1968 йили Ясунари Кавабата Нобель мукофотини қабул қилиб олган маросимда сўзлаган нутқини (бу нутқ кейинчалик «Япония ўзлиги билан гўзал» номи остида эссе сифатида эълон қилинган) тўлалигича ўзи мансуб халқ руҳониятининг асоси бўлган қадимий япон шеъриятига бағишлади.

Хуршид Даврон
СЕЗГИ ИЛА АНГЛАНГАН ФАЛСАФА

Ясунари Кавабата (1899.11.6, Осака ш. — 1972.16.4, Дзуси) — япон ёзувчиси. Япон санъат академияси аъзоси (1953). 20-йилларда япон адабиётида пайдо бўлган янги сенсуалистлар гуруҳига яқин турган, кейинчалик миллий анъаналарга қайтган. Биринчи асари болалик хотиралари асосида ёзилган — «Идзунлик ўйинчи» (1926) асаридир . Кавабатанинг ўзига хос бадиий услуби шоирона ҳис-туйғулардан иборат «Қорли ўлка» (1937) қиссасида намоён бўлган. Санъат даражасига кўтарилган қадимий урф-одатлар — чой маросими билан боғлиқ удум «Минг қанотли турна» (1951) қиссасининг асосий мавзуини ташкил этади. «Тоғлар ноласи» (1953), «Эски пойтахт» (1961) романлари ички лиризм билан суғорилган, «Уйқудаги нозанинлар» (1961) қиссаси ёлғиз қолган кекса инсон ҳаёти ҳақида. Кавабата бир қатор эсселар («Гўзалликнинг яратилиши ва мавжудлиги» ва б.) муаллифи. «Уйқудаги нозанинлар» қиссаси ўзбек тилига таржима қилинган (2001 йил, таржимон Учқун Назаров). Нобель мукофоти лауреати (1968).

1968 йили Ясунари Кавабата Нобель мукофотини қабул қилиб олган маросимда сўзлаган нутқини (бу нутқ кейинчалик  «Япония ўзлиги билан гўзал»  номи остида эссе сифатида эълон қилинган) тўлалигича ўзи мансуб халқ руҳониятининг асоси бўлган қадимий япон шеъриятига бағишлади.

Япон шоири ҳодисани таҳлил қилиб ўтирмайди, унинг сабабини очмайди, балки таҳлил ҳақиқат олдида ожиздир, деган нуқтаи назарга таяниб иш тутади. Яъни, хайку бу – шоир чала қурган кўприк, уни ўқувчи тамомлаши талаб этилади. Бор-йўғи уч ёки беш сатрга қурилган шеър замирига бир дунё воқеа, таассурот яширинади. Масалан, Токараи Кикакунинг қуйидаги хайкусига назар ташлайлик:

Тонгда ухлаб ётар хизматкор боғда,
Кўмилиб куз япроқларига –
Мен уни кечирдим.

Шоир хизматкор ухлаб қолганидан мамнун. Чунки у тўкилган гул япроқлари ҳали супурилмаган боғни тўйиб томоша қилиш бахтига эга. Шарҳчиларнинг бири шеърда тасвирланган ҳолатга бўлган олти муносабатни кўрсатишга уринади: “1. Хизматкор ухлаб қолибди. Нима деган гап бу? 2. Қара, сакура гуллари тўкилмоқда. 3. Наҳотки, бу гўзалликдан лаззат олмай ухлаш мумкин бўлса? Уни тезроқ уйғотиш керак. 4. Яхшиси, уйғотмайман, уйғотсам – ухлаб қолгани учун кечирим сўраб, турасолиб боғни супура бошлайди. 5. Қўйинг, ухлайверсин. 6. Балки у менинг бу ўйларимни олдиндан билгани учун ҳам бемалол ухлаб ётгандир? Мен унинг уддабуронлигини билмаган эканман!” Ахир, бу учлик ўзига хос ҳикоя эмасми?!

Уч сатрли хайку замиридаги маънолар хусусида гапиришим боиси шуки, бу ҳолат, “коса тагида нимкоса борлиги” Кавабата асарлари мутолааси ва уни тушуниш масаласи билан бевосита боғлиқ.

Кавабата ўз нутқида асарлари ҳақида эмас, уларни тушунишга хизмат қиладиган омил ҳақида гапиради ва сандиқни очадиган калитни қўлимизга тутқазади.

Кавабатанинг Нобель нутқи ҳақли равишда бутун япон адабиёти моҳиятини акс эттирган ва бу моҳият мазмуни бўлган Гўзалликка, Гўзалликдан туғиладиган Муҳаббатга, Муҳаббатгина яратишга қодир Ҳаётга бағишланган қасида, адибнинг кейинги авлодларга васиятномаси сифатида баҳоланади.

“Ботичеллининг дунёга машҳур тадқиқотчиси, қадим ва замонавий санъатнинг, Шарқу Ғарбнинг билимдони, профессор Ясиро Юкио япон санъатининг ўзига хослигини биргина сўз билан ифода этиш мумкин, яъни: “Сен дўстларинг ҳақида ҳеч қачон қор, ой ёки гулга боққан пайтингдагидай ўйламайсан, деган эди, – деб эслайди Кавабата Нобель нутқида. – Қор ёки ой гўзаллигига маҳлиё бўлганингда, аниқроғи, табиатнинг тўрт фасли кўркидан ҳаяжонга тушганингда, гўзаллик билан учрашувдан завқланганингда сен дўстларинг ҳақида бутунлай бошқача ўйлайсан, улар билан қалбингда жўш урган қувончингни баҳам кўришни истайсан. Яъни, гўзаллик юрагингда кучли ҳамдардлик ва муҳаббат уйғотади, ана ўшанда “дўст” сўзи “инсон” сўзига айланади”.

Адабиётшунос Такаси Ока таъбири билан айтганда, Кавабата ижодида дастлабки кезлар намоён бўлган Ғарб таъсири охир-оқибатда соф япон табиатига сингиб кетди.

Адиб умрининг сўнгги палласида Стринберг, Пруст ва Жойс ижодига катта қизиқиш билан қарагани, муайян даражада улардан ўргангани ҳақида эслар экан, бундай деб ёзади: “Моҳиятан мен Шарқ одамиман! Мен ўз инсоний табиатимга хиёнат қилишни истамадим”.

Кавабатанинг қўлимдаги китоби унинг бутун ижодини намоён этмаса-да, унда Ғарб билан Шарқ ўртасидаги мувозанатни топа олган, ўз заминида юксалиб дунёни кўрган, дунёга ўзини кўрсатган адиб ҳақида тўлиқ тасаввур бера оладиган энг ёрқин асарлар жамланган десам, хато қилмайман. Ҳажман салмоқдор мазкур китобдаги ҳар бир асар Кавабатанинг Нобель нутқида акс этган ижодий-фалсафий қарашларини ифодалайди, аммо мен бу ўринда уларнинг баъзилари ҳақидагина мулоҳаза айтиш имконига эгаман. Менинг назаримда, адибнинг шоҳ асари – “Тоғ нидоси” романи. Бу роман хайкуга ўхшайди. У ҳам хайку каби ҳамма гапни баралла айтмайди, аммо хайку каби мутолаадан кейин ҳам юрагингизни қўйиб юбормайди, хайку каби ўқиган сатрларингизга сатрлар қўшиб хаёлан китобни варақлайверасиз, ҳали айтганимдек, адиб бошлаган чала кўприкни қуришда давом этасиз.

Роман бир оила тарихига бағишланган, лекин у ўлим ва ҳаёт курашини тасвирлайди. Ҳар бир оилага хос анчайин шодликлару аччиқ алданишлар, табассумларга бурканган қайғулар ҳақида ҳикоя қилади. Асар қария Сингонинг ўлим ҳақидаги ўйлари билан йўғрилган. Аммо япон кишиси учун ўлим қўрқинчли эмас, у – ҳаётнинг давоми. Ўлим яқинлашган сайин барча сезгиларингиз тиниқлашади, олдин туймаган нарсаларни пайқай бошлайсиз, юрагингизда хотинингизга, келинингизга, фарзандларингизга нисбатан янги туйғулар пайдо бўлади.

