Уни бошдан-оёқ аланга қамраб олган эди. У жон аччиғида дод солар, ирғишлар ва жазава ичида қўлларини силтарди. Худди аланга қанотларини куйдирган парвонадек…
Ясунари Кавабата
ИТАЛИЯ ҲАҚИДА ҚЎШИҚ
Кавабата Ясунари (японча:端康成; 1899.11.6, Осака ш. — 1972.16.4, Дзуси) — япон ёзувчиси. Япон санъат академияси аъзоси (1953). 20-йилларда янги сенсуалистларнинг модернистик гуруҳига яқинлашган. Биринчи асари — «Идзунлик ўйинчи» (1926)да болалик хотиралари лирик ҳикоя қилинган. Кавабатанинг ўзига хос бадиий услуби шоирона ҳис-туйғулардан иборат «Қорли ўлка» (1937) қиссасида намоён бўлган. Санъат даражасига кўтарилган қадимий урф-одатлар — чой билан боғлиқ удум «Минг қанотли турна» (1951) қиссасининг асосий мавзуини ташкил этади. «Тоғлар ноласи» (1953), «Эски пойтахт» (1961) романлари ички лиризм билан суғорилган, «Уйқудаги нозанинлар» (1961) қиссаси ёлғиз қолган кекса инсон ҳаёти ҳақида. Кавабата бир қатор эсселар («Гўзалликнинг яратилиши ва мавжудлиги» ва б.) муаллифи. Ёзувчи асарларида миллий ва замонавий ифода усулларидан юксак даражада фойдалангани ва шу тарзда инсоннинг ички дунёсини юксак маҳорат билан тасвирлагани учун 1968 йил Нобель мукофоти билан тақдирланган. «Уйқудаги нозанинлар» қиссаси ўзбек тилига таржима қилинган (2001 йил, таржимон Учқун Назаров).
Уни бошдан-оёқ аланга қамраб олган эди. У жон аччиғида дод солар, ирғишлар ва жазава ичида қўлларини силтарди. Худди аланга қанотларини куйдирган парвонадек…
Дастлаб жуда қаттиқ портлаш овози эшитилди, зум ўтмай тажрибахонадан йўлакка бамисли гуриллаб ёнаётган улкан машъала отилиб чиқди…
Хоналаридан югуриб чиққан одамларни ёнаётган кимсадан кўра, унинг ақл бовар қилмас даражада баланд-баланд ирғишлашлари ҳайратга соларди. Худди чигирткани ўтда куйдиришаётгандек атрофга чирс-чирс учқунлар сачрарди. Ўт-олов ичида қолган жон қандай қилиб бўлса ҳам бу азобдан халос бўлишга талпинмоқда эди.
Бир пайтлар баландликка сакраш бўйича профессор Ториига тараф топилмас, у ҳатто олимпия ўйинларида ҳам қатнашиш шарафига муяссар бўлган эди. Ёру биродарлари билан ҳамкасблари шунга ишора қилишиб, профессорнинг шашти жуда баланд-да, дея аския қилишарди. Лекин ҳозир ҳазилнинг ўрни эмасди. Профессорнинг жон азобидан типирчилаши юракларни ларзага солар, унинг дод-фарёди тилка-пора қилинаётган дарранданинг ваҳшиёна фарёдини эслатарди.
Профессорнинг эгнидаги оппоқ халат куйиб, қоп-қора увадаси қолган, ёниб тугаёзган кўйлаги қора қурум сингари учиб тушарди. Куйган афтига қараб бўлмасди, оғриқ зўридан қорачиқлари кенгайиб кетган кўзлари саросима ичида ёнар ва косасидан отилиб чиқай-отилиб чиқай дерди.
Профессорнинг устидан спирт тўкилиб кетиб, у росмана машъала каби гуруллаб ёнмоқда эди.
Тажрибахонадан буралиб-бурқсиб қуюқ тутун чиқарди. Аланганинг аёвсиз тили йўлакка ҳам етиб қолган эди. Ичкарида кимёвий моддалар солинган шиша идишлар қасира-қусур ёриларди. Ёрдамга ошиққан ҳамкасблардан бири шошиб камзулини ечди-да, чойшабдек ёйиб, профессорнинг устига ташлади. Унга эргашиб яна бир неча киши шундай қилди. Профессорни авайлаб полга ётқиздилар.
Ҳамма ёқдан бақирган-чақирган овозлар эшитиларди.
– Ўт ўчирув баллони қани? Ўт ўчирувчиларнинг қувурини топинглар!
– Тезроқ қоғозларни олиб чиқинг!
– Огоҳлантириш тугмасини босинг!
– Врач! Врач қани! Тезроқ! Чақиринг!
– Ўт ўчирувчилар бошқармасига хабар беринглар!
– Вой, Сакико қани?! Сакикога нима бўлди?!
– Вой-й, Сакико эсимиздан чиқибди-ку! – йигитлардан бири шундай деганча, ўзини гуриллаб ёнаётган тажрибахонага урди. Ичкаридан кетма-кет палахмондан отилган тошдек бир каламуш отилиб чиқди. Чамаси бу каламуш тажриба учун сақланган қафасдан қутулиб чиққан эди.
Сакико тақдирга тан бергандек, қотиб турарди. У тириклайин ёниб кетишга шай бўлиб турганга ўхшарди. Деразадан тушаётган тонг қуёшининг жилвагар нурлари унинг елкаларини ёритарди. Дераза ортида шивалаб ёққан ёмғирда чайилган покиза, ям-яшил япроқлар оҳиста чайқаларди.
Сакиконинг этаги ёниб, аланга биланглаб юқорига кўтарилмоқда эди. Қиз ҳайкалдек қотиб турар, аланга қизнинг кофтасини аёвсиз қамраб олганди.
– Эсинг жойидами, – дея қичқирди бояги йигит ва бир тортиб унинг юбкасини, сўнг жон-жаҳди билан тутай бошлаган ичкўйлагининг этагини юлқиб олди.
Сакико бирдан уйғониб кетгандек илкис чўққайиб олди-да, қўллари билан яланғоч оёқларини яширмоқчи бўлди, бироқ улгуролмай ёнбоши билан йиқилди-да, ҳушдан кетди.
Йигит Сакикони кўтариб тажрибахонадан йўлакка олиб чиқди.
Пайсалга солмай жароҳатланганларнинг икковини ҳам касалхонага олиб кетишди.
Профессор Тории баданининг қарийб учдан икки қисми куйиб кетган эди: бундай одамнинг соғайишидан умид қилиб бўлмасди, лекин шунга қарамай, профессор ҳеч кимнинг кўмагисиз касалхона йўлаги бўйлаб палата томон йўрғалаб кетди. Унинг эски қадрдони бўлмиш телефонда огоҳлантирилган врач унга пешвоз чиққанида профессор Тории аудиторияда гапиравериб одатланиб қолган тарзда тушунарли ва лўнда қилиб дўриллади:
– Келганинг учун ташаккур. Тажрибахонага ўт тушди. Ҳаммаси ёниб кетди. Мен ҳам чакки қовурилганим йўқ, шекилли.
Профессор ўзини бардам ва тетик тутаётгани билан барибир унинг кўриниши одамнинг ўтакасини ёрарди: қошлари билан киприги батамом куйиб тушган, қавариб, гўштлари чиқиб қолган қип-қизил юзининг бадбуруш ниқобдан фарқи қолмаган эди.
Профессорни каравотга ётқизганларида у қақшатқич оғриқдан инграй бошлади. Лекин бу узоқ чўзилмади, кўп ўтмай у алаҳлашга тушди. У энди инграмас, балки ўзини у ёқдан-бу ёққа отиб, дод соларди. Дастлаб ҳамма ёғига қалин қилиб малҳам суртишди, кейин бошдан-оёқ бинт билан ўраб-чирмаб ташлашди. Ҳолбуки, бу малҳамнинг шифобахшлигига врачларнинг ўзи ҳам ишонмасди. Яширишдан фойда йўқ – қон қуйишдан ҳам нажот кутмасдилар. Кейинчалик виждонлари қийналиб юрмаслиги учунгина бу чораларни қўллашган эди. Қўшни полкдан ўн чоғлик ёш-ёш аскарларни чақиртириб, ҳаш-паш дегунча уларни текширишди, сўнг уларнинг қонидан олиб профессорга қуйишди, аммо бу ҳам ёрдам бермаслигини жуда яхши билишарди.
Орадан бир мунча вақт ўтиб, тери касалликлари бўлимининг бошлиғи келиб кетгач, жароҳатланганларни текшириб кўриш учун терапия бўлимининг бошлиғи ташриф буюрди. Аммо бошдан-оёқ дока билан ўраб боғланган бемор алаҳсираб ўзини тинмай у ёқдан-бу ёққа отаётгани сабабли терапевт яхшилаб текшириш у ёқда турсин, лоақал томир уришига ҳам қулоқ сололмади.
Борди-ю бунинг иложини қилди ҳам дейлик, аммо қўлидан нима келади? Бемор бошида атиги икки дақиқа ўтирган терапевт унга умидсиз назар солди-да, индамай палатадан чиқиб кетди. Тиббиёт нуқтаи назаридан қараганда профессор Ториининг ажали етган эди.
Сакиконинг палатаси билан профессор ётган палата ораси унчалик узоқ эмасди, шу сабабли унинг инграшлари бемалол эшитилиб турарди.
Сакикодан хабар олгани келган дугоналари бир овоздан:
– Фалокат ёмон нарса, лекин юзинг қилчалик ҳам куймадими, шунга шукур қилавер, – деб кўнглини кўтарган бўлишди.
Сакико юзини ёстиққа буркаб, ҳўнг-ҳўнг йиғлади.
