Ёзувчи Абдуқаюм Йўлдошевни таваллуд куни билан қутлаймиз
Фикри ожизимча, ҳақиқий ижодкор энг яхши асарларини ёшлик йилларида, ҳали қандайдир “изм”лар касалига чалинмаган, “фалончи-пистончи”ларнинг назарига тушмаган пайтлари ёзиб қўяди. Бундай қаламкаш учун 17 ёшида китоб чиқармаслик фожиа эмас, яхши асар ёзмаслик асл фожиа.
АДАБИЁТ ДУНЁНИ
ЎЗГАРТИРА ОЛАДИ
Ёзувчи Абдуқаюм Йўлдошев билан суҳбат
Абдуқаюм Йўлдош 1962 йил 29 февралда Самарқанд вилоятининг Қўшработ туманида туғилган.Тошкент Политехника институтини (ҳозирги Техника университети) битирган (1985). «Қаро кўзим. Шайх ур-раис» (1990), «Сунбуланинг илк шанбаси» (1998), «Тимсоҳнинг кўз ёшлари» (2003), «Парвоз» (2004), «Бир тун ва бир умр» (2007) каби китоблари нашр этилган.Р. Бредбери, А. Кристи, Ф. Браун, Э. Поттер ҳикояларини, Е. Березиковнинг «Буюк Темур» романини (Ҳ. Шайхов билан ҳамкорликда), П. Шермухамедовнинг «Буюк Хоразмий» романларини ўзбекчага таржима қилган. «Шуҳрат» медали билан тақдирланган (1999)..
– Абдуқаюм ака, аввало суҳбатга розилик берганингиз учун раҳмат! Сиз ҳам газета соҳасида ишлайсиз. Нима деб ўйлайсиз, ижодкор учун энг мақбул касб – журналистликми? Кузатсак, деярли барча ёзувчилар газета-журналларда ишлаб келган, келаяпти ҳам. Сиз ўтган умр йўлингизда қаерларда ишлагансиз ва бу ижодингизга қай даражада таъсир қилган?
– Биласиз, Хемингуэй ёш ёзувчиларга газетада ишлашни тавсия этган; ўзини “Kansas City Star”да содда, равон тилда ёзишни ўрганишга мажбур қилишганини алоҳида таъкидлаб ўтган… Бироқ бу машҳур маслаҳатнинг давоми ҳам бор: “Газетада ишлаш ёш ёзувчига ҳеч қандай зарар етказмайди, қайтага фойда бериши мумкин, агар у вақтида кета олса”. Афсуски, мана шу “вақтида кета олиш” масаласида кўпчилигимиз оқсаймиз. Бунинг объектив-субъектив сабаблари ҳақида ваъзхонлик қилиб ўтирмай, шусизам ҳаммаси равшан.
Газета қаламкашга тезкорликни ўргатади. Ҳамон ёдимда, босмахоналарда ҳарфлар қўрғошинга қуйиладиган замонларда, туман газетасида ишлаб юрган кезларим, мисол учун, масъул котиб “Ярим соат ичида фалон мавзуда саксон йўл мақола ёзиб бермасангиз, газета чиқмайди”, деб тураверарди. Ёзмаям кўринг-чи!..
Биз “Касб одамни эмас, одам касбни безайди” деган ақида таъсирида ўсган авлодмиз. Балки шу сабаблидир, ижодкорнинг қайси соҳада рўзғор тебратаётгани эмас, ўзининг ишидан нималарни ола билгани, истеъдоди муҳимроқдек туюлади. Акс ҳолда Чехов бир умр врач, Достоевский инженер, Солженицин математика ўқитувчиси, Айтматов эса зоотехник бўлиб қоларди.
Дарвоқе, яқинда шунга ўхшаш бир савол беришганди, ўшанда айтган жавобимни такрорлаб қўя қолай: Институтни битирганимдан кейин йўлланма билан заводга келиб, беш йил ишлаганман. Бунинг устига, ишлаб чиқариш ўз номи билан ишлаб чиқариш-да: қандайдир оҳанрабоси бўлади. Тасаввур этинг, кун бўйи цехда тарақ-туруқ, шовқин-сурон. Алюмин қуймаларини печкада эритамиз, кумушранг суюқлик қолипларга қуйилади, кейин бу деталга станокларда ишлов берилади, бўялади, қарабсизки, тап-тайёр маҳсулот қўлингизда турибди! Моддий! Гўзал! Кунлик режа адо этилдими, жисмоний чарчоқ, иш устидаги бақир-чақирлар бирдан ёддан чиқади, Адабиётга эҳтиёж туғилади: ҳузур қилиб зўр асар ўқимасанг ёки ниманидир қораламасанг, ётиб ухлаб бўлмайди. Менинг ўзимга ёқадиган кўпгина машқларим айнан ўша ерда ишлаб юрган пайтларим қоғозга тушган ёки кўнгилнинг бир чеккасига тугиб қўйилган. Балки шу сабаблидир, ҳамон заводни, беғубор иш муҳитини соғинаман, тушларимда кўриб чиқаман…
– Яқинда “Дарё” романингизни ўқиб чиқдим. Таассуротларимни бир китоб қилиш мумкин. Кўпроқ қачон ва қай тартибда китоб ёзасиз? Маълум режа асосидами ёки илҳом келганда?
