Ўзбекистон халқ ёзувчиси Тоғай Мурод таваллудининг 70 йиллигига

    Тоғай Мурод бу – Тўполондарё. Уни мен дунёдаги энг чиройли дарёлардан бири деб биламан. Вой, бу дарёнинг шўхлиги! Вой, бу дарёнинг ўзига одамни сиғдирмаслиги! Бир кафт сув ололмайсиз! Бир зум оёғингизни роҳат тўлқинга сололмайсиз. Қўймайди! Шитоб билан оқизиб кетади. Чирпирак қилиб юборади. Лекин бутун Сурхон унинг боис гул-гул яшнайди, очилади, тириклик қўшиғини айтиб жар солади, нашъа суради.

Тўра Мирзаев
ОТЛАР ҲАМ ЙИҒЛАЙДИМИ?

Ўзбек адабиёти тараққиётига муносиб ҳисса қўшган, унинг ривожида беистисно катта из қолдирган истеъдодли ёзувчи Тоғай Мурод менинг хотирамда ҳамиша ўқиб-ўрганишга чан­қоқ ёш ижодкор, ҳаётнинг кўплар эътибор бермайдиган ички томонларини билишга, кузатишга доимий равишда ҳаракат қилаётган навқирон адиб, шу орқали адабиётда ўз сўзини айтишга жиддий киришган, ўз йўли, ўз услубини тинмай шакллантираётган изланувчан носир сифатида қолган. Чунки менинг қуйидаги ёдномаларим унинг ёшлик даврлари билан, ёзувчи сифатида шаклланаётган ва шаклланган, адабиётда қатъий ўз ўрни ва услубини белгилай олган йиллари билан боғлиқ.

Гап шундаки, у ўтган асрнинг 70-йилларида Ўзбекистон Республикаси Фанлар академияси Тил ва адабиёт институтининг фольклор бўлимига тез-тез келиб турар, ҳатто айтиш мумкинки, бўлимнинг ўз ходимига айланиб қолган эди. Ўша йиллари институт ҳозирги Яҳё Ғуломов кўчасидаги 70-бинонинг биринчи қаватида жойлашган бўлиб, фольклор бўлимида тажрибали фольклоршунослар билан бирга Асқар Мусоқулов, Иброҳим Ҳаққулов, Раҳим Отаев, Сория Азизова каби ёш адибнинг тенг­дошлари ҳам ишлар эди. Бу ҳолат эҳтимол унинг фольклор билан кўпроқ боғланиб қолишига сабаб бўлгандир. Янглишмасам, Тоғай Мурод биринчи марта бўлимга атоқли халқ санъаткори Пўлкан шоир ҳақида қўшимча материаллар истаб келди. Бу пайтда унинг бир неча ҳикоялари матбуотда босилиб чиққан, анча танилиб қолган бошловчи ёзувчи эди. Танишганимиздан кейин муддаосини баён этди. Суҳбатимиз давомида унга Пўлкан шоирнинг ўғли Умарқул ҳали ҳаётлигини, у ҳам отаси изидан бориб, замонавий мавзуларда анча термалар, ҳатто бир достон ижод қилганлигини, шу кунларда ўз термаларидан бир тўплам тайёрлаётганини, невараси Амирқул ҳам яхшигина шоир бўлиб етишиб, бобоси ҳақида тадқиқотлар олиб бораётганини айтдим. У йилларда ҳали Пўлкан шоир ижоди ва достонлари ниҳоятда кам ўрганилган, фольклоршуносликда устозларимиз, марҳум фольклоршунослар Ҳоди Зарифнинг 1928 йилда эълон қилинган бир мақоласи, Мансур Афзалнинг 1955 йилда босилиб чиққан «Пўлкан шоир» рисоласи мавжуд эди, холос.

Тоғай Мурод Фольклор архивида мавжуд материалларни астойдил ўрганди. Амирқул билан учрашиб, бобоси ва отаси ҳақида қўшимча маълумотлар ҳам олди. Оқибатда Пўлкан шоир ва унинг авлодлари ҳақида ажойиб бир радиоочерк яратди ва у Республика радиоси орқали эшиттирилди.

Кейинги суҳбатларимиз халқ қўшиқлари, айниқса, маросим фольклори ва меҳнат қўшиқлари ҳақида бўлди. Бу ҳақда атоқли олима Музайяна Алавия билан ҳам бир неча бор суҳбатлашгани ёдимда. Маълумки, институтнинг Фольклор архивида халқ ижодкорларидан ёзиб олинган асарлар 1926 йилдан бери жамланиб келинади. Материаллар тўпловчиларнинг ёзиб олганликларига қараб, коллекциялар ҳолида (достон ва эртаклар бундан мустасно) алоҳида-алоҳида сақланади. Шунинг учун ҳам қўшиқ, топишмоқ, мақол каби жанрларга оид намуналар ёзиб олинган вақти ва ёзиб олувчиларнинг дафтарларига жойлаштирганига қараб, бир неча коллекциялар ва сақлов бирликларида сочилиб кетган. Бу ҳол ундан фойдаланувчидан қўшимча меҳнат қилишни, излаётган айни фольклор намунасини топиш учун бир эмас, бир неча коллекцияларни кўриб чиқишни талаб қилади. Чунки бир қўшиқ варианти фақат қўшиқлардан ташкил топган сақлов бирликларида сақланиши билан бирга улар топишмоқ, мақол, латифа, ҳатто достонлар билан аралаш ёзиб олинган дафтарларда ҳам мавжуддир. Бу йилларда фольклоршуносликда атоқли фольклоршунослар Элбек тайёрлаган «Ашулалар» (1933, 1934, 1935), Музайяна Алавия нашрга ҳозирлаган «Янги қўшиқлар» (1955), «Ўзбек халқ қўшиқлари» (1959), «Оқ олма, қизил олма» (1972), Ҳошимжон Раззоқов тузган «Гул­ёр» (1967) каби қўшиқ тўпламлари чоп этилган бўлиб, улардан Тоғай Мурод излаётган меҳнат қўшиқлари ва маросим фольклори намуналари жуда кам ўрин олган эди. Шу сабабли ҳам архивда сақланаётган намуналарни жиддий равишда кўриб чиқиш зарур эди. Тоғай Мурод бу ишга бир фольклоршунос янглиғ киришиб кетди.