Унинг ўнг оёғи човига қадар дока билан ўралган эди. Шу оёғи жонсиз, ёғоч оёқдек туюларди-ю, бироқ шу билан бирга оёғи ҳам қақшар, ҳам ачишар ва қизгина оғриққа чидаёлмай тишини-тишига босиб ётарди. Наҳотки у оёғидан ажраб ногирон бўлиб қолса?!
Сакико илк маротаба эрга тегиш ҳақида ўйлади. Бу фикр бамисли бир игна сингари миясига санчилди-ю, сиқилиб кетганидан юрагида оғриқ қўзғалди.
Устидаги кўйлаги ёна бошлагач, у бирдан ҳам жисман, ҳам руҳан улғайиб қолгандек бўлди ва айни чоқда алланечук ёш болага ўхшаб қолганди. Бу ҳиссиётлар ўз ҳолича алоҳида-алоҳида жунбишга келар, бир-бирига бўйсунмас эди.
Чамаси, мана шу туғён туфайли у қаттиқ жазавага тушмоқда эди.
Руҳий талваса ва изтиробдан кейин Сакико бирдан ҳаётни тўла ҳис қилмоқ лаззати ва қувончини бутун вужуди-ла туйди.
Алҳол унинг ғам-ғуссага ботган ва аянчли дунёси ёришиб кетгандек бўлди-ю, барибир дили равшан тортмади. Унинг учун ҳаётнинг маъниси куйган баданидаги оғриқдан иборат бўлиб қолган.
Профессор Ториининг саломатлиги ҳақида у кўп ҳам куюнавермасди. Унга ачинарди, лекин унинг учун сиқилмас эди. Уни энди ўзининг шахсий ҳаёти қизиқтирарди.
Сакико шу йил баҳорда мусиқа билим юртининг вокал бўлимини тугатган, бироқ ҳеч кутилмаганда илмий ходим, ҳарбий врачнинг ёрдамчиси бўлиб қолганди. Бу ақл бовар қилмайдиган воқеа эди, лекин бизнинг замонамизда, айниқса, аёллар орасида учраб туради.
Шунга ўхшаш воқеа профессор Ториининг ҳаётида ҳам юз берганди. Спортга ниҳоятда берилиб кетганига қарамай, у айримларга ўхшаб ўқишни ташлаб юбормади. Эҳтимол, хусусий эмас, давлат билим юртида ўқиганлиги сабаб бўлгандир. Лекин нима бўлган тақдирда ҳам илмга бўлган интилиш юксак ақл-идрокдан дарак беради, дегани эмасди. Спорт соҳасида ҳам у бирон-бир яхши натижага эришмаганди.
Ажойиб кунларнинг бирида ҳамманинг жон-дили бўлиб қолиши учун айнан нима ёрдам берди – оғир-вазмин феъл-атворими ёки табиатими – айтиш қийин эди. У кишибилмас равишда спорт соҳасида кўтарилиб кетди. Мусобақаларда шахсан қатнашмагани билан ташкилотчи ва раҳбар сифатида шуҳрат қозонди. Спорт машғулотларининг илмий тизими ҳаммадан бурун спорт тиббиётига таяниши керак, деган фикр унинг кашфиёти эмасди, бироқ кўпинча бундай антиқа, фавқулодда фикрни мен ўйлаб топганман деб ўйларди. Аслини олганда унинг бирдан-бир хизмати, бу соҳага дарҳол жону дили билан аҳамият бергани эди. Йирик олимлар менсимаган ва аҳамият беришга арзимайди, деб ҳисоблаган статистика фикру хаёлини эгаллаб олди. Ушбу соҳа статистик спортни ривожлантиришга озми-кўпми наф берди.
Шундай қилиб у машҳур бўлиб кетди. Етакчи газеталар спорт бўлимида унинг суҳбатларини эълон қилдилар.
Спорт билан уруш жуда катта куч ва ирода талаб этади. Шу жиҳатдан, буларнинг орасида аллақандай умумийлик мавжуд. Бунинг устига мамлакатда бағоят оғир шароит юзага келиб, уруш кайфияти кучая бошлаганидан бери қурол-яроғ ва заҳарли газлар соҳасидаги илмий текширишлар билан бир қаторда илм-фаннинг ҳарбий тиббиёт деб аташ мумкин бўлган соҳаси ҳам ривожлана бошлади. Аста-секин бу соҳанинг ўз мутахассислари пайдо бўлди. Илмий тадқиқот олиб бориш учун тиббиёт факультети кафедраларига жўнатилган ҳарбий врачларнинг сони ҳам кескин кўпайди. Ўз навбатида олий тиббиёт билим юртлари ҳамкорлик учун ўз олимларини армияга юборадиган бўлдилар.
Профессор Ториининг бу йўлдан бориш нияти йўқ эди, аммо кунларнинг бирида у ўз-ўзидан ҳарбий тиббиёт бўйича ёш мутахассислардан бирига айланди-қолди. Ўтган умрига назар сола туриб, Тории ҳайратдан ёқа ушламоғи даркор эди, бироқ ҳар бир нарсанинг моҳияти билан қизиқавермайдиган шахс бўлгани учун ортиқ бош қотириб ўтирмай, бутун вужуди билан замонанинг муҳим муаммоларини ҳал этишга киришди.
У шов-шув кўтарилса бас, бир сантиметр баландроққа сакраб жонидан кечишга ҳам тайёр бўлган спортчилар сирасига кирарди.
Спорт тиббиёти бўйича фан доктори илмий унвони ва профессор деган фахрий номга эга бўлиш амримаҳол эди. Лекин ҳарбий тиббиётда илмий унвон ва даража ҳаддан зиёд осон бериларди.
Ториининг қўлёзмаси билан бор-йўғи биргина профессор – илмий кенгаш раиси танишиб чиқди, холос. Профессор диссертациянинг мавзуси ҳарбий сир ҳисобланади, шунга кўра, уни эълон қилиш мумкин эмас, бироқ ушбу диссертация жанг олиб бориш муаммоларини ишлаб чиқишга жуда катта ҳисса қўшувчи тадқиқот эканлиги учун ниҳоятда қимматли, деб ахборот берди. Профессорлар кенгаши Ториига докторлик илмий унвони берилишини бир овоздан маъқул деб топди.
Ториининг илмий иши ҳаво жангида инсон хатти-ҳаракатининг физио-биологик ва неврологик хусусиятларига тааллуқли эди.
Тории махсус ясалган самолёт макетларига тажриба учун сақланаётган сичқон ва қуёнларни жойлаштириб, бу макетларни тўхтовсиз равишда сиртмоқсимон доира ясаб учишга мажбур қиларди. Шубҳасиз, унинг ўзи ҳам аэродромга қатнар ва қирувчи самолётларда парвоз қиларди. Ёши ўзидан анча катта бўлган ҳарбий ҳаво кучлари офицерининг елкасига генералларга хос равишда уриб-уриб қўяркан, дерди:
– Сен билан менинг ўша сичқонлардан фарқимиз йўқ, оғайни…
Ҳар йили мунтазам ўтказиладиган ҳаво ҳужумига қарши мудофаа машғулотлари яқинлашиб келар, табиийки, ғарбий қўмондонлик Ториига тадқиқотини тезроқ тугатишини қисталанг қиларди. Шу сабабли у махфий ҳудудлардан бирида жойлашган тажрибахонада кечасию кундузи тинмай иш олиб бормоқда эди.
Машғулотлар тугагач, унга чет элга йўлланма ваъда қилишган эди. У Оврупода биринчи жаҳон уруши даврида ҳандақлардаги физиологик шарт-шароитлар, аскарларнинг ҳулқ-атвори, руҳияти таъсирига алоқадор муаммоларни ўрганмоқчи эди. Уйқусизлик, тунги диққатчилик профессорни толиқтириб қўйганди. У хавфсизлик қоидаларига риоя қилиш зарурлигини унутганди.
Ўша куни Сакико тажрибахонага одатдагидан эртароқ келди. Чой дамлаш мақсадида сув қайнатгани газ плитасини ёқди. Профессор эса шу пайт плита ёнида туриб тунука идишдаги спиртни шиша идишга қуя бошлаганди. Бирдан спирт лоп этиб аланга олди-ю, тунука идиш портлаб кетди…
Авжи ёз маҳали касалхоналар болалар билан тўлиб-тошади. Ота-оналар таътил ойидан фойдаланиб, сурункали дардга мубтало бўлган болаларини муолажа қилиш пайига тушадилар. Томоқ безларини олдирувчи ҳамда “ширинча” билан оғриган болалар кўп бўлади. Таажжубланарлиси, буларнинг кўпчилигини қизлар ташкил этади.
Ҳозирги замон япон миллатига хос маъсум, жиддий, нозик-ниҳол қизчалар йўлакларида жуфт-жуфт бўлиб сайр қилиб юрадилар.
Бу нимжон қизчалар касалхона муҳитига ўзгача тус-тароват бағишлаб, ўзидан алланечук нур таратаётгандек туюларди. Бу ўсмирлардан атрофга қандайдир оғир хушбўй ҳид таралар эди. Улар бирпасда ўзаро тил топишиб, шаҳарлик ойимтиллалардан бўлак ҳеч кимни давраларига қўймасди.
Бодомча безини олиб ташлаш осон эди, бироқ операциядан кейин жароҳат ўрни битиши учун томоққа муз солинган резина халта боғлаб қўйиларди. Худди аслзода хонимлар марваридларини ўйнагани каби улар ҳам халтачаларининг бўшашиб осилиб қолган боғичини ўйнаганча катталарнинг кулгусини қистатиб, бир-бирларига: “Қара, қандай бежирим-а?” – деб қўйишарди.
Бу шаҳар болалари орасида йўл-йўл кўйлак-иштон кийиш расм бўлган чоғи. Оддий бўз халат кийишдан улар ор қилишарди; кимники пижамаси бўлмаса, у ўзини бечораҳол ва ғариб сезарди. Шунинг учун касалхонага келган кунининг эртасига ёки индинига ҳаммаси пижама кийиб пўрим бўлиб оларди.
