Ушбу ғазал ўзидан кейин келадиган ғазаллар учун маълум маънода дастурий хусусиятга эга. Яъни унда улуғ шоир дунёқарашининг асосий йўналиши акс этган ва у кейинги ғазалларда давом эттирилган. Шу маънода мазкур ғазал маъноларини тўғри тушунган одам Навоий девонларидаги бошқа ғазалларни ҳам англаб етишга калит топади ва шоир идеаллари оламига кириб боради.

БИР ҒАЗАЛ МАЪНОСИ
Нажмиддин КОМИЛОВ

Ашрақат мин акси шамсил-каъси анворул-ҳудо,
«Ёр аксин майда кўр» деб, жомдин чиқти садо.

Ғайр нақшидин кўнгул жомида бўлса занги ғам,
Йўқтур, эй соқий, майи ваҳдат масаллик ғамзудо.

Эй, хуш ул майким, анга зарф ўлса бир синған сафол,
Жом ўлур гетийнамо, Жамшид, ани ичкан гадо.

Жому май гар буйладур, ул жом учун қилмоқ бўлур,
Юз жаҳон ҳар дам нисор, ул май учун минг жон фидо.

Дайр аро ҳуш аҳли расво бўлғали, эй муғбача,
Жоми май тутсанг мени девонадин қил ибтидо.

Токи ул майдин кўнгул жомида бўлғач жилвагар
Чеҳраи мақсуди маҳв ўлғай ҳам ул дам моадо.

Ваҳдате бўлғай муяссар май била жом ичраким,
Жому май лафзин деган бир исм ила қилғай адо.

Сен гумон қилғандин ўзга жому май мавжуд эрур.
Билмайин нафй этма бу майхона аҳлин, зоҳидо.

Ташналаб ўлма, Навоий, чун азал соқийсидин
«Ишрабу, ё айюҳал-атшон» келур ҳар дам нидо.

Луғат

1. Ашрақат мин акси шамсил-каъси анворул-ҳудо – Қуёш косасининг аксидан ҳидоят (йўл кўрсатувчи, раҳнамолик қилувчи) нурлар порлаб чиқди.
2. Ёр – дўст, севгили. Аммо бу ерда Худованд маъносида келтирилган.
3. Акс – илоҳий нурнинг тажаллиси, жилоланиб, порлаб кўриниши.
4. Май – ичимлик. Орифона маънода илоҳий тажаллийдан сархушлик, муҳаббат завқининг тўлиб-тошиши.
5. Жом – май ичиладиган идиш, коса. Бу ерда 1) ориф инсон қалби ва 2) илоҳий тажаллий акс этган моддий дунё, борлиқ маъноларида келган.
6. Ғайр – Алоҳдан бошқа нарсалар, яъни дунё. Ғайр нақши – дунё ташвишлари.
7. Соқий – 1) яқин дўст; 2) маъшуқа; 3) пири комил; 4) Парвардигор. Бу байтда пири комил маъносида келтирилган.
8. Майи ваҳдат – бирлик, ягоналик майи. Орифона маънода Худо дийдорига ошиқ инсоннинг қалбида илоҳий нур порлаб, унинг руҳининг Мутлақ руҳ билан қўшилиши ва шу туфайли олий маънавий лаззат топиши. Айни пайтда илоҳийлик ва моддийликнинг бирлашуви, жамулжам бўлишини ҳам англатади.
9. Масаллик – каби, ўхшаган, бамисоли.
10. Ғамзудо – ғамни, дунё ташвишини кеткизадиган.
11. Зарф – идиш.
12. Синған сафол –сафол коса парчаси, кўчма маънода синиқ кўнгил, хоксорлик.
13. Гетинамо – оламни кўрсатувчи.
14. Жамшид – қадимги эрон подшоларидан.
15. Нисор – бағишлаш, туҳфа қилиш.
16. Дайр – зардуштийлар ибодатхонаси, бутхона, насроний роҳиблар йиғиладиган жой, шунингдек, дунё маъноларида ишлатилади. Тасаввуфда ориф инсонлар мажлиси, пири комил ҳузури. Чунончи, дайр пири шу маънодадир.
17. Муғбача – зардуштий оташпарастлар ибодатхонаси (дайр)нинг хизматкори. Тасаввуфий маънода пирнинг сўзи ва насиҳатлари, файзу тароватини муридларга етказувчи киши.
18. Девона – илоҳий жазба теккан ошиқ инсон.
19. Ибтидо – бошланиш, аввал, бошланадиган жой.
20. Чеҳраи мақсуд – мақсад юзи. Аллоҳ нурининг порлаб намоён бўлиши, илоҳий ҳақиқатнинг аёнлашуви.
21. Маҳв бўлмоқ – йўқолиш, кўринмай қолиш, эриб, қоришиб кетиш.
22. Моадо – Аллоҳдан ўзга нарсалар, яъни моддий дунё.
23. Ваҳдат – бирлашиш.
24. Лафз – сўз, ибора.
25. Нафй – танқид, инкор.
26. Майхона – комил инсон мажлиси, орифлар суҳбат қиладиган жой.
27. Зоҳид – умрини тақво ва тоат билан ўтказадиган парҳезкор одам.
28. Азал соқийси – Аллоҳ таоло.
29. “Ишрабу ё айюҳал-атшон” – ичингиз эй ташналар (Қуръон, Бақара сураси, 60-оят)
30. Нидо – овоз, садо.