– Таниш савол. Жавоб ҳам ўша-ўша: Дарахтдан бир япроқ бесабаб узилмайдиган бу рубъи маскунда йўқдан бор бўлмайди. Ҳеч нарса, ҳеч қачон ўз-ўзидан қуйилиб келмайди. Ҳаммасининг сабаби, асоси бор.
Менинг ёзиш услубим бошқаларникига тўғри келмас ҳам. Боз устига, бу жараён ҳаммада ҳар хил кечиши табиий. Хуллас, камина учун ёзишнинг биринчи шарти – қаламга олинажак воқеа ўзимни ҳаяжонлантирган бўлиши шарт. Бусиз мумкин эмас (мен учун, ҳар қалай). Ҳаяжон қанчалик кучли ва самимий бўлса, асар ҳам шунчалик яхши чиқади (ёзиш азоби – бу энди бошқа масала). Воқеа фақат “калла”да эмас, юракда ҳам пишганида, сал лофи билан айтадиган бўлсак, ёзмасликнинг иложи қолмаганида столга ўтиришга ҳаракат қиламан. Ана шунда, Абдулла Қаҳҳор топиб айтганидек, қаҳрамонлар ўз айтар сўзларини қулоқларингиз тагида шивирлаб туради, воқеалар силсиласи эса шундоқина кўз олдингизда туради: уларни қоғозга туширишга улгурсангиз бас…
Қўшимча қиладиган бўлсам, куз, қишда ишим сал унади. Ёзда вақт асосан таржима ва ўқишга кетади.
– Айни пайтда ҳам бирор асарни бошлаб қўйгандирсиз…
– Бир нечта. Аммо уларнинг қайси бири асар бўлади, қайси бири чиқитга чиқади – олдиндан бир нима дейиш қийин. Умуман, туғилмаган болага исм қўймай турган маъқул.
– Оила – ижодкор учун муҳим аҳамиятга эга. Сабаби кўпинча ижодкор, тунда, ўз уйида қалам тебратади. Оилавий муҳитнинг бунга таъсири бор, албатта. Назаримда, сермаҳсул ижод қилишингизда турмуш ўртоғингиз, суюкли адибамиз Зулфия Қуролбой қизининг ҳам ҳиссаси катта…
– Сиз – худди келишиб олгандай – кейинги тўрт-беш йил ичида каминадан у-бу нарсаларни ёзиб олган мухбирларга ўхшаб савол беряпсиз. Майли, жавоб ҳам бу борадаги нуқтаи назарим ўзгармаганини кўрсата қолсин. Хуллас, бир соҳада ишлагандан кейин дунёқараш, онг-шуур, тафаккурда, умуман олганда эса оламни ва одамни англашда (идрок этишда) кўз илғайдиган даражада муштаракликлар мавжуд бўлади. Бу эса икки инсоннинг бир-бирини жуда тез, ҳаттоки сўзсиз ҳам тушуниб олишига замин яратади. Назаримда, бу ҳаммаси эмас. Қизиқишлар ва интилишлар умумийлиги ҳам қалбан, ҳам руҳан бир-бирига яқин икки одамни сал юксакликка чорлаб, майда-чуйда ташвишлар ботқоғида ўралашиб қолишига йўл қўймаса керак, деб ўйлайман. Ахир “Сени тушунишларининг ўзи бахт” деган ҳикмат бор.
– Яқинда профессор Иброҳим Абдураҳмоновнинг “Истеъдод “калит”лари онадан ўтади”, деган жумлаларини ўқиб қолдим… Фарзандларингизга ота-оналаридан ижодий қобилият ўтганми? Улар ҳам ёзиб туришадими?
– Катталарида тузуккина адабий истеъдод бор. Уларнинг машқлари бизнинг аралашувимизсиз ҳам газета-журналларда эълон қилинган. Тўрт йилча бўлиб қолди, бир нашриёт қоп-қоп ваъдалар билан оиламиздаги ҳамма ижодкорларнинг асарларини тўплаб, китоб ҳолида чоп этмоқчи бўлди. Адашмасам, корректураси ҳам чиққанди. Шундан буён бирон хабар йўқ.