Улар маълум соатларда жуфт-жуфт бўлиб музқаймоқ егани емакхонага боришарди.
Касалхонада яқин уч ойдан бери кўтара савдо қилувчи ўрмонфуруш ётарди, йиринг боғлаган шиш унинг ёноғини шунчалик ўйиб юборган эдики, азбаройи юз суяклари очилиб қолганди. Япончасига жиҳозланган қўшни палатада томоқ безлари олиб ташланган тўрт нафар нимжон қизча ётарди. Қулоқ, томоқ ва бурун касалликлари бўлимида жой йўқлиги сабабли уларни вақтинчалик шу ерга ётқизишга тўғри келганди.
Ҳар куни ўрмонфурушнинг сон-саноқсиз қариндош-уруғлари ёғилиб келарди. Улар ўртасида мерос учун кураш борарди. Бемор бефарзанд эди, қариндошлари хотинига эмас, балки ўз ака-укаларига тегишли улушни ажратиб, бутун меросни жиянига қолдириши учун уни ҳол-жонига қўймасдилар. Шу сабабдан Худонинг берган куни касалхонага келишар ва иложи борича беморнинг хотинини ғийбат қилишар, ҳатто қуруқ туҳматдан ҳам тойишмасди. Васиятномани ўз фойдаларига мувофиқ ёзиб қолдириши учун беморни кўндириш йўлида барча ҳийла-найрангни ишга солардилар.
Лекин беморнинг ҳали ҳаётдан умиди бор эди.
Очиғини айтганда, рафиқасининг ҳам васиятномани ўз номига ёздириб олишга эришиш учун астойдил куюнишдан бўлак иложи қолмаганди. Табиийки, бу ҳақди у эрига очиқ айтолмасди.
Қариндошларининг туҳмат-бўҳтонларига учган ўрмонфуруш хотинини куракда турмайдиган сўзлар билан сўкар, бироқ ўша заҳоти ҳаммага даҳмаза бўлиб қолганидан нолир ва унинг қўлларини меҳрибонлик билан силаб-сийпашга тушар, бироқ у яна қовоғини уюб оларди.
Қўшни хонада касал боқувчи аёллар жойлашган бўлиб, ҳар кеча уларга ўрмонфуруш хотинининг ўксиб-ўксиб йиғлагани эшитиларди.
Кундузлари палатада ўтириб сиқилиб кетганда ўрмонфурушнинг хотини йўлакка чиқиб, у ёқ-бу ёққа юрар, ювиниш хонасига, кирхонага бош суқар ва ўша ерда беморни боқиш учун қариндошлари ёллаган ҳамширалар билан ҳасратлашарди.
Эллик яшар фариштали хоним бошини хиёл ёнга эгиб, беозоргина кулиб гапирарди:
– Озгина тежайман, деган хаёлда дастлаб касалхонага трамвайда қатнаб юрдим. Бекор қилган эканман, менга барибир ҳеч нарса тегмас экан, бировнинг пулини тежашимдан нима фойда? Энди ўлсам ҳам трамвайда юрмайман. Йигирма йил бир тийин ортиқча сарф қилишдан андиша қилиб келдим, тежайвердим, тежайвердим, мана оқибати. Ҳеч вақосиз чапак чалиб қолавераман, шекилли. Алам қилмайдими?!.
Ёшлигида у бениҳоя чиройли бўлган бўлса керак. Бироқ, ҳозир ўзининг ҳусн-таровати билан мақтанолмасди, шу важдан юраги ўртанар, лекин минг қилганда ҳам бир замонлардаги ҳуснини ифтихор билан эслар, буларнинг бари ўзини сипо ва эркин тутишида ҳам сезилар ва ҳамшираларни ийдириб юборарди.
– Лекин, хоним, – дейишарди улар, – бировнинг қўлига қарам бўлиб яшамаслигингиз учун эрингиз бирон нарса қолдирар, ўлдими?
– Кўзим етмаяпти, – дея хира пашшани ҳайдаб туриб жавоб қиларди ўрмонфурушнинг хотини. Дераза ортидаги кечки осмон фонида қорайиб кўринаётган теракларнинг уч-учларига разм солиб қараркан, у яшириқча жамғариб қўйган пуллари туғадиган даромадга яшай олиш-олмаслигини хаёлида ҳисоблаб чиқди.
– Уч ойдан бери шу ердаман, – деди у нафасини ростлаб. – Кир юваман, деб шундай тураверсанг, оёқда оёқ қоладими?
– Гапингиз тўғри, хоним, – деб гап қўшарди касал боқувчи аёллар. – Кўпчилик бир ойдан ортиқ чидолмайди, келмасидан кетиш пайига тушади… Сиз сабрли экансиз, чидаяпсиз, лекин озиб-тўзиб кетаяпсиз…
– Мен эримдан аввал ўламан, шекилли.
– Қўйсангиз-чи, хоним. Нима кераги бор бунақа гапларни, бекорга бундай деяпсиз… Ёшсиз ҳали…
– Сиз шундай деб ўйлайсизми? – Ўрмонфурушнинг хотини кулимсиради. – Ким билсин, сиз ҳақдирсиз балки… – Аёлнинг кўзлари остида яшил-қора доғлар бор эди. Унинг ўзи ҳам бедаво дардга мубтало бўлганга ўхшарди.
– Биласизми, – дея сўзида давом этди у, – ҳозир касалхонада болалар кўп. Иккита боланинг ота-онаси бадавлат одамлар экан, фарзандларига тарбиячи бўлмайсизми, дейишяпти. Астойдил таклиф этишяпти. Бу гап, илтимос, орамизда қолсин…
– Наҳот шу рост бўлса?
Касал боқувчилар чайилган кирни сиқа туриб ҳақиқатдан шундай фойдали иш борми ёки бизни лақиллатяптими, дегандек ажабланиб аёлга тикилиб қолишди.
Профессор Ториининг пайдо бўлиши касалхонадаги зерикарли ҳаётга шаҳарлик рамақижон қизчаларнинг ёғилиб келишидан ҳам кўпроқ жонланиш ато этганди.
Беморларнинг у билан қизиқиши учун кеча-ю кундуз тўхтамаётган дод-фарёди кифоя эди. Бундан ташқари унинг палатаси ёнидан келиб-кетувчилар – дам ҳарбийлар, дам спортчиларнинг кети узилмасди. Баъзида улар шундай кўпаярдики, азбаройи йўлакдан ўтиб бўлмай қоларди.
Кунлар бениҳоя исиб кетганди, хоналарнинг эшик-деразалари ланг очиб юборилганидан ҳамширалар келиб-кетиб турган машҳур спортчиларнинг исми шарифини ортидан эшитиб ҳайратдан ёқасини ушласа, қизчалар олифта офицерлар ортидан гала-гала бўлиб эргашиб юришарди.
Профессор қайтиб ўзига келмади, у ҳамиша алаҳлаб ётар, фақат аҳён-аҳён инграр ёки бир балолар деб ғўнғиллар эди. У тинмай қайт қилар, қон аралаш ичи суриб азоб чекарди. У кўпинча беҳуш ётар, нафас олиши тобора оғирлашиб, ҳаёти қил устида турарди.
Беморлар бора-бора профессорнинг аҳволига қизиқмай қўйишди. Уларнинг эътиборини ўз-ўзидан яшаб кетиши муқаррар бўлган Сакико жалб этди.
Профессор ўттиз беш ёшга чиққанига қарамай, ҳануз бўйдоқ эди. Касалхона аҳли бу соҳибжамол ассистент қиз унинг қаллиғи эдими, хушторими, ҳаммадан бурун шуни билгиси келарди.
Профессорнинг тақдирига Сакико нечоғлик қайғураётганидан бохабар бўлиш учун ҳаммалари унинг палатасига ўғринча мўралашарди. Бу сулув қизга ҳамма, албатта, ачинарди, чунки унинг ёнғинда ўлиб кетишига оз қолди, касалхонага оёқ-қўллари куйган аҳволда ётқизилди. Бироқ, шу билан бирга унинг ёш профессор билан ўзаро муносабати уларни беҳад қизиқтирарди. Улар буни қизнинг кайфияти орқали билишга уринардилар. Эртасигаёқ Сакикони кўргани тўрт-беш нафар дугонаси келди, улар йўлакка қараган дераза билан эшикка гулдор парда тутиб қўйдилар.
Кимдир Сакиконинг мафтункор овози бор, ажойиб қўшиқ айтаркан, деган миш-миш гап тарқатди.
Қарама-қарши палатада қирқ кундан бери қовуғига тош келган бир мўйсафид азоб чекиб ётарди. Бу аллазамонлар ясаган буюмлари билан донг таратган машҳур темирчилик устахонасининг хўжайини эди. Олти йил муқаддам жинсий безлари катталашиб, унга азоб бера бошлаган эди. Мана шу даврда сийдик пуфагида тош йиғилган экан. Энди биттамас, иккитамас, бутун сийдик пуфаги тўла тош эди. Операция ёрдам боролмас, афтидан эскича даволаш усулларидан ҳам наф йўқ эди.
Темирчининг касал эрини боқавериб кўникиб кетган қари хотини навбатчи ёш врач унинг сийдик йўлига найча суқиб, кейин дам-бадам турли-туман темир ва резина найчалар ёрдамида қайта суғуриб олаётганини норозилик билан кузатиб ўтирарди. Ҳозир қайси бирини қўллаш лозимлигини врач у билан маслаҳат қилиши шарт эди.
Чол кун бўйи мудраб ётар, кечаси эса оғриқдан шикоят қила бошларди.
– Менга қара, чол, – дерди кампир, – бунақа азобдан кўра тинчгина оёқ узатган маъқул эмасми?
– Нимасини айтасан, – деб жавоб берарди чол.
– Йўқ, шошмаслик керак, – дерди кампир. – Яшашга нима етсин.