Ғазал байтларининг насрий баёни

1. Эрталаб чиққан қуёш косасининг аксидан ҳидоят нурлари порлаб кўринди ва Худонинг жамолини унинг тажаллисида кўр, деб оламдан садо чиқди.

2. Эй соқий, агар Худодан ўзга ташвишлар, моддий дунё ғаму андуҳи кўнгил оинасини кир қилган бўлса, бу кир – зангни фақат илоҳий тажаллий нури, шу нур завқи билан ювиш мумкин.

3. Бу нур, бу май шундай ажойибки, унга бир синган сопол коса бўлаги – фақир киши кўнгли ҳам идиш бўлиши мумкин, ўшанда жом – бутун оламни кўрсатадиган бўлади ва бу жомдан май ичган, яъни тажаллий нуридан баҳра топган одам, гадо бўлса-да, ўзини подшодай ҳис этади.

4. Агар жом билан май шунақа бўлса, бу жом учун юз жаҳонни бағишласа, бу май учун минг жонни фидо қилса арзийди.

5. Эй пир сўзини келтирувчи, пир мажлисида ҳушёрлар ҳушини йўқотиб, бехуду расво бўлиш учун йиғилган экан, агар пир муждаси, сўзини етказмоқчи бўлсанг, буни мен девонадин бошлагин.

6. Шунда бу илоҳий нур – майдан кўнгил жоми ёришиб кетиб, чеҳраи мақсуд – Аллоҳ жамоли намоён бўлади ва ўша заҳоти Аллоҳдин бошқа нарсалар йўқолади.

7. Шундай ҳолатда май билан жом, яъни илоҳий тажалли билан дунё ёки кўнгил орасида бир яқинлик, бирлашиш юз берадики, “жом” ва “май” сўзларини талаффуз қилган одам ҳар иккисини бир ном (сўз) билан ифодалаши мумкин.

8. Эй зоҳид, сен ўйлаётган жому майни айтаётганим йўқ, чунки бу сен назарда тутган жому май эмас, билмасдан дарвешларни маломат қилма.

9. Эй Навоий, азалий зот – Парвардигори олам тажаллиси нуридан бебаҳра бўлма, чунки Унинг ўзи ўз каломида “Ичинг, эй ташналар!” деб қўйибди.

Ғазалнинг умумий маъно-мазмуни

Алишер Навоийнинг тўрт девондан иборат “Хазойин ул-маоний” (“Маънолар хазинаси”) номли лирик шеърлар тўплами ушбу ғазал билан бошланади. Анъанага мувофиқ ғазал матлаъи (биринчи байти)нинг биринчи мисраси араб тилида битилган. Худди шу арабча жумла мазмуни кейинги байтларда давом эттирилади ва шоир назарда тутган маънолар бирин-кетин равшанлашиб, турли ташбеҳ-тимсоллар, истилоҳлар билан ўқувчига етказилади.

Бугина эмас, ушбу ғазал ўзидан кейин келадиган ғазаллар учун маълум маънода дастурий хусусиятга эга. Яъни унда улуғ шоир дунёқарашининг асосий йўналиши акс этган ва у кейинги ғазалларда давом эттирилган. Шу маънода мазкур ғазал маъноларини тўғри тушунган одам Навоий девонларидаги бошқа ғазалларни ҳам англаб етишга калит топади ва шоир идеаллари оламига кириб боради.