Асарнинг яна бир ёрқин фазилати – қаҳрамонларнинг, энг аввало, бош қаҳрамон Сингонинг табиат билан уйғунлигини ифода этган тасвирлардир. “Сингонинг боғи юксалиб турган тоғнинг табиий давоми эди”, деб ёзади адиб. Шунинг учун ҳар замон Сингонинг қулоғига чалиниб турадиган тоғ нидоси инсон билан табиатни боғлайдиган риштанинг тимсоли сифатида намоён бўлади. Бу тимсолда ҳам хайку фалсафаси намоён. Хайкуда бўлганидек, роман қаҳрамонлари юрагида кечаётган ҳис-ҳаяжонлар табиатда юз бераётган жараёнлар орқали ифода этилади. Хайку каби роман ҳам воқеаларга кескин нуқта қўймайди. Асар воқеалари китобхон онгу шуурида давом этади.

Ясунари Кавабата эътиқод қилган дзэн таълимотига оид ақидалар адиб ижодининг дастлабки палласидан то умрининг якунигача ёзилган юздан ортиқ қисқа ҳикоялар туркумида ёрқин намоён бўлади. Китобда бу ҳикоялар “Кафтдек мўъжаз ҳикоялар” туркумида жамланган. Кавабата бир суҳбатида “Ёшлигида ҳамма шеър ёзади, мен эса шеър эмас, мана шу қисқа ҳикояларни ёздим”, дейди. Бу билан у мухтасар ҳикояларида акс этган поэтик кайфиятни назарда тутади.

“Кафтдек мўъжаз ҳикоялар” туркумига кирган илк ҳикоя 1921 йили, энг сўнгги “Қор” ҳикояси эса 1964 йили нашр этилган. Адибнинг ўзи бу туркумни ижодининг мазмуни ва моҳияти деб ҳисоблар эди. Бу ҳикояларини у ҳар бир янги нашр олдидан қайта кўриб чиқар, айримларига тузатишлар киритар, айримларини маълум муддат четга олиб қўяр ва баъзан уларни яна туркум таркибига қўшарди. Адабий танқид нозик ва аниқ кузатишларга асосланиб ёзилган бу ҳикояларни мўъжизалар сифатида баҳолайди, уларни “тиғ урмасдан кесиб олинган гуллар дастаси” деб атайди.

Айнан ана шу “тиғ урмасдан кесиб олинган” жумласида япон фалсафасининг асосий мезонларидан бири – “гўзалликни нигоҳ билан севиш”, “қўл урмасдан ушлаш, яъни сезиш”, “сирли мафтункорлик” намоён бўлади. Бир япон файласуфи Шарқ ва Ғарбни қиёслаб айтган экан: “Биз далада очилиб бўй таратган чечакни томоша қилиб завқланамиз, сиз эса гулни узиб олиб ҳидлайсиз”. Мағриб кишиси буюмни ушлаб кўриб ўрганади, япон – сезгисига ишонади. Япон кишиси табиат ҳар бир буюмга сир (гўзаллик) бағишлаган, бу сирни, бу гўзалликни кўз билан эмас, фақат қалб (сезги) билан кўриш мумкин деб билади. Ва энг муҳими, буюмдаги сирни кўра олгандагина юракда ҳайрат ва ҳаяжон, қувонч ва қайғу туғилади. Ҳар бир буюмда мавжуд бўлган Гўзаллик – буюмнинг қалбидир. Демак, инсон қалби сезги орқали, буюмдаги гўзаллик орқали шу буюм қалбини, қарийб ўз аксини кўради. Адибнинг энг ёрқин ҳикояларидан бўлмиш “Элегия”даги донишманд Сёсонинг бир ҳикмати камина сизга тушунтиришга уринаётган мулоҳазаларнинг калити дейиш мумкин: “Модомики Мавжудотнинг юраги бор бўлса, демак, ҳар бир юрак ҳам Мавжудот экан-да!”

Ўйлаб қаралса, Япония деганда онгу шууримизда пайдо бўладиган тимсоллар: Хайкуга ҳам, Сумиэ – юпқа хитойи (шойи) қоғозда мўйқалам бир ҳаракатда қора сиёҳ (тушь) билан чизадиган суратга ҳам, Но аталмиш ниқоб театрига ҳам айнан шу – сезги билан англаш фалсафаси асос бўлганини кўриш мумкин.

Япония учун энг оғир, бутун мамлакатда уруш васвасаси авж олган йиллари Кавабата самурайлик тимсоли бўлган эрлар эмас, гўзаллик ва ҳаёт рамзи – аёлларга бағишланган “Қор мамлакати” асарини ёза бошлади. Бу билан у ватандошларига ҳаётнинг асл моҳияти эзгулик ва меҳр-муҳаббат, яшашдан мақсад гўзалликка интилишдан иборатлигини эслатмоқчи эди. Маълум маънода гўзаллик мадҳияси сифатида ёзилган бу асар адибнинг авлодларга қолдирадиган асосий васиятномаси бўлиши керак эди. Оддий аёллар матонатида, муҳаббатида намоён бўлган ва япон табиатига хос сокин, ярқ этиб кўзга ташланмайдиган гўзалликда, адиб тили билан айтганда, “япон қайғуси” мужассам эди. Айнан ана шу “япон қайғуси”ни ифода этиш учун Кавабата ҳар галгидек қадим шоирлардан мерос қолган шеър тузиш мусобақаси – рента анъаналарига таянди.

Умрининг энг шукуҳли кунида ўз асарларини эмас, мумтоз шеъриятни мадҳ этган адиб ўлими олдидан берган сўнгги интервьюсида ҳам ақидасига содиқ қолган ҳолда шундай деган эди: “Мен хомхаёл пролетар ёзувчиларига ўхшаб бахтли жамият идеалига эмас, ҳаётдаги энг мустаҳкам таянч – муҳаббатга ишониб ижод қилдим, ижодимнинг илдизлари ҳамиша япон юрагининг қон томири бўлган мумтоз шеъриятимиздан қувват олди”.

Манба: «Тафаккур» журнали,2012 йил, 4

Ясунари Кавабата
БАМБУК САСИ, ШАФТОЛИ ГУЛИ
Русчадан Олим Отахонов таржимаси.

ҚАЧОНДАН БЕРИ у бамбук садоси билан шафтоли гулини ўз вужудида ҳис қила бошлади? Эндиликда бамбук садосини эшитибгина қолмай, у бу товушни кўряпти ҳам, шафтоли гулидан баҳра олибгина қолмай, балки латиф гул юрагининг қат-қатларида қулф урмоқда.

Бамбук садосини тинглаётганингда нима учундир, баъзан қарағайнинг саси ҳам қулоғингга чалингандек бўлади. Баъзан эса шафтоли гулига қараб турсанг, эндигина ғунчалаётган олхўри дарахтининг нафис новдалари кўз олдингга келади. Инсон ҳаётида бундай ҳодисалар тез-тез рўй бериб туради, аммо бу ҳиссиёт Хисао Миякава қалбини асир этганида у ошини ошаб, ёшини яшаб қўйган эди.

Миякава, бурноғи йилнинг баҳорида, уйлари яқинидаги тепаликда ўсган қарағайга қўнган лочинга кўзи тушган, назарида, уни ҳозир ҳам кўриб тургандек эди.

Пастаккина тоғ тизмаси Миякава уйининг орқа томонида эриган шам қолдиғидек бўртикнамо дўнглик билан тугарди. Тепалик этагидаги қорамтир қоя бошдан-оёқ яшил майсалар билан қопланган. Ён-бағирда бирон баланд дарахт кўзга чалинмасди-ю, аммо шаффофбарг буталар шундай зич ўсгандики, бамисли ям-яшил гиламдек жилваланарди. Фақат тепаликнинг чўққисида қуриган қарағай ёлғиз қад ростлаб туради.

Қувраган қарағайнинг танаси-ю, игналаригина қолган, майда шох-шаббаларидан айрилганига анча бўлган эди. У кўп замонлардан бери фалакка санчилган найзадек қотиб турарди.

Қарағай тепасидаги лочинга кўзи тушганида Миякава ажабланганидан қичқириб юбораёзди. Бу ёқларга лочин учиб келганини у етти ухлаб тушида ҳа кўрмаганди. Аллақандай ишониб бўлмайдиган мўъжиза эди бу. Бироқ, қудратли ва жасур лочиннинг қарағайда ўтиргани айни ҳақиқат эди.