Ёзув-чизувнинг машаққатини кўриб катта бўлишгани учунми, билмадим, фарзандларимиз бошқа касбни танлашди. Ҳечқиси йўқ. Агар ҳақиқий истеъдод бўлса, бир куни ёриб чиқишади. Агар шунчаки ҳавас бўлса, бошқа касбни танлаб, янаям тўғри иш тутишгани аён бўлади…
– Биламизки, сиз Ёзувчилар уюшмасининг Наср кенгаши раҳбарисиз. Табиийки, ёш ижодкорлар семинарларида қаламкашлар билан кўп ишлагансиз, сабоқлар бергансиз. Ўзим ҳам шундай машғулотларда қатнашиб, бўлажак ижодкорлар учун маҳорат дарслари нақадар керак эканига амин бўлдим. Айтинг-чи, ёшларимиз орасида бўлажак ёзувчиларни кўраяпсизми? Ҳозирги замонда улар учун барча шароитлар яратиб берилган. Аммо негадир даврий нашрларда ҳам, босма китобларда ҳам ёшларнинг ярқ этадиган янги асарларни учратмаяпмиз…
– “Сокингина қалбингизга баногоҳ баҳорий чақиндай гулдурослар ила бостириб кириб, юрагингизни ларзага солган, таъбир жоиз бўлса, ағдар-тўнтар қилиб ташлаган; неча-неча тунлар шусиз ҳам қип-қизариб кетган кўзларингиздаги уйқуни беаёв ўғирлаган; кундузлари телба мисоли довдираб, инсон ҳиссиётлари кўпириб-тошган воқеалар гирдобида ожиз банди бўлиб юришга мажбур этган; кулиб туриб йиғлашни, йиғлаб туриб кулишни, ҳар иккала ҳолда ҳам дил-дилдан куйишни ўргатган; адабиёт, эҳтимолки ҳаёт ҳақидаги тасаввурларингизни буткул ўзгартириб юборган Буюк Асар мутолааси…” Ўсмир ёшимда Гёте қаламига мансуб “Ёш Вертернинг изтироблари” романини ўқиганимда шундай аҳволга тушганман. Кейинроқ ҳаётимга улуғ Достоевский кириб келди, ҳатто “Телба”ни ўқиётган йигит” деган шиғир ҳам ёзиб ташлаганман. Касб тақозосига кўра ҳам ҳар гал янги қўлёзмани қўлимга оларканман, яна ўшандай ҳиссиётларга ошно бўлармиканман, деган илинж кўнгилнинг тубида ожизона липиллаб туради. Асарни ўқиб чиққач, Некрасов билан Григоревич тун бўйи Петербургни тентиб, ёш Достоевскийни излагани, “Адабиётимизда янги Гоголь пайдо бўлди!” деб жар солгани каби, мен ҳам Тошкентни изғиб муаллифни қидирсам, таниш-билишларга қўнғироқ қилиб, “Даҳо ёзувчи пайдо бўлди!” дея суюнчи сўрасам дейман. Аммо, таассуфки, неча йиллардан буён бу умид ушалмаяпти, билъакс…. Ўқиганларим эса, “бир хил, бир хил, бир хил”. Гўё иссиқхонада яратилгандай нимжон. Бироқ, умидли дунё бу, зора…
– Балки ёшларимиз учун устоз-шогирдлик анъаналарини тиклаш керакдир? Олийгоҳларда берилмайдиган сабоқларни сизлардан олсак, машқларимиз муҳокама қилиниб, камчиликлари кўрсатилса, сўнгра лозим топилса нашрларга топширилса… Балки шундай тўгараклар ташкил қилиш керакдир? Энди адабиётга кириб келаётган ёшлар афсуски, қўлидаги қоғозни кимга олиб боришни билмайди… Натижада сариқ матбуот услубида ёзиш оммалашиб боради.
– Балки адашаётгандирман, аммо, фикримча, адабиётда устоз-шогирдлик тушунчаси сал бошқачароқ, айтайлик, нисбийроқ. Яъни баъзан ёши улуғроқ адиб ёш ижодкордан кўп нарса ўрганиши ҳам мумкин. Бунга жаҳон адабиётидан ҳам истаганча мисол топиш мумкин. Мисол учун Лев Толстой “Санъатнинг моҳияти тўғрисида” номли асарида ибратли бир ҳолатга алоҳида тўхталиб ўтади: “Бутун Европа алқаб келувчи Золя, Бурже, Гюисманс, Киплингларнинг машҳур роман ҳамда қиссаларини қунт ва ҳафсала билан ўқиб чиқдим. Айни вақтда, мутлақ нотаниш бир ёзувчининг болалар журналида босилган бир камбағал бева хонадонида пасхага тайёргарликнинг бориши тасвирланган ҳикояси ҳам қўлимга тушиб қолди. (Гап Ф. Ф. Тишенконинг “Ржаной хлебушко – калачу дедушка” ҳикояси хусусида кетмоқда. – А.Й.) Золя. Бурже, Гюисманс, Киплинг ва бошқаларнинг роман ҳамда қиссаларини ўқиб, мен бирор сония таъсирланганим йўқ… Номаълум муаллифнинг болалар ва жўжалар ҳақидаги ҳикоясини эса бошимни кўтармасдан ўқидим, чунки муаллифнинг тасвирлаганлари – эҳтимолки бошидан кечирганлари, ҳис этганлари менга дарҳол юқди-қўйди…” Шубҳасиз, улуғ Толстой ўзини ларзага солган асарга умумадабиёт талабларидан келиб чиқиб ёндашган, шунчаки “сен бошловчи ҳаваскорсан” деб муаллифнинг елкасига қоқиб қўймаган.
