1644–1721 йиллари Ҳиндистонда яшаган Мирзо Бедил ижодида буюк мутафаккир шоиримиз Алишер Навоий асарларидаги ғоя ва фикрлар инъикосининг ҳинд услубидаги ифодасини кўрамиз.
НАВОИЙДАН УЛГУ ОЛГАН БЕДИЛ
Исмоил БЕКЖОНОВ
филология фанлари номзоди
Евгений Бертельс, А. Мирзоев сингари олимлар Бедил томонидан юқори чўққисига олиб чиқилган “сабки ҳиндий” (“сабки Хуросон” ва “сабки Ироқ”дан кейинги) – ҳинд услубининг вужудга келиш ва ривожланишида Амир Хусрав Деҳлавий, Жомий ва Навоий бошлиқ Ҳирот мактаби вакиллари таъсири ҳамда бобурийлар даври шоирларининг ҳиссаси борлигини уқтирадилар. Ҳақиқатан ҳам 1644 – 1721 йиллари Ҳиндистонда яшаган Бедил ижодида буюк мутафаккир шоиримиз Алишер Навоий асарларидаги ғоя ва фикрлар инъикосининг ҳинд услубидаги ифодасини кўрамиз.
Алишер Навоийнинг машҳур “Қаро кўзум…” ғазалидаги мана бу мисра барчамизга яхши таниш.
Таковарингға бағир қонидин ҳино боғла…
Яъни, шоир таковар (жанговар) от устида кетаётган ёрга хитоб қилиб, агар бу нозлардан тилагинг одамлар қонини тўкиш бўлса, душман кўксини ёришга ўргатилган отинг олдига чиқай, туёқлари билан кўкрагимни ёриб, қизлар ҳайитда оёқ-қўлларига ҳино қўйганлари каби, юрак-бағрим қонидан оёқларини қип-қизил рангга бўясин, демоқда. Бедил эса Навоийнинг оригинал ташбеҳли бу фикрини ёр нозининг азалий, ажралмас хусусияти сифатида шундай ривожлантиради:
Ба ҳино рабте надорад рашки истиғнои ноз,
Мениҳи по бар дили пурхуну гулгун мекуни.
(Мазмуни: Ноз-истиғноси рашкининг ҳино ила иши йўқки, Қон тўла юракка қўйиб, оёқ, ани қизил айлайсан.)
Иккинчи мисрадаги гулгун иҳомга эга: 1) қизил; 2) Низомий достонидаги Шириннинг Гулгун номли жанговар (таковар) оти. Энди Бедил ифодасига яна бир бор назар ташлаймиз: Ёр нози истиғноси(ниёзи ёки талаби)нинг рашки (орадан кўтармоқчи бўлган, ёмон кўрган нарсаси) ошиқ юраги бўлиб, ўзи аслида ёр оёғини қип-қизил қилмоқчилиги бир баҳона, чунки уни ҳино билан қизартириш ҳам мумкин.
Энди Бедилнинг етти байтлик яна бир ғазалида келган қуйидаги мисраларга диққат қилинг:
Манзури бутон ҳар кий шавад ҳасраташ аз мост,
Ёр ойина мебинаду об аст дили мо.
(Мазмуни: Санамларга бошқа бировлар ёқиб қолади-ю, ҳасратини биз тортамиз, Ёр ойнага қарайди-ю, бизнинг дилимиз сув бўлади.)
Шоир нима демоқчилигини янада аниқлаштириш зарур. Биринчи мисра мазмуни анъанавий йўсинда айтилмаётган бўлса-да, бирмунча тушунарли – ошиқ ёрини ўзгалардан рашк қилмоқда. Иккинчи мисрадаги об аст (сувдир) дили мо (бизнинг дил) жумласидан эса “юрагимиз қонга ботган” маънолари англашинади.
Адабий анъанага кўра, ёр ҳуснини ойнага солганида, ойнанинг ёр жамолидан ғайирлиги тутиб ёки уялиб, сув – терга ботиши ёки ёр очилиб-сочилиб ойнада ўзини томоша қилаётган пайтни эслаган ошиқнинг ойнадор – ойна ушловчидан ҳам рашк қилиши, ёр жамолини кўрмасин деб, ойнага ҳам рашк қилувчи ошиқнинг (илгари кўзгулар темирдан ясалган) ойнанинг занглашини истаб, унинг сувда қолишини тилаши; ўликнинг оғзига, жони борми-йўқми, деган маънода ойна тутиб, нафас олишини аниқлаш шоирлар томонидан қўлланилган мажозлардандир. Кўпинча шоирлар жомни ойна, ойнани жом, шароб ва майни эса сув (узумини айтмай) ташбеҳига ишлатганлар. Ҳазрат Навоий эса, ёр ва ойна манзарасини тубандагича тасвирлайди:
Кўзгу ҳар дам судур ул рухсори оламсўздин,
Муз анингдекким эрир меҳри жаҳонафрўздин.
Демак, ёрнинг оламни куйдирувчи юзи тафтидан ойна ҳамиша худди жаҳонни куйдирувчи қуёш иссиқлигига чидай олмай эрувчи муз каби сув ҳолатида экан. Албатта, Навоий бу ташбеҳни ойнанинг сув ва муздек ялтираб кўриниш хусусиятлари асосида вужудга келтирган. Бедил ҳам ойнага худди шундай таъриф беради: Ойна об дораду нам ошкор нест (Ойнанинг суви бор, яъни сувли кўринади-ю, аммо нами йўқ.)
Ёр сочларини тараб, ясаб-безантирувчи машшотадан ҳам рашк қилувчи шоир Навоийнинг ушбу байтидан эса Бедил байтининг тўла мазмунини топгандек бўламиз:
Ваҳ, нетиб машшотани оллинда кўргайменки, ёр
Аксидин ғайрат қилурмен, оллида кўзгу кўруб.
Демак, биринчи мисрада ўзгалардан ёрни рашк этиб, ҳасратга ботган ошиқ Бедил иккинчи мисрада, ҳатто ёрнинг кўзгуга тикилишдан ҳам ғайирлиги тутиб, дили сув – қон бўлишини айтаркан, биринчи фикрини кучайтириб кўрсатмоқда. ( — шоирлар ошиқ дилидан оққан қоннинг ёр олдида сувчалик ҳам қадри йўқ маъносида ва суюқлик хусусиятига кўра, қонни “сув” дейдилар) Ахир бу ҳазрат Навоий байтининг бошқача тимсоллар билан форс тилида бедилона ифодаланиши эмасми?
Мазкур ғазалнинг мақтаъси ҳам Навоий ғоясининг бадиий ифодаларини эсимизга солади:
То жунбуши тори нафас афсонатироз аст,
Бедил, ба каманди раги хоб аст дили мо.
(Мазмуни: Нафас тори қимирлаб, айтаркан афсона, Бедил, жон томирига асирдир дилимиз.)
Бу ердаги раги хоб “уйқу, яъни жон томири” дегани бўлиб, жон томирига урилса, одамнинг беҳуш бўлиши, ҳатто ўлишини ёки бу беҳушликни “ўлик уйқуси” дейишларини ҳам биламиз. Бедил бу байтда шундай маънони англатмоқда: Токим нафас тори (биз кечираётган ҳаёт) қимирлаганича афсона (ҳар хил ҳодисаларни) сўзлаб (юзага чиқариб) тураркан, Бедил, дилимиз жон томири домига тушган (шуларга алаҳсиб, ақлимиз беҳуш, афсунланган) ҳолда тураверади (ёки ҳар хил гаплар билан бизни алдашади ва шу билан бор ҳақиқатни англамай, умримиз ўтиб кетаверади).
Кўринаётирки, бу байт ҳам ҳазрат Навоий сўзлари билан ҳамоҳангдир:
Шоми ҳажрим шарҳи элни бехуд этса не ажаб,
Уйқу келтирмакдурур хосияти афсонанинг…
Ёки:
Шоми ҳажрим шарҳин эл афсона қилди, оҳким,
Уйқуга солғон қаро бахтимни бу афсонадур.
(Шоми ҳажр – айрилиқнинг қора туни, бу ерда уйқуга таносиб сифатида келмоқда – И.Б. )
Хулоса қилиб айтганда, асосан форс шеъриятининг “сабки ҳиндий” услубида ижод қилган Мирзо Бедил амир Алишер Навоийнинг туркий шеъриятидан ҳам илҳом олиб, навоийёна улгу асосида бедилона намуналар яратган.
Манба: «Ўзбекистон адабиёти ва санъати» газетаси
МИРЗО БEДИЛ
АСАРЛАРИДАН НАМУНАЛАР
Мирзо Абдулқодир Бедил (1644 — 1721) — қиёси йўқ шоир, мутафаккир ва жамиятшунос олим, ўзига хос файласуфона қарашлар соҳиби бўлган инсондир. Асли Шаҳрисабзнинг барлос уруғидан бўлган шоирнинг ота-боболари Ҳиндистонга кўчиб бориб, ўша ерда турғун яшаб қолишган. Ҳиндистоннинг Азимобод шаҳри яқинидаги Патнада 1644 йилда ҳарбий хизматчи оиласида таваллуд топган Бедил 1720 йилнинг 5 декабрида Деҳлида вафот этади.
Отасидан етим қолган Абдулқодир онасининг қўлида тарбияланади. Унинг билим олишга бўлган чанқоқлигини сезган амакиси Мирзо Қаландар билан тоғаси Мирзо Зарифнинг яқиндан ёрдами туфайли саводини оширади, араб тили грамматикасини, ҳинд ва урду тилларини, сўфиёна қарашларни ўзлаштиради. Унинг тинимсиз интилишлари ва изланишлари ҳатто ўн ёшида ёзган илк рубоийларида яққол сезилиб, атрофидагиларни ҳайратга солади. Олтмиш ёшга борганида ёзган «Чор унсур» асарида ўзининг ҳаётига, таржимаи ҳолига ва дунёқарашига оид фикрларини баён қилган.