– Тўғри айтасан, – дерди бунга жавобан чол.
Нари-бери елпиғич билан елпиниб ўтирган чол-кампирнинг гапларини эшитиб ҳамшира кулиб юборишдан ўзини аранг тиярди.
Чол етмиш икки яшар, кампир эса олтмиш саккизга чиққан эди.
– Менга қара, чол, – давом этарди кампир. – Бу ерга бугун олиб келишган ёшларнинг аҳволидан хабаринг борми?
– Нима бўпти?
– Йигит жуда қийналяпти, аҳволи оғир, ана кетди-мана кетди бўлиб ётибди. Қиз эса ҳеч гап бўлмагандек қўшиқ айтяпти. Бирам хушовоз эканки! – Пинакка кетган чол жавоб қилмади.
Офтобнинг тикка тушаётган нурлари ёритган дераза токчасида қанотларини порт-порт қилиб каптарлар гувиллашарди.
– Қизчалар нега ҳе йўқ-бе йўқ бирдан ўзларига оро бериб қолишибди?! Худди товусдек товланиб коридорда юришларини-чи.
– Ҳм… қўявер…
– Ҳадеб ухлайверма, чол! Кундузи обдон уйқуга тўйиб оласан-да, кечаси уйқум келмаяпти, деб яна зорланасан.
– Ухлаётганим йўқ, кўзимга чироқ тушиб очирмаяпти.
– Сен ўз уйингда жон беришни истардинг, тўғрими?
– Тўғри.
– Ўғлимиз бўлса, аввал шу ердаги дўхтирларга иложи борича қаратиб даволатаман, то касалхонадагилар нимаики қўлимиздан келса, қилиб кўрдик, бундан ортиқ ҳеч нарса қилолмаймиз, демагунича уй тугул остонага йўлатмайман, деяпти. Бемеҳр чиқди ўғлимиз. Сен нима дейсан, билмадим-у, пешона тери билан топган-тутганингни унга қолдирмоқчи бўлаяпсан тағин, менимча, у бунга арзимайди…
– Қўявер, ўйлаб кўрамиз ҳали, – деди чол кўзларини юма туриб.
– Бугун тушда бу ердаги амбулаторияга бориб эсим оғиб қолди. Кўрмаям, куймаям дедим. Аёллар маслаҳатхонасидан бирма-бир қизчалар чиқиб келяпти, дегин, ҳали она сути оғзидан кетмаган-ку, ҳаммаси қорнини дўппайтириб олибди. Лоақал биттаси уялса-чи?! Қаерда! Замон ўзгариб кетганини қара!
Унинг гапига жавобан оҳиста хуррак товуши эшитилди.
Кампир ўрнидан туриб, дераза олдига борди-да, ҳовлида юрган каптарларга нон увоқларини ташлай бошлади.
Эртасига эрталаб ўрмонфуруш ўз одатига хилоф равишда каравотда чордана қуриб ўтирар ва рўпарасида ранги қув ўчган кўйи қўл қовуштириб турган ишбошиси билан хизматчиларга хўмраяр, телбалардек болдиридаги жунларини юлар эди.
Маълум бўлишича, тунов куни ярим кечаси унинг тахта омборига ўт кетган экан.
– Минг лаънат, – деди у лаблари пир-пир учиб, унинг бинт билан ўраб ташланган юзи кўринмасди. – Анави куйиб кетган кимсаларни олиб келишганда кўнглим бу ёмон аломатлигини сезганди. Мана, омборга ўт кетибди. Аммо улардан бири бугун кечасиёқ нариги дунёга равона бўлади!
Мерос талашиш оқибатида омборга ўт қўйишганмикин, деган шубҳада полиция ўрмонфурушнинг умр йўлдоши билан қариндош-уруғларини маҳкамага сўроқ қилгани чақирди.
Хизматчилар хавотир ичида кўз уриштириб олишди, худди шу лаҳзада дафъатан Сакиконинг қўшиғи эшитилди. У оҳиста куйларди, аммо ўктам ва ширали овозида ҳаётнинг чинакам шодиёнаси ошкора янграрди.
Ҳамшира чироқларни ўраб қўйиш учун палатама-палата юриб, қора лахтак тарқатди. Касалхонанинг ишчиси нарвон кўтариб олганча, йўлакдаги чироқларни ўраб чиқди.
Ҳали туш пайтидаёқ портлашлар ва отишмалар бошланган, сиреналар чинқирарди. Ҳаво ҳужумига қарши мудофаа машқлари ўтказиладиган кун эди бугун.
Чироқларни ўраш шартлигидан ташқари, уларни полга қадар тушириб қўйиш даркор эди, шу сабабдан палаталар қоп-қоронғи бўлиб қолди.
Ичкари ҳовлидан ёруғлик билан чалғитиш учун берилаётган буйруқ товушлари эшитиларди.
Кўп ўтмай ойсиз самода самолётлар ғўнғиллай бошлади. Самолётларни жисмоний тайёргарлиги профессор Тории тадқиқотининг мавзуси бўлган учувчилар бошқарардилар.
Касалхонанинг зим-зиё йўлагида бамисли ажал элчиларидек қора шарпалар қимир этмай саф тортиб туришарди. Профессорнинг палатасида унинг дока билан ўраб ташланган кўкси оқариб кўринарди, холос. У оғир-оғир нафас олар, кўксидан қандайдир ваҳший парранданинг ваҳимали какиллашига ўхшаган хириллаш отилиб чиқарди.
Врач қаламнусха чўнтак фонарчасини олди-да, беморнинг юзини ёритиб, унинг кўз қорачиқларига разм солди. Профессор у ёнбошидан-бу ёнбошига ўгирилиш учун чиранар ва атрофини қуршаб олган зулмат пардасини тилка-пора қилмоқчидек бир талваса ичида қўллари билан човут соларди.
– Чироқни ёқинглар, – дея шивирлади беморнинг бош томонида ўтирган одам. – Ҳеч бўлмаса ёруғликда жон берсин.
– Хўп бўлади, жаноб олийлари! Лекин қандай бўларкин?
– Ҳар қандай жавобгарликни ўз зиммамга оламан.
– Хўп бўлади!
Кичик офицер чироққа ўраб қўйилган қора латтани ечди. Илкис палата яна кундузгидек ёришган маҳал профессор Тории ўзини орқага ташлади-ю, жони узилди.
Одмигина миллий кийим кийган генерал ўрнидан туриб, яна чироқни қора латта билан ўраб қўйди.
Куп ўтмай профессорнинг жасадини зим-зиё йўлак бўйлаб олиб кетишди.
Токиони бошдан-оёқ зулмат қоплаган эди.
“Ширинча” билан оғриган ёш “хонимча”лар осуда уйқуга кетганди. Фақат темирчининг хотини эри билан эзмаланиб ўтирарди.
– Уйни жудаям соғиндинг шекилли, чол? Шуям ишми, касалхонага ўз оёғинг билан келиб, қазо қилсанг-да, уйга мурданг борса?!
– Нимасини айтасан.
– Анови профессор ҳаммани безор қилиб юборганди. Энди дод-вой қиладиган сен қолдинг.
– Ёшмиди?!
– Ҳа. Қандай гўзал қизни ташлаб кетганини кўрсанг эди!
– Болалари бор эканми?
– Қаёқда. У профессорнинг хотини эмас, маъшуқаси экан.
– Шунақами?..
Ўрмонфуруш дами ичига тушиб мурдани кузатиб қолди.
– Лекин дафн этиш маросимини асъасаю дабдаба билан ўтказсалар керак, – деди хотини, бироқ ўрмонфуруш жавоб бермади.
Сакико ҳамширанинг елкасига таяниб остонагача ҳаккалаб борди.
Профессорнинг жасади солинган замбил ёнига етиб келганида чинқириб юборди:
– Сэнсэй!
Ҳамшира ишора қилиб, замбилни тўхтатди.
Сакико, баайни марҳум билан видолашаётгандек қўлларини салгина олдинга узатди ва ўша заҳоти замбилкашларга:
– Миннатдорман, кетаверинглар, – деди.
Сўнгра у ҳамширанинг елкасига юзини босиб илтимос қилди:
– Энди ўрнимга бориб олай, ёрдам бериб юборинг.
Бироздан кейин эса қўшиб қўйди:
– Ёш боладек талатайиб кетибман. Ҳолбуки, энди ўзим юра оламан…
Сакико профессор билан ораларида бўлиб ўтган бир суҳбатни эслади. Профессор яқин орада мени чет элга юборадилар, сени ўзим билан олиб кетаман, агар бирга кетсак, ўша ерда қўшиқ айтишни ўрганасан, ўша ерда – бегона юртда албатта турмуш қурамиз, деган эди.
Сакико шуни эслади-ю, дафъатан, нима учундир: “Италия ҳақида қўшиқ”ни айта бошлади.
У куйлар эди-ю, шашқатор кўз ёшлари юзини ювиб оқарди, унинг кўз ёшлари тирқираб оққан сари овози шунчалар мусаффо, шунчалар пурғам ва қўнғироқдек янграб борарди.