Хуллас, фикри ожизимча, ҳақиқий ижодкор энг яхши асарларини ёшлик йилларида, ҳали қандайдир “изм”лар касалига чалинмаган, “фалончи-пистончи”ларнинг назарига тушмаган пайтлари ёзиб қўяди. Бундай қаламкаш учун 17 ёшида китоб чиқармаслик фожиа эмас, яхши асар ёзмаслик асл фожиа. Яна Хемингуэйга қайтамиз: “Ёзувчининг вазифаси ўзгармайди. Унинг ўзи ўзгаради, вазифаси эса ўша-ўшалигича қолаверади. Бу вазифа ҳар доим рост ёзиш ва асил моҳиятни ўқувчининг онгу-шууридан жой оладиган қилиб ифодалаб беришдан иборат”.
Сиз айтаётган таклифга келсак, билмадим, балки кимгадир қандайдир даражада кўмак берар. Бироқ, дейлик, ўзим бировга “ундай ёз, бундай ёз” деб ақл ўргатишни ўлгудай ёмон кўраман; қандайдир ноқулай аҳволга тушасан киши. Бундан ташқари, Мопассанга ўхшаб ёзганларини йиллаб чоп этмай юришга кўнадиган сабр-тоқатли шогирдлар топилармикан бугун?..
– Абдуқаюм ака, ўзингиз кимга, қайси асарларга мухлиссиз? Китоб жавонингиз билан яқиндан танишсак…
– Бугун ўқийман деган одам учун имконият ақлни шоширадиган даражада улкан. Маълумотларга қараганда, интернетдаги фақат рус тилидаги бадиий китобларни ўқиб чиқиш учун 300 йил керак бўларкан! Яна денг, уларнинг сони кунба-кун ҳандасавий кўпайтма асосида ўсиб бормоқда. Демак, саралаб, танлаб ўқишга мажбурмиз. Китоб жавоним асосан вақт ўтган сайин таъми-шираси янада ошиб борадиган асарлар билан тўлган. Булар, шубҳасиз, Достоевский, Толстой, Гёте, Драйзер, Хемингуэй, Моэм, Гамсун, Маркес… “Ўзимизнинг” ёзувчилардан Эркин Аъзам, Исажон Султон китоблари.
– Ижодкор энг аввало, шеър ёзиб, сўнг насрга ўтади, деган фикрга қандай қарайсиз? Омадсиз шоирдан машҳур ёзувчи чиқади, деган гаплар ҳам бор. Шеърларингизнинг айримлари қўшиққа солинганини кўпчилик ҳам билмайди…
– Ижод – индивидуал, ҳамиша бирликда кечадиган ҳодиса. Унга умумий рецептлар, қолиплар билан ёндашиб бўлмас. Муҳими “Керак пардани топган Матмусалар яшасин!”.
Камина ҳам дастлаб уйқаш мисраларда бир нималарни ёзиб юрганман. Уларнинг айримлари эълон ҳам қилинган. Бир кун қарасам, беш юз бетча шиғир, беш-олтида достон тўпланиб қолибди. Ношир дўстимиз Шерзод икки-уч йил бурун қўярда-қўймай уларнинг бир қисмини “Бу дунёда мўъжизалар бор” деб номланган китоб ҳолида чоп этди ҳам.
Мактабда ўқиб юрган кезларимиз Абдуғани исмли синфдошим бир-икки машқларимни хиргойи қилиб юрарди. Кейинроқ Охунжон Мадалиев “Бир куни келадир, шаҳзодангни кут” деган қўшиқни айтди. Сўнгроқ Абдулла Убайдуллаев деган ҳофиз “Ҳеч бир қиз сенга ўхшамас”ни. Ниҳоят Озодбек Назарбеков “У гўзал бошқа”ни. Шу. Унча кўп эмас.
– Суҳбатимиз сўнггида мухлисларга тилакларингиз.
– Ёзувчи Терри Темпест Уильямснинг бир гапи бор: “Мен кўпинча оқ ва қора рангдан иборат дунёга ранг бериш учун ёзаман… Мен дунёни ўзгача кўринишда тасвирлаш учун ёзаман, балки ана ўшанда у чиндан ҳам ўзгарар…” Яхши китобларни ўқинг ва уқинг, ана шунда дунё чиндан ҳам ўзгаради. Яхши томонга, албатта.
Нодирабегим Иброҳимова суҳбатлашди
ABDUQAYUM YO‘LDOSHEVNI TAVALLUD KUNI BILAN QUTLAYMIZ
Fikri ojizimcha, haqiqiy ijodkor eng yaxshi asarlarini yoshlik yillarida, hali qandaydir “izm”lar kasaliga chalinmagan, “falonchi-pistonchi”larning nazariga tushmagan paytlari yozib qo‘yadi. Bunday qalamkash uchun 17 yoshida kitob chiqarmaslik fojia emas, yaxshi asar yozmaslik asl fojia.