Йигирма ёшида биринчи марта шеърларини жамлаган Бедил умри давомида кўп йўлларни босиб ўтди. Халқ ҳаётини яқиндан ўрганди, замон эврилишлари ва мунофиқликларини кўрди, буларни ўз ижодида акс эттиришга, инсонларни доимо юксакликда, иттифоқлик ва меҳр-мурувватлиликда бўлишга чақирди, бу туйғуларни гоҳ ошкор, гоҳ кинояли, гоҳ ташбеҳлар воситасида қалбларга етказишга ҳаракат қилди…
Ниҳоятда сермаҳсул, тинмас ва изланувчан шоир бўлган Бедил катта мерос қолдирди. Унинг «Куллиёт»ига киритилган асарларининг ўзи 130 минг мисра шеър ва 50 босма тобоқдан ортиқ насрни ташкил этади. «Тилсими ҳайрат», «Таркибот ва таржеот», «Муҳити аъзам», «Тури маърифат», «Ишорат ва ҳикоят», «Руқаъот», «Чор унсур», «Ирфон», «Нукот», «Ғазалиёт», «Рубоиёт» каби бир қанча асарлари мавжуд.
Энг долзарб жанр ҳисобланган рубоийлар ёзишда ҳам Мирзо Бедил катта меҳнат қилди. Унинг 3861 рубоий ёзиб қолдирганини айтадилар.
Форс-тожик мумтоз шеъриятида Бедилнинг ўзигагина хос бўлган, заррада олам маъносини беришга интилган ва бунга кўпинча эришган шоирнинг кўпгина асарлари ҳар ўқилганида янги қирраларини кўрсатаверади, янгидан кашф этилаверади. Халқимизнинг бу буюк ватандошимизга бўлган меҳрини унга берилган «Абулмаоний» — «Маънолар отаси» деган фахрли лақабининг ўзи ҳам кўрсатиб турибди.
ҒАЗАЛЛАР
* * *
Бўлибдир ғамга ошён маскани дил,
Шу боис ғам келур, сўрсам: қани, дил?
Кўзим мақсуди васлингу, қани кўз,
Дилим ёди ғаминг, аммо қани дил?
Адашган корвонга қўнғироқчам,
На куйлар куйламасдан нолани дил?
Киши йўқдир кишига зору муҳтож,
Вале дил тутганидир домани дил.
Қадам қўйганда хоки турбатимга
Бўл огоҳким, оёғинг босгани дил.
Агарчи сувратим Бедилдир, аммо
Қилур бошдин-оёқ ашким мани дил.
* * *
Заҳм ўлди яна чашми пуроб ўлди, бизим дил,
Рангин қадаҳ ичра қон шароб ўлди, бизим дил.
Гулбоғу чаман фаслида тош ўлса у кўнгил,
Дашт узра ғубор ўлсада, об ўлди, бизим дил.
Васл анжумани ичра ҳаё жом бўлибдур,
Об ўлса агар бодаи ноб ўлди, бизим дил.
Не ҳосил, аё нола, бул оташ нафасингдан,
Қон бўл, сени деб бўйла кабоб ўлди, бизим дил.
Бир чашмаку тўфони хаёл ичра бу олам,
Бедил, на илож, эмди сароб ўлди, бизим дил.
* * *
Паришон хотирим деб ғам яралмиш,
Яна чашмим туфайли нам яралмиш.
Қилур мавж гавҳару оина жавҳар,
Ажаб, беорзу дил кам яралмиш.
Атарлар ғунча поймолини гул деб,
Не ҳол, шодлик аро мотам яралмиш.
Сабо тўзғитгудек бир кафт тупроқ
Қўшилгач қон ила, одам яралмиш.
Қошимга келса гар фармони таслим,
Эгилгум, қошим асли хам яралмиш.
Агар хешлик учун пайдо бу олам,
Менинг кўнглимга кўнглим ҳам яралмиш.
Дилнинг дардига йўқдир чора, Бедил,
Бўлиб соҳибмуҳр Ҳотам яралмиш.
Эркин Воҳидов таржималари
* * *
Ишқ доғи каби нурга ниқобдир, юрагим,
Ойина каби дард ила софдир, юрагим.
Ҳар лаҳза бир ухлаб яна тез уйғонадур,
Ҳар дам иши роҳат ва азобдир, юрагим.
Мавжланганидан ким ани сарчашма демиш,
Сарчашма эмас, асли саробдир, юрагим.
Паймонаси лим тўлди бўлиб пайдо шаҳд,
Мулкингда умрдоши ҳубобдир, юрагим.
Кел!.. Ўт бер, алангамни томоша айла,
Лов ёнмаса, умри не ҳисобдир, юрагим.
Сен сўрадинг, бердим юлиб кўксимдан,
Лаълинг бу савол, унга жавобдир, юрагим.
Шабнам каби сув оламидандир гоҳи,
Гоҳ мисли қадаҳ ичра шаробдир, юрагим.
Умрим неча дам? Тинмай урар билмакка,
Чин касби саноқ, кори ҳисобдир, юрагим.
Умримни хаёл этсам, ҳеч йўқдир самари,
Ёнғин нафасим, шунга кабобдир, юрагим.
Кўз-кўз қиладир дарё пуфакларни неча,
Васл кўзгусиман, аммо ҳижобдир, юрагим.
Тош ойинаву, томчи гуҳар бўлди, бироқ
Афсус, ҳамон хонахаробдир юрагим.
Минг томир ила чирмади ғафлат, гарчи,
Бедил, неча ҳикматга китобдир, юрагим.
* * *
Ёд этиб шавқингни, синган хаста диллар шоддир,
Шиша дилларга бу чил-чиллар муборакбоддир.
Оҳ ва кўз ёшим эгиз, мен бир ажиб миробман,
Шу шамол, бу сув билан дард боғларим ободдир.
Ғафлат ичра мен ҳаётни меҳрибон билдим ғалат,
Ҳар дамим қўш тиғли ханжар, умр эса жаллоддир.
Ҳайратим оғзи метин, юмшоқдир ундан тоштухум,
Фолбоқар ойнам синиб, бунданки у зурёддир.
Умр қушим парвози тинди шиша кўнглим ичра, оҳ,
Тип-тиниқ ушбу қафаснинг соҳиби сайёддир.
Зору муҳтожмиз агарчи, биз қаноат бир-ла бой,
Ташна дил қонғайму ҳеч, дунё саробободдир.
Бўлди булбул нозга тутқун, ҳолбуки, бир урса пар,
Кўркиданмас гул, ўзидан ҳам ўзи озоддир
Ақлу ҳуш жоми синиқ, ундан саломатлик оқар,
Телбалик роҳат яратмакда ажиб устоддир.
Васл оқшомида исфандлар не хуш чарсиллади,
Ишқни мадҳ айлаб куйибдурман, бу — бир исботдир.
Кўп улуғ тушларга лоқайдмиз, нечунким, ўнгда ҳам
Ухлагудек дамда бир дунё, ахир, бунёддир.
Биз Хито — нақш ўлкасин кезсак, оёқнинг излари
Мўйқаламдир гўё, сурган ажиб Беҳзоддир.
Сурмалар бахтлар қаросиндан нишон киприкдаги,
Ишқни кокиллар сезиб тўлғанди — жим фарёддир.
Кекса бу жонимни ковлаб, бахт йўлин очдим, не бахт
Қомати ёй, чунки Бедил, тешаи Фарҳоддир.
* * *
Токи чаман томонидан бўйи баҳор етиб келар,
Ўзни нетиб ёд этайин, номаи ёр, етиб келар.
Икки кўзу битта лабин жуфт этадир қаддима ёр,
Тўрт беадаб рақам билан минг ифтихор, етиб келар.
Шодлигу ғам доғларини масхара қилгали кулиб,
Бағрида доғ, ханда қилиб, у лолазор, етиб келар.
Очдим аза, йўқолди йўл дашти адам қучоғида,
Тонг, ёритиш учун йўлим, сийнафигор, етиб келар.
Куйди юрак сипанд бўлиб, чиқди нафас баланд бўлиб,
Сен йўнилиб, сўнгра қўлим сенга, дутор, етиб келар.
Жим ўқигил бу маърифат китобини, аё, азиз,
Қилсанг овозингни баланд, бошинга дор, етиб келар.
Танг бу тириклик ичра халқ юпанди сўзу соз билан,
Йўқ эса ҳар нафасда бу дилга фишор1, етиб келар.
Шодлигу бахтимизга қўл етмаги кўп қийин бизим,
Чиқса агар хумордан у, тағин хумор, етиб келар.
Дағдаға қилма қудрату ҳусну тароватингни ҳеч,
Тонггача шаъм сўнар, ахир, фахрингга ор, етиб келар.
Синган оёқ қачонгача ҳақталабин қилар адо,
Икки кўзим юзимга, оҳ, топиб мадор, етиб келар.
Оҳи ҳазини қақратиб қўйса азизлар лабини,
Беринг хабар, ёш тўкибон Бедили зор, етиб келар.
* * *
Кўзларингга, тенгсизим, бўлсин фидо майхоналар,
Гоҳ қуриб, гоҳ тўлғуси имонг билан паймоналар.
Ошиқ ўз қалбини ёқмоқ пайти чақмоқ олди ўт —
Шаъм аланга олгани пайт куйдилар парвоналар.
Ишқ-жунун саҳросида эсди довуллар айланиб,
Сочларин бир ҳилпиратсинлар дебон девоналар.
Ишқимизнинг қадри йўқдилдан чиқиб бўлган баён,
Бой бериб ганжин, ҳувиллаб қолдилар вайроналар.
Меҳримиз берди оловга бир тароқдўконларин,
Сочларин қандоқ тарар энди бизим жононалар?!
Шаъмга дил дардимни айтиб турганим пайт келдию,
Уйқу ухлаб қолди, тинглаб тонггача афсоналар.
Қаҳр қаҳ-қаҳлаб тишин қайрар ҳасадинг бетида,
Сабр этар тишсиз қилич жим-жит, бўлиб мардоналар.
Номувофиқ бўлса аҳли анжуман бўлгай хароб,
Жам эмаслиқдан сочилгайлар бошоқдан доналар.
Шарми бўлса, бир-бировга кўз олайтирмасди эл,
Суқ кириб, шатранж ўйин майдони бўлди хоналар.
Токи бор имкони, Бедил, қил замон аҳлини тарк,
Тутмагай одамни дўст ҳеч бу ҳаёбегоналар.
* * *
Зор қанот қоқсамки, бехудлик аён, бўлғусидир,
Бу билан исён эмас, ҳолим баён, бўлғусидир.
Бир қадам ҳам беҳуда кетмас агар ҳуш изласак,
Йўқса, тош, ғафлат босиб, биздан нишон, бўлғусидир.