Бу орада қашқадарёлик фольклоршунос К.Очилов Сурхондарё ва Қашқадарёдан тўпланган фольклор намуналари асосида ёзилган меҳнат қўшиқлари ҳақидаги номзодлик диссертация­си ҳамда меҳнат қўшиқларидан махсус тузилган тўплам қўлёзмасини муҳокама учун фольклор бўлимига олиб келди. Бу материаллар билан танишиб чиққач, Тоғай Муродга К.Очилов тўплами қўлёзмасининг бир нусхасини бердим. Чунки ушбу тўпламдан Тоғай Мурод излаётган барча материаллар жой олган эди. Одатда ҳали нашр этилмаган тўплам қўлёзмаси иккинчи бир кишига камдан-кам ҳолатларда берилади. Мен эса, Тоғай Муроднинг ҳалоллигига, қандайдир янги ижодий изланишларга туртки бера оладиган ҳаётий материаллар излаётганлигига қатъий ишонганимдан кейин шундай қилдим. Шу-шу, Тоғай Мурод бирор йиллар кўринмай қолди ва адабиётда унинг «Юлдузлар мангу ёнади» қиссаси пайдо бўлди. К.Очиловнинг тўплами эса, анча кейин, 1984 йилда профессор О.Сафаров тузган болалар фольклори намуналари билан биргаликда «Бойчечак» номида нашр этилди.

«Юлдузлар мангу ёнади» қиссаси адабиётшуносликда ижобий баҳоланди. Бу ҳолат ёш ёзувчини янги-янги ижодий марраларга йўллагани шубҳасиз. Янги асарларига материаллар тўплаш мақсадида у бўлимга яна келиб қолди. Бу гал уни фольклорда отнинг тасвирланиши масалалари қизиқтираётган эди. Ёзувчи атоқли фольклоршунос Ҳоди Зарифнинг (1905-1972) «Ўзбек халқ достонларида жанговар от образи», «От асбоблари» тадқиқотлари билан танишиб чиқди. Унга жанговар от тарбияси, унинг турли ҳолатлари тасвирланган «Алпомиш», «Гўрўғлининг туғилиши ва болалиги», «Хушкелди» каби достонларни синчиклаб ўқишни маслаҳат бердик. Суҳбатларимиз давомида кутилмаганда: «Отлар ҳам йиғлайдими?» — деб сўраб қолди. Биз унга халқ орасида от билан боғлиқ турли-туман тасаввур ва афсоналар кўплигини, ҳатто от эгаси вафот этганда, отни эгар-абзаллаб, эгасининг этигини эгар қошига илиб, аёлларнинг отни ўртага олиб йиғи бериш одатлари мавжудлигини, фольклор асарларидаги шундай ҳолатларда отнинг йиғлаганлиги тасвирларини сўзлаб бердик. Шундан кейин ёзувчининг «От кишнаган оқшом» қиссаси пайдо бўлди.

Юқоридаги хотираларни келтириш билан биз ёзувчи фақат фольклор асарлари асосида қисса ва романлар яратган экан-да, деган фикрни илгари сурмоқчи эмасмиз, балки ёзувчининг ҳар бир асарни яратишга жиддий тайёргарлик кўрганлигини, ўзининг тасвир объектига ҳар томонлама ёндашганлигини, фольклор унинг услубий изланишларида кўпдан-кўп бадиий омиллардан бири бўлиб қолганлигини алоҳида таъкидламоқчимиз. Чиндан ҳам у ўзбек адабиётида халқ достонлари насрига яқин ўзига хос тасвир йўсинини яратди. Бир-икки мисоллар келтирайлик:

«Биродарлар, Момосулув тушимда чўлпон эди, ҳушимда ой эди, қўйнимда офтоб бўлди».

Ёки:

«Биродарлар, неча-неча қорабайирлар кетига қараб-қараб кетди.

Неча-неча жайронлар кишнаб-кишнаб кетди.

Неча-неча саманлар гўшт бўлиб кетди.

Қишлоқда отлар кишнамай қолди.

Саҳарларда кўчаларда от туёқлари тикилламай қолди.

Оқшомлари отлар тарсиллатиб ер тепинмай қолди.

Адирларда отлар дупур-дупур чопмай қолди…

Чавандозлар эмчакдоши урушдан қайтмаган бўзбола мисол мунғайиб қолди».

Бу тасвирлар қанчалик халқ достонлари насрига яқин бўлса, шунчалик оригинал, ўзига хосдир. Адабиётда Тоғай Мурод яратган тасвирий-услубий йўлдир…

Иброҳим Ғафуров
ҲАССОС ДАРЁ

Тоғай Муроднинг илк асарларини ўқиганда уларнинг кутилмаган поэзияси мени ўзига ром этди. Эсимизда, ўша асарлар дунёга келиб ўқилаётганда жуда кўпчилик ўқувчиларга ва қалам аҳлига бу кутилмаган поэзия шундай жуда чуқур таассурот қолдирган эди. Улар яқин-йироқ адабиётлар сарҳадлари ва уфқларига қараганда ҳам ўхшаши йўқ адабий-бадиий ҳодисалар эканлиги кўриниб турарди.

Грузинларнинг Пиросмани деган рассоми ўтган. Унинг суратлари худди жуда талантли болалар чизган суратларга ўхшайди. Буни примитивизм ҳам дейишади. Яхши маънода. Пирос­мани шу ўта одми суратларида грузиннинг қиёфаси, грузиннинг том шоирлиги, санъаткорлиги ва ўз-ўзига бўлган ишончини жуда ёрқин ва такрорланмас тарзда акс эттирган. Пирос­манининг Тоғай Муродга ҳеч алоқаси йўқ. Лекин Тоғай Мурод ҳам худди шу грузин рассоми каби такрорланмас, шоирона, ўзбекона ва халқонадир.

Тоғай Муродни ўқисангиз, одам дам-бадам тўлиб кетади. Йиғи. Завқ-шавқ… Илҳомга.

Тоғай Мурод бу – Тўполондарё. Уни мен дунёдаги энг чиройли дарёлардан бири деб биламан. Вой, бу дарёнинг шўхлиги! Вой, бу дарёнинг ўзига одамни сиғдирмаслиги! Бир кафт сув ололмайсиз! Бир зум оёғингизни роҳат тўлқинга сололмайсиз. Қўймайди! Шитоб билан оқизиб кетади. Чирпирак қилиб юборади. Лекин бутун Сурхон унинг боис гул-гул яшнайди, очилади, тириклик қўшиғини айтиб жар солади, нашъа суради.