Ғазалда оламнинг илоҳий моҳияти ва буни англаган инсон завқу шавқи, қалб сурури ифодаланган. Ҳудудсиз бу олам Яккаю ягона Аллоҳнинг тажаллий нури билан барҳаёт, мунаввар ва жозибали. Шаксиз, шу қудрат барча жисмларни бир-бири билан вобаста этади, улуғ мунтазамликда сақлайди, барқарор ва пойдор этади. Ушбу нур Қуёш кўринишида беқиёс неъмат бўлиб, ҳар саҳар порлаши, барча жонзотлар, жумладан, Инсон қалбини шодликка лиммо-лим этиши аён ҳақиқат. Аммо Қуёш ҳам бир тимсол, бир ташбеҳ, холос. Илоҳий ҳақиқат, тажаллий бундан-да улкан, ул жами борлиқни, жумладан, қуёшни ҳам қамраб олади. Бу Ҳақиқат ва беинтиҳо Қудратни ориф инсон, пири комил англаб етади. Буни англаган ориф, вали зотлар ҳам қалблари порлаб, шу маърифат нурини бошқа талабгорларга етказадилар. Ёр акси билан ошно этадилар.

Диққат қилсангиз, ғазалда жом ва май истилоҳлари бошидан охиригача бир-бири билан боғлиқ, аммо хилма-хил талқинларда давом этган. Жом моддий дунё ва май эса Ёрнинг тажаллисини акс эттирувчи ва унга боғланган кўнгил ишқи туғёнини англатувчи тимсоллар экан, бунда уч маъно бир-бири билан боғлиқ ҳолда зуҳур этади: 1) илоҳий нур жилоси; 2) дунё; 3) инсон қалби. Инсон агар фақат дунё ташвишлари (занги) билан боғланса, у Илоҳий нурдан бебаҳра қолади. Ҳолбуки, инсоннинг олий мақсади – ўз Аслиятини идрок этиш ва Унга қайтишдир. Шу боис у кўнгил кирларини ювиб, уни Аллоҳ нури акс этган жомга айлантириши лозим, чунки ана шу даражага етган одам дунёнинг ўзи Аллоҳ жамоли акс этган мазҳар ва жом эканини англаб етади. Шунда инсон ўзини қудратли, мукаммал ҳис этади ва фақир, хоксор бўлса ҳам бу муҳаббат оташида пишиб, подшо Жамшиддан-да кучлироқ сезади. Бунда қуйидаги ривоятга ишора ҳам бор: дейдиларки, шоҳ Жамшид майни ихтиро қилгандан кейин, донишмандлар кўмагида шундай бир жом ясатган эканки, агар унга май тўлдирсалар, бутун олам ва унинг воқеа-ҳодисалари акс этар экан. Жамшид, бутун оламни шу жомда кўриб турар экан. (Искандар ясаттирган кўзгу ҳам шундай хусусиятга эга бўлган дейишади).

Алишер Навоий шу ривоятларга ишора қилиб, биринчидан, ориф инсон қалби ҳам оламни ва илоҳий тажаллийни кўрсатадиган кўзгудир, чунки у Ишқ, илоҳий сирлар, ҳикматларга тўла деган ғояни ифодаласа, иккинчидан, дарвешнинг синиқ кўнгли (“синғон сафол”) Жамшид каби шоҳлар қадаҳидан ҳам эътиборлироқ, қимматлироқ бўлиб, айни шу “синиқ кўнгиллар” Илоҳ нурини акс эттириб, дунёни кўрсата олади, дегапн фикрни билдиради.

Ана шу “синиқ кўнгиллар” садоқати, муҳаббати уларни пири комилларга яқинлаштиради ва улар тажаллиёт майини биринчи бўлиб ичадилар ҳол мартабасига кўтариладилар ва бундай вақтда улар учун жом ва май, яъни дунё ва илоҳ қўшилиб кетади. Парвардигор қудрати, жамолини бутун моҳияти билан ҳис этиб, сархуш бўладилар.

Навоий бу ўринда Илоҳий тажаллий билан моддий олам инсонда бирлашган деган ваҳдат ул вужуд таълимоти ғоясини олға суради: май билан жом орасида шундай бир Ягоналик ҳосил бўладики, қайси дунё, қайси илоҳ эканлигини ажратиш мумкин бўлмай қолади.

Шундан кейин шоир дарвешлар тилга оладиган “май”, “майхона” сўзларини тушунмай, уларни мазаммат этадиган зоҳирбин, маънолар сирридан бехабар зоҳидни танқид қилади ва Қуръон оятига ишора этади. Бу оятда Мусо пайғамбар ўз қавмини Мисрдан олиб чиқиб кетаётганда, қавм Мусога чанқоқликдан нолиб мурожаат қиладилар. Шунда Мусога “Ҳассангизни қояга уринг” деган ваҳий келади. Парвардигорнинг бу муждасини эшитган Мусо ҳассасини қояга урганда, булоқ пайдо бўлиб, шарқираб сув оқади…

Яъни Аллоҳ қудратининг чек-чегараси йўқ, олам Унинг нури билан тўлиқ экан, буни англаш, бунга етишиш ва моддий ҳаёт билан маънавий ҳаётни файзли, мазмунли қилишга интилиш лозим, деган ғоя Навоий ғазалининг мағзини ташкил этади. Шоир айни шу фикрни қатор асарларида ифодалаб, ҳаёт маъноси, инсонийлик маъносини руҳий юксалиш билан боғлаб талқин этади. Кейинги ғазаллар шарҳи бунга мисолдир.