Бўл фақир сен хокисорлик бирла, охир бир куни
Бир ҳовуч хокингга ел тахтиравон, бўлғусидир.
Гар худосизларга қолса ушбу уммонлар куни,
Парчаланган барча елкан, кема қон, бўлғусидир.
Ваҳму туҳмат ғам балоси бирла ҳар кўк барҳаёт,
Болу парнинг кўлкаси тоғ деб гумон, бўлғусидир.
Қанчалик ҳуркитмангиз, бахт қушлари мижжамдадир,
Минг қанот бир кипригим ичра ниҳон, бўлғусидир.
Гар аён айлай десам ожизлигим, ожиз тилим,
Кўзларим фарёд чекар, бу не фиғон, бўлғусидир.
Авжланиб ваҳшатли суҳбат бўлди ҳар тил бир олов,
Аҳли корвон ёққан ўт ҳам корвон бўлғусидир.
Мангу бир роҳат шудир, жаъм бўлса уммид-ихтиёр,
Тўпласа қуш парларин гар, ошён, бўлғусидир.
Ҳар недан кечмаюса, Бедил, арзигайдир ҳақ йўли,
Бир юкинг бўлса бу йўлда минг довон, бўлғусидир.
* * *
Эй фазлу камолоти аёнлар ва ниҳонлар,
Мани нафас маҳв этади, сўзни — забонлар.
Тузмакчи эдим шода қилиб гавҳари васлинг,
Шарт узди нафас торини ёнган у фиғонлар.
Хок бўлди, бироқ бўлмади ҳеч маҳрами дийдор,
Кўз кўзгусига тўлди шу боиски тўзонлар.
Ёҳу дея тўкмакчи эдим ўзни қадаҳга,
Лов ёнди нафас, қайнадилар қалбдаги қонлар.
Саждангни кўриб шиддат ила тўхтаган ўқман,
Отган эдилар, ҳолбуки қудратли камонлар.
Ҳар мўй бўлиб тил сенинг васфингни ўқир шод,
Ҳар ҳарфинг ила хатту савод чиққан ҳамонлар.
Йўқлик чангининг тошқинимиз, оби бақомас,
Сув лойқасимиз, бизни дегиш* олгани онлар.
Майдон уза не тилни тилиб елди қалам, айт,
Минг йўртсада у, ноқис эрур барча баёнлар.
Учқун каби осмонга учиб сўндиму билдим,
Кенгликка само зор, фурсатга — замонлар.
Ёнғин нафасинг, Бедил, уни сотса бўлурми,
Ҳайратда қотиб, тахта бўлиб қолди дўконлар.
______________
* Дегиш — кучли сув оқимидан дарё ўнг қирғоғининг мутгасил ўпирилиб туриши.
* * *
Ёниқдил гавҳари ё қатра-қатра ноб, шабнамлар,
Ё кўзёшдек жаҳон сирри ниҳон, ноёб, шабнамлар.
Ки ғафлат зулматин огоҳлик нурига жам қилмас,
Саҳар бедор ёнар милт-милт, ютиб зардоб, шабнамлар.
Қаерга бормайин, кўзёшларим менга ватан бўлди,
Жаҳонни қатралардан айлади селоб, шабнамлар.
Ўзингдан кетма дардингга бўлиб мағрур, кўзим ёши,
Ки сутдек нурларин қилди бу тун маҳтоб, шабнамлар.
Ажабмас кўзёшим бўлса агар жононима манзур,
Не янглиғ, оҳ, чарақлар, кўрса гар офтоб, шабнамлар.
Тизилди минглаган кўз гавҳари рухсори ойимга,
Қаторлашган каби гулбарг уза шаффоф, шабнамлар.
Зулумот пардасин олғай сиғиб ҳадди, улардан тонг,
Мени дилхастани қилғай батар бетоб, шабнамлар.
Юзи гуллар висолида кўринмас бахт нишони ҳеч,
Шу боис лолалар бағридадир хуноб, шабнамлар.
Заифлик тавқи бўйнимда, ки юксакликка дахлим йўқ,
Оёқ остида минг юлдуз каби сероб, шабнамлар.
* * *
Сенсиз ташланса боғга, кўзёшли нигоҳ, сувда,
Мен бир ойина янглиғ… қолган каби боғ, сувда.
Ҳуснингдан ҳижоб айлаб кўзгу бўлмасам бўлмас,
Қуёшга боқиб бўлмас ул бўлмаса, оҳ, сувда.
Инжу-инжу тер терлар баҳор тонги чаманда,
Ютиб барин бош эгган гуллар бегуноҳ, сувда.
Табассум қилганигда ўғрилар кўрди лаълинг,
Лаълинг — Зуҳро, қўл етмас, шундан жигар доғ, сувда.
Эй омонлик истаган, олдингдадир минг офат,
Соҳилда ўт ловуллар, кемангчи қироғ — сувда.
Оламнинг ҳар ашёси бир дилга дўнсам дейди,
Ҳар қатра орзу айлар бир кун дур бўлмоғ, сувда.
Дунёдир чексиз уммон, дуррин жунбушда излар,
Билмаски дур ўзинда, билмаски дур, оҳ, сувда.
Истарсан даҳр ичинда лочин мисоли парвоз,
Кеч бу ҳавасдан, ғофил, сен бўккан бир зоғ, сувда.
Шарм аҳлининг фарёди келмакда қулоғингга,
Ниқоблари йиртилган пуфакдир, андоғ, сувда.
Руҳни ўлимдан ўзга поклантиргувчи йўкдир,
Шундан юлдузлар милт-милт, шундандир сабоҳ, сувда.
Надомат бирла терлаб бормоқдадирмиз олдга,
Мисли сувдек гоҳ ерда, мисли тўлқин гоҳ, сувда.
Ғафлат аҳли беқарор, феълинда ҳеч сабот йўқ,
Мисли шаъм толесидек алангада, ёғ, сувда.
Бедил, сени ўйламай ишққа ғарқ икки дунё,
Ким ҳам қайғурар тузни чўкиб борар чоғ, сувда.
* * *
Шарҳ этиб мавж борлиғин, дарёда туғён, ҳар нафас,
Жам руҳим фош, гўиё қўйнимда райҳон, ҳар нафас.
Чиқса гар қандай довон йўлингда, шарт ўтмак ошиб,
Айласин эртангни бу кун, майли, пайҳон, ҳар нафас.
Матлабингга етмаганлик дардидан сен тўкма ёш,
Тўксанг ҳам ҳаттоки тер, хижлатда, ул қон, ҳар нафас.
Ушбу борлиқ бир китоб, сен айла банд шерозасин,
Тонгга боқ, йўқликни жам айлади ҳар он, ҳар нафас.
Дард эрур ишқ, оташинда бир бўлак иксир бор,
Сен бу ўтда, борлиғим, бошдан-оёқ ён, ҳар нафас.
Сенга қурбон хоклар гар чексам оҳ, тўзғиб кетар,
Бир оёқ боссам фиғон тортгувчи минг жон, ҳар нафас.
Ўз-ўзингдин қилмайин ваҳм, журъат эт, ўтгил кечиб,
Сен ўзингга сен ўзингсан мисли уммон, ҳар нафас.
Гулларидан парларимга нусха гар олмас эсам,
Устидан учмоққа қўймас ушбу бўстон, ҳар нафас.
Беватан мажнун эрурман, бўлмишам саҳро аро,
Оҳуларнинг кўзи ичра зору сарсон, ҳар нафас.
Бор назокат, бор сеҳр биллур қадаҳ ичра ниҳон,
Қўй, халал берма тамошоларга, мужтон, ҳар нафас.
Дўндирар ўз кулфатин толега, Бедил, аҳли дард.
Сурма қилгум сенга дилдоғимни, жонон, ҳар нафас.
* * *
Ики кўз гаҳарингдан ком олурман,
Ики дунёга жуфт бодом олурман.
Гадодирман ғаразсиз, шафқатингдан
Ялинмасдан тилиб, инъом олурман.
Сенинг базмингда ухлабман, бу ҳам бахт,
Оёқ қўй бошима, илҳом олурман.
Бўлиб мажнун машрабларга улфат,
Урарман тошга шиша, жом олурман.
Мусаффолик ҳар қатра терингдан
Саҳар шабнам каби андом олурман.
Айиқ нафсимни боғлаб, овлаб анқо,
Охир мен хомхаёл деб ном олурман.
Садоқат ва меҳр майдони ичра
Шаҳид бўлдим, абад… ором олурман.
Аёнсан, ҳеч қиё боқмайди олам,
Хавотир бундан ҳар айём олурман.
Солиб, Бедил, ўзимни билмаганга,
Ҳама васл истаса, пайғом олурман.
* * *
Кибр ила мардлик ғурурин юки барҳам бўлғуси,
Токи манманлик зиёд, шарму ҳаё кам бўлғуси.
Хом сут эмган, на илож, эл оғзига тутманг элак,
Мулзам этмак истаганлар элни, мулзам бўлғуси.
Ўтди айём, этмагай ор энди халқтақлиддан,
Сал қўйиб берсангчи, ҳар тош Исо, Марям бўлғуси.
Ниш урар мажнун хаёл, илдиз ёйиб найранг қилар,
Тортса бош буғдой агар жаннатдан, одам бўлғуси.
Шаъм ёниб куймак билан ҳам равшану ҳам доғдир,
Дилда ҳам шодлик ва ғам, тўй ҳамда мотам бўлғуси.
Изламанг ишқни қуруқ гап — сўздан ҳеч, огоҳ бўлинг,
Бирга туғён қилса жуфт дил, икки олам бўлғуси.
Тенг тарозудир адолат, эй фақир, қўл урмағил,
Ҳурматингга оғса бир ён, неъмати кам бўлғуси.
Мисли тасбиҳ шодасиман, кечса бир донам агар,
Бошқадонам ўтмагининг навбати ҳам бўлғуси.
Феъли поклар хислатин ўзгартар, айнитмас фано,
Пахта ҳам куйгач, жароҳатларга марҳам бўлғуси.
Ишқ аро дийдор ҳаёси бунчалар залворлидир,
Кўзлар очилган заҳоти, мижжалар хам бўлғуси.
Кўп ғанимат англабон гул васлини тонг дастидан,
Барча шабнам дод чекиб, кўз ёш каби нам бўлғуси.
