаровон юрт, № 04.25.01.2018

  Nadr devonbegi yashagan davrdagi yana yuzlab kishilarning ismlari “Nadr” bo‘lgan va hatto, ulardan ko‘pining ismi tarixga oid asarlarda qayd etilgan: Nadr chuhra og‘osi; Nadr biy Otoliq yobu; Nadr Muhammadxon ashtarxoniy…(Kezi kelganida aytib o‘tish kerakki, yurtimiz tarixida hukmdor sifatida faoliyat ko‘rsatgan ashtarxoniy “Nadr Muhammadxon bin Dinmuhammadxon”ning (Buxoroda bosh xonligi 1642 – 1651) ismi ham tarix darsliklarimizda noto‘g‘ri ravishda “Nodirmuhammadxon” shaklida havola etilgan.

LABI HOVUZDAGI O‘YLAR
Ismoil BЕKJONOV
filologiya fanlari nomzodi

Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev Buxoro shahridagi “Labi hovuz” me’moriy yodgorliklar majmuasini ta’mirlash haqida qaror chiqarganlarida, boshqalar qatori sharqshunos-tarixchi sifatida kamina ham beqiyos darajada quvondim va shu bahonada anchadan beri aytmoqchi bo‘lib yurgan fikrlarimni bayon etishga jazm qildim.

To‘g‘risi “Nadr devonbegi”-ku!
Birinchi maqola

Har gal mazkur majmuadagi me’moriy yodgorliklarni ziyorat qilar ekanman, ko‘nglimni xira qiladigan narsalardan biri Nadr devonbegi masjidi va xonaqohi ichiga kiraverishdagi ko‘rsatkich-taxtaga noto‘g‘ri ravishda “Nodir devonbegi…” deb yozib qo‘yilganidir.

Ha, mamlakatimiz madaniy hayoti tarixida chuqur iz qoldirgan Nadr devonbegi tomonidan qurilgan madrasa va xonaqoh majmuadagi ko‘rkam me’moriy yodgorliklar qatori salobat to‘kib turarkan, bu muzeylar ichkarisiga kiraverishdagi ko‘rsatkich-taxtalarda “Nodir devonbegi madrasasi…”, “Nodir devonbegi qurdirgan xonaqoh…” degan so‘zlarni o‘qiysiz… Afsuski, keluvchi minglab vatandosh ziyoratchilar va chet ellik sayyohlarga noto‘g‘ri ma’lumot beruvchi bu yozuvlar ko‘p yillardan beri shu ahvolda qolib kelmoqda. Tarixiy haqiqatni chalkashtirib ko‘rsatuvchi bunday holatning esa shunchaki bir xato bo‘lmay, balki uning yurtimiz tarixi bobidagi savodxonligimizga qay darajada putur yetkazayotgani va bu kabi e’tiborsizlikning yomon oqibatlari har qadamda ayon bo‘layotgani juda achinarli holdir.

Ashtarxoniylar sulolasiga mansub Imomqulixon hukmronlik qilgan davrda (1611 — 1641) davlat arbobi va madaniyat-ma’rifatparvarligi bilan tanilgan Nadr devonbegi o‘zbeklarning arlot urug‘iga mansub bo‘lib, mazkur Imomqulixonning tog‘asi edi. U davlat dastgohida devonbegi lavozimi va Samarqand kabi yirik viloyatda hokimlik mansabida turgan chog‘i yurtimizning ko‘p joylarida xalq uchun madrasa, masjid, xonaqoh, hovuz kabi inshootlar qurdirgan. Shu tufayli uning nomini o‘sha davr mualliflari tarix va madaniyatga oid asarlarida zo‘r mamnuniyat bilan qayd etishgan.

Mutribiy Samarqandiy o‘zining “Nusxayi zeboyi Jahongir” (1628) nomli tazkirasida yozishicha, Hindiston hukmdori boburiy Jahongir podshoh ham o‘rta osiyolik bu madaniyatparvar arbobni ko‘rish orzusida bo‘lgan.