Лочин келиб қўнгач, баҳайбат қарағай худди кичрайиб қолгандек бўлди. У мағрур кўксини кўтарганча қимир этмай ўтирарди. Миякава қушни завқ билан томоша қиларкан, вужудига лочинвор ғайрат оқиб кираётганини сезди.

Баҳор оқшоми эди. Қувраган қарағай оч-пушти туман оғушида осмон бағрига санчилган қоп-қора найзани эслатарди. Баланд чўққида эса гўё атрофга алоқасиз сирли ҳодисалар рўй бераётгандек, ажиб бир ҳолат ҳукмрон эди.

“Йўқ, лочин кечаси туман чулғаган осмон қўйнида учиб келмаган, — дея ўйларди Миякава ва ўз хаёлидан ўзи ажабланганча йиртқич қушдан кўзини узмасди. – У мени деб, худди шу қўниб ўтирган ўрнига, тўғри учиб келган… Энди ҳеч қаёққа кетмайди”. Унинг тасаввурида худди гуриллаб ёнаётган гулхан ичида жуда катта оқ нилуфар очилгандек бўлди. Туссиз баҳор осмони ҳеч қандай жиҳати билан гуриллаб ёнаётган алангани эслатмас, лочин билан оқ нилуфар ўртасида эса бирон-бир яқинлик йўқ эди. Шундай бўлса ҳам, қуриган қарағай тепасида ўтирган қудратли ушдан осойишталик – аланга ичида барқ уриб очилган оппоқ нилуфарга хос осойишталик таралар эди. Оппоқ нилуфарга хос…

Унинг юрагини ҳаприқтириб юборган ҳайрат билан муқаддас изтироб аста-секин лочиннинг учиб келиши яхшиликдан нишона, деган ишонч туйғуларига айлана борди. Миякава ич-ичидан битмас-тугалмас хушнудлик туйди.

Илгари денгиз соҳилида жойлашган бу шаҳарчага на лочинлар учиб келганини кўрган, на бу ҳақда бировдан эшитган эди. Мана, энди лочин рўпарасида турибди! Ажабо, уни қайси шамол учирди? У тасодифан – манзилдан адашиб, нафасини ростлаш учун қарағайга келиб қўндимикин? Ким билсин, балки бирор мақсади бордир?! Хуллас, уни худди шу қарағай тепасига қўнишга нима мажбур этди?

Миякава буни тасодифга йўя олмади. Йўқ, худди шундай бўлиши шарт эди. Ҳатто, унга лочин бирон воқеадан ўзини огоҳ этгани учиб келгандек туюлди.

— “Яхшиям, бу чириган дарахтни кесиб ташламаганим-а, — деб ўйларди у. – Лочин тепаликнинг чўққисида айни дарахт борлиги учун учиб келганмикин? Агар шу қарағай бўлмаганида, ким билсин, лоақал бир марта ҳам уйим олдида лочинни кўриш насиб этмасмиди?

Яхшиям, қарағайни кесиб ташламаганим, — дея Миякава қайта-қайта кўнглидан кечирарди. – Неча марта чоғланган эдим-а!”

Бир пайтлар Миякава уйлари ортида худди ўз хонадонини балою-офатлардан асрамоқчидек, аллақандай махсус посбон сингари қад ростлаб турган қарағайнинг қуриб-қовжирашини ичи ачиб кузатиб юрар эди.

Қарағай электричка келиб тўхтайдиган темир йўл бекатидан ҳам кўриниб турар эди. Миякава учун ҳам, барча қўни-қўшнилар учун ҳам вагонга чиқаётганда ёки сафардан қайтаётганда қарағайга бир қур назар ташлаб қўйиш одат тусига кирган эди. Ҳаммалари дарахтга қарашга қарардилару, айни чоғда уни эсдан чиқариб қўйганга ўхшардилар.

Чунончи, дарахтнинг яшнаган – одамнинг энг нозик ҳиссиётларини қўзғатиб юборадиган даври ҳам бўлган: ўшанда вагондан тушиб, қарағайга бир қарасанг, баҳри дилинг очилиб, юрагинг таърифга сиғмас туйғулардан орзиқиб кетар эди. Мана шу ҳовлига кўчиб келганда, Миякава бир кам элликда эди, ўтган йили эса у етмишга кирди, аммо қарағай мана шу узоқ давр ичида мутлақо ўзгармагандек эди. Аслини олганда, унинг ёши нечада? Ҳар қалай юз элликдан кам эмасдир.

ҲОВЛИНИ шилқим ва бетакаллуф кишилар нигоҳидан яшириш учун девор ёнига атай экилгандек эман билан дафна ҳам, боғнинг қоқ ўртасида кенг қулоч ёйган ҳинд настарини ҳам жуда баҳайбат эди-ю, лекин барибир тепаликдаги қарағайга ҳеч қанақаси тенг келолмасди. Нима сабабдан тепаликда қарағайдан бошқа биронта йирик дарахт ўсмайди? Ким билсин, балки у тенги дарахтлар аллақачон чириб бир ўзи қолгандир?

Шубҳасиз, қарағайнинг ёши Миякаваникидан кам деганда икки баравар катта эди. Дастлаб, мана шу ҳовлига эндигина кўчиб келганларида, қарағай мендан узоқроқ яшайди, деб ҳисобларди. Болалик чоғларидаёқ, ўрмонда санқиб юрар экан, Миякава эҳтиром билан мангулик тимсоли сифатидаги баҳайбат кекса дарахтларга тикилар эди. Лекин бу дарахтлар унга инсон умрининг ҳаддан зиёд қисқа эканини эслатмас, балки, аксинча, бундай оғир хаёлларни унутишга мажбур этар ва назарида, вужуди тупроқнинг теран қатламларига қадар томир ёйган азамат дарахтлар танасига қўшилиб, сингиб бораётгандек туюларди.

У тепаликда ўсган қарағай юрагининг азиз парчасига айланганини сеза бошлади. Тепалик ёнбағри тик бўлиб, чўққига олиб чиқувчи биронта сўмоқ йўқ эди. Шунинг учун Миякава ўзи чиқа олмаганидек, дарахтдан хабар олиб туришни боғбондан ҳам илтимос қила олмасди. Афтидан, ниҳоллигидаёқ қарағай ёввойи экани маълум бўлгач, уни боғдаги дарахтлар каби париваш қилишмаган эди. Лекин, шунга қарамай унинг шохлари тарвақайлаб кетмаган эди: гарчи жуда қари бўлса ҳам беўхшов туюлмасди. Ҳатто довул унинг шохларини синдира олмаган эди.

Шохлари-ку у ёқда турсин, биронта игнасига зиён-заҳмат етмаганини айтинг. Кучли шамол билан ёмғирда дов-дарахтларнинг тинимсиз чайқалганларини Миякава сомонхона даричаси орқали неча бор кузатган. Ёғингарчилик кезари деразаларнинг эшиклари тақа-тақ ёпилганидан тепаликда нималар бўлаётганини шу дарича орқали кўриш мумкин эди, холос. Миякава қарағайдан хавотир тўла нигоҳини уза олмасди. Жала дарича ойнасига тарсиллаб урилар, ёмғир сувлари ойнада эгри-бугри чизиқлар қолдириб оқиб тушарди. Дарахтлардан узилган сербар яшил япроқлар ташқи ҳовлига тушарди.

Фақат биргина қарағай игналари худди тўкилмаётганга ўхшарди. Балки унча-мунча тўкилгандир, бироқ, дарича орқали кўринмагани учун Миякава қарағай шохларидан биронта игна учиб тушмаганидек туюларди. Тепалик ёнбағридаги дарахт шохларини шамол муттасил эгади, япроқларини юлқиб узади, тепаликдаги қарағай учлари эса сезилар-сезилмас даражада силкинади, шунинг учун Миякава қарағай теграсида бўрон хуруж қилмаяпти, шекилли, дея гумонсирайди. У дарича олдида тураркан, бамисли бағрига босмоқчидек қарағай томонга қўлларини чўзади…

Унинг кўз олдида бир манзара қалқиб чиқди: оппоқ хризантеманинг гулбарглари сассиз тўкилади. Ҳарир никоҳ кўйлагидаги келинчак бир даста гул кўтариб меҳмонхона коридори бўйлаб бораётир. У тўйга ёки унаштириш маросимига ошиқаётган бўлса керак. кўйлагининг этаги полда судралади. Бирин-сирин гулбарглар тўкилади. Келинчакни кузатиб чиққан аёл оч-яшил гиламга тўкилган оппоқ гулбаргларни териб олиш учун дамо-дам эгилади.