Ҳақ-адолатдан кечиб, нафс йўлига кирган киши
Беҳуда ичган қасам бир кун келиб сам* бўлғуси.
Тиймасанг тилни, замон маддоҳларининг мадҳидек,
Бир совуқ ел тарзида, Бедил, сўзинг жам бўлғуси.
__________
*С а м — заҳар.
* * *
Жунун айт, қайдасан, вайрона қайда,
Қуруқ чўпман, бир оташхона, қайда.
Чарақлатдинг, ки, зорларнинг чароғин,
Қани, кул бўлғучи парвона, қайда.
Уялдинг ўзгадан, қўрқдинг ўзингдан,
Ўзингдан кеч… кейин бегона, қайда.
Қуруқ довруқ таратмиш ваҳм — чўпчак,
Ўзинг афсонасан, афсона, қайда.
Жаҳондир бир юмуртқа, мағз—ўзинда
Ани излашга ўзга хона, қайда.
Қафас кўксимда бир қуш бор, илож не,
Юракдан сув тутарман, дона, қайда.
Ўйингда манзилу, Бедил, йўлинг йўқ.
Хаёл қил, Каъбаю бутхона, қайда.
* * *
Фоний бўлсамда бақо, шул ердадир,
Бахту кулфат мутлақо, шул ердадир.
Ўз дилимни тарк этиб кетгум қаён,
Бор умид: бор муддао, шул ердадир.
Ғам матоимдир, дўконим саждагоҳ,
Кетма саргардон, зиё, шул ердадир.
Бўлма ғофил йўлларингнинг чангидан,
Кўзларимга тўтиё, шул ердадир.
Ғунча дилни этма тарк, энг хушчирой,
Энг муаттар ошно, шул ердадир.
Покдил, хуррам яша борлиқ аро,
Гарчи ҳусни бевафо, шул ердадир.
Йўқ бунингдек фазлу нуқсон, изла минг,
Минг саодат, минг бало, шул ердадир.
Тонг ели тўзғитди хок… сен беҳуда
Бўлмагил мағрур, ҳаво, шул ердадир.
Зорман, дийдорга элтар корвон,
Қўнғироғидан садо, шул ердадир.
Кетди дўстлар, ўп оёғи изларин,
Ассалому алвидо, шул ердадир.
Етгали васлингга Бедил дод этар,
Додига етгил, нидо, шул ердадир.
Матназар Абдулҳаким таржималари
* * *
Ойина каби неча табу тобдир дилимиз,
Чун доғи жунун шуъланиқобдир, дилимиз.
Кўзгу каби бир умр хаёл базми ичинда
Ҳасрат кўзида бир мижа хобдир, дилимиз.
Бизмиз ва нафас мавжи фирибгардиру ботил,
Сарчашма* демангизки саробдир, дилимиз.
Паймонамиз тўлгуси ўшал лаҳзаки шодмиз,
Базмингда бир ҳамзарфи* ҳубобдир, дилимиз.
Оташ қўю бетоблигимизни кузатиб тур,
Куймакдин уза охир не бобдир, дилимиз.
Лаълинг чу жон олди, кўнгил кетди иликдан*,
Яъники саволингга жавобдир, дилимиз.
Саршор* олов соғарининг журъакашимиз*,
Сув оламида шабнаму софдир, дилимиз.
Недур бу нафас сўнги — саранжоми ниҳоят?
Бир умр тамомила ҳисобдир, дилимиз.
Беҳосил уринмак ила ҳасрат самарамиз,
Андоқки нафас куйди кабобдир, дилимиз.
Дарёки ҳубоб* бирла неча жилва сотарди,
Васл оинасимиз, ҳижобдир*, дилимиз.
Юз тош ўлиб ойина — ул юз қатра гуҳардир,
Афсуски ҳамон хонахаробдир, дилимиз.
Афсонанигордир то нафас торида титроқ,
Бедил, бу каманд домида хобдир, дилимиз.
________
* cарчашма — булоқбоши;
* ҳамзарф — идишдош, ҳамтовоқ;
* илик— қўл;
* саршор —лиммо-лим;
* журъакаш — қултиллатиб ичувчи;
* ҳубоб — сув юзидаги қўнғироқчалар, пуфакчалар (кўпик);
* ҳижоб —парда, тўсиқ, чиммат.
* * *
«Ул» демагимиз ҳам, мену ҳам сенга зарурдир,
Андиша қилиб юрма. У бул ўртада йўқдир.
Танҳизу* кадар* ойинаси, айт, нечук ўй бу?
Қай ерда бутун* мунфаил* ўлмишки, зуҳурдир*.
Афсоналаринг тутди ҳақиқатни билишдан,
Ғафлат ва жаҳолат асари — оташи Турдир.
Ёрлар, мени мажҳулнинг* талошидан қулингиз,
Ул мен ила, мен — дарбадар, оҳ, бу не шуурдир?
Ижод чамани субҳидами бирла қувонманг,
Зеро бу табассум уйи ҳангомаси шўрдир.
Ёрлар дами совуқлигини неча яширдик,
Дандонники совуқ урадир, ўртаси ўрдир.
Шахсдан неча тимсол ила сен топма тасалли,
Ранж чекмаса сайқалда агар, ойина кўрдир.
Хомуш эса ким — бош ила барг анда саломат,
Ҳар гаҳ агар тил бол ёзадир, ёнида мўрдир*.
Кўп кибр нечун? Неча бу таҳқиқу бу тақлид?
Бул ҳаммаси ҳеч ҳосили йўқ ишқи ғаюрдир.
Бедил, сенга йўл топмадик ҳеч кавну маконда,
Ойина сароб эрдики, тимсолинг чуқурдир.
_____________
* танҳиз — поклик, софлик;
* кадар, кудурат — хиралик, тийралик;
* бутун — яширин;
* мунфаил — хижолат, шармисор;
* зуҳур — ошкора;
* мажҳул — эътиборсиз;
* мўр — чумоли.
Асқар Маҳкам таржималари
* * *
Қазо бош хатига уфқнингки қайси кун рақам урди,
Дедим: не манглайимга ёзилибдурки, қалам урди.
Оловдаги тақа нафасидан сиз ғофил ўлмангиз,
Қадамига, ки шамнинг бош то базм ичра қадам урди.
Нигоҳингга сенинг зулф сингари қаттиқтегиб қайтдим,
Бу боғ фаввораси ғалвирга мисли бир алам урди.
Бу шодлик сози иқбол мажлисида бўлди чилпарчин,
Таниш жомни фалакда Жам бошига чинданам урди.
Аҳли дарвеш шоҳи бўлган бу хийра бизнинг нигоҳким,
Ҳаққоний кўз ўнги пайдоси — гардларга ҳашам урди.
Ҳеч такаллуфларга мастлар заҳматин бермагил, воиз,
Жом лаби истамас демакники, майдан қасам урди.
Юз шукрки, тонг каби ҳеч қилмадик исрофчилик биз,
Гарчи бизда ҳам нафас бор, лек оинага кам урди.
Жаҳонда бор ажиб уйқу, не ҳосилдир лекин бундан?
Қилди шундай дил жунун, то нафасники адам урди.
Фарёд-эй, бу дилга бир топингани йўл тополмасмиз,
Ҳама кўр эшигида, бошини дайру ҳарам урди.
Сомонидан ҳубобимнинг бўлибди жиққа ҳўл иқбол,
То кўс шуҳрат учун янграрки, бил, уятда нам урди.
Не роҳат деб дамидан пирни киприк боғлайин, ё Раб,
У девор гўшаси бесоядир, қийшайди — хам урди.
Надоматдан, Бедил, мужгонларингдан ўқни ёғдиргил,
Этагингдан тутай деб истаганлар қўлни ҳам урди.
* * *
Амал найранги бир гули бақо бўлди,
Баҳор умидлари чин муддао бўлди.
Эмас бизга эътибор маҳрами у кас,
Оинамиз хаёли бериё бўлди.
Ҳама жойда ҳайрат наво ёндирадир,
Оинамиз ва акси бир наво бўлди.
Шодман, чунки менинг шаҳид ғариблардан
Захмнинг кулганику, хунбаҳо бўлди.
Оёғинг остига шундоқ тўкканим қон —
Ҳайратлардан ўзи поймол хино бўлди.
У рангни мен ошкоро излаган эдим,
Ғунчани пардадек тўсган ҳаё бўлди.
Бўлмади исботи таҳқиқнинг дилим ҳам,
Оина ўз акси билан ошно бўлди.
Бўлиб жилванг маҳрами гар юролмадим,
Нигоҳинг қултуми заифнамо бўлди.
Фарёд, бизнинг бисмилломиз файзи ила
Мавждаги бор интилиш норасо бўлди.
Ашкнинг гул сочишида қон иси мавжуд,
Хоки бу тасбиҳимнинг Карбало бўлди,
Бу ҳавас шарҳининг ҳар ҳарфида бордур,
Нимаки менда йўқ, дахли бажо бўлди.
Дунё муродининг бошидан, эй Бедил,
Киши топгинки, дегил: беасо бўлди.
* * *
Агарки дил маҳви муддао айлар,
Мақсудимизничи, дил даво айлар.
Дард тамаъси етса мақсадликка то,
Ҳумоликка ҳар чивин даъво айлар.
Зулфи асрорин унинг маҳв этгани
Гул томири доми муддао айлар.
Гар видо этгум деса ҳирсу ҳавас,
Гавҳарин дил тугуни адо айлар.
Ваҳм занжирин кузатса гар ҳавас,
Ҳама саҳрою тоғни ҳаво айлар.
Касалманд оҳимиз эҳроми бугун
Ҳавомиз гардини асо айлар.
Агар восвос солар бўлса тугунин,
Осуда дил домликни ҳатто, айлар.
Бедилимиз камоли барқ урар гар,
Ой гардишин юддузга ато айлар.
Жонибек Субҳон таржималари
Mirzo Abdulqodir Bedil (1644 — 1721) — qiyosi yo‘q shoir, mutafakkir va jamiyatshunos olim, o‘ziga xos faylasufona qarashlar sohibi bo‘lgan insondir. Asli Shahrisabzning barlos urug‘idan bo‘lgan shoirning ota-bobolari Hindistonga ko‘chib borib, o‘sha yerda turg‘un yashab qolishgan. Hindistonning Azimobod shahri yaqinidagi Patnada 1644 yilda harbiy xizmatchi oilasida tavallud topgan Bedil 1720 yilning 5 dekabrida Dehlida vafot etadi.