Uning ismi o‘sha davrlarda yaratilgan barcha yozma manbalarda “Nadr devonbegi” shaklida bitilgan va bu qo‘lyozmalar ustida ish olib borgan ko‘plab chet ellik hamda taniqli o‘zbek tarixchi olimlari marhum akademik Bo‘rivoy Ahmedov “Balx tarixi”, “Yozma yodgorliklar” va tarix fanlari doktori Azamat Ziyo Mir Muhammad Salimning ashtarxoniylar sulolasi tarixiga oid “Silsilat us-salotin” (1731) asari tadqiqotiga doir yirik ilmiy ishida, shuningdek, yurtimizdagi madrasalar tarixini yoritayotgan Abdusattor Jumanazarov “Buxoro ta’lim tizimi tarixi” (Akademnashr, 2017) kitobi hamda Mutribiy Samarqandiyning “Tazkirat ush-shuaro”(1605) va “Nusxayi zeboyi Jahongir” (1628) kabi tazkiralari qo‘lyozma nusxalari ustida ilmiy izlanish olib borib, ularni Eronda fors va yurtimizda o‘zbek tilida chop ettirgan Ismoil Bekjonov singari adabiyotshunoslar o‘z asarlarida bu davlat arbobi ismini – “Nadr devonbegi” shaklida qayd etganlar.

1625 yili yetmish yashar Mutribiy Hindiston safariga otlanar ekan, u dastlab Samarqandda shu shahar hokimi Nadr devonbegi bilan uchrashadi. So‘ng 1626 yil Hindistonga yetib borgach, Jahongir podshoh bilan uchrashuvlari chog‘i o‘tkazgan suhbatlari asnosida Nadr devonbegi haqida quyidagicha hikoya qilib beradi. Buni muallifning “Nusxayi zeboyi Jahongir” tazkirasi ichida kelgan maxsus hikoyasi orqali bilib olamiz:

“Jahongir podshoh, hozir Samarqandda shayxulislomlik lavozimida turgan Fo‘lodxo‘ja haqidagi ta’rifimni eshitgach, albatta, u kishi ham Hindistonga kelsinlar, dedi va yana gapida davom etib: — Nadr devonbegi haqida ham eshitganmiz. Turon hukmdori Imomqulixonga qarindoshligi bor ekan. Shu to‘g‘rimi yo yo‘qmi? – deya so‘radilar.

— Ha, u kishi shu ma’nini o‘z tug‘rosining shiori qilib olganlar va uni quyidagi tarzda yozib ifodalaydilar: “Nizomiddin Nadr Mirzo Tag‘oi so‘zum” – deya javob berdim. Jahongir podshoh: — Imomqulixonga qarindosh ekanliklariga ishongimiz kelmaydi. Chunki, xon bizning oldimizga sira ham o‘z qarindoshlarini yuborgan emaslar. Doimo o‘z navkarlari va quyi tabaqadagi shaxslarni jo‘natadilar. Nadr devonbegi kabi qarindosh amaldorlari bo‘la turib, shunday qiladilarmi, axir? Inkorimiz sababi shundan… – dedi.” (Mutribiy Samarqandiy. Hind safari. Toshkent – 2005, Maxpirat nomidagi O‘rta Osiyo xalqlari tarixi instituti., B.:87)

Imomqulixon ashtarxoniy Dinmuhammadxonning o‘g‘li bo‘lib, onasi Nazarboy arlotning qizi. Demak, Nadr devonbegi arlot mazkur Nazar arlotning o‘g‘li, ya’ni Imomqulixonning tog‘asi, shu sababli o‘z nomini davlat farmonlarida aks ettirish huquqiga ega bo‘lgan.