Рус тилидан Олим Отахон таржимаси
Манба: www. jahonadabiyoti.uz
Uni boshdan-oyoq alanga qamrab olgan edi. U jon achchig‘ida dod solar, irg‘ishlar va jazava ichida qo‘llarini siltardi. Xuddi alanga qanotlarini kuydirgan parvonadek…
Yasunari Kavabata
ITALIYA HAQIDA QO‘SHIQ
Kavabata Yasunari (yaponcha:端康成; 1899.11.6, Osaka sh. — 1972.16.4, Dzusi) — yapon yozuvchisi. Yapon san’at akademiyasi a’zosi (1953). 20-yillarda yangi sensualistlarning modernistik guruhiga yaqinlashgan. Birinchi asari — «Idzunlik o‘yinchi» (1926)da bolalik xotiralari lirik hikoya qilingan. Kavabataning o‘ziga xos badiiy uslubi shoirona his-tuyg‘ulardan iborat «Qorli o‘lka» (1937) qissasida namoyon bo‘lgan. San’at darajasiga ko‘tarilgan qadimiy urf-odatlar — choy bilan bog‘liq udum «Ming qanotli turna» (1951) qissasining asosiy mavzuini tashkil etadi. «Tog‘lar nolasi» (1953), «Eski poytaxt» (1961) romanlari ichki lirizm bilan sug‘orilgan, «Uyqudagi nozaninlar» (1961) qissasi yolg‘iz qolgan keksa inson hayoti haqida. Kavabata bir qator esselar («Go‘zallikning yaratilishi va mavjudligi» va b.) muallifi. Yozuvchi asarlarida milliy va zamonaviy ifoda usullaridan yuksak darajada foydalangani va shu tarzda insonning ichki dunyosini yuksak mahorat bilan tasvirlagani uchun 1968 yil Nobel mukofoti bilan taqdirlangan. «Uyqudagi nozaninlar» qissasi o‘zbek tiliga tarjima qilingan (2001 yil, tarjimon Uchqun Nazarov).
Uni boshdan-oyoq alanga qamrab olgan edi. U jon achchig‘ida dod solar, irg‘ishlar va jazava ichida qo‘llarini siltardi. Xuddi alanga qanotlarini kuydirgan parvonadek…
Dastlab juda qattiq portlash ovozi eshitildi, zum o‘tmay tajribaxonadan yo‘lakka bamisli gurillab yonayotgan ulkan mash’ala otilib chiqdi…
Xonalaridan yugurib chiqqan odamlarni yonayotgan kimsadan ko‘ra, uning aql bovar qilmas darajada baland-baland irg‘ishlashlari hayratga solardi. Xuddi chigirtkani o‘tda kuydirishayotgandek atrofga chirs-chirs uchqunlar sachrardi. O‘t-olov ichida qolgan jon qanday qilib bo‘lsa ham bu azobdan xalos bo‘lishga talpinmoqda edi.
Bir paytlar balandlikka sakrash bo‘yicha professor Toriiga taraf topilmas, u hatto olimpiya o‘yinlarida ham qatnashish sharafiga muyassar bo‘lgan edi. Yoru birodarlari bilan hamkasblari shunga ishora qilishib, professorning shashti juda baland-da, deya askiya qilishardi. Lekin hozir hazilning o‘rni emasdi. Professorning jon azobidan tipirchilashi yuraklarni larzaga solar, uning dod-faryodi tilka-pora qilinayotgan darrandaning vahshiyona faryodini eslatardi.
Professorning egnidagi oppoq xalat kuyib, qop-qora uvadasi qolgan, yonib tugayozgan ko‘ylagi qora qurum singari uchib tushardi. Kuygan aftiga qarab bo‘lmasdi, og‘riq zo‘ridan qorachiqlari kengayib ketgan ko‘zlari sarosima ichida yonar va kosasidan otilib chiqay-otilib chiqay derdi.
Professorning ustidan spirt to‘kilib ketib, u rosmana mash’ala kabi gurullab yonmoqda edi.
Tajribaxonadan buralib-burqsib quyuq tutun chiqardi. Alanganing ayovsiz tili yo‘lakka ham yetib qolgan edi. Ichkarida kimyoviy moddalar solingan shisha idishlar qasira-qusur yorilardi. Yordamga oshiqqan hamkasblardan biri shoshib kamzulini yechdi-da, choyshabdek yoyib, professorning ustiga tashladi. Unga ergashib yana bir necha kishi shunday qildi. Professorni avaylab polga yotqizdilar.
Hamma yoqdan baqirgan-chaqirgan ovozlar eshitilardi.
– O‘t o‘chiruv balloni qani? O‘t o‘chiruvchilarning quvurini topinglar!
– Tezroq qog‘ozlarni olib chiqing!
– Ogohlantirish tugmasini bosing!
– Vrach! Vrach qani! Tezroq! Chaqiring!
– O‘t o‘chiruvchilar boshqarmasiga xabar beringlar!
– Voy, Sakiko qani?! Sakikoga nima bo‘ldi?!
– Voy-y, Sakiko esimizdan chiqibdi-ku! – yigitlardan biri shunday degancha, o‘zini gurillab yonayotgan tajribaxonaga urdi. Ichkaridan ketma-ket palaxmondan otilgan toshdek bir kalamush otilib chiqdi. Chamasi bu kalamush tajriba uchun saqlangan qafasdan qutulib chiqqan edi.
Sakiko taqdirga tan bergandek, qotib turardi. U tiriklayin yonib ketishga shay bo‘lib turganga o‘xshardi. Derazadan tushayotgan tong quyoshining jilvagar nurlari uning yelkalarini yoritardi. Deraza ortida shivalab yoqqan yomg‘irda chayilgan pokiza, yam-yashil yaproqlar ohista chayqalardi.
Sakikoning etagi yonib, alanga bilanglab yuqoriga ko‘tarilmoqda edi. Qiz haykaldek qotib turar, alanga qizning koftasini ayovsiz qamrab olgandi.
– Esing joyidami, – deya qichqirdi boyagi yigit va bir tortib uning yubkasini, so‘ng jon-jahdi bilan tutay boshlagan ichko‘ylagining etagini yulqib oldi.
Sakiko birdan uyg‘onib ketgandek ilkis cho‘qqayib oldi-da, qo‘llari bilan yalang‘och oyoqlarini yashirmoqchi bo‘ldi, biroq ulgurolmay yonboshi bilan yiqildi-da, hushdan ketdi.
Yigit Sakikoni ko‘tarib tajribaxonadan yo‘lakka olib chiqdi.
Paysalga solmay jarohatlanganlarning ikkovini ham kasalxonaga olib ketishdi.
Professor Torii badanining qariyb uchdan ikki qismi kuyib ketgan edi: bunday odamning sog‘ayishidan umid qilib bo‘lmasdi, lekin shunga qaramay, professor hech kimning ko‘magisiz kasalxona yo‘lagi bo‘ylab palata tomon yo‘rg‘alab ketdi. Uning eski qadrdoni bo‘lmish telefonda ogohlantirilgan vrach unga peshvoz chiqqanida professor Torii auditoriyada gapiraverib odatlanib qolgan tarzda tushunarli va lo‘nda qilib do‘rilladi:
– Kelganing uchun tashakkur. Tajribaxonaga o‘t tushdi. Hammasi yonib ketdi. Men ham chakki qovurilganim yo‘q, shekilli.
Professor o‘zini bardam va tetik tutayotgani bilan baribir uning ko‘rinishi odamning o‘takasini yorardi: qoshlari bilan kiprigi batamom kuyib tushgan, qavarib, go‘shtlari chiqib qolgan qip-qizil yuzining badburush niqobdan farqi qolmagan edi.
Professorni karavotga yotqizganlarida u qaqshatqich og‘riqdan ingray boshladi. Lekin bu uzoq cho‘zilmadi, ko‘p o‘tmay u alahlashga tushdi. U endi ingramas, balki o‘zini u yoqdan-bu yoqqa otib, dod solardi. Dastlab hamma yog‘iga qalin qilib malham surtishdi, keyin boshdan-oyoq bint bilan o‘rab-chirmab tashlashdi. Holbuki, bu malhamning shifobaxshligiga vrachlarning o‘zi ham ishonmasdi. Yashirishdan foyda yo‘q – qon quyishdan ham najot kutmasdilar. Keyinchalik vijdonlari qiynalib yurmasligi uchungina bu choralarni qo‘llashgan edi. Qo‘shni polkdan o‘n chog‘lik yosh-yosh askarlarni chaqirtirib, hash-pash deguncha ularni tekshirishdi, so‘ng ularning qonidan olib professorga quyishdi, ammo bu ham yordam bermasligini juda yaxshi bilishardi.
Oradan bir muncha vaqt o‘tib, teri kasalliklari bo‘limining boshlig‘i kelib ketgach, jarohatlanganlarni tekshirib ko‘rish uchun terapiya bo‘limining boshlig‘i tashrif buyurdi. Ammo boshdan-oyoq doka bilan o‘rab bog‘langan bemor alahsirab o‘zini tinmay u yoqdan-bu yoqqa otayotgani sababli terapevt yaxshilab tekshirish u yoqda tursin, loaqal tomir urishiga ham quloq sololmadi.
Bordi-yu buning ilojini qildi ham deylik, ammo qo‘lidan nima keladi? Bemor boshida atigi ikki daqiqa o‘tirgan terapevt unga umidsiz nazar soldi-da, indamay palatadan chiqib ketdi. Tibbiyot nuqtai nazaridan qaraganda professor Toriining ajali yetgan edi.
Sakikoning palatasi bilan professor yotgan palata orasi unchalik uzoq emasdi, shu sababli uning ingrashlari bemalol eshitilib turardi.
Sakikodan xabar olgani kelgan dugonalari bir ovozdan:
– Falokat yomon narsa, lekin yuzing qilchalik ham kuymadimi, shunga shukur qilaver, – deb ko‘nglini ko‘targan bo‘lishdi.
Sakiko yuzini yostiqqa burkab, ho‘ng-ho‘ng yig‘ladi.
Uning o‘ng oyog‘i choviga qadar doka bilan o‘ralgan edi. Shu oyog‘i jonsiz, yog‘och oyoqdek tuyulardi-yu, biroq shu bilan birga oyog‘i ham qaqshar, ham achishar va qizgina og‘riqqa chidayolmay tishini-tishiga bosib yotardi. Nahotki u oyog‘idan ajrab nogiron bo‘lib qolsa?!
Sakiko ilk marotaba erga tegish haqida o‘yladi. Bu fikr bamisli bir igna singari miyasiga sanchildi-yu, siqilib ketganidan yuragida og‘riq qo‘zg‘aldi.