НАВОИЙ ДЕВОНИНИНГ ШОҲ БАЙТИ
Жасурбек МАҲМУДОВ
Низомий номидаги ТДПУ тадқиқотчиси

Алишер Навоий шеърияти буюк бир уммон бўлиб, ундан ҳар бир киши ўз имкониятига яраша садаф ва дурлар теради. Бу уммонга чуқур кириб борганинг сайин маъно дурлари кўпайса кўпаядики, асло камаймайди. Унинг шеърий девонидаги илк ҳамд ғазали матлаъсининг зоҳирий ва ботиний томонларига, яъни коса ва коса тагидаги нимкосасига эътибор қаратмоқчимиз:

Ашрақат мин акси шамсил-каъси анворул-ҳудо
Ёр аксин майда кўр, деб жомдин чиқди садо.

(Мазмуни: Қуёш косасидан ҳидоят нурлари ёришди, жомдан “Ёрнинг аксини майда кўр” деган садо чиқди.)

Байтнинг зоҳирий маъносини англамоқ учун, аввало, машриқ заминдан эндигина кўтарила бошлаган қуёш тасвирини кўз олдига келтирсак, ярмигача кўтарилган қуёш худди ярмигача май, (яъни нур) тўлдирилган косага ўхшайди. У оддий коса эмас, балки ҳидоят нурлари – май тўла жомдир. Жом – қуёш, май – унинг нурлари. У дунёни ёритар экан, ҳақиқий Ёр жамоли намоён бўлади. Шоир қуёш чиққанидан сўнг Ёрнинг гўзаллиги янада ёрқин намоён бўлишини айтиб, ундан баҳраманд бўлишга чақирмоқда. Зеро, қуёш жомида ёришган маърифат майи (маърифат нурлари) туфайли Олам ёришади, Ёрнинг акси тўлалигича бор бўйини кўрсатади.

Байтнинг ботиний маъносига эътибор қаратсак, бизнингча, шоир байтнинг илк сўзи, “Ашрақат” билан Қуръони каримдаги Зумар сурасининг 69-оятига ишора қилган. Мазкур оят қуйидагичадир: «Ер (маҳшаргоҳ) Парвардигорининг нури билан ёришур; китоб (номаи аъмол ҳозирлаб) қўйилур; пай¬ғамбарлар ва гувоҳлар (фа¬ришталар) келтирилади ва уларнинг ўрталарида зулм қилинмаган ҳолда ҳаққоний ҳукм қилинади».

Ушбу оятда Қиёмат куни маҳшаргоҳдаги аҳвол тасвирланган: маҳшаргоҳнинг фақат Аллоҳ нури билан ёритилиши ўша куни Қуёш бўлмаслигидан далолат бермоқда. Қуръони каримнинг Таквир сурасининг 1-оятида: “Қуёш ўраб қўйилганида”, деб марҳамат қилинади. Демак, илоҳий Каломнинг далолатига кўра, Қиёмат куни Қуёш бўлмайди.

Бизнингча, Навоий ҳазратлари: «Эй маърифат истовчилар, ҳали Қуёш нурлари борлигида, ҳали жом – қуёшдан май – маърифат нурлари ёғилиб турган пайтида, “Ер Парвардигорининг нури билан ёришгунга қадар…” маърифатдан баҳраманд бўлиб қолинглар. Вақтни ғанимат билинглар», демоқчи.

Навоий мазкур ғазал мақтаъида бекорга қуйидагича хитоб қилмаган бўлса керак:

Ташналаб ўлма Навоий, чун азал соқийсидин,
“Ишрабу ё айюҳал-атшон” келур ҳар дам нидо.

Ғазал мақтаъидаги “Ишрабу” сўзи ҳам Қуръони каримдан олинганини (Бақара, 60) адабиётшунос олим Нажмиддин Комилов “Маънолар оламига сафар” китобида айтиб ўтган эди.

Манба: www.hidoyat.uz

Ushbu g‘azal o‘zidan keyin keladigan g‘azallar uchun ma’lum ma’noda dasturiy xususiyatga ega. Ya’ni unda ulug‘ shoir dunyoqarashining asosiy yo‘nalishi aks etgan va u keyingi g‘azallarda davom ettirilgan. Shu ma’noda mazkur g‘azal ma’nolarini to‘g‘ri tushungan odam Navoiy devonlaridagi boshqa g‘azallarni ham anglab yetishga kalit topadi va shoir ideallari olamiga kirib boradi.