Maliho Samarqandiy “Muzakkir il-as’hob” (1693) tazkirasining ko‘plab o‘rinlarida “Nadr devonbegi arlot tag‘oiy”ning xayrli ishlari va qurdirgan imoratlari haqida so‘z yuritadi Ayniqsa, uning Buxoroda obod qilgan hovuzi va Labi hovuz bo‘yida qurdirgan masjidi hamda o‘sha davr shoirlarining Buxoro ta’rifida yozgan masnaviylarida bu joylarning maqtalib tilga olinishi, shuningdek, Samarqanddagi Xoja Ahror majmuasida qurdirgan yana bir masjid binosi haqida ma’lumotlar beradi. (Muzakkir il-as’hob. Tehron, 2012; B.: 221, 412, 477…)

Ko‘rganimizdek, Nadr devonbegi ismini buzib ko‘rsatish savodsizlikdan boshqa narsa emas. Biz bunday holatning qanday yuzaga kelgani xususida gapirib o‘tirishni o‘zimizga ep ko‘rmadik. Lekin tezlikda bu xato to‘g‘rilanishini istaymiz va shu o‘rinda ep ko‘rgan narsamiz esa quyidagicha tushuncha berish bo‘ladi: arab alifbosidagi “dol” va “dzol” harflari arab tilidagi “d” va “dz” tovushlarini ifodalaydi. “Dz” tovushi fors va o‘zbek tillarida bo‘lmagani sababli, arab so‘zlarida qatnashgan bu harflar gohida “dol” harfi bilan almashtirib ifoda etiladi. Masalan, “dzol” harfi bilan yoziluvchi “ustodz” so‘zi “ustod” shaklida yoziladi va shu zayl talaffuz etiladi. Navdzar – Navdar, Kalobodziy — Kalobodiy kabi yana bir nechta ismlar ham shu jumladandir. Shularga o‘xshash arabcha “nadzr”, ya’ni, bag‘ishlov, sovg‘a, tortiq so‘zi o‘zbek tilida “nazr” shaklida talaffuz qilinsa-da, fors va o‘zbek alifbosida qabul qilingan “ustod”, “navdar” kabi so‘zlar qatori “nadr” shaklida ham yoziladi va shu imloga ko‘ra “nadr” deb o‘qiladi Ammo bu so‘z aslidagi kabi “nazr” (tortiq, baxshida) qilingan degan ma’noni beradi. Shuning uchun ham Nadr devonbegi yashagan davrdagi yana yuzlab kishilarning ismlari “Nadr” bo‘lgan va hatto, ulardan ko‘pining ismi tarixga oid asarlarda qayd etilgan: Nadr chuhra og‘osi; Nadr biy Otoliq yobu; Nadr Muhammadxon ashtarxoniy…(Kezi kelganida aytib o‘tish kerakki, yurtimiz tarixida hukmdor sifatida faoliyat ko‘rsatgan ashtarxoniy “Nadr Muhammadxon bin Dinmuhammadxon”ning (Buxoroda bosh xonligi 1642 – 1651) ismi ham tarix darsliklarimizda noto‘g‘ri ravishda “Nodirmuhammadxon” shaklida havola etilgan. Vaholonki, vatanimiz tarixida “Nodirmuhammadxon” ismli hukmdor o‘tmagan. Imomqulixon ashtarxoniyning ona boshqa ukasi Nadr Muhammadxon Dinmuhammadxonning Shahrbonubegim ismli sayyida xotinidan dunyoga kelgan. Bu haqidagi fikrlarimizni biron-bir boshqa mavzudagi maqolamizda aks ettirishga to‘g‘ri keladi.)

“Nodir” hammamizga ma’lum: “noyob”, “kam topiluvchi” ma’nosini beradi. “Nadr” degani esa tortiq, bag‘ishlov kabi ma’nolarni bildiradi. Ko‘rayotganimizdek, “Nodir” va “Nadr” nomi o‘rtasida yer bilan osmoncha farq bor.

Xulosa qilib aytganimizda, Nadr devonbegi qurdirgan me’moriy obidalar peshtoqlariga ul zotning ismi “Nadr devonbegi” shaklida to‘g‘ri yozilishini istaymiz, ya’ni, hozirgi va kelajak avlodimizni savodsizlik botqog‘ida qoldirmaslikni talab qilamiz.