Ustidagi ko‘ylagi yona boshlagach, u birdan ham jisman, ham ruhan ulg‘ayib qolgandek bo‘ldi va ayni choqda allanechuk yosh bolaga o‘xshab qolgandi. Bu hissiyotlar o‘z holicha alohida-alohida junbishga kelar, bir-biriga bo‘ysunmas edi.
Chamasi, mana shu tug‘yon tufayli u qattiq jazavaga tushmoqda edi.
Ruhiy talvasa va iztirobdan keyin Sakiko birdan hayotni to‘la his qilmoq lazzati va quvonchini butun vujudi-la tuydi.
Alhol uning g‘am-g‘ussaga botgan va ayanchli dunyosi yorishib ketgandek bo‘ldi-yu, baribir dili ravshan tortmadi. Uning uchun hayotning ma’nisi kuygan badanidagi og‘riqdan iborat bo‘lib qolgan.
Professor Toriining salomatligi haqida u ko‘p ham kuyunavermasdi. Unga achinardi, lekin uning uchun siqilmas edi. Uni endi o‘zining shaxsiy hayoti qiziqtirardi.
Sakiko shu yil bahorda musiqa bilim yurtining vokal bo‘limini tugatgan, biroq hech kutilmaganda ilmiy xodim, harbiy vrachning yordamchisi bo‘lib qolgandi. Bu aql bovar qilmaydigan voqea edi, lekin bizning zamonamizda, ayniqsa, ayollar orasida uchrab turadi.
Shunga o‘xshash voqea professor Toriining hayotida ham yuz bergandi. Sportga nihoyatda berilib ketganiga qaramay, u ayrimlarga o‘xshab o‘qishni tashlab yubormadi. Ehtimol, xususiy emas, davlat bilim yurtida o‘qiganligi sabab bo‘lgandir. Lekin nima bo‘lgan taqdirda ham ilmga bo‘lgan intilish yuksak aql-idrokdan darak beradi, degani emasdi. Sport sohasida ham u biron-bir yaxshi natijaga erishmagandi.
Ajoyib kunlarning birida hammaning jon-dili bo‘lib qolishi uchun aynan nima yordam berdi – og‘ir-vazmin fe’l-atvorimi yoki tabiatimi – aytish qiyin edi. U kishibilmas ravishda sport sohasida ko‘tarilib ketdi. Musobaqalarda shaxsan qatnashmagani bilan tashkilotchi va rahbar sifatida shuhrat qozondi. Sport mashg‘ulotlarining ilmiy tizimi hammadan burun sport tibbiyotiga tayanishi kerak, degan fikr uning kashfiyoti emasdi, biroq ko‘pincha bunday antiqa, favqulodda fikrni men o‘ylab topganman deb o‘ylardi. Aslini olganda uning birdan-bir xizmati, bu sohaga darhol jonu dili bilan ahamiyat bergani edi. Yirik olimlar mensimagan va ahamiyat berishga arzimaydi, deb hisoblagan statistika fikru xayolini egallab oldi. Ushbu soha statistik sportni rivojlantirishga ozmi-ko‘pmi naf berdi.
Shunday qilib u mashhur bo‘lib ketdi. Yetakchi gazetalar sport bo‘limida uning suhbatlarini e’lon qildilar.
Sport bilan urush juda katta kuch va iroda talab etadi. Shu jihatdan, bularning orasida allaqanday umumiylik mavjud. Buning ustiga mamlakatda bag‘oyat og‘ir sharoit yuzaga kelib, urush kayfiyati kuchaya boshlaganidan beri qurol-yarog‘ va zaharli gazlar sohasidagi ilmiy tekshirishlar bilan bir qatorda ilm-fanning harbiy tibbiyot deb atash mumkin bo‘lgan sohasi ham rivojlana boshladi. Asta-sekin bu sohaning o‘z mutaxassislari paydo bo‘ldi. Ilmiy tadqiqot olib borish uchun tibbiyot fakulteti kafedralariga jo‘natilgan harbiy vrachlarning soni ham keskin ko‘paydi. O‘z navbatida oliy tibbiyot bilim yurtlari hamkorlik uchun o‘z olimlarini armiyaga yuboradigan bo‘ldilar.
Professor Toriining bu yo‘ldan borish niyati yo‘q edi, ammo kunlarning birida u o‘z-o‘zidan harbiy tibbiyot bo‘yicha yosh mutaxassislardan biriga aylandi-qoldi. O‘tgan umriga nazar sola turib, Torii hayratdan yoqa ushlamog‘i darkor edi, biroq har bir narsaning mohiyati bilan qiziqavermaydigan shaxs bo‘lgani uchun ortiq bosh qotirib o‘tirmay, butun vujudi bilan zamonaning muhim muammolarini hal etishga kirishdi.
U shov-shuv ko‘tarilsa bas, bir santimetr balandroqqa sakrab jonidan kechishga ham tayyor bo‘lgan sportchilar sirasiga kirardi.
Sport tibbiyoti bo‘yicha fan doktori ilmiy unvoni va professor degan faxriy nomga ega bo‘lish amrimahol edi. Lekin harbiy tibbiyotda ilmiy unvon va daraja haddan ziyod oson berilardi.
Toriining qo‘lyozmasi bilan bor-yo‘g‘i birgina professor – ilmiy kengash raisi tanishib chiqdi, xolos. Professor dissertatsiyaning mavzusi harbiy sir hisoblanadi, shunga ko‘ra, uni e’lon qilish mumkin emas, biroq ushbu dissertatsiya jang olib borish muammolarini ishlab chiqishga juda katta hissa qo‘shuvchi tadqiqot ekanligi uchun nihoyatda qimmatli, deb axborot berdi. Professorlar kengashi Toriiga doktorlik ilmiy unvoni berilishini bir ovozdan ma’qul deb topdi.
Toriining ilmiy ishi havo jangida inson xatti-harakatining fizio-biologik va nevrologik xususiyatlariga taalluqli edi.
Torii maxsus yasalgan samolyot maketlariga tajriba uchun saqlanayotgan sichqon va quyonlarni joylashtirib, bu maketlarni to‘xtovsiz ravishda sirtmoqsimon doira yasab uchishga majbur qilardi. Shubhasiz, uning o‘zi ham aerodromga qatnar va qiruvchi samolyotlarda parvoz qilardi. Yoshi o‘zidan ancha katta bo‘lgan harbiy havo kuchlari ofitserining yelkasiga generallarga xos ravishda urib-urib qo‘yarkan, derdi:
– Sen bilan mening o‘sha sichqonlardan farqimiz yo‘q, og‘ayni…
Har yili muntazam o‘tkaziladigan havo hujumiga qarshi mudofaa mashg‘ulotlari yaqinlashib kelar, tabiiyki, g‘arbiy qo‘mondonlik Toriiga tadqiqotini tezroq tugatishini qistalang qilardi. Shu sababli u maxfiy hududlardan birida joylashgan tajribaxonada kechasiyu kunduzi tinmay ish olib bormoqda edi.
Mashg‘ulotlar tugagach, unga chet elga yo‘llanma va’da qilishgan edi. U Ovrupoda birinchi jahon urushi davrida handaqlardagi fiziologik shart-sharoitlar, askarlarning hulq-atvori, ruhiyati ta’siriga aloqador muammolarni o‘rganmoqchi edi. Uyqusizlik, tungi diqqatchilik professorni toliqtirib qo‘ygandi. U xavfsizlik qoidalariga rioya qilish zarurligini unutgandi.
O‘sha kuni Sakiko tajribaxonaga odatdagidan ertaroq keldi. Choy damlash maqsadida suv qaynatgani gaz plitasini yoqdi. Professor esa shu payt plita yonida turib tunuka idishdagi spirtni shisha idishga quya boshlagandi. Birdan spirt lop etib alanga oldi-yu, tunuka idish portlab ketdi…
Avji yoz mahali kasalxonalar bolalar bilan to‘lib-toshadi. Ota-onalar ta’til oyidan foydalanib, surunkali dardga mubtalo bo‘lgan bolalarini muolaja qilish payiga tushadilar. Tomoq bezlarini oldiruvchi hamda “shirincha” bilan og‘rigan bolalar ko‘p bo‘ladi. Taajjublanarlisi, bularning ko‘pchiligini qizlar tashkil etadi.
Hozirgi zamon yapon millatiga xos ma’sum, jiddiy, nozik-nihol qizchalar yo‘laklarida juft-juft bo‘lib sayr qilib yuradilar.
Bu nimjon qizchalar kasalxona muhitiga o‘zgacha tus-tarovat bag‘ishlab, o‘zidan allanechuk nur taratayotgandek tuyulardi. Bu o‘smirlardan atrofga qandaydir og‘ir xushbo‘y hid taralar edi. Ular birpasda o‘zaro til topishib, shaharlik oyimtillalardan bo‘lak hech kimni davralariga qo‘ymasdi.
Bodomcha bezini olib tashlash oson edi, biroq operatsiyadan keyin jarohat o‘rni bitishi uchun tomoqqa muz solingan rezina xalta bog‘lab qo‘yilardi. Xuddi aslzoda xonimlar marvaridlarini o‘ynagani kabi ular ham xaltachalarining bo‘shashib osilib qolgan bog‘ichini o‘ynagancha kattalarning kulgusini qistatib, bir-birlariga: “Qara, qanday bejirim-a?” – deb qo‘yishardi.
Bu shahar bolalari orasida yo‘l-yo‘l ko‘ylak-ishton kiyish rasm bo‘lgan chog‘i. Oddiy bo‘z xalat kiyishdan ular or qilishardi; kimniki pijamasi bo‘lmasa, u o‘zini bechorahol va g‘arib sezardi. Shuning uchun kasalxonaga kelgan kunining ertasiga yoki indiniga hammasi pijama kiyib po‘rim bo‘lib olardi.
Ular ma’lum soatlarda juft-juft bo‘lib muzqaymoq yegani yemakxonaga borishardi.