BIR G‘AZAL MA’NOSI
Najmiddin KOMILOV

Ashraqat min aksi shamsil-ka’si anvorul-hudo,
«Yor aksin mayda ko‘r» deb, jomdin chiqti sado.

G‘ayr naqshidin ko‘ngul jomida bo‘lsa zangi g‘am,
Yo‘qtur, ey soqiy, mayi vahdat masallik g‘amzudo.

Ey, xush ul maykim, anga zarf o‘lsa bir sing‘an safol,
Jom o‘lur getiynamo, Jamshid, ani ichkan gado.

Jomu may gar buyladur, ul jom uchun qilmoq bo‘lur,
Yuz jahon har dam nisor, ul may uchun ming jon fido.

Dayr aro hush ahli rasvo bo‘lg‘ali, ey mug‘bacha,
Jomi may tutsang meni devonadin qil ibtido.

Toki ul maydin ko‘ngul jomida bo‘lg‘ach jilvagar
Chehrai maqsudi mahv o‘lg‘ay ham ul dam moado.

Vahdate bo‘lg‘ay muyassar may bila jom ichrakim,
Jomu may lafzin degan bir ism ila qilg‘ay ado.

Sen gumon qilg‘andin o‘zga jomu may mavjud erur.
Bilmayin nafy etma bu mayxona ahlin, zohido.

Tashnalab o‘lma, Navoiy, chun azal soqiysidin
«Ishrabu, yo ayyuhal-atshon» kelur har dam nido.

Lug‘at

1. Ashraqat min aksi shamsil-ka’si anvorul-hudo – Quyosh kosasining aksidan hidoyat (yo‘l ko‘rsatuvchi, rahnamolik qiluvchi) nurlar porlab chiqdi.
2. Yor – do‘st, sevgili. Ammo bu yerda Xudovand ma’nosida keltirilgan.
3. Aks – ilohiy nurning tajallisi, jilolanib, porlab ko‘rinishi.
4. May – ichimlik. Orifona ma’noda ilohiy tajalliydan sarxushlik, muhabbat zavqining to‘lib-toshishi.
5. Jom – may ichiladigan idish, kosa. Bu yerda 1) orif inson qalbi va 2) ilohiy tajalliy aks etgan moddiy dunyo, borliq ma’nolarida kelgan.
6. G‘ayr – Alohdan boshqa narsalar, ya’ni dunyo. G‘ayr naqshi – dunyo tashvishlari.
7. Soqiy – 1) yaqin do‘st; 2) ma’shuqa; 3) piri komil; 4) Parvardigor. Bu baytda piri komil ma’nosida keltirilgan.
8. Mayi vahdat – birlik, yagonalik mayi. Orifona ma’noda Xudo diydoriga oshiq insonning qalbida ilohiy nur porlab, uning ruhining Mutlaq ruh bilan qo‘shilishi va shu tufayli oliy ma’naviy lazzat topishi. Ayni paytda ilohiylik va moddiylikning birlashuvi, jamuljam bo‘lishini ham anglatadi.
9. Masallik – kabi, o‘xshagan, bamisoli.
10. G‘amzudo – g‘amni, dunyo tashvishini ketkizadigan.
11. Zarf – idish.
12. Sing‘an safol –safol kosa parchasi, ko‘chma ma’noda siniq ko‘ngil, xoksorlik.
13. Getinamo – olamni ko‘rsatuvchi.
14. Jamshid – qadimgi eron podsholaridan.
15. Nisor – bag‘ishlash, tuhfa qilish.
16. Dayr – zardushtiylar ibodatxonasi, butxona, nasroniy rohiblar yig‘iladigan joy, shuningdek, dunyo ma’nolarida ishlatiladi. Tasavvufda orif insonlar majlisi, piri komil huzuri. Chunonchi, dayr piri shu ma’nodadir.
17. Mug‘bacha – zardushtiy otashparastlar ibodatxonasi (dayr)ning xizmatkori. Tasavvufiy ma’noda pirning so‘zi va nasihatlari, fayzu tarovatini muridlarga yetkazuvchi kishi.
18. Devona – ilohiy jazba tekkan oshiq inson.
19. Ibtido – boshlanish, avval, boshlanadigan joy.
20. Chehrai maqsud – maqsad yuzi. Alloh nurining porlab namoyon bo‘lishi, ilohiy haqiqatning ayonlashuvi.
21. Mahv bo‘lmoq – yo‘qolish, ko‘rinmay qolish, erib, qorishib ketish.
22. Moado – Allohdan o‘zga narsalar, ya’ni moddiy dunyo.
23. Vahdat – birlashish.
24. Lafz – so‘z, ibora.
25. Nafy – tanqid, inkor.
26. Mayxona – komil inson majlisi, oriflar suhbat qiladigan joy.
27. Zohid – umrini taqvo va toat bilan o‘tkazadigan parhezkor odam.
28. Azal soqiysi – Alloh taolo.
29. “Ishrabu yo ayyuhal-atshon” – ichingiz ey tashnalar (Qur’on, Baqara surasi, 60-oyat)
30. Nido – ovoz, sado.