Qulbobo Ko‘kaltosh madrasasi
muzeylik da’vosini qila oladimi?
Ikkinchi maqola

Bizni o‘yga botiruvchi ikkinchi holat Labi hovuz bo‘yidagi Qulbobo Ko‘kaltosh (Ko‘kaldosh) madrasasining muzey sifatida atala olishlik yo olmaslik masalasidir. Madrasa ichiga kiraverishda ko‘zingiz dastlab shu kunlarimizda yaratilgan palak, so‘zana kabi amaliy san’at namunalariga tushadi. Yo‘q, ular muzey ashyosi sifatida qo‘yilgan emas, balki sotish uchun magazin mollari o‘rnida joy olgan. Muzey tomoshabini sifatida darhol ko‘nglingizga keladigani “nahotki bu matohlarni sotish uchun shu atrofda biron-bir do‘kon topilmagan ekan” qabilidagi fikrlar bo‘ladi. Axir Ko‘kaltosh madrasasi o‘tgan besh yuz yil davomida yurtimizda ma’rifat nurini sochib turgan ta’lim tizimi maskani bo‘lgani uchun ana shu mavzuni yorituvchi muzey sifatida faoliyat ko‘rsatishi kerak emasmi?

Maliho Samarqandiy, Ziyo Sadr kabi olimlar yozishicha, o‘tgan besh yuz yil mobaynida yurtimizdan tashqari Hindiston, Afg‘oniston, Eron va Rossiya, Turkmaniston, Kavkaz kabi o‘lkalarning ilm talab ziyolilari Qulbobo Ko‘kaltosh madrasasida ta’lim olishgan.

Bu yil yozida madrasa-muzeyni ko‘rishga bordim va kiraverishdagi mazkur do‘kondan o‘tib, ichkariga qadam qo‘yarkanman “bu yer muzey, shuning uchun madrasa imoratidan tashqari muzeylikka doir boshqa biron ashyo ham bormi?” deb so‘radim. “Ha, huv ana, madrasa to‘ridagi hujrada Sadriddin Ayniy muzeyi bor” deyishdi. Hayratga tushsam-da, xayriyat, shu madrasada ta’lim olgan S.Ayniy hayoti va faoliyatiga bag‘ishlab bir hujra ajratilibdi, dedim quvonib va hujra-muzeyni tomosha qildim.

Hujra-muzeyda ma’rifatparvar, olim va yozuvchi Ziyo Sadr maxdumga bag‘ishlangan ma’lumotlar ham bor ekan. Xursand bo‘ldim, chunki uch yil burun Ziyo Sadrning shaxsiy kutubxonasi tarixini yorituvchi asarini fors tilidan o‘zbekchaga tarjima qilib “Xurshid Davron sayti”da e’lon qilgan edim (Asarni mana bu sahifalarda o‘qishingiz mumkin: Birinchi qism. Ikkinchi qism.)

Ammo afsuski, bu narsa hali Qulbobo Ko‘kaltosh madrasasining muzey deb atalishiga sira yetarli emas, ya’ni muzeyshunoslik qoidalariga zarracha ham javob bera olmaydi.

Ma’lumki, Qulbobo Ko‘kaltosh madrasasi o‘tgan asrning yetmishinchi yillari ta’mirlanib, koshinlar bilan qaytadan bezatilib, peshtoqiga ko‘rsatkich-taxta osib qo‘yildi. O‘tgan asrning saksoninchi yillari o‘rtasida ko‘rganimda shu holat saqlanib, ammo qayta qo‘yilgan koshinlari pishiq bo‘lmagani uchun quyoshdami yo ob-havo ta’siridami nuray boshlagan edi.

To‘rt yil ilgari borsam, o‘sha koshinlar ham butunlay tushib ketibdi. Madrasa kiraverishida qo‘yilgan va Qulbobo Ko‘kaltosh hayoti va faoliyatini yorituvchi taxtacha ham ko‘rinmadi.