Ниагара Америка диёрида шоирларни яратганми, яратмаганми, айтолмайман. Лекин Тўполондарё Сурхонда Тоғай Муродни яратган. Унга ўз шаддод шоирлигидан улуғ улуш ато этган. Мени бу икки улуғвор ҳассослик доим ҳайратга солади. Бу икки дарё бўйида доим одам ўзини бағри кенгайгандай, яйрагандай, дунёнинг таҳлил этиб бўлмас сирларига ошно бўлгандай сезади.

Маҳмуд Саъдий
У — ҲАМОН САҲНАДА

Тоғай Мурод асл ёзувчи сифатида ўзининг илк қиссаси «Юлдузлар мангу ёнади» билан элга танилди. Қисса бирдан жамоатчиликни ҳайратга солди. Тўғри, унинг кейинги «От кишнаган оқшом», «Ойдинда юрган одамлар» қиссалари биринчисидан юксакроқ турса-да, лекин Тоғайнинг бу асарини халқ бошқача қабул қилди. Назаримда, китобхонлар ана шундай янги, илҳом билан ёзилган кўтаринки, халқ руҳиятидаги асарга эҳтиёж сезаётган эди. Ўша кезлар мен «Гулистон» журналида ишлардим. Бир неча адабиётшуносларга Тоғай Муроднинг «Юлдузлар мангу ёнади» қиссаси тўғрисида тақриз ёзишни таклиф этдим. Биласизми, ҳеч қайси танқидчи асар хусусида жўяли бир гап айта олмади. Чунки бу қисса бошқача ёндашишни тақозо этарди. Тўғрисини айтишим керак, Тоғайнинг илк қиссаси адабий жамоатчиликни-да эсанкиратиб қўйди. Кўплар асар таҳлилига қўл уролмадилар. Бу ҳодисанинг ўзи, ана шу факт адабиётда янгилик, мутлақо янги асар пайдо бўлганидан далолат берарди. Яқинда бир мақолада қизиқ фикрни учратиб қолдим. «Адабиётда янгилик яратиш учун аввало тафаккурда, тушунчада янгилик бўлмоғи лозим», дейди муаллиф. Шундан келиб чиқиб, Тоғай Мурод асарларида ҳам янгича қарашлар борлигини таъкидлаш мумкин. Тоғай ўзининг илк қиссасидаёқ юрагидаги орзулари, армонлари халқнинг орзу-армонларига эш бўлиб кетганлигини намоён қилган. Ёдингизда бўлса, «Юлдузлар мангу ёнади» қиссасида шундай гап бор: «…дунёдаги кўпгина халқлар ўзларининг ҳеч бўлмаганда битта спортини жаҳон миқёсига кўтарган. Биздан эса жаҳонга кўтарилган биттаям спорт тури йўқ.

— Бу ўзимизга боғлиқ» (77-бет).

Бу ўринда гап миллий курашимизнинг халқаро олимпиада мусобақаларига киритилишидагина эмас. Гап ҳамма халқнинг, жумладан, ўзбек халқининг ҳам жаҳонда ўз ўрнига, мавқеига эга бўлиши ҳақида. «Юлдузлар мангу ёнади» қиссасига ёзилган тақдим сўзи — аннотацияда асарга «кураш ҳақидаги китоб» қабилида таъриф берилган. Йўқ, бу асар фақатгина кураш ҳақида эмас, инсоннинг ори ҳақидаги китоб. Инсоннинг ғурури, инсоннинг нималарга қодирлиги ҳақида ёзилган мардона китобдир. Асарда ифодаланган ана шу туйғуларнинг бари бадиий тасвирланиб, ягона мавзу атрофида мужассамлаштирилади. Қаранг-да, ажойиб ҳолатни: бош қаҳрамон Бўри полвоннинг ўғли Тиловберди беллашувда қатнашиб турса-да, ота ўғлига ён босмайди. Бўри полвон мардлик қилади. Дунё азал-азалдан эзгулик ва ёвузлик курашидан иборат. Ана шу азалий кураш ғояси жаҳоннинг таниқли адиблари сингари Тоғай Мурод асарларининг ҳам замирини ташкил этади. Тоғайнинг нав­батдаги қиссаларини нашр этишда ҳам мен у билан кўп бирга бўлдим. У фикрида қатъий турадиган шахс сифатида ўзини намоён қилган эди. Агар ёзувчининг ўзи шахс бўлмаса, у яратган асарлар ҳам бирор қийматга эга бўлмайди. Тоғай Мурод асарлари унинг шахсини кўрсатиб туради. Тоғай Мурод орзулари мамлакатимиз ўз мустақиллигига эга бўлгандан кейин рўёбга чиқмоқда. Мана, миллий курашимиз жаҳон спорти даражасига кўтарилди. Бадиий адабиётнинг ижтимоий ҳаётга кўрсатган таъсирига яққол мисол бу.

Тоғай ҳар хил масалаларга ўзича, ўзига хос ёндашарди. Масалан, муҳаббатни олайлик. Атоқли қирғиз адиби Чингиз Айтматовнинг машҳур «Жамила» қиссаси ёдингиздами? Ана шу қисса, тўғрироғи, муҳаббатдаги эркинлик талқини Ғарб ҳаётига жуда мос келган. Таниқли француз ёзувчиси Луи Арагон бу асарни французчада чоп эта туриб, «Муҳаббат ҳақидаги энг буюк қисса», деб таъриф берган. Албатта, Луи Арагоннинг гапида жон бор. Ғарб тушунчасига кўра, Жамиланинг муҳаббати, унинг бахт­га эришишдаги ҳаракатлари олқишланади. Лекин Шарқда эса аксинча, бу ҳол оқланмайди. Шу сингари «Жамила» қиссаси Қирғизистонда оғриқ билан қабул қилинган. Лекин Жамиланинг ўз бахти, муҳаббати йўлидаги ҳаракатларини қоралаб бўлмайди. Шунга қарамай, Шарқ барибир Шарқ-да!