G‘azal baytlarining nasriy bayoni

1. Ertalab chiqqan quyosh kosasining aksidan hidoyat nurlari porlab ko‘rindi va Xudoning jamolini uning tajallisida ko‘r, deb olamdan sado chiqdi.

2. Ey soqiy, agar Xudodan o‘zga tashvishlar, moddiy dunyo g‘amu anduhi ko‘ngil oinasini kir qilgan bo‘lsa, bu kir – zangni faqat ilohiy tajalliy nuri, shu nur zavqi bilan yuvish mumkin.

3. Bu nur, bu may shunday ajoyibki, unga bir singan sopol kosa bo‘lagi – faqir kishi ko‘ngli ham idish bo‘lishi mumkin, o‘shanda jom – butun olamni ko‘rsatadigan bo‘ladi va bu jomdan may ichgan, ya’ni tajalliy nuridan bahra topgan odam, gado bo‘lsa-da, o‘zini podshoday his etadi.

4. Agar jom bilan may shunaqa bo‘lsa, bu jom uchun yuz jahonni bag‘ishlasa, bu may uchun ming jonni fido qilsa arziydi.

5. Ey pir so‘zini keltiruvchi, pir majlisida hushyorlar hushini yo‘qotib, bexudu rasvo bo‘lish uchun yig‘ilgan ekan, agar pir mujdasi, so‘zini yetkazmoqchi bo‘lsang, buni men devonadin boshlagin.

6. Shunda bu ilohiy nur – maydan ko‘ngil jomi yorishib ketib, chehrai maqsud – Alloh jamoli namoyon bo‘ladi va o‘sha zahoti Allohdin boshqa narsalar yo‘qoladi.

7. Shunday holatda may bilan jom, ya’ni ilohiy tajalli bilan dunyo yoki ko‘ngil orasida bir yaqinlik, birlashish yuz beradiki, “jom” va “may” so‘zlarini talaffuz qilgan odam har ikkisini bir nom (so‘z) bilan ifodalashi mumkin.

8. Ey zohid, sen o‘ylayotgan jomu mayni aytayotganim yo‘q, chunki bu sen nazarda tutgan jomu may emas, bilmasdan darveshlarni malomat qilma.

9. Ey Navoiy, azaliy zot – Parvardigori olam tajallisi nuridan bebahra bo‘lma, chunki Uning o‘zi o‘z kalomida “Iching, ey tashnalar!” deb qo‘yibdi.

G‘azalning umumiy ma’no-mazmuni

Alisher Navoiyning to‘rt devondan iborat “Xazoyin ul-maoniy” (“Ma’nolar xazinasi”) nomli lirik she’rlar to‘plami ushbu g‘azal bilan boshlanadi. An’anaga muvofiq g‘azal matla’i (birinchi bayti)ning birinchi misrasi arab tilida bitilgan. Xuddi shu arabcha jumla mazmuni keyingi baytlarda davom ettiriladi va shoir nazarda tutgan ma’nolar birin-ketin ravshanlashib, turli tashbeh-timsollar, istilohlar bilan o‘quvchiga yetkaziladi.

Bugina emas, ushbu g‘azal o‘zidan keyin keladigan g‘azallar uchun ma’lum ma’noda dasturiy xususiyatga ega. Ya’ni unda ulug‘ shoir dunyoqarashining asosiy yo‘nalishi aks etgan va u keyingi g‘azallarda davom ettirilgan. Shu ma’noda mazkur g‘azal ma’nolarini to‘g‘ri tushungan odam Navoiy devonlaridagi boshqa g‘azallarni ham anglab yetishga kalit topadi va shoir ideallari olamiga kirib boradi.