Бу манзарага у бир замонлар меҳмонхона йўлагидан ўтиб кетаётганда кўзи тушган эди, аммо ҳануз эсидан чиқмайди. Аёл гулбарглар нечоғлик сассиз тўкилса, шунчалик оҳиста териб олишга тиришарди. Қизиқ, қўлидаги гулдастадан гулбарглар тўкилаётганлигини сулув келинчак пайқаганмикан? Ҳар ҳолда у сир бой бермаган эди. Келинчакка шундай айёмда сўлиган хризантема гулларини дасталаб берган боғбоннинг шафқатсизлиги ҳақида ўйлаганида Миякаванинг хаёлидан буларнинг барчаси фожиавий асар учун ажойиб бир сюжет бўлар экан, деган фикр кечди: турмуш тўфонлари келинчакнинг ҳаётидан юлқиб олаётган чечаклар каби сассиз тўкилаётган оппоқ хризантемаларнинг гулбарглари…

Темир йўл бекатидан ўтиб шаҳарга кираётган чоғингда тепалик билан қарағайни уйлар тўсиб қолади. Аммо муюлиш биқинидаги яшил дўкон томонга бурилишинг ҳамоно қарағай яна тўлқинлар орасидан қалқиб чиққан қайиқдек пайдо бўлади ва …кейин то Миякавалар ҳовлисига етиб боргунча кўздан йўқолмайди.

Қарағай денгиз томондан ҳам яхши кўринарди. Қизи Каё илк бор севгилиси билан яхтада очиқ денгизга чиқиб, анча олислаб кетганликларига қарамай, туман чулғаган соҳилда аранг кўзга чалинадиган масофадан ҳам қарағайни кўрганлиги ҳақида Миякавага гапириб берган эди. Қарағайни кўрибди-ю, йиғлаб юборибди.

Миякава қизини унаштириш кунида шуни эслади. Куёв Каё билан денгизда сайр қилган ўша йигит эмасди. Бошқа эди. Ўша кезлари Миякава, қарағайни кўргач, нега йиғлаб юбординг, дея сўрагани истиҳола қилган эди. Кейин эса бунинг мавриди келмади.

Миякава худди бир кун келиб орқа тарафидаги тепаликда қарағай ўсаётган ҳовлига кўчиб келишини қанчалик тасаввур қилолмаган бўлса, бу дарахтнинг тириклигида қуриб қолишини шунчалик ақлига сиҳдиролмас эди. Аммо юз йиллик қарағайнинг ўзи билан учрашишни орзиқиб кутганлиги ҳақидаги фикрни калласидан сира қувиб чиқаролмасди. Бинобарин, уни кўрмагунча қарағай завол топиши мумкин эмасди. Ахир, у Миякавани деб яшамаганми?

Ҳозир у дарахтнинг қайси шохлари аввал қуриш бошлаганди – юқорисидагими, ўртадагисими, эслай олмасди, балки анави, пастки шохларидан бошлангандир?! Айтганча, қўни-қўшнилар ҳам бу хусусда турли-туман тахминлар айтишарди.

Миякава қарағай игналарининг сарғая бошлаганини пайқаганида бу унинг таназзулидан нишона эканлигини сезмаганди. Ўзининг боғбони бўлмагани учун у ёрдам сўраб бир танишига мурожаат қилди. Боғбон келишга келди-ю, совуққина қилиб, қарағайнинг куни битибди, деди. Сўнг, дарахт илдизини қурт-қумурсқалар кемираётгандир, модомики, игналари сарғая бошладими, уни сақлаб қолиш мумкин эмас, деб қўшиб қўйди. Калаванинг учини йўқотиб қўйган Миякава бир илож топишни илтимос қилди, аммо боғбон чорасиз равишда қўл силтади.

Ҳамма ердан – уйдан ҳам, ҳовлидан ҳам, кўчаю-станциядан ҳам куни битиб қолган дарахтга қараш бир хилда оғир эди. Ўлим талвасаси жуда узоқ давом этди. Қарағайнинг бирорта ҳам яшил игнаси қолмади, аммо бу сарғайган игналар нима сабабдандир тўкилмасди. Гоҳо-гоҳо қуриган қарағай Миякаванинг кўзига шумшук ва бедаводек кўриниб кетарди.

Шундай кезларда у: “Эй тавба, кўрмайинам, куймайинам, — деб кўнглидан ўтказарди-ю, аммо барибир дарахтга қайта-қайта қарайверарди. Охири, қалбидан юлқиб ташлаш эмас, балки унутиб юбориш учун дарахтни тезроқ кесиб ташлашим керак, деган хулосага келди.

Орадан яна бир неча йил ўтди. Сарғайган игналар тўкилиб битди, майда шохчалар чириди, катта-катта бутоқларнинг ҳам кўпи синиб тушди.

Энди Миякава қуриган қарағай ҳақида ҳам, ҳатто уни кесиб ташламоқчи бўлганлиги ҳақида ҳам эсламасди. Қишда дарахтнинг жонсиз шохларини қор қоплади. Шу билан гўё дарахтга янги қиёфа бахш этди. Қор остида қолган шохлар муздек эди-ю, бироқ ора-чира улардан ҳаётбахш ҳовур таралаётганга ўхшарди…

Мана ниҳоят, у қарағай тепасидаги лочинни кўриб қолди. Қуш Миякава кесиб ташламагани учун қарағайга келиб қўнган эди. Қарағай эса азбаройи тепаликка кўтарилиш осон эмаслиги, эҳтимол Миякаванинг ялқовлиги туфайлигина омон қолган эди. Уяммас, буяммас қарағай ҳануз тепаликда қўр тўкиб турар, унинг қир учида эса лочин қўниб ўтирарди.

Лочин қимир этмасди. Миякава нафасини ичига ютиб, уни кўздан кечирар, шунда гўё бутун вужудига лочинворий ғайрат оқиб кираётгандай ҳамда бу қуш куч-қувватини қуриган дарахтга ҳам бахш этаётгандек туюларди.

Миякава, лочинни бир кўриб қўйсин, деган ўй-хаёлда хотинини чақирмоқчи бўлди. Бироқ унинг эшитиб чиқиши учун баланд овозда чақириши керак эди, агарда ундай қилса, қушни ҳуркитиб юбориши мумкинлигини эслаб фикридан қайтди.

Лочин ҳайкалдек қимирламасди. Худди темир тирноқлари билан дарахтга санчилиб қолгандек.

Лекин, қуш ҳам тирик жон, қачондир барибир учиб кетади. Қуриган қарағай эса ўз жойида қолади. Бироқ энди у лочин келиб қўнган қарағай бўлади. Миякава лочинни атиги бир марта кўрди, аммо у энди узоқ вақтгача қалбини тарк этмайди.

Лочин Миякава учун қандай хабар келтирди? Мабодо, унинг бу ерда пайдо бўлиши хушхабар, хайрли толедан дарак берар экан, у ҳолда Миякавага марҳамат этилган саодат, қувонч нималардан иборат? Лочинни кўришдан иборат эмасмикин?

БУ ВОҚЕА бурноғи йилнинг баҳорида юз берди. Ўшандан буён уй ортидаги тепаликнинг қир учида ўсган баҳайбат, қуриган қарағай деярли ўзгармади. Лочин эса бошқа келмади. Балки келгандир ҳам, аммо Миякава уни кўрмади.

Миякава энди лочин менинг қалбимда абадий қолди, дея тахмин қила бошлади.

Қани, шаҳаргача, шаҳарчамиш, нақ унинг уйи ёнидаги тепаликка лочин учиб келганлигини айтиб кўрсин-чи, ишонадиган анойи топилармикин?! Миякава бу ҳақда ҳеч кимга оғиз очмасликка қарор қилди.