Тоғай Мурод асарларида эса муҳаббат талқини бошқачароқ. Унда муҳаббат ўз халқи руҳиятидан, қалбидан келиб чиқади. «Ойдинда юрган одамлар» қиссасини ёдга олинг-чи. Асарда тасвирланган муҳаббат — жуда буюк муҳаббат. Жаҳон маънавияти тарихига назар солайлик: қаердаки ахлоқсизлик бўлса, ахлоқ бузилса, ўша ерда маънавият таназзулга юз тутади. Тоғай Мурод асарлари эса одамларни покиза, ахлоқли бўлиб яшашга ундайди. Ушбу қисса қаҳрамонлари Оймомо билан Қоплон фарзандлари бўлмаса-да, бир-бирларини севиб ардоқлаб, эъзозлаб яшайдилар. Дунёда яшашдан мақсад нима? Аввало, кишининг ўз суянадиган таянчи — дардкаш одами бўлиши керак. Ўзбек тилида икки бир-бирига яқин сўз бор: суяниш ва суялиш. Дунёда суяниш мумкин бўлган одамлар кўп, аммо суялиш мумкин бўлганлари кам. Ҳаммага суяниш мумкин: суяниб турган кишингни йўқотиб қўйсанг, йиқилмайсан, ўзингни тутиб оласан. Бироқ суялиб турган одаминг ўзини сендан олиб қочса, йиқилиб чоҳга тушасан. Оймомо ва Қоплон сингари одамларга суяниш ҳам, суялиш ҳам мумкин. Уларнинг фарзандлари бўлмаса-да, бир-бирларига суяниб бошқаларга ўрнак бўлиб яшайдилар. Дили дардли одамлар уларга ҳамдард бўладилар. Машраб дейдики, «Дилда дардинг бўлмаса, сардафтаримни кавлама». Дилида дарди бор кишилар Қоплон ва Оймомонинг муҳаббат қиссасини ўқиганда қалбан юксалади, ўзлигини англай бошлайди.

Тоғай Муроднинг адабиётда ўз йўли бор эди. XX аср ўзбек адабиёти ривожига Абдулла Қодирий, Чўлпон, Ҳамза, Абдулла Қаҳҳор, Ғафур Ғулом сингари Тоғай Мурод ҳам ўзининг катта улушини қўшди. У мумтоз адиб сифатида ўз асарларини таҳрир қила оларди. Алишер Навоий, Пушкин, Гоголлар ана шундай бўлган. Бир куни Тургеневдан сўрабдилар: «Ўз асари­н­гизга ўзингиз баҳо бера оласизми?» Жавоб шундай бўлибди: «Йўқ, мен Гоголмидимки, ўз асаримга ўзим баҳо бера олсам».

Ҳақиқий ёзувчи ўзини ўзи баҳолай олади. Тоғай Мурод ҳам ўз асарларига ўзи баҳо бера оларди. Тоғай ҳеч бир асарига мукаммал деб қарамаган. У қиссаларини тинимсиз таҳрир қилар эди. Таҳрир қилганда ҳам яхши томонга ўзгартирган. Одатда, бадиий асардаги ҳар қандай таҳрир китобхонга маъқул келмайди. Унинг илк таассуротларини чалкаштириб юборади. Тоғай Муродда эса мана шу нуқсон учрамайди. Агар Тоғай ҳаёт бўлганида асарлари таҳрири устида ҳали кўп ишларди. Бизга янада мукаммал бадиий асарлар тақдим қилар эди…

Ҳа, у ана шундай буюк ёзувчимиз эди. Назаримда, Тоғай сира ўлган эмасдай, орамизда яшаётгандай. Аслида ҳам шундай, у бизнинг орамизда, у асло ўлган эмас.

Тоғай Мурод ҳамон саҳнада!

Исроил ШОМИРОВ
МЕН ҲАЙКАЛ ҚЎЯМАН
Тоғай Муродни эслаб

Хаёлан юракка ахтариб таскин,
От билан жўнайман Хўжасоатга.
Кўзимга суртгайман адирлар хокин,
Улар ҳайкал бўлар Тоғай Муродга.

Сайрак даштларини туман қоплаган,
Бедов ҳансирайди, йўл тортар ҳорғин.
Бу ёлғиз сўқмоқдан кимлар чопмаган,
Негадир чечакнинг юзлари сўлғин.

Шоир юрти ўзи муқаддас манзил,
У ерга бормасам, кўнглим тўлмайди.
Не учун ғамгинсан, юрак, сен хижил,
Сирли бу дунёда ўлиб бўлмайди.

Бирдан ёмғир қуяр, чақади чақин,
Ожиз юрагимни тешар жалалар.
Ортимдан қўл силтар юракка яқин,
Мунғайиб отамдан қолган далалар.

Танамга хуш ёқмас баҳор ҳавоси,
Чеҳраси ёришмас қизғалдоқнинг ҳам.
Билмадим, маҳзундир тўрғай навоси,
Сайхонликлар аро нималардир кам.

Каклик ҳам сайрамас зовнинг пастида,
Кийиклар кўринмас – бир хатар туйган.
Эвоҳ, Обоқлининг бийдай даштида,
Оқшомлари отлар кишнамай қўйган.

Тоғнинг тик бетлари сирпанчиқ, нишаб,
Узанги товонга ханжардай ботар.
Майсалар устига гиламин тўшаб,
Кимдир бол ялайди, кимдир муз қотар.

Шомда ошно бўлдим Хўжасоатга,
Қишлоқ одамлари дилкаш, меҳмондўст.
Ҳар бири ўхшайди Тоғай Муродга,
Бургут кўзларида чақнайди юлдуз.

Гулхан атрофида қизиди гурунг,
Ғамгин шеър ўқидим кенг давра аро.
Элнинг юлдузлари мангу ёнган, денг,
Улар давралардан тушмайди айро.

Ким ровийлик қилар ўзича яйраб,
Бахши оҳангидан учар аламлар.
Ўчоққа арчадан ўтинни қалаб,
Маъюсдир ойдинда юрган одамлар.

Зиёдулла чавандоз келар ёнимга,
Элнинг орин олган улоқчи – бир кал.
Тоғлар ора кирар менинг жонимга,
Излаган нарсамни топгум шу маҳал.

…Гоҳо яёв юриб, гоҳо от миниб,
Ҳали кўп бораман Хўжасоатга.
Дала ва даштларга минг бор сиғиниб,
Мен ҳайкал қўяман Тоғай Муродга.

O‘zbekiston xalq yozuvchisi Tog‘ay Murod tavalludining 70 yilligiga

Tog‘ay Murod bu – To‘polondaryo. Uni men dunyodagi eng chiroyli daryolardan biri deb bilaman. Voy, bu daryoning sho‘xligi! Voy, bu daryoning o‘ziga odamni sig‘dirmasligi! Bir kaft suv ololmaysiz! Bir zum oyog‘ingizni rohat to‘lqinga sololmaysiz. Qo‘ymaydi! Shitob bilan oqizib ketadi. Chirpirak qilib yuboradi. Lekin butun Surxon uning bois gul-gul yashnaydi, ochiladi, tiriklik qo‘shig‘ini aytib jar soladi, nash’a suradi.