NAVOIYDAN ULGU OLGAN BЕDIL
Ismoil BЕKJONOV
filologiya fanlari nomzodi
Yevgeniy Bertels, A. Mirzoyev singari olimlar Bedil tomonidan yuqori cho‘qqisiga olib chiqilgan “sabki hindiy” (“sabki Xuroson” va “sabki Iroq”dan keyingi) – hind uslubining vujudga kelish va rivojlanishida Amir Xusrav Dehlaviy, Jomiy va Navoiy boshliq Hirot maktabi vakillari ta’siri hamda boburiylar davri shoirlarining hissasi borligini uqtiradilar. Haqiqatan ham 1644 – 1721 yillari Hindistonda yashagan Bedil ijodida buyuk mutafakkir shoirimiz Alisher Navoiy asarlaridagi g‘oya va fikrlar in’ikosining hind uslubidagi ifodasini ko‘ramiz.
Alisher Navoiyning mashhur “Qaro ko‘zum…” g‘azalidagi mana bu misra barchamizga yaxshi tanish.
Takovaringg‘a bag‘ir qonidin hino bog‘la…
Ya’ni, shoir takovar (jangovar) ot ustida ketayotgan yorga xitob qilib, agar bu nozlardan tilaging odamlar qonini to‘kish bo‘lsa, dushman ko‘ksini yorishga o‘rgatilgan oting oldiga chiqay, tuyoqlari bilan ko‘kragimni yorib, qizlar hayitda oyoq-qo‘llariga hino qo‘yganlari kabi, yurak-bag‘rim qonidan oyoqlarini qip-qizil rangga bo‘yasin, demoqda. Bedil esa Navoiyning original tashbehli bu fikrini yor nozining azaliy, ajralmas xususiyati sifatida shunday rivojlantiradi:
Ba hino rabte nadorad rashki istig‘noi noz,
Menihi po bar dili purxunu gulgun mekuni.
(Mazmuni: Noz-istig‘nosi rashkining hino ila ishi yo‘qki, Qon to‘la yurakka qo‘yib, oyoq, ani qizil aylaysan.)
Ikkinchi misradagi gulgun ihomga ega: 1) qizil; 2) Nizomiy dostonidagi Shirinning Gulgun nomli jangovar (takovar) oti. Endi Bedil ifodasiga yana bir bor nazar tashlaymiz: Yor nozi istig‘nosi(niyozi yoki talabi)ning rashki (oradan ko‘tarmoqchi bo‘lgan, yomon ko‘rgan narsasi) oshiq yuragi bo‘lib, o‘zi aslida yor oyog‘ini qip-qizil qilmoqchiligi bir bahona, chunki uni hino bilan qizartirish ham mumkin.
Endi Bedilning yetti baytlik yana bir g‘azalida kelgan quyidagi misralarga diqqat qiling:
Manzuri buton har kiy shavad hasratash az most,
Yor oyina mebinadu ob ast dili mo.
(Mazmuni: Sanamlarga boshqa birovlar yoqib qoladi-yu, hasratini biz tortamiz, Yor oynaga qaraydi-yu, bizning dilimiz suv bo‘ladi.)
Shoir nima demoqchiligini yanada aniqlashtirish zarur. Birinchi misra mazmuni an’anaviy yo‘sinda aytilmayotgan bo‘lsa-da, birmuncha tushunarli – oshiq yorini o‘zgalardan rashk qilmoqda. Ikkinchi misradagi ob ast (suvdir) dili mo (bizning dil) jumlasidan esa “yuragimiz qonga botgan” ma’nolari anglashinadi.
Adabiy an’anaga ko‘ra, yor husnini oynaga solganida, oynaning yor jamolidan g‘ayirligi tutib yoki uyalib, suv – terga botishi yoki yor ochilib-sochilib oynada o‘zini tomosha qilayotgan paytni eslagan oshiqning oynador – oyna ushlovchidan ham rashk qilishi, yor jamolini ko‘rmasin deb, oynaga ham rashk qiluvchi oshiqning (ilgari ko‘zgular temirdan yasalgan) oynaning zanglashini istab, uning suvda qolishini tilashi; o‘likning og‘ziga, joni bormi-yo‘qmi, degan ma’noda oyna tutib, nafas olishini aniqlash shoirlar tomonidan qo‘llanilgan majozlardandir. Ko‘pincha shoirlar jomni oyna, oynani jom, sharob va mayni esa suv (uzumini aytmay) tashbehiga ishlatganlar. Hazrat Navoiy esa, yor va oyna manzarasini tubandagicha tasvirlaydi:
Ko‘zgu har dam sudur ul ruxsori olamso‘zdin,
Muz aningdekkim erir mehri jahonafro‘zdin.
Demak, yorning olamni kuydiruvchi yuzi taftidan oyna hamisha xuddi jahonni kuydiruvchi quyosh issiqligiga chiday olmay eruvchi muz kabi suv holatida ekan. Albatta, Navoiy bu tashbehni oynaning suv va muzdek yaltirab ko‘rinish xususiyatlari asosida vujudga keltirgan. Bedil ham oynaga xuddi shunday ta’rif beradi: Oyna ob doradu nam oshkor nest (Oynaning suvi bor, ya’ni suvli ko‘rinadi-yu, ammo nami yo‘q.)
Yor sochlarini tarab, yasab-bezantiruvchi mashshotadan ham rashk qiluvchi shoir Navoiyning ushbu baytidan esa Bedil baytining to‘la mazmunini topgandek bo‘lamiz:
Vah, netib mashshotani ollinda ko‘rgaymenki, yor
Aksidin g‘ayrat qilurmen, ollida ko‘zgu ko‘rub.
Demak, birinchi misrada o‘zgalardan yorni rashk etib, hasratga botgan oshiq Bedil ikkinchi misrada, hatto yorning ko‘zguga tikilishdan ham g‘ayirligi tutib, dili suv – qon bo‘lishini aytarkan, birinchi fikrini kuchaytirib ko‘rsatmoqda. ( — shoirlar oshiq dilidan oqqan qonning yor oldida suvchalik ham qadri yo‘q ma’nosida va suyuqlik xususiyatiga ko‘ra, qonni “suv” deydilar) Axir bu hazrat Navoiy baytining boshqacha timsollar bilan fors tilida bedilona ifodalanishi emasmi?
Mazkur g‘azalning maqta’si ham Navoiy g‘oyasining badiiy ifodalarini esimizga soladi:
To junbushi tori nafas afsonatiroz ast,
Bedil, ba kamandi ragi xob ast dili mo.
(Mazmuni: Nafas tori qimirlab, aytarkan afsona, Bedil, jon tomiriga asirdir dilimiz.)
Bu yerdagi ragi xob “uyqu, ya’ni jon tomiri” degani bo‘lib, jon tomiriga urilsa, odamning behush bo‘lishi, hatto o‘lishini yoki bu behushlikni “o‘lik uyqusi” deyishlarini ham bilamiz. Bedil bu baytda shunday ma’noni anglatmoqda: Tokim nafas tori (biz kechirayotgan hayot) qimirlaganicha afsona (har xil hodisalarni) so‘zlab (yuzaga chiqarib) turarkan, Bedil, dilimiz jon tomiri domiga tushgan (shularga alahsib, aqlimiz behush, afsunlangan) holda turaveradi (yoki har xil gaplar bilan bizni aldashadi va shu bilan bor haqiqatni anglamay, umrimiz o‘tib ketaveradi).
Ko‘rinayotirki, bu bayt ham hazrat Navoiy so‘zlari bilan hamohangdir:
Shomi hajrim sharhi elni bexud etsa ne ajab,
Uyqu keltirmakdurur xosiyati afsonaning…
Yoki:
Shomi hajrim sharhin el afsona qildi, ohkim,
Uyquga solg‘on qaro baxtimni bu afsonadur.
(Shomi hajr – ayriliqning qora tuni, bu yerda uyquga tanosib sifatida kelmoqda – I.B. )
Xulosa qilib aytganda, asosan fors she’riyatining “sabki hindiy” uslubida ijod qilgan Mirzo Bedil amir Alisher Navoiyning turkiy she’riyatidan ham ilhom olib, navoiyyona ulgu asosida bedilona namunalar yaratgan.
Manba: «O‘zbekiston adabiyoti va san’ati» gazetasi
MIRZO BEDIL
ASARLARIDAN NAMUNALAR
Mirzo Abdulqodir Bedil (1644 — 1721) — qiyosi yo‘q shoir, mutafakkir va jamiyatshunos olim, o‘ziga xos faylasufona qarashlar sohibi bo‘lgan insondir. Asli Shahrisabzning barlos urug‘idan bo‘lgan shoirning ota-bobolari Hindistonga ko‘chib borib, o‘sha yerda turg‘un yashab qolishgan. Hindistonning Azimobod shahri yaqinidagi Patnada 1644 yilda harbiy xizmatchi oilasida tavallud topgan Bedil 1720 yilning 5 dekabrida Dehlida vafot etadi.
Otasidan yetim qolgan Abdulqodir onasining qo‘lida tarbiyalanadi. Uning bilim olishga bo‘lgan chanqoqligini sezgan amakisi Mirzo Qalandar bilan tog‘asi Mirzo Zarifning yaqindan yordami tufayli savodini oshiradi, arab tili grammatikasini, hind va urdu tillarini, so‘fiyona qarashlarni o‘zlashtiradi. Uning tinimsiz intilishlari va izlanishlari hatto o‘n yoshida yozgan ilk ruboiylarida yaqqol sezilib, atrofidagilarni hayratga soladi. Oltmish yoshga borganida yozgan “Chor unsur” asarida o‘zining hayotiga, tarjimai holiga va dunyoqarashiga oid fikrlarini bayon qilgan.