ADABIYOT DUNYONI
O‘ZGARTIRA OLADI
Yozuvchi Abduqayum Yo‘ldoshev bilan suhbat
Abduqayum Yo‘ldosh 1962 yil 29 fevralda Samarqand viloyatining Qo‘shrabot tumanida tug‘ilgan.Toshkent Politexnika institutini (hozirgi Texnika universiteti) bitirgan (1985). “Qaro ko‘zim. Shayx ur-rais” (1990), “Sunbulaning ilk shanbasi” (1998), “Timsohning ko‘z yoshlari” (2003), “Parvoz” (2004), “Bir tun va bir umr” (2007) kabi kitoblari nashr etilgan.R. Bredberi, A. Kristi, F. Braun, E. Potter hikoyalarini, Ye. Berezikovning “Buyuk Temur” romanini (H. Shayxov bilan hamkorlikda), P. Shermuxamedovning “Buyuk Xorazmiy” romanlarini o‘zbekchaga tarjima qilgan. “Shuhrat” medali bilan taqdirlangan (1999).
– Abduqayum aka, avvalo suhbatga rozilik berganingiz uchun rahmat! Siz ham gazeta sohasida ishlaysiz. Nima deb o‘ylaysiz, ijodkor uchun eng maqbul kasb – jurnalistlikmi? Kuzatsak, deyarli barcha yozuvchilar gazeta-jurnallarda ishlab kelgan, kelayapti ham. Siz o‘tgan umr yo‘lingizda qayerlarda ishlagansiz va bu ijodingizga qay darajada ta’sir qilgan?
– Bilasiz, Xeminguey yosh yozuvchilarga gazetada ishlashni tavsiya etgan; o‘zini “Kansas City Star”da sodda, ravon tilda yozishni o‘rganishga majbur qilishganini alohida ta’kidlab o‘tgan… Biroq bu mashhur maslahatning davomi ham bor: “Gazetada ishlash yosh yozuvchiga hech qanday zarar yetkazmaydi, qaytaga foyda berishi mumkin, agar u vaqtida keta olsa”. Afsuski, mana shu “vaqtida keta olish” masalasida ko‘pchiligimiz oqsaymiz. Buning obyektiv-subyektiv sabablari haqida va’zxonlik qilib o‘tirmay, shusizam hammasi ravshan.
Gazeta qalamkashga tezkorlikni o‘rgatadi. Hamon yodimda, bosmaxonalarda harflar qo‘rg‘oshinga quyiladigan zamonlarda, tuman gazetasida ishlab yurgan kezlarim, misol uchun, mas’ul kotib “Yarim soat ichida falon mavzuda sakson yo‘l maqola yozib bermasangiz, gazeta chiqmaydi”, deb turaverardi. Yozmayam ko‘ring-chi!..
Biz “Kasb odamni emas, odam kasbni bezaydi” degan aqida ta’sirida o‘sgan avlodmiz. Balki shu sabablidir, ijodkorning qaysi sohada ro‘zg‘or tebratayotgani emas, o‘zining ishidan nimalarni ola bilgani, iste’dodi muhimroqdek tuyuladi. Aks holda Chexov bir umr vrach, Dostoyevskiy injener, Soljenitsin matematika o‘qituvchisi, Aytmatov esa zootexnik bo‘lib qolardi.
Darvoqe, yaqinda shunga o‘xshash bir savol berishgandi, o‘shanda aytgan javobimni takrorlab qo‘ya qolay: Institutni bitirganimdan keyin yo‘llanma bilan zavodga kelib, besh yil ishlaganman. Buning ustiga, ishlab chiqarish o‘z nomi bilan ishlab chiqarish-da: qandaydir ohanrabosi bo‘ladi. Tasavvur eting, kun bo‘yi sexda taraq-turuq, shovqin-suron. Alyumin quymalarini pechkada eritamiz, kumushrang suyuqlik qoliplarga quyiladi, keyin bu detalga stanoklarda ishlov beriladi, bo‘yaladi, qarabsizki, tap-tayyor mahsulot qo‘lingizda turibdi! Moddiy! Go‘zal! Kunlik reja ado etildimi, jismoniy charchoq, ish ustidagi baqir-chaqirlar birdan yoddan chiqadi, Adabiyotga ehtiyoj tug‘iladi: huzur qilib zo‘r asar o‘qimasang yoki nimanidir qoralamasang, yotib uxlab bo‘lmaydi. Mening o‘zimga yoqadigan ko‘pgina mashqlarim aynan o‘sha yerda ishlab yurgan paytlarim qog‘ozga tushgan yoki ko‘ngilning bir chekkasiga tugib qo‘yilgan. Balki shu sabablidir, hamon zavodni, beg‘ubor ish muhitini sog‘inaman, tushlarimda ko‘rib chiqaman…
– Yaqinda “Daryo” romaningizni o‘qib chiqdim. Taassurotlarimni bir kitob qilish mumkin. Ko‘proq qachon va qay tartibda kitob yozasiz? Ma’lum reja asosidami yoki ilhom kelganda?