To‘ra Mirzayev
OTLAR HAM YIG‘LAYDIMI?

O‘zbek adabiyoti taraqqiyotiga munosib hissa qo‘shgan, uning rivojida beistisno katta iz qoldirgan iste’dodli yozuvchi Tog‘ay Murod mening xotiramda hamisha o‘qib-o‘rganishga chan­qoq yosh ijodkor, hayotning ko‘plar e’tibor bermaydigan ichki tomonlarini bilishga, kuzatishga doimiy ravishda harakat qilayotgan navqiron adib, shu orqali adabiyotda o‘z so‘zini aytishga jiddiy kirishgan, o‘z yo‘li, o‘z uslubini tinmay shakllantirayotgan izlanuvchan nosir sifatida qolgan. Chunki mening quyidagi yodnomalarim uning yoshlik davrlari bilan, yozuvchi sifatida shakllanayotgan va shakllangan, adabiyotda qat’iy o‘z o‘rni va uslubini belgilay olgan yillari bilan bog‘liq.

Gap shundaki, u o‘tgan asrning 70-yillarida O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi Til va adabiyot institutining folklor bo‘limiga tez-tez kelib turar, hatto aytish mumkinki, bo‘limning o‘z xodimiga aylanib qolgan edi. O‘sha yillari institut hozirgi Yahyo G‘ulomov ko‘chasidagi 70-binoning birinchi qavatida joylashgan bo‘lib, folklor bo‘limida tajribali folklorshunoslar bilan birga Asqar Musoqulov, Ibrohim Haqqulov, Rahim Otayev, Soriya Azizova kabi yosh adibning teng­doshlari ham ishlar edi. Bu holat ehtimol uning folklor bilan ko‘proq bog‘lanib qolishiga sabab bo‘lgandir. Yanglishmasam, Tog‘ay Murod birinchi marta bo‘limga atoqli xalq san’atkori Po‘lkan shoir haqida qo‘shimcha materiallar istab keldi. Bu paytda uning bir necha hikoyalari matbuotda bosilib chiqqan, ancha tanilib qolgan boshlovchi yozuvchi edi. Tanishganimizdan keyin muddaosini bayon etdi. Suhbatimiz davomida unga Po‘lkan shoirning o‘g‘li Umarqul hali hayotligini, u ham otasi izidan borib, zamonaviy mavzularda ancha termalar, hatto bir doston ijod qilganligini, shu kunlarda o‘z termalaridan bir to‘plam tayyorlayotganini, nevarasi Amirqul ham yaxshigina shoir bo‘lib yetishib, bobosi haqida tadqiqotlar olib borayotganini aytdim. U yillarda hali Po‘lkan shoir ijodi va dostonlari nihoyatda kam o‘rganilgan, folklorshunoslikda ustozlarimiz, marhum folklorshunoslar Hodi Zarifning 1928 yilda e’lon qilingan bir maqolasi, Mansur Afzalning 1955 yilda bosilib chiqqan “Po‘lkan shoir” risolasi mavjud edi, xolos.

Tog‘ay Murod Folklor arxivida mavjud materiallarni astoydil o‘rgandi. Amirqul bilan uchrashib, bobosi va otasi haqida qo‘shimcha ma’lumotlar ham oldi. Oqibatda Po‘lkan shoir va uning avlodlari haqida ajoyib bir radioocherk yaratdi va u Respublika radiosi orqali eshittirildi.

Keyingi suhbatlarimiz xalq qo‘shiqlari, ayniqsa, marosim folklori va mehnat qo‘shiqlari haqida bo‘ldi. Bu haqda atoqli olima Muzayyana Alaviya bilan ham bir necha bor suhbatlashgani yodimda. Ma’lumki, institutning Folklor arxivida xalq ijodkorlaridan yozib olingan asarlar 1926 yildan beri jamlanib kelinadi. Materiallar to‘plovchilarning yozib olganliklariga qarab, kolleksiyalar holida (doston va ertaklar bundan mustasno) alohida-alohida saqlanadi. Shuning uchun ham qo‘shiq, topishmoq, maqol kabi janrlarga oid namunalar yozib olingan vaqti va yozib oluvchilarning daftarlariga joylashtirganiga qarab, bir necha kolleksiyalar va saqlov birliklarida sochilib ketgan. Bu hol undan foydalanuvchidan qo‘shimcha mehnat qilishni, izlayotgan ayni folklor namunasini topish uchun bir emas, bir necha kolleksiyalarni ko‘rib chiqishni talab qiladi. Chunki bir qo‘shiq varianti faqat qo‘shiqlardan tashkil topgan saqlov birliklarida saqlanishi bilan birga ular topishmoq, maqol, latifa, hatto dostonlar bilan aralash yozib olingan daftarlarda ham mavjuddir. Bu yillarda folklorshunoslikda atoqli folklorshunoslar Elbek tayyorlagan “Ashulalar” (1933, 1934, 1935), Muzayyana Alaviya nashrga hozirlagan “Yangi qo‘shiqlar” (1955), “O‘zbek xalq qo‘shiqlari” (1959), “Oq olma, qizil olma” (1972), Hoshimjon Razzoqov tuzgan “Gul­yor” (1967) kabi qo‘shiq to‘plamlari chop etilgan bo‘lib, ulardan Tog‘ay Murod izlayotgan mehnat qo‘shiqlari va marosim folklori namunalari juda kam o‘rin olgan edi. Shu sababli ham arxivda saqlanayotgan namunalarni jiddiy ravishda ko‘rib chiqish zarur edi. Tog‘ay Murod bu ishga bir folklorshunos yanglig‘ kirishib ketdi.