Манба: «Адабиёт ва санъат» газетаси

Xurshid Davron
SEZGI ILA ANGLANGAN FALSAFA

Yasunari Kavabata (1899.11.6, Osaka sh. — 1972.16.4, Dzusi) — yapon yozuvchisi. Yapon san’at akademiyasi a’zosi (1953). 20-yillarda yapon adabiyotida paydo bo’lgan yangi sensualistlar guruhiga yaqin turgan, keyinchalik milliy an’analarga qaytgan. Birinchi asari bolalik xotiralari asosida yozilgan — «Idzunlik o’yinchi» (1926) asaridir . Kavabataning o’ziga xos badiiy uslubi shoirona his-tuyg’ulardan iborat «Qorli o’lka» (1937) qissasida namoyon bo’lgan. San’at darajasiga ko’tarilgan qadimiy urf-odatlar — choy marosimi bilan bog’liq udum «Ming qanotli turna» (1951) qissasining asosiy mavzuini tashkil etadi. «Tog’lar nolasi» (1953), «Eski poytaxt» (1961) romanlari ichki lirizm bilan sug’orilgan, «Uyqudagi nozaninlar» (1961) qissasi yolg’iz qolgan keksa inson hayoti haqida. Kavabata bir qator esselar («Go’zallikning yaratilishi va mavjudligi» va b.) muallifi. «Uyqudagi nozaninlar» qissasi o’zbek tiliga tarjima qilingan (2001 yil, tarjimon Uchqun Nazarov). Nobel` mukofoti laureati (1968).

1968 yili Yasunari Kavabata Nobel` mukofotini qabul qilib olgan marosimda so’zlagan nutqini (bu nutq keyinchalik «Yaponiya o’zligi bilan go’zal» nomi ostida esse sifatida e’lon qilingan) to’laligicha o’zi mansub xalq ruhoniyatining asosi bo’lgan qadimiy yapon she’riyatiga bag’ishladi.

Yapon shoiri hodisani tahlil qilib o’tirmaydi, uning sababini ochmaydi, balki tahlil haqiqat oldida ojizdir, degan nuqtai nazarga tayanib ish tutadi. Ya’ni, xayku bu – shoir chala qurgan ko’prik, uni o’quvchi tamomlashi talab etiladi. Bor-yo’g’i uch yoki besh satrga qurilgan she’r zamiriga bir dunyo voqea, taassurot yashirinadi. Masalan, Tokarai Kikakuning quyidagi xaykusiga nazar tashlaylik:

Tongda uxlab yotar xizmatkor bog’da,
Ko’milib kuz yaproqlariga –
Men uni kechirdim.

Shoir xizmatkor uxlab qolganidan mamnun. Chunki u to’kilgan gul yaproqlari hali supurilmagan bog’ni to’yib tomosha qilish baxtiga ega. Sharhchilarning biri she’rda tasvirlangan holatga bo’lgan olti munosabatni ko’rsatishga urinadi:
“1. Xizmatkor uxlab qolibdi. Nima degan gap bu? 2. Qara, sakura gullari to’kilmoqda. 3. Nahotki, bu go’zallikdan lazzat olmay uxlash mumkin bo’lsa? Uni tezroq uyg’otish kerak. 4. Yaxshisi, uyg’otmayman, uyg’otsam – uxlab qolgani uchun kechirim so’rab, turasolib bog’ni supura boshlaydi. 5. Qo’ying, uxlayversin. 6. Balki u mening bu o’ylarimni oldindan bilgani uchun ham bemalol uxlab yotgandir? Men uning uddaburonligini bilmagan ekanman!” Axir, bu uchlik o’ziga xos hikoya emasmi?!

Uch satrli xayku zamiridagi ma’nolar xususida gapirishim boisi shuki, bu holat, “kosa tagida nimkosa borligi” Kavabata asarlari mutolaasi va uni tushunish masalasi bilan bevosita bog’liq.

Kavabata o’z nutqida asarlari haqida emas, ularni tushunishga xizmat qiladigan omil haqida gapiradi va sandiqni ochadigan kalitni qo’limizga tutqazadi.

Kavabataning Nobel` nutqi haqli ravishda butun yapon adabiyoti mohiyatini aks ettirgan va bu mohiyat mazmuni bo’lgan Go’zallikka, Go’zallikdan tug’iladigan Muhabbatga, Muhabbatgina yaratishga qodir Hayotga bag’ishlangan qasida, adibning keyingi avlodlarga vasiyatnomasi sifatida baholanadi.

“Botichellining dunyoga mashhur tadqiqotchisi, qadim va zamonaviy san’atning, Sharqu G’arbning bilimdoni, professor Yasiro Yukio yapon san’atining o’ziga xosligini birgina so’z bilan ifoda etish mumkin, ya’ni: “Sen do’stlaring haqida hech qachon qor, oy yoki gulga boqqan paytingdagiday o’ylamaysan, degan edi, – deb eslaydi Kavabata Nobel` nutqida. – Qor yoki oy go’zalligiga mahliyo bo’lganingda, aniqrog’i, tabiatning to’rt fasli ko’rkidan hayajonga tushganingda, go’zallik bilan uchrashuvdan zavqlanganingda sen do’stlaring haqida butunlay boshqacha o’ylaysan, ular bilan qalbingda jo’sh urgan quvonchingni baham ko’rishni istaysan. Ya’ni, go’zallik yuragingda kuchli hamdardlik va muhabbat uyg’otadi, ana o’shanda “do’st” so’zi “inson” so’ziga aylanadi”.

Adabiyotshunos Takasi Oka ta’biri bilan aytganda, Kavabata ijodida dastlabki kezlar namoyon bo’lgan G’arb ta’siri oxir-oqibatda sof yapon tabiatiga singib ketdi.

Adib umrining so’nggi pallasida Strinberg, Prust va Joys ijodiga katta qiziqish bilan qaragani, muayyan darajada ulardan o’rgangani haqida eslar ekan, bunday deb yozadi: “Mohiyatan men Sharq odamiman! Men o’z insoniy tabiatimga xiyonat qilishni istamadim”.

Kavabataning qo’limdagi kitobi uning butun ijodini namoyon etmasa-da, unda G’arb bilan Sharq o’rtasidagi muvozanatni topa olgan, o’z zaminida yuksalib dunyoni ko’rgan, dunyoga o’zini ko’rsatgan adib haqida to’liq tasavvur bera oladigan eng yorqin asarlar jamlangan desam, xato qilmayman. Hajman salmoqdor mazkur kitobdagi har bir asar Kavabataning Nobel` nutqida aks etgan ijodiy-falsafiy qarashlarini ifodalaydi, ammo men bu o’rinda ularning ba’zilari haqidagina mulohaza aytish imkoniga egaman. Mening nazarimda, adibning shoh asari – “Tog’ nidosi” romani. Bu roman xaykuga o’xshaydi. U ham xayku kabi hamma gapni baralla aytmaydi, ammo xayku kabi mutolaadan keyin ham yuragingizni qo’yib yubormaydi, xayku kabi o’qigan satrlaringizga satrlar qo’shib xayolan kitobni varaqlayverasiz, hali aytganimdek, adib boshlagan chala ko’prikni qurishda davom etasiz.

Roman bir oila tarixiga bag’ishlangan, lekin u o’lim va hayot kurashini tasvirlaydi. Har bir oilaga xos anchayin shodliklaru achchiq aldanishlar, tabassumlarga burkangan qayg’ular haqida hikoya qiladi. Asar qariya Singoning o’lim haqidagi o’ylari bilan yo’g’rilgan. Ammo yapon kishisi uchun o’lim qo’rqinchli emas, u – hayotning davomi. O’lim yaqinlashgan sayin barcha sezgilaringiz tiniqlashadi, oldin tuymagan narsalarni payqay boshlaysiz, yuragingizda xotiningizga, keliningizga, farzandlaringizga nisbatan yangi tuyg’ular paydo bo’ladi.

Asarning yana bir yorqin fazilati – qahramonlarning, eng avvalo, bosh qahramon Singoning tabiat bilan uyg’unligini ifoda etgan tasvirlardir. “Singoning bog’i yuksalib turgan tog’ning tabiiy davomi edi”, deb yozadi adib. Shuning uchun har zamon Singoning qulog’iga chalinib turadigan tog’ nidosi inson bilan tabiatni bog’laydigan rishtaning timsoli sifatida namoyon bo’ladi. Bu timsolda ham xayku falsafasi namoyon. Xaykuda bo’lganidek, roman qahramonlari yuragida kechayotgan his-hayajonlar tabiatda yuz berayotgan jarayonlar orqali ifoda etiladi.