Yigirma yoshida birinchi marta she’rlarini jamlagan Bedil umri davomida ko‘p yo‘llarni bosib o‘tdi. Xalq hayotini yaqindan o‘rgandi, zamon evrilishlari va munofiqliklarini ko‘rdi, bularni o‘z ijodida aks ettirishga, insonlarni doimo yuksaklikda, ittifoqlik va mehr-muruvvatlilikda bo‘lishga chaqirdi, bu tuyg‘ularni goh oshkor, goh kinoyali, goh tashbehlar vositasida qalblarga yetkazishga harakat qildi…
Nihoyatda sermahsul, tinmas va izlanuvchan shoir bo‘lgan Bedil katta meros qoldirdi. Uning “Kulliyot”iga kiritilgan asarlarining o‘zi 130 ming misra she’r va 50 bosma toboqdan ortiq nasrni tashkil etadi. “Tilsimi hayrat”, “Tarkibot va tarjeot”, “Muhiti a’zam”, “Turi ma’rifat”, “Ishorat va hikoyat”, “Ruqa’ot”, “Chor unsur”, “Irfon”, “Nukot”, “G‘azaliyot”, “Ruboiyot” kabi bir qancha asarlari mavjud.
Eng dolzarb janr hisoblangan ruboiylar yozishda ham Mirzo Bedil katta mehnat qildi. Uning 3861 ruboiy yozib qoldirganini aytadilar.
Fors-tojik mumtoz she’riyatida Bedilning o‘zigagina xos bo‘lgan, zarrada olam ma’nosini berishga intilgan va bunga ko‘pincha erishgan shoirning ko‘pgina asarlari har o‘qilganida yangi qirralarini ko‘rsataveradi, yangidan kashf etilaveradi. Xalqimizning bu buyuk vatandoshimizga bo‘lgan mehrini unga berilgan “Abulmaoniy” — “Ma’nolar otasi” degan faxrli laqabining o‘zi ham ko‘rsatib turibdi.
G‘AZALLAR
* * *
Bo‘libdir g‘amga oshyon maskani dil,
Shu bois g‘am kelur, so‘rsam: qani, dil?
Ko‘zim maqsudi vaslingu, qani ko‘z,
Dilim yodi g‘aming, ammo qani dil?
Adashgan korvonga qo‘ng‘iroqcham,
Na kuylar kuylamasdan nolani dil?
Kishi yo‘qdir kishiga zoru muhtoj,
Vale dil tutganidir domani dil.
Qadam qo‘yganda xoki turbatimga
Bo‘l ogohkim, oyog‘ing bosgani dil.
Agarchi suvratim Bedildir, ammo
Qilur boshdin-oyoq ashkim mani dil.
* * *
Zahm o‘ldi yana chashmi purob o‘ldi, bizim dil,
Rangin qadah ichra qon sharob o‘ldi, bizim dil.
Gulbog‘u chaman faslida tosh o‘lsa u ko‘ngil,
Dasht uzra g‘ubor o‘lsada, ob o‘ldi, bizim dil.
Vasl anjumani ichra hayo jom bo‘libdur,
Ob o‘lsa agar bodai nob o‘ldi, bizim dil.
Ne hosil, ayo nola, bul otash nafasingdan,
Qon bo‘l, seni deb bo‘yla kabob o‘ldi, bizim dil.
Bir chashmaku to‘foni xayol ichra bu olam,
Bedil, na iloj, emdi sarob o‘ldi, bizim dil.
* * *
Parishon xotirim deb g‘am yaralmish,
Yana chashmim tufayli nam yaralmish.
Qilur mavj gavharu oina javhar,
Ajab, beorzu dil kam yaralmish.
Atarlar g‘uncha poymolini gul deb,
Ne hol, shodlik aro motam yaralmish.
Sabo to‘zg‘itgudek bir kaft tuproq
Qo‘shilgach qon ila, odam yaralmish.
Qoshimga kelsa gar farmoni taslim,
Egilgum, qoshim asli xam yaralmish.
Agar xeshlik uchun paydo bu olam,
Mening ko‘nglimga ko‘nglim ham yaralmish.
Dilning dardiga yo‘qdir chora, Bedil,
Bo‘lib sohibmuhr Hotam yaralmish.
Erkin Vohidov tarjimalari
* * *
Ishq dog‘i kabi nurga niqobdir, yuragim,
Oyina kabi dard ila sofdir, yuragim.
Har lahza bir uxlab yana tez uyg‘onadur,
Har dam ishi rohat va azobdir, yuragim.
Mavjlanganidan kim ani sarchashma demish,
Sarchashma emas, asli sarobdir, yuragim.
Paymonasi lim to‘ldi bo‘lib paydo shahd,
Mulkingda umrdoshi hubobdir, yuragim.
Kel!.. O‘t ber, alangamni tomosha ayla,
Lov yonmasa, umri ne hisobdir, yuragim.
Sen so‘rading, berdim yulib ko‘ksimdan,
La’ling bu savol, unga javobdir, yuragim.
Shabnam kabi suv olamidandir gohi,
Goh misli qadah ichra sharobdir, yuragim.
Umrim necha dam? Tinmay urar bilmakka,
Chin kasbi sanoq, kori hisobdir, yuragim.
Umrimni xayol etsam, hech yo‘qdir samari,
Yong‘in nafasim, shunga kabobdir, yuragim.
Ko‘z-ko‘z qiladir daryo pufaklarni necha,
Vasl ko‘zgusiman, ammo hijobdir, yuragim.
Tosh oyinavu, tomchi guhar bo‘ldi, biroq
Afsus, hamon xonaxarobdir yuragim.
Ming tomir ila chirmadi g‘aflat, garchi,
Bedil, necha hikmatga kitobdir, yuragim.
* * *
Yod etib shavqingni, singan xasta dillar shoddir,
Shisha dillarga bu chil-chillar muborakboddir.
Oh va ko‘z yoshim egiz, men bir ajib mirobman,
Shu shamol, bu suv bilan dard bog‘larim oboddir.
G‘aflat ichra men hayotni mehribon bildim g‘alat,
Har damim qo‘sh tig‘li xanjar, umr esa jalloddir.
Hayratim og‘zi metin, yumshoqdir undan toshtuxum,
Folboqar oynam sinib, bundanki u zuryoddir.
Umr qushim parvozi tindi shisha ko‘nglim ichra, oh,
Tip-tiniq ushbu qafasning sohibi sayyoddir.
Zoru muhtojmiz agarchi, biz qanoat bir-la boy,
Tashna dil qong‘aymu hech, dunyo saroboboddir.
Bo‘ldi bulbul nozga tutqun, holbuki, bir ursa par,
Ko‘rkidanmas gul, o‘zidan ham o‘zi ozoddir
Aqlu hush jomi siniq, undan salomatlik oqar,
Telbalik rohat yaratmakda ajib ustoddir.
Vasl oqshomida isfandlar ne xush charsilladi,
Ishqni madh aylab kuyibdurman, bu — bir isbotdir.
Ko‘p ulug‘ tushlarga loqaydmiz, nechunkim, o‘ngda ham
Uxlagudek damda bir dunyo, axir, bunyoddir.
Biz Xito — naqsh o‘lkasin kezsak, oyoqning izlari
Mo‘yqalamdir go‘yo, surgan ajib Behzoddir.
Surmalar baxtlar qarosindan nishon kiprikdagi,
Ishqni kokillar sezib to‘lg‘andi — jim faryoddir.
Keksa bu jonimni kovlab, baxt yo‘lin ochdim, ne baxt
Qomati yoy, chunki Bedil, teshai Farhoddir.
* * *
Toki chaman tomonidan bo‘yi bahor yetib kelar,
O‘zni netib yod etayin, nomai yor, yetib kelar.
Ikki ko‘zu bitta labin juft etadir qaddima yor,
To‘rt beadab raqam bilan ming iftixor, yetib kelar.
Shodligu g‘am dog‘larini masxara qilgali kulib,
Bag‘rida dog‘, xanda qilib, u lolazor, yetib kelar.
Ochdim aza, yo‘qoldi yo‘l dashti adam quchog‘ida,
Tong, yoritish uchun yo‘lim, siynafigor, yetib kelar.
Kuydi yurak sipand bo‘lib, chiqdi nafas baland bo‘lib,
Sen yo‘nilib, so‘ngra qo‘lim senga, dutor, yetib kelar.
Jim o‘qigil bu ma’rifat kitobini, ayo, aziz,
Qilsang ovozingni baland, boshinga dor, yetib kelar.
Tang bu tiriklik ichra xalq yupandi so‘zu soz bilan,
Yo‘q esa har nafasda bu dilga fishor1, yetib kelar.
Shodligu baxtimizga qo‘l yetmagi ko‘p qiyin bizim,
Chiqsa agar xumordan u, tag‘in xumor, yetib kelar.
Dag‘dag‘a qilma qudratu husnu tarovatingni hech,
Tonggacha sha’m so‘nar, axir, faxringga or, yetib kelar.
Singan oyoq qachongacha haqtalabin qilar ado,
Ikki ko‘zim yuzimga, oh, topib mador, yetib kelar.
Ohi hazini qaqratib qo‘ysa azizlar labini,
Bering xabar, yosh to‘kibon Bedili zor, yetib kelar.
* * *
Ko‘zlaringga, tengsizim, bo‘lsin fido mayxonalar,
Goh qurib, goh to‘lg‘usi imong bilan paymonalar.
Oshiq o‘z qalbini yoqmoq payti chaqmoq oldi o‘t —
Sha’m alanga olgani payt kuydilar parvonalar.
Ishq-junun sahrosida esdi dovullar aylanib,
Sochlarin bir hilpiratsinlar debon devonalar.
Ishqimizning qadri yo‘qdildan chiqib bo‘lgan bayon,
Boy berib ganjin, huvillab qoldilar vayronalar.
Mehrimiz berdi olovga bir taroqdo‘konlarin,
Sochlarin qandoq tarar endi bizim jononalar?!
Sha’mga dil dardimni aytib turganim payt keldiyu,
Uyqu uxlab qoldi, tinglab tonggacha afsonalar.
Qahr qah-qahlab tishin qayrar hasading betida,
Sabr etar tishsiz qilich jim-jit, bo‘lib mardonalar.
Nomuvofiq bo‘lsa ahli anjuman bo‘lgay xarob,
Jam emasliqdan sochilgaylar boshoqdan donalar.
Sharmi bo‘lsa, bir-birovga ko‘z olaytirmasdi el,
Suq kirib, shatranj o‘yin maydoni bo‘ldi xonalar.
Toki bor imkoni, Bedil, qil zamon ahlini tark,
Tutmagay odamni do‘st hech bu hayobegonalar.
* * *
Zor qanot qoqsamki, bexudlik ayon, bo‘lg‘usidir,
Bu bilan isyon emas, holim bayon, bo‘lg‘usidir.