Bu orada qashqadaryolik folklorshunos K.Ochilov Surxondaryo va Qashqadaryodan to‘plangan folklor namunalari asosida yozilgan mehnat qo‘shiqlari haqidagi nomzodlik dissertatsiya­si hamda mehnat qo‘shiqlaridan maxsus tuzilgan to‘plam qo‘lyozmasini muhokama uchun folklor bo‘limiga olib keldi. Bu materiallar bilan tanishib chiqqach, Tog‘ay Murodga K.Ochilov to‘plami qo‘lyozmasining bir nusxasini berdim. Chunki ushbu to‘plamdan Tog‘ay Murod izlayotgan barcha materiallar joy olgan edi. Odatda hali nashr etilmagan to‘plam qo‘lyozmasi ikkinchi bir kishiga kamdan-kam holatlarda beriladi. Men esa, Tog‘ay Murodning halolligiga, qandaydir yangi ijodiy izlanishlarga turtki bera oladigan hayotiy materiallar izlayotganligiga qat’iy ishonganimdan keyin shunday qildim. Shu-shu, Tog‘ay Murod biror yillar ko‘rinmay qoldi va adabiyotda uning “Yulduzlar mangu yonadi” qissasi paydo bo‘ldi. K.Ochilovning to‘plami esa, ancha keyin, 1984 yilda professor O.Safarov tuzgan bolalar folklori namunalari bilan birgalikda “Boychechak” nomida nashr etildi.

“Yulduzlar mangu yonadi” qissasi adabiyotshunoslikda ijobiy baholandi. Bu holat yosh yozuvchini yangi-yangi ijodiy marralarga yo‘llagani shubhasiz. Yangi asarlariga materiallar to‘plash maqsadida u bo‘limga yana kelib qoldi. Bu gal uni folklorda otning tasvirlanishi masalalari qiziqtirayotgan edi. Yozuvchi atoqli folklorshunos Hodi Zarifning (1905-1972) “O‘zbek xalq dostonlarida jangovar ot obrazi”, “Ot asboblari” tadqiqotlari bilan tanishib chiqdi. Unga jangovar ot tarbiyasi, uning turli holatlari tasvirlangan “Alpomish”, “Go‘ro‘g‘lining tug‘ilishi va bolaligi”, “Xushkeldi” kabi dostonlarni sinchiklab o‘qishni maslahat berdik. Suhbatlarimiz davomida kutilmaganda: “Otlar ham yig‘laydimi?” — deb so‘rab qoldi. Biz unga xalq orasida ot bilan bog‘liq turli-tuman tasavvur va afsonalar ko‘pligini, hatto ot egasi vafot etganda, otni egar-abzallab, egasining etigini egar qoshiga ilib, ayollarning otni o‘rtaga olib yig‘i berish odatlari mavjudligini, folklor asarlaridagi shunday holatlarda otning yig‘laganligi tasvirlarini so‘zlab berdik. Shundan keyin yozuvchining “Ot kishnagan oqshom” qissasi paydo bo‘ldi.

Yuqoridagi xotiralarni keltirish bilan biz yozuvchi faqat folklor asarlari asosida qissa va romanlar yaratgan ekan-da, degan fikrni ilgari surmoqchi emasmiz, balki yozuvchining har bir asarni yaratishga jiddiy tayyorgarlik ko‘rganligini, o‘zining tasvir obyektiga har tomonlama yondashganligini, folklor uning uslubiy izlanishlarida ko‘pdan-ko‘p badiiy omillardan biri bo‘lib qolganligini alohida ta’kidlamoqchimiz. Chindan ham u o‘zbek adabiyotida xalq dostonlari nasriga yaqin o‘ziga xos tasvir yo‘sinini yaratdi. Bir-ikki misollar keltiraylik:

“Birodarlar, Momosuluv tushimda cho‘lpon edi, hushimda oy edi, qo‘ynimda oftob bo‘ldi”.

Yoki:

«Birodarlar, necha-necha qorabayirlar ketiga qarab-qarab ketdi.

Necha-necha jayronlar kishnab-kishnab ketdi.

Necha-necha samanlar go‘sht bo‘lib ketdi.

Qishloqda otlar kishnamay qoldi.

Saharlarda ko‘chalarda ot tuyoqlari tikillamay qoldi.

Oqshomlari otlar tarsillatib yer tepinmay qoldi.

Adirlarda otlar dupur-dupur chopmay qoldi…

Chavandozlar emchakdoshi urushdan qaytmagan bo‘zbola misol mung‘ayib qoldi».

Bu tasvirlar qanchalik xalq dostonlari nasriga yaqin bo‘lsa, shunchalik original, o‘ziga xosdir. Adabiyotda Tog‘ay Murod yaratgan tasviriy-uslubiy yo‘ldir…

Ibrohim G‘afurov
HASSOS DARYO

Tog‘ay Murodning ilk asarlarini o‘qiganda ularning kutilmagan poeziyasi meni o‘ziga rom etdi. Esimizda, o‘sha asarlar dunyoga kelib o‘qilayotganda juda ko‘pchilik o‘quvchilarga va qalam ahliga bu kutilmagan poeziya shunday juda chuqur taassurot qoldirgan edi. Ular yaqin-yiroq adabiyotlar sarhadlari va ufqlariga qaraganda ham o‘xshashi yo‘q adabiy-badiiy hodisalar ekanligi ko‘rinib turardi.

Gruzinlarning Pirosmani degan rassomi o‘tgan. Uning suratlari xuddi juda talantli bolalar chizgan suratlarga o‘xshaydi. Buni primitivizm ham deyishadi. Yaxshi ma’noda. Piros­mani shu o‘ta odmi suratlarida gruzinning qiyofasi, gruzinning tom shoirligi, san’atkorligi va o‘z-o‘ziga bo‘lgan ishonchini juda yorqin va takrorlanmas tarzda aks ettirgan. Piros­manining Tog‘ay Murodga hech aloqasi yo‘q. Lekin Tog‘ay Murod ham xuddi shu gruzin rassomi kabi takrorlanmas, shoirona, o‘zbekona va xalqonadir.

Tog‘ay Murodni o‘qisangiz, odam dam-badam to‘lib ketadi. Yig‘i. Zavq-shavq… Ilhomga.

Tog‘ay Murod bu – To‘polondaryo. Uni men dunyodagi eng chiroyli daryolardan biri deb bilaman. Voy, bu daryoning sho‘xligi! Voy, bu daryoning o‘ziga odamni sig‘dirmasligi! Bir kaft suv ololmaysiz! Bir zum oyog‘ingizni rohat to‘lqinga sololmaysiz. Qo‘ymaydi! Shitob bilan oqizib ketadi. Chirpirak qilib yuboradi. Lekin butun Surxon uning bois gul-gul yashnaydi, ochiladi, tiriklik qo‘shig‘ini aytib jar soladi, nash’a suradi.