Xayku kabi roman ham voqealarga keskin nuqta qo’ymaydi. Asar voqealari kitobxon ongu shuurida davom etadi.

Yasunari Kavabata e’tiqod qilgan dzen ta’limotiga oid aqidalar adib ijodining dastlabki pallasidan to umrining yakunigacha yozilgan yuzdan ortiq qisqa hikoyalar turkumida yorqin namoyon bo’ladi. Kitobda bu hikoyalar “Kaftdek mo»jaz hikoyalar” turkumida jamlangan.

Kavabata bir suhbatida “Yoshligida hamma she’r yozadi, men esa she’r emas, mana shu qisqa hikoyalarni yozdim”, deydi. Bu bilan u muxtasar hikoyalarida aks etgan poetik kayfiyatni nazarda tutadi.
“Kaftdek mo»jaz hikoyalar” turkumiga kirgan ilk hikoya 1921 yili, eng so’nggi “Qor” hikoyasi esa 1964 yili nashr etilgan. Adibning o’zi bu turkumni ijodining mazmuni va mohiyati deb hisoblar edi. Bu hikoyalarini u har bir yangi nashr oldidan qayta ko’rib chiqar, ayrimlariga tuzatishlar kiritar, ayrimlarini ma’lum muddat chetga olib qo’yar va ba’zan ularni yana turkum tarkibiga qo’shardi. Adabiy tanqid nozik va aniq kuzatishlarga asoslanib yozilgan bu hikoyalarni mo»jizalar sifatida baholaydi, ularni “tig’ urmasdan kesib olingan gullar dastasi” deb ataydi.

Aynan ana shu “tig’ urmasdan kesib olingan” jumlasida yapon falsafasining asosiy mezonlaridan biri – “go’zallikni nigoh bilan sevish”, “qo’l urmasdan ushlash, ya’ni sezish”, “sirli maftunkorlik” namoyon bo’ladi. Bir yapon faylasufi Sharq va G’arbni qiyoslab aytgan ekan: “Biz dalada ochilib bo’y taratgan chechakni tomosha qilib zavqlanamiz, siz esa gulni uzib olib hidlaysiz”. Mag’rib kishisi buyumni ushlab ko’rib o’rganadi, yapon – sezgisiga ishonadi.

Yapon kishisi tabiat har bir buyumga sir (go’zallik) bag’ishlagan, bu sirni, bu go’zallikni ko’z bilan emas, faqat qalb (sezgi) bilan ko’rish mumkin deb biladi. Va eng muhimi, buyumdagi sirni ko’ra olgandagina yurakda hayrat va hayajon, quvonch va qayg’u tug’iladi. Har bir buyumda mavjud bo’lgan Go’zallik – buyumning qalbidir. Demak, inson qalbi sezgi orqali, buyumdagi go’zallik orqali shu buyum qalbini, qariyb o’z aksini ko’radi. Adibning eng yorqin hikoyalaridan bo’lmish “Elegiya”dagi donishmand Syosoning bir hikmati kamina sizga tushuntirishga urinayotgan mulohazalarning kaliti deyish mumkin: “Modomiki Mavjudotning yuragi bor bo’lsa, demak, har bir yurak ham Mavjudot ekan-da!”

O’ylab qaralsa, Yaponiya deganda ongu shuurimizda paydo bo’ladigan timsollar: Xaykuga ham, Sumie – yupqa xitoyi (shoyi) qog’ozda mo’yqalam bir harakatda qora siyoh (tush`) bilan chizadigan suratga ham, No atalmish niqob teatriga ham aynan shu – sezgi bilan anglash falsafasi asos bo’lganini ko’rish mumkin.

Yaponiya uchun eng og’ir, butun mamlakatda urush vasvasasi avj olgan yillari Kavabata samuraylik timsoli bo’lgan erlar emas, go’zallik va hayot ramzi – ayollarga bag’ishlangan “Qor mamlakati” asarini yoza boshladi. Bu bilan u vatandoshlariga hayotning asl mohiyati ezgulik va mehr-muhabbat, yashashdan maqsad go’zallikka intilishdan iboratligini eslatmoqchi edi. Ma’lum ma’noda go’zallik madhiyasi sifatida yozilgan bu asar adibning avlodlarga qoldiradigan asosiy vasiyatnomasi bo’lishi kerak edi. Oddiy ayollar matonatida, muhabbatida namoyon bo’lgan va yapon tabiatiga xos sokin, yarq etib ko’zga tashlanmaydigan go’zallikda, adib tili bilan aytganda, “yapon qayg’usi” mujassam edi. Aynan ana shu “yapon qayg’usi”ni ifoda etish uchun Kavabata har galgidek qadim shoirlardan meros qolgan she’r tuzish musobaqasi – renta an’analariga tayandi.

Umrining eng shukuhli kunida o’z asarlarini emas, mumtoz she’riyatni madh etgan adib o’limi oldidan bergan so’nggi interv`yusida ham aqidasiga sodiq qolgan holda shunday degan edi: “Men xomxayol proletar yozuvchilariga o’xshab baxtli jamiyat idealiga emas, hayotdagi eng mustahkam tayanch – muhabbatga ishonib ijod qildim, ijodimning ildizlari hamisha yapon yuragining qon tomiri bo’lgan mumtoz she’riyatimizdan quvvat oldi”.

Manba: «Tafakkur» jurnali, 2012 yil, 4

Yasunari Kavabata
BAMBUK SASI, SHAFTOLI GULI
Ruschadan Olim Otaxonov tarjimasi.

QACHONDAN BERI u bambuk sadosi bilan shaftoli gulini o’z vujudida his qila boshladi? Endilikda bambuk sadosini eshitibgina qolmay, u bu tovushni ko’ryapti ham, shaftoli gulidan bahra olibgina qolmay, balki latif gul yuragining qat-qatlarida qulf urmoqda.

Bambuk sadosini tinglayotganingda nima uchundir, ba’zan qarag’ayning sasi ham qulog’ingga chalingandek bo’ladi. Ba’zan esa shaftoli guliga qarab tursang, endigina g’unchalayotgan olxo’ri daraxtining nafis novdalari ko’z oldingga keladi. Inson hayotida bunday hodisalar tez-tez ro’y berib turadi, ammo bu hissiyot Xisao Miyakava qalbini asir etganida u oshini oshab, yoshini yashab qo’ygan edi.

Miyakava, burnog’i yilning bahorida, uylari yaqinidagi tepalikda o’sgan qarag’ayga qo’ngan lochinga ko’zi tushgan, nazarida, uni hozir ham ko’rib turgandek edi.

Pastakkina tog’ tizmasi Miyakava uyining orqa tomonida erigan sham qoldig’idek bo’rtiknamo do’nglik bilan tugardi. Tepalik etagidagi qoramtir qoya boshdan-oyoq yashil maysalar bilan qoplangan. Yon-bag’irda biron baland daraxt ko’zga chalinmasdi-yu, ammo shaffofbarg butalar shunday zich o’sgandiki, bamisli yam-yashil gilamdek jilvalanardi. Faqat tepalikning cho’qqisida qurigan qarag’ay yolg’iz qad rostlab turadi.
Quvragan qarag’ayning tanasi-yu, ignalarigina qolgan, mayda shox-shabbalaridan ayrilganiga ancha bo’lgan edi. U ko’p zamonlardan beri falakka sanchilgan nayzadek qotib turardi.

Qarag’ay tepasidagi lochinga ko’zi tushganida Miyakava ajablanganidan qichqirib yuborayozdi. Bu yoqlarga lochin uchib kelganini u yetti uxlab tushida ha ko’rmagandi. Allaqanday ishonib bo’lmaydigan mo»jiza edi bu. Biroq, qudratli va jasur lochinning qarag’ayda o’tirgani ayni haqiqat edi.

Lochin kelib qo’ngach, bahaybat qarag’ay xuddi kichrayib qolgandek bo’ldi. U mag’rur ko’ksini ko’targancha qimir etmay o’tirardi. Miyakava qushni zavq bilan tomosha qilarkan, vujudiga lochinvor g’ayrat oqib kirayotganini sezdi.