Bir qadam ham behuda ketmas agar hush izlasak,
Yo‘qsa, tosh, g‘aflat bosib, bizdan nishon, bo‘lg‘usidir.
Bo‘l faqir sen xokisorlik birla, oxir bir kuni
Bir hovuch xokingga yel taxtiravon, bo‘lg‘usidir.
Gar xudosizlarga qolsa ushbu ummonlar kuni,
Parchalangan barcha yelkan, kema qon, bo‘lg‘usidir.
Vahmu tuhmat g‘am balosi birla har ko‘k barhayot,
Bolu parning ko‘lkasi tog‘ deb gumon, bo‘lg‘usidir.
Qanchalik hurkitmangiz, baxt qushlari mijjamdadir,
Ming qanot bir kiprigim ichra nihon, bo‘lg‘usidir.
Gar ayon aylay desam ojizligim, ojiz tilim,
Ko‘zlarim faryod chekar, bu ne fig‘on, bo‘lg‘usidir.
Avjlanib vahshatli suhbat bo‘ldi har til bir olov,
Ahli korvon yoqqan o‘t ham korvon bo‘lg‘usidir.
Mangu bir rohat shudir, ja’m bo‘lsa ummid-ixtiyor,
To‘plasa qush parlarin gar, oshyon, bo‘lg‘usidir.
Har nedan kechmayusa, Bedil, arzigaydir haq yo‘li,
Bir yuking bo‘lsa bu yo‘lda ming dovon, bo‘lg‘usidir.
* * *
Ey fazlu kamoloti ayonlar va nihonlar,
Mani nafas mahv etadi, so‘zni — zabonlar.
Tuzmakchi edim shoda qilib gavhari vasling,
Shart uzdi nafas torini yongan u fig‘onlar.
Xok bo‘ldi, biroq bo‘lmadi hech mahrami diydor,
Ko‘z ko‘zgusiga to‘ldi shu boiski to‘zonlar.
Yohu deya to‘kmakchi edim o‘zni qadahga,
Lov yondi nafas, qaynadilar qalbdagi qonlar.
Sajdangni ko‘rib shiddat ila to‘xtagan o‘qman,
Otgan edilar, holbuki qudratli kamonlar.
Har mo‘y bo‘lib til sening vasfingni o‘qir shod,
Har harfing ila xattu savod chiqqan hamonlar.
Yo‘qlik changining toshqinimiz, obi baqomas,
Suv loyqasimiz, bizni degish* olgani onlar.
Maydon uza ne tilni tilib yeldi qalam, ayt,
Ming yo‘rtsada u, noqis erur barcha bayonlar.
Uchqun kabi osmonga uchib so‘ndimu bildim,
Kenglikka samo zor, fursatga — zamonlar.
Yong‘in nafasing, Bedil, uni sotsa bo‘lurmi,
Hayratda qotib, taxta bo‘lib qoldi do‘konlar.
______________
* Degish — kuchli suv oqimidan daryo o‘ng qirg‘og‘ining mutgasil o‘pirilib turishi.
* * *
Yoniqdil gavhari yo qatra-qatra nob, shabnamlar,
Yo ko‘zyoshdek jahon sirri nihon, noyob, shabnamlar.
Ki g‘aflat zulmatin ogohlik nuriga jam qilmas,
Sahar bedor yonar milt-milt, yutib zardob, shabnamlar.
Qayerga bormayin, ko‘zyoshlarim menga vatan bo‘ldi,
Jahonni qatralardan ayladi selob, shabnamlar.
O‘zingdan ketma dardingga bo‘lib mag‘rur, ko‘zim yoshi,
Ki sutdek nurlarin qildi bu tun mahtob, shabnamlar.
Ajabmas ko‘zyoshim bo‘lsa agar jononima manzur,
Ne yanglig‘, oh, charaqlar, ko‘rsa gar oftob, shabnamlar.
Tizildi minglagan ko‘z gavhari ruxsori oyimga,
Qatorlashgan kabi gulbarg uza shaffof, shabnamlar.
Zulumot pardasin olg‘ay sig‘ib haddi, ulardan tong,
Meni dilxastani qilg‘ay batar betob, shabnamlar.
Yuzi gullar visolida ko‘rinmas baxt nishoni hech,
Shu bois lolalar bag‘ridadir xunob, shabnamlar.
Zaiflik tavqi bo‘ynimda, ki yuksaklikka daxlim yo‘q,
Oyoq ostida ming yulduz kabi serob, shabnamlar.
* * *
Sensiz tashlansa bog‘ga, ko‘zyoshli nigoh, suvda,
Men bir oyina yanglig‘… qolgan kabi bog‘, suvda.
Husningdan hijob aylab ko‘zgu bo‘lmasam bo‘lmas,
Quyoshga boqib bo‘lmas ul bo‘lmasa, oh, suvda.
Inju-inju ter terlar bahor tongi chamanda,
Yutib barin bosh eggan gullar begunoh, suvda.
Tabassum qilganigda o‘g‘rilar ko‘rdi la’ling,
La’ling — Zuhro, qo‘l yetmas, shundan jigar dog‘, suvda.
Ey omonlik istagan, oldingdadir ming ofat,
Sohilda o‘t lovullar, kemangchi qirog‘ — suvda.
Olamning har ashyosi bir dilga do‘nsam deydi,
Har qatra orzu aylar bir kun dur bo‘lmog‘, suvda.
Dunyodir cheksiz ummon, durrin junbushda izlar,
Bilmaski dur o‘zinda, bilmaski dur, oh, suvda.
Istarsan dahr ichinda lochin misoli parvoz,
Kech bu havasdan, g‘ofil, sen bo‘kkan bir zog‘, suvda.
Sharm ahlining faryodi kelmakda qulog‘ingga,
Niqoblari yirtilgan pufakdir, andog‘, suvda.
Ruhni o‘limdan o‘zga poklantirguvchi yo‘kdir,
Shundan yulduzlar milt-milt, shundandir saboh, suvda.
Nadomat birla terlab bormoqdadirmiz oldga,
Misli suvdek goh yerda, misli to‘lqin goh, suvda.
G‘aflat ahli beqaror, fe’linda hech sabot yo‘q,
Misli sha’m tolesidek alangada, yog‘, suvda.
Bedil, seni o‘ylamay ishqqa g‘arq ikki dunyo,
Kim ham qayg‘urar tuzni cho‘kib borar chog‘, suvda.
* * *
Sharh etib mavj borlig‘in, daryoda tug‘yon, har nafas,
Jam ruhim fosh, go‘iyo qo‘ynimda rayhon, har nafas.
Chiqsa gar qanday dovon yo‘lingda, shart o‘tmak oshib,
Aylasin ertangni bu kun, mayli, payhon, har nafas.
Matlabingga yetmaganlik dardidan sen to‘kma yosh,
To‘ksang ham hattoki ter, xijlatda, ul qon, har nafas.
Ushbu borliq bir kitob, sen ayla band sherozasin,
Tongga boq, yo‘qlikni jam ayladi har on, har nafas.
Dard erur ishq, otashinda bir bo‘lak iksir bor,
Sen bu o‘tda, borlig‘im, boshdan-oyoq yon, har nafas.
Senga qurbon xoklar gar cheksam oh, to‘zg‘ib ketar,
Bir oyoq bossam fig‘on tortguvchi ming jon, har nafas.
O‘z-o‘zingdin qilmayin vahm, jur’at et, o‘tgil kechib,
Sen o‘zingga sen o‘zingsan misli ummon, har nafas.
Gullaridan parlarimga nusxa gar olmas esam,
Ustidan uchmoqqa qo‘ymas ushbu bo‘ston, har nafas.
Bevatan majnun erurman, bo‘lmisham sahro aro,
Ohularning ko‘zi ichra zoru sarson, har nafas.
Bor nazokat, bor sehr billur qadah ichra nihon,
Qo‘y, xalal berma tamosholarga, mujton, har nafas.
Do‘ndirar o‘z kulfatin tolega, Bedil, ahli dard.
Surma qilgum senga dildog‘imni, jonon, har nafas.
* * *
Iki ko‘z gaharingdan kom olurman,
Iki dunyoga juft bodom olurman.
Gadodirman g‘arazsiz, shafqatingdan
Yalinmasdan tilib, in’om olurman.
Sening bazmingda uxlabman, bu ham baxt,
Oyoq qo‘y boshima, ilhom olurman.
Bo‘lib majnun mashrablarga ulfat,
Urarman toshga shisha, jom olurman.
Musaffolik har qatra teringdan
Sahar shabnam kabi andom olurman.
Ayiq nafsimni bog‘lab, ovlab anqo,
Oxir men xomxayol deb nom olurman.
Sadoqat va mehr maydoni ichra
Shahid bo‘ldim, abad… orom olurman.
Ayonsan, hech qiyo boqmaydi olam,
Xavotir bundan har ayyom olurman.
Solib, Bedil, o‘zimni bilmaganga,
Hama vasl istasa, payg‘om olurman.
* * *
Kibr ila mardlik g‘ururin yuki barham bo‘lg‘usi,
Toki manmanlik ziyod, sharmu hayo kam bo‘lg‘usi.
Xom sut emgan, na iloj, el og‘ziga tutmang elak,
Mulzam etmak istaganlar elni, mulzam bo‘lg‘usi.
O‘tdi ayyom, etmagay or endi xalqtaqliddan,
Sal qo‘yib bersangchi, har tosh Iso, Maryam bo‘lg‘usi.
Nish urar majnun xayol, ildiz yoyib nayrang qilar,
Tortsa bosh bug‘doy agar jannatdan, odam bo‘lg‘usi.
Sha’m yonib kuymak bilan ham ravshanu ham dog‘dir,
Dilda ham shodlik va g‘am, to‘y hamda motam bo‘lg‘usi.
Izlamang ishqni quruq gap — so‘zdan hech, ogoh bo‘ling,
Birga tug‘yon qilsa juft dil, ikki olam bo‘lg‘usi.
Teng tarozudir adolat, ey faqir, qo‘l urmag‘il,
Hurmatingga og‘sa bir yon, ne’mati kam bo‘lg‘usi.
Misli tasbih shodasiman, kechsa bir donam agar,
Boshqadonam o‘tmagining navbati ham bo‘lg‘usi.
Fe’li poklar xislatin o‘zgartar, aynitmas fano,
Paxta ham kuygach, jarohatlarga marham bo‘lg‘usi.