Shunday madrasani qurdirgan Qulbobo Ko‘kaltosh Abdullohxon Ikkinchining (1533 – 1598) eng ko‘zga ko‘ringan amirlaridan sanalgan. Qulbobo Ko‘kaltosh haqida u bilan shaxsan tanish bo‘lgan Hasanxoja Nisoriy “Muzakkiri ahbob” (1566) va bu amir huzurida biroz vaqt ishlagan Mutribiy “Tazkirat ush-shuaro” (1605), “Nusxayi zeboyi Jahongir” (1628) tazkiralarida va Abdullohxon Ikkinchining tarixchisi Hofiz Tanish Buxoriy “Sharafnomayi shohiy” (1590) hamda Muhammadyor ibn Arab Qatag‘an “Musaxxir al-bilod” (1611) va eronlik muarrixlar noyob ma’lumotlar berishgan.

Qulbobo Ko‘kaltosh madaniyat va ma’rifatsevar kishi sifatida shoir va musiqachi hamda olim, mudarrislarga homiylik qilgan. Jumladan, 1582 yil Balxda payti Sherozdan kelgan taniqli faylasuf olim Mirzojon Sheroziy va uning shogirdi Yusuf Qorabog‘iyni yaxshi kutib olib, Abdullohxon Balxga kelganida u bilan tanishtiradi va xonga qo‘shib Buxoroga yubortiradi. Shu zayl mazkur olimlar bir umr yurtimizda yashab qolishadi.

Hirotda hokim payti (1588 – 1598) Ulug‘bekning shogirdi Ali Qushchining nevarasi Sobiriy bin Hofiz Kuhakiy Toshkandiy va shu kabi o‘rta osiyolik muallim, qozilarni Hirotga oldirib, ularga ish va mansab beradi.

O‘sha paytda Hirotda shia va sunniylar o‘rtasida nizolar kuchaygan bo‘lib, amir Qulbobo Ko‘kaltosh taassubchi kishilar harakatiga chek qo‘yarkan, qo‘shni eronlik hukmdor va shiya mazhabining o‘sha davrdagi yo‘lboshchilari bilan diplomatik aloqalar o‘rnatib, o‘rta osiyolik hojilar uchun Eron orqali haj va umra ziyoratiga borishga imkoniyatlar yaratib beradi.

Qulbobo Ko‘kaltosh shoirtabiat kishi bo‘lib, o‘z she’rlarida “Muhibbiy” taxallusini qo‘llagan. Mutribiy yozishicha, u Alisher Navoiyga ergashib o‘zbek tilida tazkira ham yaratgan. Muhibbiy she’rlaridan namunalar Nisoriyning “Muzakkiri ahbob” va Mutribiyning “Tazkirat ush-shuaro”, “Nusxayi zeboyi Jahongir” tazkiralarida bizgacha yetib kelgan.

Qulbobo Ko‘kaltosh 1598 yil iyun oyida ikki nafar farzandi bilan birga Abdullohxonning o‘g‘li Abdulmo‘minxon tomonidan qatl etiladi. Bu ma’shum voqeaning sabablari borasida Mutribiy noyob ma’lumotlar yozib qoldirgan va mazkur ayanchli hodisa eronlik tarixchilar asarlarida ham taassuf bilan eslanadi.

Demak, Qulbobo Ko‘kaltoshning o‘zi va uning ziyoli zamondoshlari hayoti, ijodini yoritishga bel bog‘lansa, muzey uchun ashyoviy ko‘rgazmalar soni bir jahon bo‘ladi. Muzeyshunoslarimiz bu ishga astoydil kirishib, yana boshqa muzeychilik hunarlarini ishga solsalar, faqat madrasani qurdirgan Qulbobo Ko‘kaltosh hayotinigina emas, balki, yurtdosh va chet ellik tomoshabinlarga yurtimizning XVI asrdagi ijtimoiy-siyosiy va madaniy hayotini aks ettiruvchi tarixiy eksponatlardan tashqari zamonamizda chop etilgan kitoblar, qadimda chizilib, chet el va yurtimizda bosilgan miniatyura albomlari orqali bizgacha yetib kelgan rasmlar hamda turistlar uchun qiziqarli maxsus kitobchalarni havola etib, bu ziyoratgohni haqiqiy ravishda yana ham ko‘rkam qilardilar.

Manba: Farovon yurt, № 04.25.01.2018