Bahor oqshomi edi. Quvragan qarag’ay och-pushti tuman og’ushida osmon bag’riga sanchilgan qop-qora nayzani eslatardi. Baland cho’qqida esa go’yo atrofga aloqasiz sirli hodisalar ro’y berayotgandek, ajib bir holat hukmron edi.

“Yo’q, lochin kechasi tuman chulg’agan osmon qo’ynida uchib kelmagan, — deya o’ylardi Miyakava va o’z xayolidan o’zi ajablangancha yirtqich qushdan ko’zini uzmasdi. – U meni deb, xuddi shu qo’nib o’tirgan o’rniga, to’g’ri uchib kelgan… Endi hech qayoqqa ketmaydi”. Uning tasavvurida xuddi gurillab yonayotgan gulxan ichida juda katta oq nilufar ochilgandek bo’ldi. Tussiz bahor osmoni hech qanday jihati bilan gurillab yonayotgan alangani eslatmas, lochin bilan oq nilufar o’rtasida esa biron-bir yaqinlik yo’q edi. Shunday bo’lsa ham, qurigan qarag’ay tepasida o’tirgan qudratli ushdan osoyishtalik – alanga ichida barq urib ochilgan oppoq nilufarga xos osoyishtalik taralar edi. Oppoq nilufarga xos…

Uning yuragini hapriqtirib yuborgan hayrat bilan muqaddas iztirob asta-sekin lochinning uchib kelishi yaxshilikdan nishona, degan ishonch tuyg’ulariga aylana bordi. Miyakava ich-ichidan bitmas-tugalmas xushnudlik tuydi.

Ilgari dengiz sohilida joylashgan bu shaharchaga na lochinlar uchib kelganini ko’rgan, na bu haqda birovdan eshitgan edi. Mana, endi lochin ro’parasida turibdi! Ajabo, uni qaysi shamol uchirdi? U tasodifan – manzildan adashib, nafasini rostlash uchun qarag’ayga kelib qo’ndimikin? Kim bilsin, balki biror maqsadi bordir?! Xullas, uni xuddi shu qarag’ay tepasiga qo’nishga nima majbur etdi?

Miyakava buni tasodifga yo’ya olmadi. Yo’q, xuddi shunday bo’lishi shart edi. Hatto, unga lochin biron voqeadan o’zini ogoh etgani uchib kelgandek tuyuldi.

— “Yaxshiyam, bu chirigan daraxtni kesib tashlamaganim-a, — deb o’ylardi u. – Lochin tepalikning cho’qqisida ayni daraxt borligi uchun uchib kelganmikin? Agar shu qarag’ay bo’lmaganida, kim bilsin, loaqal bir marta ham uyim oldida lochinni ko’rish nasib etmasmidi?

Yaxshiyam, qarag’ayni kesib tashlamaganim, — deya Miyakava qayta-qayta ko’nglidan kechirardi. – Necha marta chog’langan edim-a!”

Bir paytlar Miyakava uylari ortida xuddi o’z xonadonini baloyu-ofatlardan asramoqchidek, allaqanday maxsus posbon singari qad rostlab turgan qarag’ayning qurib-qovjirashini ichi achib kuzatib yurar edi.
Qarag’ay elektrichka kelib to’xtaydigan temir yo’l bekatidan ham ko’rinib turar edi. Miyakava uchun ham, barcha qo’ni-qo’shnilar uchun ham vagonga chiqayotganda yoki safardan qaytayotganda qarag’ayga bir qur nazar tashlab qo’yish odat tusiga kirgan edi. Hammalari daraxtga qarashga qarardilaru, ayni chog’da uni esdan chiqarib qo’yganga o’xshardilar.

Chunonchi, daraxtning yashnagan – odamning eng nozik hissiyotlarini qo’zg’atib yuboradigan davri ham bo’lgan: o’shanda vagondan tushib, qarag’ayga bir qarasang, bahri diling ochilib, yuraging ta’rifga sig’mas tuyg’ulardan orziqib ketar edi. Mana shu hovliga ko’chib kelganda, Miyakava bir kam ellikda edi, o’tgan yili esa u yetmishga kirdi, ammo qarag’ay mana shu uzoq davr ichida mutlaqo o’zgarmagandek edi. Aslini olganda, uning yoshi nechada? Har qalay yuz ellikdan kam emasdir.

HOVLINI shilqim va betakalluf kishilar nigohidan yashirish uchun devor yoniga atay ekilgandek eman bilan dafna ham, bog’ning qoq o’rtasida keng quloch yoygan hind nastarini ham juda bahaybat edi-yu, lekin baribir tepalikdagi qarag’ayga hech qanaqasi teng kelolmasdi. Nima sababdan tepalikda qarag’aydan boshqa bironta yirik daraxt o’smaydi? Kim bilsin, balki u tengi daraxtlar allaqachon chirib bir o’zi qolgandir?
Shubhasiz, qarag’ayning yoshi Miyakavanikidan kam deganda ikki baravar katta edi. Dastlab, mana shu hovliga endigina ko’chib kelganlarida, qarag’ay mendan uzoqroq yashaydi, deb hisoblardi. Bolalik chog’laridayoq, o’rmonda sanqib yurar ekan, Miyakava ehtirom bilan mangulik timsoli sifatidagi bahaybat keksa daraxtlarga tikilar edi. Lekin bu daraxtlar unga inson umrining haddan ziyod qisqa ekanini eslatmas, balki, aksincha, bunday og’ir xayollarni unutishga majbur etar va nazarida, vujudi tuproqning teran qatlamlariga qadar tomir yoygan azamat daraxtlar tanasiga qo’shilib, singib borayotgandek tuyulardi.

U tepalikda o’sgan qarag’ay yuragining aziz parchasiga aylanganini seza boshladi. Tepalik yonbag’ri tik bo’lib, cho’qqiga olib chiquvchi bironta so’moq yo’q edi.

Shuning uchun Miyakava o’zi chiqa olmaganidek, daraxtdan xabar olib turishni bog’bondan ham iltimos qila olmasdi. Aftidan, niholligidayoq qarag’ay yovvoyi ekani ma’lum bo’lgach, uni bog’dagi daraxtlar kabi parivash qilishmagan edi. Lekin, shunga qaramay uning shoxlari tarvaqaylab ketmagan edi: garchi juda qari bo’lsa ham beo’xshov tuyulmasdi. Hatto dovul uning shoxlarini sindira olmagan edi.

Shoxlari-ku u yoqda tursin, bironta ignasiga ziyon-zahmat yetmaganini ayting. Kuchli shamol bilan yomg’irda dov-daraxtlarning tinimsiz chayqalganlarini Miyakava somonxona darichasi orqali necha bor kuzatgan. Yog’ingarchilik kezari derazalarning eshiklari taqa-taq yopilganidan tepalikda nimalar bo’layotganini shu daricha orqali ko’rish mumkin edi, xolos. Miyakava qarag’aydan xavotir to’la nigohini uza olmasdi. Jala daricha oynasiga tarsillab urilar, yomg’ir suvlari oynada egri-bugri chiziqlar qoldirib oqib tushardi. Daraxtlardan uzilgan serbar yashil yaproqlar tashqi hovliga tushardi. Faqat birgina qarag’ay ignalari xuddi to’kilmayotganga o’xshardi. Balki uncha-muncha to’kilgandir, biroq, daricha orqali ko’rinmagani uchun Miyakava qarag’ay shoxlaridan bironta igna uchib tushmaganidek tuyulardi. Tepalik yonbag’ridagi daraxt shoxlarini shamol muttasil egadi, yaproqlarini yulqib uzadi, tepalikdagi qarag’ay uchlari esa sezilar-sezilmas darajada silkinadi, shuning uchun Miyakava qarag’ay tegrasida bo’ron xuruj qilmayapti, shekilli, deya gumonsiraydi. U daricha oldida turarkan, bamisli bag’riga bosmoqchidek qarag’ay tomonga qo’llarini cho’zadi…

Uning ko’z oldida bir manzara qalqib chiqdi: oppoq xrizantemaning gulbarglari sassiz to’kiladi. Harir nikoh ko’ylagidagi kelinchak bir dasta gul ko’tarib mehmonxona koridori bo’ylab borayotir. U to’yga yoki unashtirish marosimiga oshiqayotgan bo’lsa kerak. ko’ylagining etagi polda sudraladi. Birin-sirin gulbarglar to’kiladi. Kelinchakni kuzatib chiqqan ayol och-yashil gilamga to’kilgan oppoq gulbarglarni terib olish uchun damo-dam egiladi.