Kasalxonada yaqin uch oydan beri ko‘tara savdo qiluvchi o‘rmonfurush yotardi, yiring bog‘lagan shish uning yonog‘ini shunchalik o‘yib yuborgan ediki, azbaroyi yuz suyaklari ochilib qolgandi. Yaponchasiga jihozlangan qo‘shni palatada tomoq bezlari olib tashlangan to‘rt nafar nimjon qizcha yotardi. Quloq, tomoq va burun kasalliklari bo‘limida joy yo‘qligi sababli ularni vaqtinchalik shu yerga yotqizishga to‘g‘ri kelgandi.
Har kuni o‘rmonfurushning son-sanoqsiz qarindosh-urug‘lari yog‘ilib kelardi. Ular o‘rtasida meros uchun kurash borardi. Bemor befarzand edi, qarindoshlari xotiniga emas, balki o‘z aka-ukalariga tegishli ulushni ajratib, butun merosni jiyaniga qoldirishi uchun uni hol-joniga qo‘ymasdilar. Shu sababdan Xudoning bergan kuni kasalxonaga kelishar va iloji boricha bemorning xotinini g‘iybat qilishar, hatto quruq tuhmatdan ham toyishmasdi. Vasiyatnomani o‘z foydalariga muvofiq yozib qoldirishi uchun bemorni ko‘ndirish yo‘lida barcha hiyla-nayrangni ishga solardilar.
Lekin bemorning hali hayotdan umidi bor edi.
Ochig‘ini aytganda, rafiqasining ham vasiyatnomani o‘z nomiga yozdirib olishga erishish uchun astoydil kuyunishdan bo‘lak iloji qolmagandi. Tabiiyki, bu haqdi u eriga ochiq aytolmasdi.
Qarindoshlarining tuhmat-bo‘htonlariga uchgan o‘rmonfurush xotinini kurakda turmaydigan so‘zlar bilan so‘kar, biroq o‘sha zahoti hammaga dahmaza bo‘lib qolganidan nolir va uning qo‘llarini mehribonlik bilan silab-siypashga tushar, biroq u yana qovog‘ini uyub olardi.
Qo‘shni xonada kasal boquvchi ayollar joylashgan bo‘lib, har kecha ularga o‘rmonfurush xotinining o‘ksib-o‘ksib yig‘lagani eshitilardi.
Kunduzlari palatada o‘tirib siqilib ketganda o‘rmonfurushning xotini yo‘lakka chiqib, u yoq-bu yoqqa yurar, yuvinish xonasiga, kirxonaga bosh suqar va o‘sha yerda bemorni boqish uchun qarindoshlari yollagan hamshiralar bilan hasratlashardi.
Ellik yashar farishtali xonim boshini xiyol yonga egib, beozorgina kulib gapirardi:
– Ozgina tejayman, degan xayolda dastlab kasalxonaga tramvayda qatnab yurdim. Bekor qilgan ekanman, menga baribir hech narsa tegmas ekan, birovning pulini tejashimdan nima foyda? Endi o‘lsam ham tramvayda yurmayman. Yigirma yil bir tiyin ortiqcha sarf qilishdan andisha qilib keldim, tejayverdim, tejayverdim, mana oqibati. Hech vaqosiz chapak chalib qolaveraman, shekilli. Alam qilmaydimi?!.
Yoshligida u benihoya chiroyli bo‘lgan bo‘lsa kerak. Biroq, hozir o‘zining husn-tarovati bilan maqtanolmasdi, shu vajdan yuragi o‘rtanar, lekin ming qilganda ham bir zamonlardagi husnini iftixor bilan eslar, bularning bari o‘zini sipo va erkin tutishida ham sezilar va hamshiralarni iydirib yuborardi.
– Lekin, xonim, – deyishardi ular, – birovning qo‘liga qaram bo‘lib yashamasligingiz uchun eringiz biron narsa qoldirar, o‘ldimi?
– Ko‘zim yetmayapti, – deya xira pashshani haydab turib javob qilardi o‘rmonfurushning xotini. Deraza ortidagi kechki osmon fonida qorayib ko‘rinayotgan teraklarning uch-uchlariga razm solib qararkan, u yashiriqcha jamg‘arib qo‘ygan pullari tug‘adigan daromadga yashay olish-olmasligini xayolida hisoblab chiqdi.
– Uch oydan beri shu yerdaman, – dedi u nafasini rostlab. – Kir yuvaman, deb shunday turaversang, oyoqda oyoq qoladimi?
– Gapingiz to‘g‘ri, xonim, – deb gap qo‘shardi kasal boquvchi ayollar. – Ko‘pchilik bir oydan ortiq chidolmaydi, kelmasidan ketish payiga tushadi… Siz sabrli ekansiz, chidayapsiz, lekin ozib-to‘zib ketayapsiz…
– Men erimdan avval o‘laman, shekilli.
– Qo‘ysangiz-chi, xonim. Nima keragi bor bunaqa gaplarni, bekorga bunday deyapsiz… Yoshsiz hali…
– Siz shunday deb o‘ylaysizmi? – O‘rmonfurushning xotini kulimsiradi. – Kim bilsin, siz haqdirsiz balki… – Ayolning ko‘zlari ostida yashil-qora dog‘lar bor edi. Uning o‘zi ham bedavo dardga mubtalo bo‘lganga o‘xshardi.
– Bilasizmi, – deya so‘zida davom etdi u, – hozir kasalxonada bolalar ko‘p. Ikkita bolaning ota-onasi badavlat odamlar ekan, farzandlariga tarbiyachi bo‘lmaysizmi, deyishyapti. Astoydil taklif etishyapti. Bu gap, iltimos, oramizda qolsin…
– Nahot shu rost bo‘lsa?
Kasal boquvchilar chayilgan kirni siqa turib haqiqatdan shunday foydali ish bormi yoki bizni laqillatyaptimi, degandek ajablanib ayolga tikilib qolishdi.
Professor Toriining paydo bo‘lishi kasalxonadagi zerikarli hayotga shaharlik ramaqijon qizchalarning yog‘ilib kelishidan ham ko‘proq jonlanish ato etgandi.
Bemorlarning u bilan qiziqishi uchun kecha-yu kunduz to‘xtamayotgan dod-faryodi kifoya edi. Bundan tashqari uning palatasi yonidan kelib-ketuvchilar – dam harbiylar, dam sportchilarning keti uzilmasdi. Ba’zida ular shunday ko‘payardiki, azbaroyi yo‘lakdan o‘tib bo‘lmay qolardi.
Kunlar benihoya isib ketgandi, xonalarning eshik-derazalari lang ochib yuborilganidan hamshiralar kelib-ketib turgan mashhur sportchilarning ismi sharifini ortidan eshitib hayratdan yoqasini ushlasa, qizchalar olifta ofitserlar ortidan gala-gala bo‘lib ergashib yurishardi.
Professor qaytib o‘ziga kelmadi, u hamisha alahlab yotar, faqat ahyon-ahyon ingrar yoki bir balolar deb g‘o‘ng‘illar edi. U tinmay qayt qilar, qon aralash ichi surib azob chekardi. U ko‘pincha behush yotar, nafas olishi tobora og‘irlashib, hayoti qil ustida turardi.
Bemorlar bora-bora professorning ahvoliga qiziqmay qo‘yishdi. Ularning e’tiborini o‘z-o‘zidan yashab ketishi muqarrar bo‘lgan Sakiko jalb etdi.
Professor o‘ttiz besh yoshga chiqqaniga qaramay, hanuz bo‘ydoq edi. Kasalxona ahli bu sohibjamol assistent qiz uning qallig‘i edimi, xushtorimi, hammadan burun shuni bilgisi kelardi.
Professorning taqdiriga Sakiko nechog‘lik qayg‘urayotganidan boxabar bo‘lish uchun hammalari uning palatasiga o‘g‘rincha mo‘ralashardi. Bu suluv qizga hamma, albatta, achinardi, chunki uning yong‘inda o‘lib ketishiga oz qoldi, kasalxonaga oyoq-qo‘llari kuygan ahvolda yotqizildi. Biroq, shu bilan birga uning yosh professor bilan o‘zaro munosabati ularni behad qiziqtirardi. Ular buni qizning kayfiyati orqali bilishga urinardilar. Ertasigayoq Sakikoni ko‘rgani to‘rt-besh nafar dugonasi keldi, ular yo‘lakka qaragan deraza bilan eshikka guldor parda tutib qo‘ydilar.
Kimdir Sakikoning maftunkor ovozi bor, ajoyib qo‘shiq aytarkan, degan mish-mish gap tarqatdi.
Qarama-qarshi palatada qirq kundan beri qovug‘iga tosh kelgan bir mo‘ysafid azob chekib yotardi. Bu allazamonlar yasagan buyumlari bilan dong taratgan mashhur temirchilik ustaxonasining xo‘jayini edi. Olti yil muqaddam jinsiy bezlari kattalashib, unga azob bera boshlagan edi. Mana shu davrda siydik pufagida tosh yig‘ilgan ekan. Endi bittamas, ikkitamas, butun siydik pufagi to‘la tosh edi. Operatsiya yordam borolmas, aftidan eskicha davolash usullaridan ham naf yo‘q edi.
Temirchining kasal erini boqaverib ko‘nikib ketgan qari xotini navbatchi yosh vrach uning siydik yo‘liga naycha suqib, keyin dam-badam turli-tuman temir va rezina naychalar yordamida qayta sug‘urib olayotganini norozilik bilan kuzatib o‘tirardi. Hozir qaysi birini qo‘llash lozimligini vrach u bilan maslahat qilishi shart edi.
Chol kun bo‘yi mudrab yotar, kechasi esa og‘riqdan shikoyat qila boshlardi.
– Menga qara, chol, – derdi kampir, – bunaqa azobdan ko‘ra tinchgina oyoq uzatgan ma’qul emasmi?