– Tanish savol. Javob ham o‘sha-o‘sha: Daraxtdan bir yaproq besabab uzilmaydigan bu rub’i maskunda yo‘qdan bor bo‘lmaydi. Hech narsa, hech qachon o‘z-o‘zidan quyilib kelmaydi. Hammasining sababi, asosi bor.
Mening yozish uslubim boshqalarnikiga to‘g‘ri kelmas ham. Boz ustiga, bu jarayon hammada har xil kechishi tabiiy. Xullas, kamina uchun yozishning birinchi sharti – qalamga olinajak voqea o‘zimni hayajonlantirgan bo‘lishi shart. Busiz mumkin emas (men uchun, har qalay). Hayajon qanchalik kuchli va samimiy bo‘lsa, asar ham shunchalik yaxshi chiqadi (yozish azobi – bu endi boshqa masala). Voqea faqat “kalla”da emas, yurakda ham pishganida, sal lofi bilan aytadigan bo‘lsak, yozmaslikning iloji qolmaganida stolga o‘tirishga harakat qilaman. Ana shunda, Abdulla Qahhor topib aytganidek, qahramonlar o‘z aytar so‘zlarini quloqlaringiz tagida shivirlab turadi, voqealar silsilasi esa shundoqina ko‘z oldingizda turadi: ularni qog‘ozga tushirishga ulgursangiz bas…
Qo‘shimcha qiladigan bo‘lsam, kuz, qishda ishim sal unadi. Yozda vaqt asosan tarjima va o‘qishga ketadi.
– Ayni paytda ham biror asarni boshlab qo‘ygandirsiz…
– Bir nechta. Ammo ularning qaysi biri asar bo‘ladi, qaysi biri chiqitga chiqadi – oldindan bir nima deyish qiyin. Umuman, tug‘ilmagan bolaga ism qo‘ymay turgan ma’qul.
– Oila – ijodkor uchun muhim ahamiyatga ega. Sababi ko‘pincha ijodkor, tunda, o‘z uyida qalam tebratadi. Oilaviy muhitning bunga ta’siri bor, albatta. Nazarimda, sermahsul ijod qilishingizda turmush o‘rtog‘ingiz, suyukli adibamiz Zulfiya Qurolboy qizining ham hissasi katta…
– Siz – xuddi kelishib olganday – keyingi to‘rt-besh yil ichida kaminadan u-bu narsalarni yozib olgan muxbirlarga o‘xshab savol beryapsiz. Mayli, javob ham bu boradagi nuqtai nazarim o‘zgarmaganini ko‘rsata qolsin. Xullas, bir sohada ishlagandan keyin dunyoqarash, ong-shuur, tafakkurda, umuman olganda esa olamni va odamni anglashda (idrok etishda) ko‘z ilg‘aydigan darajada mushtarakliklar mavjud bo‘ladi. Bu esa ikki insonning bir-birini juda tez, hattoki so‘zsiz ham tushunib olishiga zamin yaratadi. Nazarimda, bu hammasi emas. Qiziqishlar va intilishlar umumiyligi ham qalban, ham ruhan bir-biriga yaqin ikki odamni sal yuksaklikka chorlab, mayda-chuyda tashvishlar botqog‘ida o‘ralashib qolishiga yo‘l qo‘ymasa kerak, deb o‘ylayman. Axir “Seni tushunishlarining o‘zi baxt” degan hikmat bor.
– Yaqinda professor Ibrohim Abdurahmonovning “Iste’dod “kalit”lari onadan o‘tadi”, degan jumlalarini o‘qib qoldim… Farzandlaringizga ota-onalaridan ijodiy qobiliyat o‘tganmi? Ular ham yozib turishadimi?
– Kattalarida tuzukkina adabiy iste’dod bor. Ularning mashqlari bizning aralashuvimizsiz ham gazeta-jurnallarda e’lon qilingan. To‘rt yilcha bo‘lib qoldi, bir nashriyot qop-qop va’dalar bilan oilamizdagi hamma ijodkorlarning asarlarini to‘plab, kitob holida chop etmoqchi bo‘ldi. Adashmasam, korrekturasi ham chiqqandi. Shundan buyon biron xabar yo‘q.