G‘azalda olamning ilohiy mohiyati va buni anglagan inson zavqu shavqi, qalb sururi ifodalangan. Hududsiz bu olam Yakkayu yagona Allohning tajalliy nuri bilan barhayot, munavvar va jozibali. Shaksiz, shu qudrat barcha jismlarni bir-biri bilan vobasta etadi, ulug‘ muntazamlikda saqlaydi, barqaror va poydor etadi. Ushbu nur Quyosh ko‘rinishida beqiyos ne’mat bo‘lib, har sahar porlashi, barcha jonzotlar, jumladan, Inson qalbini shodlikka limmo-lim etishi ayon haqiqat. Ammo Quyosh ham bir timsol, bir tashbeh, xolos. Ilohiy haqiqat, tajalliy bundan-da ulkan, ul jami borliqni, jumladan, quyoshni ham qamrab oladi. Bu Haqiqat va beintiho Qudratni orif inson, piri komil anglab yetadi. Buni anglagan orif, vali zotlar ham qalblari porlab, shu ma’rifat nurini boshqa talabgorlarga yetkazadilar. Yor aksi bilan oshno etadilar.

Diqqat qilsangiz, g‘azalda jom va may istilohlari boshidan oxirigacha bir-biri bilan bog‘liq, ammo xilma-xil talqinlarda davom etgan. Jom moddiy dunyo va may esa Yorning tajallisini aks ettiruvchi va unga bog‘langan ko‘ngil ishqi tug‘yonini anglatuvchi timsollar ekan, bunda uch ma’no bir-biri bilan bog‘liq holda zuhur etadi: 1) ilohiy nur jilosi; 2) dunyo; 3) inson qalbi. Inson agar faqat dunyo tashvishlari (zangi) bilan bog‘lansa, u Ilohiy nurdan bebahra qoladi. Holbuki, insonning oliy maqsadi – o‘z Asliyatini idrok etish va Unga qaytishdir. Shu bois u ko‘ngil kirlarini yuvib, uni Alloh nuri aks etgan jomga aylantirishi lozim, chunki ana shu darajaga yetgan odam dunyoning o‘zi Alloh jamoli aks etgan mazhar va jom ekanini anglab yetadi. Shunda inson o‘zini qudratli, mukammal his etadi va faqir, xoksor bo‘lsa ham bu muhabbat otashida pishib, podsho Jamshiddan-da kuchliroq sezadi. Bunda quyidagi rivoyatga ishora ham bor: deydilarki, shoh Jamshid mayni ixtiro qilgandan keyin, donishmandlar ko‘magida shunday bir jom yasatgan ekanki, agar unga may to‘ldirsalar, butun olam va uning voqea-hodisalari aks etar ekan. Jamshid, butun olamni shu jomda ko‘rib turar ekan. (Iskandar yasattirgan ko‘zgu ham shunday xususiyatga ega bo‘lgan deyishadi).

Alisher Navoiy shu rivoyatlarga ishora qilib, birinchidan, orif inson qalbi ham olamni va ilohiy tajalliyni ko‘rsatadigan ko‘zgudir, chunki u Ishq, ilohiy sirlar, hikmatlarga to‘la degan g‘oyani ifodalasa, ikkinchidan, darveshning siniq ko‘ngli (“sing‘on safol”) Jamshid kabi shohlar qadahidan ham e’tiborliroq, qimmatliroq bo‘lib, ayni shu “siniq ko‘ngillar” Iloh nurini aks ettirib, dunyoni ko‘rsata oladi, degapn fikrni bildiradi.

Ana shu “siniq ko‘ngillar” sadoqati, muhabbati ularni piri komillarga yaqinlashtiradi va ular tajalliyot mayini birinchi bo‘lib ichadilar hol martabasiga ko‘tariladilar va bunday vaqtda ular uchun jom va may, ya’ni dunyo va iloh qo‘shilib ketadi. Parvardigor qudrati, jamolini butun mohiyati bilan his etib, sarxush bo‘ladilar.

Navoiy bu o‘rinda Ilohiy tajalliy bilan moddiy olam insonda birlashgan degan vahdat ul vujud ta’limoti g‘oyasini olg‘a suradi: may bilan jom orasida shunday bir Yagonalik hosil bo‘ladiki, qaysi dunyo, qaysi iloh ekanligini ajratish mumkin bo‘lmay qoladi.

Shundan keyin shoir darveshlar tilga oladigan “may”, “mayxona” so‘zlarini tushunmay, ularni mazammat etadigan zohirbin, ma’nolar sirridan bexabar zohidni tanqid qiladi va Qur’on oyatiga ishora etadi. Bu oyatda Muso payg‘ambar o‘z qavmini Misrdan olib chiqib ketayotganda, qavm Musoga chanqoqlikdan nolib murojaat qiladilar. Shunda Musoga “Hassangizni qoyaga uring” degan vahiy keladi. Parvardigorning bu mujdasini eshitgan Muso hassasini qoyaga urganda, buloq paydo bo‘lib, sharqirab suv oqadi…

Ya’ni Alloh qudratining chek-chegarasi yo‘q, olam Uning nuri bilan to‘liq ekan, buni anglash, bunga yetishish va moddiy hayot bilan ma’naviy hayotni fayzli, mazmunli qilishga intilish lozim, degan g‘oya Navoiy g‘azalining mag‘zini tashkil etadi. Shoir ayni shu fikrni qator asarlarida ifodalab, hayot ma’nosi, insoniylik ma’nosini ruhiy yuksalish bilan bog‘lab talqin etadi. Keyingi g‘azallar sharhi bunga misoldir.