Ishq aro diydor hayosi bunchalar zalvorlidir,
Ko‘zlar ochilgan zahoti, mijjalar xam bo‘lg‘usi.
Ko‘p g‘animat anglabon gul vaslini tong dastidan,
Barcha shabnam dod chekib, ko‘z yosh kabi nam bo‘lg‘usi.
Haq-adolatdan kechib, nafs yo‘liga kirgan kishi
Behuda ichgan qasam bir kun kelib sam* bo‘lg‘usi.
Tiymasang tilni, zamon maddohlarining madhidek,
Bir sovuq yel tarzida, Bedil, so‘zing jam bo‘lg‘usi.
__________
*S a m — zahar.
* * *
Junun ayt, qaydasan, vayrona qayda,
Quruq cho‘pman, bir otashxona, qayda.
Charaqlatding, ki, zorlarning charog‘in,
Qani, kul bo‘lg‘uchi parvona, qayda.
Uyalding o‘zgadan, qo‘rqding o‘zingdan,
O‘zingdan kech… keyin begona, qayda.
Quruq dovruq taratmish vahm — cho‘pchak,
O‘zing afsonasan, afsona, qayda.
Jahondir bir yumurtqa, mag‘z—o‘zinda
Ani izlashga o‘zga xona, qayda.
Qafas ko‘ksimda bir qush bor, iloj ne,
Yurakdan suv tutarman, dona, qayda.
O‘yingda manzilu, Bedil, yo‘ling yo‘q.
Xayol qil, Ka’bayu butxona, qayda.
* * *
Foniy bo‘lsamda baqo, shul yerdadir,
Baxtu kulfat mutlaqo, shul yerdadir.
O‘z dilimni tark etib ketgum qayon,
Bor umid: bor muddao, shul yerdadir.
G‘am matoimdir, do‘konim sajdagoh,
Ketma sargardon, ziyo, shul yerdadir.
Bo‘lma g‘ofil yo‘llaringning changidan,
Ko‘zlarimga to‘tiyo, shul yerdadir.
G‘uncha dilni etma tark, eng xushchiroy,
Eng muattar oshno, shul yerdadir.
Pokdil, xurram yasha borliq aro,
Garchi husni bevafo, shul yerdadir.
Yo‘q buningdek fazlu nuqson, izla ming,
Ming saodat, ming balo, shul yerdadir.
Tong yeli to‘zg‘itdi xok… sen behuda
Bo‘lmagil mag‘rur, havo, shul yerdadir.
Zorman, diydorga eltar korvon,
Qo‘ng‘irog‘idan sado, shul yerdadir.
Ketdi do‘stlar, o‘p oyog‘i izlarin,
Assalomu alvido, shul yerdadir.
Yetgali vaslingga Bedil dod etar,
Dodiga yetgil, nido, shul yerdadir.
Matnazar Abdulhakim tarjimalari
* * *
Oyina kabi necha tabu tobdir dilimiz,
Chun dog‘i junun shu’laniqobdir, dilimiz.
Ko‘zgu kabi bir umr xayol bazmi ichinda
Hasrat ko‘zida bir mija xobdir, dilimiz.
Bizmiz va nafas mavji firibgardiru botil,
Sarchashma* demangizki sarobdir, dilimiz.
Paymonamiz to‘lgusi o‘shal lahzaki shodmiz,
Bazmingda bir hamzarfi* hubobdir, dilimiz.
Otash qo‘yu betobligimizni kuzatib tur,
Kuymakdin uza oxir ne bobdir, dilimiz.
La’ling chu jon oldi, ko‘ngil ketdi ilikdan*,
Ya’niki savolingga javobdir, dilimiz.
Sarshor* olov sog‘arining jur’akashimiz*,
Suv olamida shabnamu sofdir, dilimiz.
Nedur bu nafas so‘ngi — saranjomi nihoyat?
Bir umr tamomila hisobdir, dilimiz.
Behosil urinmak ila hasrat samaramiz,
Andoqki nafas kuydi kabobdir, dilimiz.
Daryoki hubob* birla necha jilva sotardi,
Vasl oinasimiz, hijobdir*, dilimiz.
Yuz tosh o‘lib oyina — ul yuz qatra guhardir,
Afsuski hamon xonaxarobdir, dilimiz.
Afsonanigordir to nafas torida titroq,
Bedil, bu kamand domida xobdir, dilimiz.
________
* carchashma — buloqboshi;
* hamzarf — idishdosh, hamtovoq;
* ilik— qo‘l;
* sarshor —limmo-lim;
* jur’akash — qultillatib ichuvchi;
* hubob — suv yuzidagi qo‘ng‘iroqchalar, pufakchalar (ko‘pik);
* hijob —parda, to‘siq, chimmat.
* * *
“Ul” demagimiz ham, menu ham senga zarurdir,
Andisha qilib yurma. U bul o‘rtada yo‘qdir.
Tanhizu* kadar* oyinasi, ayt, nechuk o‘y bu?
Qay yerda butun* munfail* o‘lmishki, zuhurdir*.
Afsonalaring tutdi haqiqatni bilishdan,
G‘aflat va jaholat asari — otashi Turdir.
Yorlar, meni majhulning* taloshidan qulingiz,
Ul men ila, men — darbadar, oh, bu ne shuurdir?
Ijod chamani subhidami birla quvonmang,
Zero bu tabassum uyi hangomasi sho‘rdir.
Yorlar dami sovuqligini necha yashirdik,
Dandonniki sovuq uradir, o‘rtasi o‘rdir.
Shaxsdan necha timsol ila sen topma tasalli,
Ranj chekmasa sayqalda agar, oyina ko‘rdir.
Xomush esa kim — bosh ila barg anda salomat,
Har gah agar til bol yozadir, yonida mo‘rdir*.
Ko‘p kibr nechun? Necha bu tahqiqu bu taqlid?
Bul hammasi hech hosili yo‘q ishqi g‘ayurdir.
Bedil, senga yo‘l topmadik hech kavnu makonda,
Oyina sarob erdiki, timsoling chuqurdir.
_____________
* tanhiz — poklik, soflik;
* kadar, kudurat — xiralik, tiyralik;
* butun — yashirin;
* munfail — xijolat, sharmisor;
* zuhur — oshkora;
* majhul — e’tiborsiz;
* mo‘r — chumoli.
Asqar Mahkam tarjimalari
* * *
Qazo bosh xatiga ufqningki qaysi kun raqam urdi,
Dedim: ne manglayimga yozilibdurki, qalam urdi.
Olovdagi taqa nafasidan siz g‘ofil o‘lmangiz,
Qadamiga, ki shamning bosh to bazm ichra qadam urdi.
Nigohingga sening zulf singari qattiqtegib qaytdim,
Bu bog‘ favvorasi g‘alvirga misli bir alam urdi.
Bu shodlik sozi iqbol majlisida bo‘ldi chilparchin,
Tanish jomni falakda Jam boshiga chindanam urdi.
Ahli darvesh shohi bo‘lgan bu xiyra bizning nigohkim,
Haqqoniy ko‘z o‘ngi paydosi — gardlarga hasham urdi.
Hech takalluflarga mastlar zahmatin bermagil, voiz,
Jom labi istamas demakniki, maydan qasam urdi.
Yuz shukrki, tong kabi hech qilmadik isrofchilik biz,
Garchi bizda ham nafas bor, lek oinaga kam urdi.
Jahonda bor ajib uyqu, ne hosildir lekin bundan?
Qildi shunday dil junun, to nafasniki adam urdi.
Faryod-ey, bu dilga bir topingani yo‘l topolmasmiz,
Hama ko‘r eshigida, boshini dayru haram urdi.
Somonidan hubobimning bo‘libdi jiqqa ho‘l iqbol,
To ko‘s shuhrat uchun yangrarki, bil, uyatda nam urdi.
Ne rohat deb damidan pirni kiprik bog‘layin, yo Rab,
U devor go‘shasi besoyadir, qiyshaydi — xam urdi.
Nadomatdan, Bedil, mujgonlaringdan o‘qni yog‘dirgil,
Etagingdan tutay deb istaganlar qo‘lni ham urdi.
* * *
Amal nayrangi bir guli baqo bo‘ldi,
Bahor umidlari chin muddao bo‘ldi.
Emas bizga e’tibor mahrami u kas,
Oinamiz xayoli beriyo bo‘ldi.
Hama joyda hayrat navo yondiradir,
Oinamiz va aksi bir navo bo‘ldi.
Shodman, chunki mening shahid g‘ariblardan
Zaxmning kulganiku, xunbaho bo‘ldi.
Oyog‘ing ostiga shundoq to‘kkanim qon —
Hayratlardan o‘zi poymol xino bo‘ldi.
U rangni men oshkoro izlagan edim,
G‘unchani pardadek to‘sgan hayo bo‘ldi.
Bo‘lmadi isboti tahqiqning dilim ham,
Oina o‘z aksi bilan oshno bo‘ldi.
Bo‘lib jilvang mahrami gar yurolmadim,
Nigohing qultumi zaifnamo bo‘ldi.
Faryod, bizning bismillomiz fayzi ila
Mavjdagi bor intilish noraso bo‘ldi.
Ashkning gul sochishida qon isi mavjud,
Xoki bu tasbihimning Karbalo bo‘ldi,
Bu havas sharhining har harfida bordur,
Nimaki menda yo‘q, daxli bajo bo‘ldi.
Dunyo murodining boshidan, ey Bedil,
Kishi topginki, degil: beaso bo‘ldi.
* * *
Agarki dil mahvi muddao aylar,
Maqsudimiznichi, dil davo aylar.
Dard tama’si yetsa maqsadlikka to,
Humolikka har chivin da’vo aylar.
Zulfi asrorin uning mahv etgani
Gul tomiri domi muddao aylar.
Gar vido etgum desa hirsu havas,
Gavharin dil tuguni ado aylar.
Vahm zanjirin kuzatsa gar havas,
Hama sahroyu tog‘ni havo aylar.
Kasalmand ohimiz ehromi bugun
Havomiz gardini aso aylar.
Agar vosvos solar bo‘lsa tugunin,
Osuda dil domlikni hatto, aylar.
Bedilimiz kamoli barq urar gar,
Oy gardishin yudduzga ato aylar.
Jonibek Subhon tarjimalari