– Nimasini aytasan, – deb javob berardi chol.
– Yo‘q, shoshmaslik kerak, – derdi kampir. – Yashashga nima yetsin.
– To‘g‘ri aytasan, – derdi bunga javoban chol.
Nari-beri yelpig‘ich bilan yelpinib o‘tirgan chol-kampirning gaplarini eshitib hamshira kulib yuborishdan o‘zini arang tiyardi.
Chol yetmish ikki yashar, kampir esa oltmish sakkizga chiqqan edi.
– Menga qara, chol, – davom etardi kampir. – Bu yerga bugun olib kelishgan yoshlarning ahvolidan xabaring bormi?
– Nima bo‘pti?
– Yigit juda qiynalyapti, ahvoli og‘ir, ana ketdi-mana ketdi bo‘lib yotibdi. Qiz esa hech gap bo‘lmagandek qo‘shiq aytyapti. Biram xushovoz ekanki! – Pinakka ketgan chol javob qilmadi.
Oftobning tikka tushayotgan nurlari yoritgan deraza tokchasida qanotlarini port-port qilib kaptarlar guvillashardi.
– Qizchalar nega he yo‘q-be yo‘q birdan o‘zlariga oro berib qolishibdi?! Xuddi tovusdek tovlanib koridorda yurishlarini-chi.
– Hm… qo‘yaver…
– Hadeb uxlayverma, chol! Kunduzi obdon uyquga to‘yib olasan-da, kechasi uyqum kelmayapti, deb yana zorlanasan.
– Uxlayotganim yo‘q, ko‘zimga chiroq tushib ochirmayapti.
– Sen o‘z uyingda jon berishni istarding, to‘g‘rimi?
– To‘g‘ri.
– O‘g‘limiz bo‘lsa, avval shu yerdagi do‘xtirlarga iloji boricha qaratib davolataman, to kasalxonadagilar nimaiki qo‘limizdan kelsa, qilib ko‘rdik, bundan ortiq hech narsa qilolmaymiz, demagunicha uy tugul ostonaga yo‘latmayman, deyapti. Bemehr chiqdi o‘g‘limiz. Sen nima deysan, bilmadim-u, peshona teri bilan topgan-tutganingni unga qoldirmoqchi bo‘layapsan tag‘in, menimcha, u bunga arzimaydi…
– Qo‘yaver, o‘ylab ko‘ramiz hali, – dedi chol ko‘zlarini yuma turib.
– Bugun tushda bu yerdagi ambulatoriyaga borib esim og‘ib qoldi. Ko‘rmayam, kuymayam dedim. Ayollar maslahatxonasidan birma-bir qizchalar chiqib kelyapti, degin, hali ona suti og‘zidan ketmagan-ku, hammasi qornini do‘ppaytirib olibdi. Loaqal bittasi uyalsa-chi?! Qayerda! Zamon o‘zgarib ketganini qara!
Uning gapiga javoban ohista xurrak tovushi eshitildi.
Kampir o‘rnidan turib, deraza oldiga bordi-da, hovlida yurgan kaptarlarga non uvoqlarini tashlay boshladi.
Ertasiga ertalab o‘rmonfurush o‘z odatiga xilof ravishda karavotda chordana qurib o‘tirar va ro‘parasida rangi quv o‘chgan ko‘yi qo‘l qovushtirib turgan ishboshisi bilan xizmatchilarga xo‘mrayar, telbalardek boldiridagi junlarini yular edi.
Ma’lum bo‘lishicha, tunov kuni yarim kechasi uning taxta omboriga o‘t ketgan ekan.
– Ming la’nat, – dedi u lablari pir-pir uchib, uning bint bilan o‘rab tashlangan yuzi ko‘rinmasdi. – Anavi kuyib ketgan kimsalarni olib kelishganda ko‘nglim bu yomon alomatligini sezgandi. Mana, omborga o‘t ketibdi. Ammo ulardan biri bugun kechasiyoq narigi dunyoga ravona bo‘ladi!
Meros talashish oqibatida omborga o‘t qo‘yishganmikin, degan shubhada politsiya o‘rmonfurushning umr yo‘ldoshi bilan qarindosh-urug‘larini mahkamaga so‘roq qilgani chaqirdi.
Xizmatchilar xavotir ichida ko‘z urishtirib olishdi, xuddi shu lahzada daf’atan Sakikoning qo‘shig‘i eshitildi. U ohista kuylardi, ammo o‘ktam va shirali ovozida hayotning chinakam shodiyonasi oshkora yangrardi.
Hamshira chiroqlarni o‘rab qo‘yish uchun palatama-palata yurib, qora laxtak tarqatdi. Kasalxonaning ishchisi narvon ko‘tarib olgancha, yo‘lakdagi chiroqlarni o‘rab chiqdi.
Hali tush paytidayoq portlashlar va otishmalar boshlangan, sirenalar chinqirardi. Havo hujumiga qarshi mudofaa mashqlari o‘tkaziladigan kun edi bugun.
Chiroqlarni o‘rash shartligidan tashqari, ularni polga qadar tushirib qo‘yish darkor edi, shu sababdan palatalar qop-qorong‘i bo‘lib qoldi.
Ichkari hovlidan yorug‘lik bilan chalg‘itish uchun berilayotgan buyruq tovushlari eshitilardi.
Ko‘p o‘tmay oysiz samoda samolyotlar g‘o‘ng‘illay boshladi. Samolyotlarni jismoniy tayyorgarligi professor Torii tadqiqotining mavzusi bo‘lgan uchuvchilar boshqarardilar.
Kasalxonaning zim-ziyo yo‘lagida bamisli ajal elchilaridek qora sharpalar qimir etmay saf tortib turishardi. Professorning palatasida uning doka bilan o‘rab tashlangan ko‘ksi oqarib ko‘rinardi, xolos. U og‘ir-og‘ir nafas olar, ko‘ksidan qandaydir vahshiy parrandaning vahimali kakillashiga o‘xshagan xirillash otilib chiqardi.
Vrach qalamnusxa cho‘ntak fonarchasini oldi-da, bemorning yuzini yoritib, uning ko‘z qorachiqlariga razm soldi. Professor u yonboshidan-bu yonboshiga o‘girilish uchun chiranar va atrofini qurshab olgan zulmat pardasini tilka-pora qilmoqchidek bir talvasa ichida qo‘llari bilan chovut solardi.
– Chiroqni yoqinglar, – deya shivirladi bemorning bosh tomonida o‘tirgan odam. – Hech bo‘lmasa yorug‘likda jon bersin.
– Xo‘p bo‘ladi, janob oliylari! Lekin qanday bo‘larkin?
– Har qanday javobgarlikni o‘z zimmamga olaman.
– Xo‘p bo‘ladi!
Kichik ofitser chiroqqa o‘rab qo‘yilgan qora lattani yechdi. Ilkis palata yana kunduzgidek yorishgan mahal professor Torii o‘zini orqaga tashladi-yu, joni uzildi.
Odmigina milliy kiyim kiygan general o‘rnidan turib, yana chiroqni qora latta bilan o‘rab qo‘ydi.
Kup o‘tmay professorning jasadini zim-ziyo yo‘lak bo‘ylab olib ketishdi.
Tokioni boshdan-oyoq zulmat qoplagan edi.
“Shirincha” bilan og‘rigan yosh “xonimcha”lar osuda uyquga ketgandi. Faqat temirchining xotini eri bilan ezmalanib o‘tirardi.
– Uyni judayam sog‘inding shekilli, chol? Shuyam ishmi, kasalxonaga o‘z oyog‘ing bilan kelib, qazo qilsang-da, uyga murdang borsa?!
– Nimasini aytasan.
– Anovi professor hammani bezor qilib yuborgandi. Endi dod-voy qiladigan sen qolding.
– Yoshmidi?!
– Ha. Qanday go‘zal qizni tashlab ketganini ko‘rsang edi!
– Bolalari bor ekanmi?
– Qayoqda. U professorning xotini emas, ma’shuqasi ekan.
– Shunaqami?..
O‘rmonfurush dami ichiga tushib murdani kuzatib qoldi.
– Lekin dafn etish marosimini as’asayu dabdaba bilan o‘tkazsalar kerak, – dedi xotini, biroq o‘rmonfurush javob bermadi.
Sakiko hamshiraning yelkasiga tayanib ostonagacha hakkalab bordi.
Professorning jasadi solingan zambil yoniga yetib kelganida chinqirib yubordi:
– Sensey!
Hamshira ishora qilib, zambilni to‘xtatdi.
Sakiko, baayni marhum bilan vidolashayotgandek qo‘llarini salgina oldinga uzatdi va o‘sha zahoti zambilkashlarga:
– Minnatdorman, ketaveringlar, – dedi.
So‘ngra u hamshiraning yelkasiga yuzini bosib iltimos qildi:
– Endi o‘rnimga borib olay, yordam berib yuboring.
Birozdan keyin esa qo‘shib qo‘ydi:
– Yosh boladek talatayib ketibman. Holbuki, endi o‘zim yura olaman…
Sakiko professor bilan oralarida bo‘lib o‘tgan bir suhbatni esladi. Professor yaqin orada meni chet elga yuboradilar, seni o‘zim bilan olib ketaman, agar birga ketsak, o‘sha yerda qo‘shiq aytishni o‘rganasan, o‘sha yerda – begona yurtda albatta turmush quramiz, degan edi.
Sakiko shuni esladi-yu, daf’atan, nima uchundir: “Italiya haqida qo‘shiq”ni ayta boshladi.
U kuylar edi-yu, shashqator ko‘z yoshlari yuzini yuvib oqardi, uning ko‘z yoshlari tirqirab oqqan sari ovozi shunchalar musaffo, shunchalar purg‘am va qo‘ng‘iroqdek yangrab borardi.
Rus tilidan Olim Otaxon tarjimasi
Мanba: www. jahonadabiyoti.uz