Niagara Amerika diyorida shoirlarni yaratganmi, yaratmaganmi, aytolmayman. Lekin To‘polondaryo Surxonda Tog‘ay Murodni yaratgan. Unga o‘z shaddod shoirligidan ulug‘ ulush ato etgan. Meni bu ikki ulug‘vor hassoslik doim hayratga soladi. Bu ikki daryo bo‘yida doim odam o‘zini bag‘ri kengayganday, yayraganday, dunyoning tahlil etib bo‘lmas sirlariga oshno bo‘lganday sezadi.

Mahmud Sa’diy
U — HAMON SAHNADA

Tog‘ay Murod asl yozuvchi sifatida o‘zining ilk qissasi “Yulduzlar mangu yonadi” bilan elga tanildi. Qissa birdan jamoatchilikni hayratga soldi. To‘g‘ri, uning keyingi “Ot kishnagan oqshom”, “Oydinda yurgan odamlar” qissalari birinchisidan yuksakroq tursa-da, lekin Tog‘ayning bu asarini xalq boshqacha qabul qildi. Nazarimda, kitobxonlar ana shunday yangi, ilhom bilan yozilgan ko‘tarinki, xalq ruhiyatidagi asarga ehtiyoj sezayotgan edi. O‘sha kezlar men “Guliston” jurnalida ishlardim. Bir necha adabiyotshunoslarga Tog‘ay Murodning “Yulduzlar mangu yonadi” qissasi to‘g‘risida taqriz yozishni taklif etdim. Bilasizmi, hech qaysi tanqidchi asar xususida jo‘yali bir gap ayta olmadi. Chunki bu qissa boshqacha yondashishni taqozo etardi. To‘g‘risini aytishim kerak, Tog‘ayning ilk qissasi adabiy jamoatchilikni-da esankiratib qo‘ydi. Ko‘plar asar tahliliga qo‘l urolmadilar. Bu hodisaning o‘zi, ana shu fakt adabiyotda yangilik, mutlaqo yangi asar paydo bo‘lganidan dalolat berardi. Yaqinda bir maqolada qiziq fikrni uchratib qoldim. “Adabiyotda yangilik yaratish uchun avvalo tafakkurda, tushunchada yangilik bo‘lmog‘i lozim”, deydi muallif. Shundan kelib chiqib, Tog‘ay Murod asarlarida ham yangicha qarashlar borligini ta’kidlash mumkin. Tog‘ay o‘zining ilk qissasidayoq yuragidagi orzulari, armonlari xalqning orzu-armonlariga esh bo‘lib ketganligini namoyon qilgan. Yodingizda bo‘lsa, “Yulduzlar mangu yonadi” qissasida shunday gap bor: «…dunyodagi ko‘pgina xalqlar o‘zlarining hech bo‘lmaganda bitta sportini jahon miqyosiga ko‘targan. Bizdan esa jahonga ko‘tarilgan bittayam sport turi yo‘q.

— Bu o‘zimizga bog‘liq» (77-bet).

Bu o‘rinda gap milliy kurashimizning xalqaro olimpiada musobaqalariga kiritilishidagina emas. Gap hamma xalqning, jumladan, o‘zbek xalqining ham jahonda o‘z o‘rniga, mavqeiga ega bo‘lishi haqida. “Yulduzlar mangu yonadi” qissasiga yozilgan taqdim so‘zi — annotatsiyada asarga “kurash haqidagi kitob” qabilida ta’rif berilgan. Yo‘q, bu asar faqatgina kurash haqida emas, insonning ori haqidagi kitob. Insonning g‘ururi, insonning nimalarga qodirligi haqida yozilgan mardona kitobdir. Asarda ifodalangan ana shu tuyg‘ularning bari badiiy tasvirlanib, yagona mavzu atrofida mujassamlashtiriladi. Qarang-da, ajoyib holatni: bosh qahramon Bo‘ri polvonning o‘g‘li Tilovberdi bellashuvda qatnashib tursa-da, ota o‘g‘liga yon bosmaydi. Bo‘ri polvon mardlik qiladi. Dunyo azal-azaldan ezgulik va yovuzlik kurashidan iborat. Ana shu azaliy kurash g‘oyasi jahonning taniqli adiblari singari Tog‘ay Murod asarlarining ham zamirini tashkil etadi. Tog‘ayning nav­batdagi qissalarini nashr etishda ham men u bilan ko‘p birga bo‘ldim. U fikrida qat’iy turadigan shaxs sifatida o‘zini namoyon qilgan edi. Agar yozuvchining o‘zi shaxs bo‘lmasa, u yaratgan asarlar ham biror qiymatga ega bo‘lmaydi. Tog‘ay Murod asarlari uning shaxsini ko‘rsatib turadi. Tog‘ay Murod orzulari mamlakatimiz o‘z mustaqilligiga ega bo‘lgandan keyin ro‘yobga chiqmoqda. Mana, milliy kurashimiz jahon sporti darajasiga ko‘tarildi. Badiiy adabiyotning ijtimoiy hayotga ko‘rsatgan ta’siriga yaqqol misol bu.

Tog‘ay har xil masalalarga o‘zicha, o‘ziga xos yondashardi. Masalan, muhabbatni olaylik. Atoqli qirg‘iz adibi Chingiz Aytmatovning mashhur “Jamila” qissasi yodingizdami? Ana shu qissa, to‘g‘rirog‘i, muhabbatdagi erkinlik talqini G‘arb hayotiga juda mos kelgan. Taniqli fransuz yozuvchisi Lui Aragon bu asarni fransuzchada chop eta turib, “Muhabbat haqidagi eng buyuk qissa”, deb ta’rif bergan. Albatta, Lui Aragonning gapida jon bor. G‘arb tushunchasiga ko‘ra, Jamilaning muhabbati, uning baxt­ga erishishdagi harakatlari olqishlanadi. Lekin Sharqda esa aksincha, bu hol oqlanmaydi. Shu singari “Jamila” qissasi Qirg‘izistonda og‘riq bilan qabul qilingan. Lekin Jamilaning o‘z baxti, muhabbati yo‘lidagi harakatlarini qoralab bo‘lmaydi. Shunga qaramay, Sharq baribir Sharq-da!