NAVOIY DЕVONINING SHOH BAYTI
Jasurbek MAHMUDOV
Nizomiy nomidagi TDPU tadqiqotchisi

Alisher Navoiy she’riyati buyuk bir ummon bo‘lib, undan har bir kishi o‘z imkoniyatiga yarasha sadaf va durlar teradi. Bu ummonga chuqur kirib borganing sayin ma’no durlari ko‘paysa ko‘payadiki, aslo kamaymaydi. Uning she’riy devonidagi ilk hamd g‘azali matla’sining zohiriy va botiniy tomonlariga, ya’ni kosa va kosa tagidagi nimkosasiga e’tibor qaratmoqchimiz:

Ashraqat min aksi shamsil-ka’si anvorul-hudo
Yor aksin mayda ko‘r, deb jomdin chiqdi sado.

(Mazmuni: Quyosh kosasidan hidoyat nurlari yorishdi, jomdan “Yorning aksini mayda ko‘r” degan sado chiqdi.)

Baytning zohiriy ma’nosini anglamoq uchun, avvalo, mashriq zamindan endigina ko‘tarila boshlagan quyosh tasvirini ko‘z oldiga keltirsak, yarmigacha ko‘tarilgan quyosh xuddi yarmigacha may, (ya’ni nur) to‘ldirilgan kosaga o‘xshaydi. U oddiy kosa emas, balki hidoyat nurlari – may to‘la jomdir. Jom – quyosh, may – uning nurlari. U dunyoni yoritar ekan, haqiqiy Yor jamoli namoyon bo‘ladi. Shoir quyosh chiqqanidan so‘ng Yorning go‘zalligi yanada yorqin namoyon bo‘lishini aytib, undan bahramand bo‘lishga chaqirmoqda. Zero, quyosh jomida yorishgan ma’rifat mayi (ma’rifat nurlari) tufayli Olam yorishadi, Yorning aksi to‘laligicha bor bo‘yini ko‘rsatadi.

Baytning botiniy ma’nosiga e’tibor qaratsak, bizningcha, shoir baytning ilk so‘zi, “Ashraqat” bilan Qur’oni karimdagi Zumar surasining 69-oyatiga ishora qilgan. Mazkur oyat quyidagichadir: «Yer (mahshargoh) Parvardigorining nuri bilan yorishur; kitob (nomai a’mol hozirlab) qo‘yilur; pay¬g‘ambarlar va guvohlar (fa¬rishtalar) keltiriladi va ularning o‘rtalarida zulm qilinmagan holda haqqoniy hukm qilinadi».

Ushbu oyatda Qiyomat kuni mahshargohdagi ahvol tasvirlangan: mahshargohning faqat Alloh nuri bilan yoritilishi o‘sha kuni Quyosh bo‘lmasligidan dalolat bermoqda. Qur’oni karimning Takvir surasining 1-oyatida: “Quyosh o‘rab qo‘yilganida”, deb marhamat qilinadi. Demak, ilohiy Kalomning dalolatiga ko‘ra, Qiyomat kuni Quyosh bo‘lmaydi.

Bizningcha, Navoiy hazratlari: «Ey ma’rifat istovchilar, hali Quyosh nurlari borligida, hali jom – quyoshdan may – ma’rifat nurlari yog‘ilib turgan paytida, “Yer Parvardigorining nuri bilan yorishgunga qadar…” ma’rifatdan bahramand bo‘lib qolinglar. Vaqtni g‘animat bilinglar», demoqchi.

Navoiy mazkur g‘azal maqta’ida bekorga quyidagicha xitob qilmagan bo‘lsa kerak:

Tashnalab o‘lma Navoiy, chun azal soqiysidin,
“Ishrabu yo ayyuhal-atshon” kelur har dam nido.

G‘azal maqta’idagi “Ishrabu” so‘zi ham Qur’oni karimdan olinganini (Baqara, 60) adabiyotshunos olim Najmiddin Komilov “Ma’nolar olamiga safar” kitobida aytib o‘tgan edi.

Manba: www.hidoyat.uz

Alisher Navoiy. Mukammal asarlar to’plami. 1-Jild by Khurshid Davron on Scribd