Yozuv-chizuvning mashaqqatini ko‘rib katta bo‘lishgani uchunmi, bilmadim, farzandlarimiz boshqa kasbni tanlashdi. Hechqisi yo‘q. Agar haqiqiy iste’dod bo‘lsa, bir kuni yorib chiqishadi. Agar shunchaki havas bo‘lsa, boshqa kasbni tanlab, yanayam to‘g‘ri ish tutishgani ayon bo‘ladi…
– Bilamizki, siz Yozuvchilar uyushmasining Nasr kengashi rahbarisiz. Tabiiyki, yosh ijodkorlar seminarlarida qalamkashlar bilan ko‘p ishlagansiz, saboqlar bergansiz. O‘zim ham shunday mashg‘ulotlarda qatnashib, bo‘lajak ijodkorlar uchun mahorat darslari naqadar kerak ekaniga amin bo‘ldim. Ayting-chi, yoshlarimiz orasida bo‘lajak yozuvchilarni ko‘rayapsizmi? Hozirgi zamonda ular uchun barcha sharoitlar yaratib berilgan. Ammo negadir davriy nashrlarda ham, bosma kitoblarda ham yoshlarning yarq etadigan yangi asarlarni uchratmayapmiz…
– “Sokingina qalbingizga banogoh bahoriy chaqinday gulduroslar ila bostirib kirib, yuragingizni larzaga solgan, ta’bir joiz bo‘lsa, ag‘dar-to‘ntar qilib tashlagan; necha-necha tunlar shusiz ham qip-qizarib ketgan ko‘zlaringizdagi uyquni beayov o‘g‘irlagan; kunduzlari telba misoli dovdirab, inson hissiyotlari ko‘pirib-toshgan voqealar girdobida ojiz bandi bo‘lib yurishga majbur etgan; kulib turib yig‘lashni, yig‘lab turib kulishni, har ikkala holda ham dil-dildan kuyishni o‘rgatgan; adabiyot, ehtimolki hayot haqidagi tasavvurlaringizni butkul o‘zgartirib yuborgan Buyuk Asar mutolaasi…” O‘smir yoshimda Gyote qalamiga mansub “Yosh Verterning iztiroblari” romanini o‘qiganimda shunday ahvolga tushganman. Keyinroq hayotimga ulug‘ Dostoyevskiy kirib keldi, hatto “Telba”ni o‘qiyotgan yigit” degan shig‘ir ham yozib tashlaganman. Kasb taqozosiga ko‘ra ham har gal yangi qo‘lyozmani qo‘limga olarkanman, yana o‘shanday hissiyotlarga oshno bo‘larmikanman, degan ilinj ko‘ngilning tubida ojizona lipillab turadi. Asarni o‘qib chiqqach, Nekrasov bilan Grigorevich tun bo‘yi Peterburgni tentib, yosh Dostoyevskiyni izlagani, “Adabiyotimizda yangi Gogol paydo bo‘ldi!” deb jar solgani kabi, men ham Toshkentni izg‘ib muallifni qidirsam, tanish-bilishlarga qo‘ng‘iroq qilib, “Daho yozuvchi paydo bo‘ldi!” deya suyunchi so‘rasam deyman. Ammo, taassufki, necha yillardan buyon bu umid ushalmayapti, bil’aks…. O‘qiganlarim esa, “bir xil, bir xil, bir xil”. Go‘yo issiqxonada yaratilganday nimjon. Biroq, umidli dunyo bu, zora…
– Balki yoshlarimiz uchun ustoz-shogirdlik an’analarini tiklash kerakdir? Oliygohlarda berilmaydigan saboqlarni sizlardan olsak, mashqlarimiz muhokama qilinib, kamchiliklari ko‘rsatilsa, so‘ngra lozim topilsa nashrlarga topshirilsa… Balki shunday to‘garaklar tashkil qilish kerakdir? Endi adabiyotga kirib kelayotgan yoshlar afsuski, qo‘lidagi qog‘ozni kimga olib borishni bilmaydi… Natijada sariq matbuot uslubida yozish ommalashib boradi.
– Balki adashayotgandirman, ammo, fikrimcha, adabiyotda ustoz-shogirdlik tushunchasi sal boshqacharoq, aytaylik, nisbiyroq. Ya’ni ba’zan yoshi ulug‘roq adib yosh ijodkordan ko‘p narsa o‘rganishi ham mumkin. Bunga jahon adabiyotidan ham istagancha misol topish mumkin. Misol uchun Lev Tolstoy “San’atning mohiyati to‘g‘risida” nomli asarida ibratli bir holatga alohida to‘xtalib o‘tadi: “Butun Yevropa alqab keluvchi Zolya, Burje, Gyuismans, Kiplinglarning mashhur roman hamda qissalarini qunt va hafsala bilan o‘qib chiqdim. Ayni vaqtda, mutlaq notanish bir yozuvchining bolalar jurnalida bosilgan bir kambag‘al beva xonadonida pasxaga tayyorgarlikning borishi tasvirlangan hikoyasi ham qo‘limga tushib qoldi. (Gap F. F. Tishenkoning “Rjanoy xlebushko – kalachu dedushka” hikoyasi xususida ketmoqda. – A.Y.) Zolya. Burje, Gyuismans, Kipling va boshqalarning roman hamda qissalarini o‘qib, men biror soniya ta’sirlanganim yo‘q… Noma’lum muallifning bolalar va jo‘jalar haqidagi hikoyasini esa boshimni ko‘tarmasdan o‘qidim, chunki muallifning tasvirlaganlari – ehtimolki boshidan kechirganlari, his etganlari menga darhol yuqdi-qo‘ydi…” Shubhasiz, ulug‘ Tolstoy o‘zini larzaga solgan asarga umumadabiyot talablaridan kelib chiqib yondashgan, shunchaki “sen boshlovchi havaskorsan” deb muallifning yelkasiga qoqib qo‘ymagan.