Bu manzaraga u bir zamonlar mehmonxona yo’lagidan o’tib ketayotganda ko’zi tushgan edi, ammo hanuz esidan chiqmaydi. Ayol gulbarglar nechog’lik sassiz to’kilsa, shunchalik ohista terib olishga tirishardi. Qiziq, qo’lidagi guldastadan gulbarglar to’kilayotganligini suluv kelinchak payqaganmikan? Har holda u sir boy bermagan edi. Kelinchakka shunday ayyomda so’ligan xrizantema gullarini dastalab bergan bog’bonning shafqatsizligi haqida o’ylaganida Miyakavaning xayolidan bularning barchasi fojiaviy asar uchun ajoyib bir syujet bo’lar ekan, degan fikr kechdi: turmush to’fonlari kelinchakning hayotidan yulqib olayotgan chechaklar kabi sassiz to’kilayotgan oppoq xrizantemalarning gulbarglari…

Temir yo’l bekatidan o’tib shaharga kirayotgan chog’ingda tepalik bilan qarag’ayni uylar to’sib qoladi. Ammo muyulish biqinidagi yashil do’kon tomonga burilishing hamono qarag’ay yana to’lqinlar orasidan qalqib chiqqan qayiqdek paydo bo’ladi va …keyin to Miyakavalar hovlisiga yetib borguncha ko’zdan yo’qolmaydi.

Qarag’ay dengiz tomondan ham yaxshi ko’rinardi. Qizi Kayo ilk bor sevgilisi bilan yaxtada ochiq dengizga chiqib, ancha olislab ketganliklariga qaramay, tuman chulg’agan sohilda arang ko’zga chalinadigan masofadan ham qarag’ayni ko’rganligi haqida Miyakavaga gapirib bergan edi. Qarag’ayni ko’ribdi-yu, yig’lab yuboribdi.

Miyakava qizini unashtirish kunida shuni esladi. Kuyov Kayo bilan dengizda sayr qilgan o’sha yigit emasdi. Boshqa edi. O’sha kezlari Miyakava, qarag’ayni ko’rgach, nega yig’lab yubording, deya so’ragani istihola qilgan edi. Keyin esa buning mavridi kelmadi.

Miyakava xuddi bir kun kelib orqa tarafidagi tepalikda qarag’ay o’sayotgan hovliga ko’chib kelishini qanchalik tasavvur qilolmagan bo’lsa, bu daraxtning tirikligida qurib qolishini shunchalik aqliga sihdirolmas edi. Ammo yuz yillik qarag’ayning o’zi bilan uchrashishni orziqib kutganligi haqidagi fikrni kallasidan sira quvib chiqarolmasdi. Binobarin, uni ko’rmaguncha qarag’ay zavol topishi mumkin emasdi. Axir, u Miyakavani deb yashamaganmi?

Hozir u daraxtning qaysi shoxlari avval qurish boshlagandi – yuqorisidagimi, o’rtadagisimi, eslay olmasdi, balki anavi, pastki shoxlaridan boshlangandir?! Aytgancha, qo’ni-qo’shnilar ham bu xususda turli-tuman taxminlar aytishardi.

Miyakava qarag’ay ignalarining sarg’aya boshlaganini payqaganida bu uning tanazzulidan nishona ekanligini sezmagandi. O’zining bog’boni bo’lmagani uchun u yordam so’rab bir tanishiga murojaat qildi. Bog’bon kelishga keldi-yu, sovuqqina qilib, qarag’ayning kuni bitibdi, dedi. So’ng, daraxt ildizini qurt-qumursqalar kemirayotgandir, modomiki, ignalari sarg’aya boshladimi, uni saqlab qolish mumkin emas, deb qo’shib qo’ydi. Kalavaning uchini yo’qotib qo’ygan Miyakava bir iloj topishni iltimos qildi, ammo bog’bon chorasiz ravishda qo’l siltadi.

Hamma yerdan – uydan ham, hovlidan ham, ko’chayu-stantsiyadan ham kuni bitib qolgan daraxtga qarash bir xilda og’ir edi. O’lim talvasasi juda uzoq davom etdi. Qarag’ayning birorta ham yashil ignasi qolmadi, ammo bu sarg’aygan ignalar nima sababdandir to’kilmasdi. Goho-goho qurigan qarag’ay Miyakavaning ko’ziga shumshuk va bedavodek ko’rinib ketardi.

Shunday kezlarda u: “Ey tavba, ko’rmayinam, kuymayinam, — deb ko’nglidan o’tkazardi-yu, ammo baribir daraxtga qayta-qayta qarayverardi. Oxiri, qalbidan yulqib tashlash emas, balki unutib yuborish uchun daraxtni tezroq kesib tashlashim kerak, degan xulosaga keldi.

Oradan yana bir necha yil o’tdi. Sarg’aygan ignalar to’kilib bitdi, mayda shoxchalar chiridi, katta-katta butoqlarning ham ko’pi sinib tushdi.

Endi Miyakava qurigan qarag’ay haqida ham, hatto uni kesib tashlamoqchi bo’lganligi haqida ham eslamasdi. Qishda daraxtning jonsiz shoxlarini qor qopladi. Shu bilan go’yo daraxtga yangi qiyofa baxsh etdi. Qor ostida qolgan shoxlar muzdek edi-yu, biroq ora-chira ulardan hayotbaxsh hovur taralayotganga o’xshardi…

Mana nihoyat, u qarag’ay tepasidagi lochinni ko’rib qoldi. Qush Miyakava kesib tashlamagani uchun qarag’ayga kelib qo’ngan edi. Qarag’ay esa azbaroyi tepalikka ko’tarilish oson emasligi, ehtimol Miyakavaning yalqovligi tufayligina omon qolgan edi. Uyammas, buyammas qarag’ay hanuz tepalikda qo’r to’kib turar, uning qir uchida esa lochin qo’nib o’tirardi.
Lochin qimir etmasdi. Miyakava nafasini ichiga yutib, uni ko’zdan kechirar, shunda go’yo butun vujudiga lochinvoriy g’ayrat oqib kirayotganday hamda bu qush kuch-quvvatini qurigan daraxtga ham baxsh etayotgandek tuyulardi.

Miyakava, lochinni bir ko’rib qo’ysin, degan o’y-xayolda xotinini chaqirmoqchi bo’ldi. Biroq uning eshitib chiqishi uchun baland ovozda chaqirishi kerak edi, agarda unday qilsa, qushni hurkitib yuborishi mumkinligini eslab fikridan qaytdi.

Lochin haykaldek qimirlamasdi. Xuddi temir tirnoqlari bilan daraxtga sanchilib qolgandek.

Lekin, qush ham tirik jon, qachondir baribir uchib ketadi. Qurigan qarag’ay esa o’z joyida qoladi. Biroq endi u lochin kelib qo’ngan qarag’ay bo’ladi.

Miyakava lochinni atigi bir marta ko’rdi, ammo u endi uzoq vaqtgacha qalbini tark etmaydi.

Lochin Miyakava uchun qanday xabar keltirdi? Mabodo, uning bu yerda paydo bo’lishi xushxabar, xayrli toledan darak berar ekan, u holda Miyakavaga marhamat etilgan saodat, quvonch nimalardan iborat? Lochinni ko’rishdan iborat emasmikin?

BU VOQEA burnog’i yilning bahorida yuz berdi. O’shandan buyon uy ortidagi tepalikning qir uchida o’sgan bahaybat, qurigan qarag’ay deyarli o’zgarmadi.

Lochin esa boshqa kelmadi. Balki kelgandir ham, ammo Miyakava uni ko’rmadi.

Miyakava endi lochin mening qalbimda abadiy qoldi, deya taxmin qila boshladi.

Qani, shahargacha, shaharchamish, naq uning uyi yonidagi tepalikka lochin uchib kelganligini aytib ko’rsin-chi, ishonadigan anoyi topilarmikin?! Miyakava bu haqda hech kimga og’iz ochmaslikka qaror qildi.

Manba: «Adabiyot va san’at» gazetasi