Tog‘ay Murod asarlarida esa muhabbat talqini boshqacharoq. Unda muhabbat o‘z xalqi ruhiyatidan, qalbidan kelib chiqadi. “Oydinda yurgan odamlar” qissasini yodga oling-chi. Asarda tasvirlangan muhabbat — juda buyuk muhabbat. Jahon ma’naviyati tarixiga nazar solaylik: qayerdaki axloqsizlik bo‘lsa, axloq buzilsa, o‘sha yerda ma’naviyat tanazzulga yuz tutadi. Tog‘ay Murod asarlari esa odamlarni pokiza, axloqli bo‘lib yashashga undaydi. Ushbu qissa qahramonlari Oymomo bilan Qoplon farzandlari bo‘lmasa-da, bir-birlarini sevib ardoqlab, e’zozlab yashaydilar. Dunyoda yashashdan maqsad nima? Avvalo, kishining o‘z suyanadigan tayanchi — dardkash odami bo‘lishi kerak. O‘zbek tilida ikki bir-biriga yaqin so‘z bor: suyanish va suyalish. Dunyoda suyanish mumkin bo‘lgan odamlar ko‘p, ammo suyalish mumkin bo‘lganlari kam. Hammaga suyanish mumkin: suyanib turgan kishingni yo‘qotib qo‘ysang, yiqilmaysan, o‘zingni tutib olasan. Biroq suyalib turgan odaming o‘zini sendan olib qochsa, yiqilib chohga tushasan. Oymomo va Qoplon singari odamlarga suyanish ham, suyalish ham mumkin. Ularning farzandlari bo‘lmasa-da, bir-birlariga suyanib boshqalarga o‘rnak bo‘lib yashaydilar. Dili dardli odamlar ularga hamdard bo‘ladilar. Mashrab deydiki, “Dilda darding bo‘lmasa, sardaftarimni kavlama”. Dilida dardi bor kishilar Qoplon va Oymomoning muhabbat qissasini o‘qiganda qalban yuksaladi, o‘zligini anglay boshlaydi.

Tog‘ay Murodning adabiyotda o‘z yo‘li bor edi. XX asr o‘zbek adabiyoti rivojiga Abdulla Qodiriy, Cho‘lpon, Hamza, Abdulla Qahhor, G‘afur G‘ulom singari Tog‘ay Murod ham o‘zining katta ulushini qo‘shdi. U mumtoz adib sifatida o‘z asarlarini tahrir qila olardi. Alisher Navoiy, Pushkin, Gogollar ana shunday bo‘lgan. Bir kuni Turgenevdan so‘rabdilar: “O‘z asari­n­gizga o‘zingiz baho bera olasizmi?” Javob shunday bo‘libdi: “Yo‘q, men Gogolmidimki, o‘z asarimga o‘zim baho bera olsam”.

Haqiqiy yozuvchi o‘zini o‘zi baholay oladi. Tog‘ay Murod ham o‘z asarlariga o‘zi baho bera olardi. Tog‘ay hech bir asariga mukammal deb qaramagan. U qissalarini tinimsiz tahrir qilar edi. Tahrir qilganda ham yaxshi tomonga o‘zgartirgan. Odatda, badiiy asardagi har qanday tahrir kitobxonga ma’qul kelmaydi. Uning ilk taassurotlarini chalkashtirib yuboradi. Tog‘ay Murodda esa mana shu nuqson uchramaydi. Agar Tog‘ay hayot bo‘lganida asarlari tahriri ustida hali ko‘p ishlardi. Bizga yanada mukammal badiiy asarlar taqdim qilar edi…

Ha, u ana shunday buyuk yozuvchimiz edi. Nazarimda, Tog‘ay sira o‘lgan emasday, oramizda yashayotganday. Aslida ham shunday, u bizning oramizda, u aslo o‘lgan emas.

Tog‘ay Murod hamon sahnada!

Isroil SHOMIROV
MЕN HAYKAL QO‘YAMAN
Tog‘ay Murodni eslab

Xayolan yurakka axtarib taskin,
Ot bilan jo‘nayman Xo‘jasoatga.
Ko‘zimga surtgayman adirlar xokin,
Ular haykal bo‘lar Tog‘ay Murodga.

Sayrak dashtlarini tuman qoplagan,
Bedov hansiraydi, yo‘l tortar horg‘in.
Bu yolg‘iz so‘qmoqdan kimlar chopmagan,
Negadir chechakning yuzlari so‘lg‘in.

Shoir yurti o‘zi muqaddas manzil,
U yerga bormasam, ko‘nglim to‘lmaydi.
Ne uchun g‘amginsan, yurak, sen xijil,
Sirli bu dunyoda o‘lib bo‘lmaydi.

Birdan yomg‘ir quyar, chaqadi chaqin,
Ojiz yuragimni teshar jalalar.
Ortimdan qo‘l siltar yurakka yaqin,
Mung‘ayib otamdan qolgan dalalar.

Tanamga xush yoqmas bahor havosi,
Chehrasi yorishmas qizg‘aldoqning ham.
Bilmadim, mahzundir to‘rg‘ay navosi,
Sayxonliklar aro nimalardir kam.

Kaklik ham sayramas zovning pastida,
Kiyiklar ko‘rinmas – bir xatar tuygan.
Evoh, Oboqlining biyday dashtida,
Oqshomlari otlar kishnamay qo‘ygan.

Tog‘ning tik betlari sirpanchiq, nishab,
Uzangi tovonga xanjarday botar.
Maysalar ustiga gilamin to‘shab,
Kimdir bol yalaydi, kimdir muz qotar.

Shomda oshno bo‘ldim Xo‘jasoatga,
Qishloq odamlari dilkash, mehmondo‘st.
Har biri o‘xshaydi Tog‘ay Murodga,
Burgut ko‘zlarida chaqnaydi yulduz.

Gulxan atrofida qizidi gurung,
G‘amgin she’r o‘qidim keng davra aro.
Elning yulduzlari mangu yongan, deng,
Ular davralardan tushmaydi ayro.

Kim roviylik qilar o‘zicha yayrab,
Baxshi ohangidan uchar alamlar.
O‘choqqa archadan o‘tinni qalab,
Ma’yusdir oydinda yurgan odamlar.

Ziyodulla chavandoz kelar yonimga,
Elning orin olgan uloqchi – bir kal.
Tog‘lar ora kirar mening jonimga,
Izlagan narsamni topgum shu mahal.

…Goho yayov yurib, goho ot minib,
Hali ko‘p boraman Xo‘jasoatga.
Dala va dashtlarga ming bor sig‘inib,
Men haykal qo‘yaman Tog‘ay Murodga.