Xullas, fikri ojizimcha, haqiqiy ijodkor eng yaxshi asarlarini yoshlik yillarida, hali qandaydir “izm”lar kasaliga chalinmagan, “falonchi-pistonchi”larning nazariga tushmagan paytlari yozib qo‘yadi. Bunday qalamkash uchun 17 yoshida kitob chiqarmaslik fojia emas, yaxshi asar yozmaslik asl fojia. Yana Xemingueyga qaytamiz: “Yozuvchining vazifasi o‘zgarmaydi. Uning o‘zi o‘zgaradi, vazifasi esa o‘sha-o‘shaligicha qolaveradi. Bu vazifa har doim rost yozish va asil mohiyatni o‘quvchining ongu-shuuridan joy oladigan qilib ifodalab berishdan iborat”.
Siz aytayotgan taklifga kelsak, bilmadim, balki kimgadir qandaydir darajada ko‘mak berar. Biroq, deylik, o‘zim birovga “unday yoz, bunday yoz” deb aql o‘rgatishni o‘lguday yomon ko‘raman; qandaydir noqulay ahvolga tushasan kishi. Bundan tashqari, Mopassanga o‘xshab yozganlarini yillab chop etmay yurishga ko‘nadigan sabr-toqatli shogirdlar topilarmikan bugun?..
– Abduqayum aka, o‘zingiz kimga, qaysi asarlarga muxlissiz? Kitob javoningiz bilan yaqindan tanishsak…
– Bugun o‘qiyman degan odam uchun imkoniyat aqlni shoshiradigan darajada ulkan. Ma’lumotlarga qaraganda, internetdagi faqat rus tilidagi badiiy kitoblarni o‘qib chiqish uchun 300 yil kerak bo‘larkan! Yana deng, ularning soni kunba-kun handasaviy ko‘paytma asosida o‘sib bormoqda. Demak, saralab, tanlab o‘qishga majburmiz. Kitob javonim asosan vaqt o‘tgan sayin ta’mi-shirasi yanada oshib boradigan asarlar bilan to‘lgan. Bular, shubhasiz, Dostoyevskiy, Tolstoy, Gyote, Drayzer, Xeminguey, Moem, Gamsun, Markes… “O‘zimizning” yozuvchilardan Erkin A’zam, Isajon Sulton kitoblari.
– Ijodkor eng avvalo, she’r yozib, so‘ng nasrga o‘tadi, degan fikrga qanday qaraysiz? Omadsiz shoirdan mashhur yozuvchi chiqadi, degan gaplar ham bor. She’rlaringizning ayrimlari qo‘shiqqa solinganini ko‘pchilik ham bilmaydi…
– Ijod – individual, hamisha birlikda kechadigan hodisa. Unga umumiy retseptlar, qoliplar bilan yondashib bo‘lmas. Muhimi “Kerak pardani topgan Matmusalar yashasin!”.
Kamina ham dastlab uyqash misralarda bir nimalarni yozib yurganman. Ularning ayrimlari e’lon ham qilingan. Bir kun qarasam, besh yuz betcha shig‘ir, besh-oltida doston to‘planib qolibdi. Noshir do‘stimiz Sherzod ikki-uch yil burun qo‘yarda-qo‘ymay ularning bir qismini “Bu dunyoda mo‘jizalar bor” deb nomlangan kitob holida chop etdi ham.
Maktabda o‘qib yurgan kezlarimiz Abdug‘ani ismli sinfdoshim bir-ikki mashqlarimni xirgoyi qilib yurardi. Keyinroq Oxunjon Madaliyev “Bir kuni keladir, shahzodangni kut” degan qo‘shiqni aytdi. So‘ngroq Abdulla Ubaydullayev degan hofiz “Hech bir qiz senga o‘xshamas”ni. Nihoyat Ozodbek Nazarbekov “U go‘zal boshqa”ni. Shu. Uncha ko‘p emas.
– Suhbatimiz so‘nggida muxlislarga tilaklaringiz.
– Yozuvchi Terri Tempest Uilyamsning bir gapi bor: “Men ko‘pincha oq va qora rangdan iborat dunyoga rang berish uchun yozaman… Men dunyoni o‘zgacha ko‘rinishda tasvirlash uchun yozaman, balki ana o‘shanda u chindan ham o‘zgarar…” Yaxshi kitoblarni o‘qing va uqing, ana shunda dunyo chindan ham o‘zgaradi. Yaxshi tomonga, albatta.
Nodirabegim Ibrohimova suhbatlashdi
