11 июнь — Атоқли япон адиби Ясунари Кавабата таваллуд топган кун

Нобел маърузалари орасида Ясунари Кавабатанинг нутқи бошқаларникидан тамомила ажралиб туради, шунинг учун бу нутқни жаҳон тафаккур аҳли жуда қадрлайди. Ундан япон миллий тафаккури, маданияти ва маънавиятининг бутунлиги, яхлитлиги қайдан эканлигини билиб олса бўлади. Бу бутунлик бадиий тафаккурдаги узвийлик, давомийлик ва собитликдандир. Ҳар бир зиёли ўз халқи тафаккури ва маданияти ҳолатини айни шу мезонлардан туриб баҳолай олиши керак.

ЯПОНИЯ ЎЗЛИГИ БИЛАН ГЎЗАЛ
Ясунари Кавабатанинг 1968 йил 10 декабрда Стокҳолмда, Нобел мукофотини олиш маросимидаги нутқи
Хуршид Даврон ва Ҳасан Карвонли таржимаси

 Кавабата Ясунари (川端康成; 1899.11.6, Осака ш. — 1972.16.4, Дзуси) — япон ёзувчиси. Япон санъат академияси аъзоси (1953). Нобель мукофоти лауреати (1968). 20-йилларда янги сенсуалистларнинг модернистик гуруҳига яқинлашган. Биринчи асари — «Идзунлик ўйинчи» (1926)да болалик хотиралари лирик ҳикоя қилинган. Кавабатанинг ўзига хос бадиий услуби шоирона ҳис-туйғулардан иборат «Қорли ўлка» (1937) қиссасида намоён бўлган. Санъат даражасига кўтарилган қадимий урф-одатлар — чой билан боғлиқ удум «Минг қанотли турна» (1951) қиссасининг асосий мавзуини ташкил этади. «Тоғлар ноласи» (1953), «Эски пойтахт» (1961) романлари ички лиризм билан суғорилган, «Уйқудаги нозанинлар» (1961) қиссаси ёлғиз қолган кекса инсон ҳаёти ҳақида. Кавабата бир қатор эсселар («Гўзалликнинг яратилиши ва мавжудлиги» ва б.) муаллифи. «Уйқудаги нозанинлар» қиссаси ўзбек тилига таржима қилинган (2001 йил, таржимон Учқун Назаров).

Баҳорда — олча гули,
Ёзда — какку.
Кузда — ой.
Қишда —
Шаффоф, совуқ қор.

Дзэн тахайюли устаси Догэн (1200 — 1253) ушбу шеърни ёзиб, уни «Азалий руҳ» деб атаган.

Булут ортидан чиққан
Қишки ой
Ҳамроҳимдир.
Қора совуқ изиллар,
Бўралайди совуқ қор.

Бу эса роҳиб Мёэ (1173—1232)нинг шеъри. Мендан эсдалик учун нимадир ёзиб беришни сўрашса, шу шеърни ёзиб бераман. Мёэ шеърларига уларнинг моҳиятини ойдинлаштирувчи узундан-узоқ, батафсил тавсиф берилган бўлиб, уни ута-моногатари (наср билан шеър баробар қўлланган мумтоз адабий йўналиш) дейиш мумкин.

«Тун. 1224 йил 12 декабр. Осмонни қора булут қоплаган. Ой кўринмайди. Мен Какю залига кириб, фикрга чўмдим. Ниҳоят бедорлик вақти кирган қоқ тунда юқори кўшкдан пастки кўшкка равона бўлдим — ой булутлар орасидан чиқиб, ялтироқ қор узра нур соча бошлади. Шундай ҳамроҳим бор экан, водийда увуллаётган қашқир ҳам кўнглимга қўрқув сололмайди. Пастки кўшкда бир муддат бўлгач, ундан чиқдим. Ой яна ғойиб бўлибди. У беркиниб турган бир пайтда тун ярмидан оққанини билдирувчи қўнғироқча жиринглади ва мен тағин юқорига йўл олдим.

Шунда ой яна булутлар ортидан чиқиб келиб менга ҳамроҳлик қилди. Тепага чиқиб, толор тарафга юрдим. Учқур булутларга миниб олган ойнинг чеҳрасида эса ҳув анави тоғ чўққисининг ортига яшириниш нияти зоҳир эди. Афтидан у бирга сайр қилганимизни бошқалардан сир тутмоқчи эди».

Кейин юқорида тилга олинган шеър келади. Сўнгра: «Ой чўққига суянганини кўргач, мен толорга кирдим.

Мен ҳам тоғ ортига
Бўлдим равона.
Сен ҳам, кел, ҳилол.
Бу тун, яна келар тунлар
Менга ҳамроҳ бўл.

Туни билан медитация толорида ўтириб чиққан ёки тонгсаҳарда унга қайтган Мёэ шундай ёзади: «Тахайюлни тугатиб кўзимни очсам деразадан тонгги оқиш осмондаги ой кўриниб турарди. Кечаси билан қоронғиликда ўтирганим учун бу ёғду қаердан таралаётганини бирданига тушунишим қийин бўлди: тахайюлдан ёришган кўнглимданми ё ойдан?

Юрагимнинг ичидан
Ёрқин нур таралмоқда.
Бу ёғду балки Ойга
Ўз аксидай
Кўринаётгандир.

Агар Сайгё сакура – япон олчаси куйчиси бўлса, Мёэ ой куйчисидир.

Оҳ, қандай ойдин,
Қандай ойдин, оҳ.
Оҳ, қандай ойдин,
Қандай ойдин
Ой!

Шеър биргина ҳаяжонли товуш товланишига асосланган.

Тун ярмидан оғиб тонг отгунча Мёэ «қишки ой» ҳақида учта шеър битди. Сайгё айтгандай: «Шеър тўқиётганда уни тўқияпман деб ўйлама». Ҳар бири ўттиз бир бўғинли уч шеърда Мёэ ой билан пинҳона, фақат дўсти билангина эмас, яқин бир кишиси билан суҳбатлашгандай самимий гурунглашади.

«Ойга қараб ойга айланаман… Ой менга айланади. Табиат билан бирлашиб, унга сингиб кетаман».

Қоронғи залда тонготаргача ўтирган дарвешнинг «ёришган кўнглидан» таралаётган ёғду оқиш осмондаги ойга ўзининг аксидай туюлади.

«Мени кузатаётган қишки ой» шеърига берилган тавсифдан аён бўлишича, тоққа, медитация толорига чиқиб борган Мёэ фалсафий ва руҳоний ўй-хаёлларга чўмади ва шеърда ўзи ҳис қилган учрашувни, ой билан пинҳона гурунгини акс эттиради. Мендан эсдалик учун нимадир ёзиб беришимни сўрашса, ўта самимийлиги учун шу шеърни танлайман.

«Эй қишки ой, мен дзен толорига бораётганимда ё ундан қайтаётганимда сен гоҳ булутлар ортига беркиниб, гоҳ яна пайдо бўлиб изимни ёритасан. Сен билан бирга эканман, водийда увуллаётган қашқир ҳам кўнглимга қўрқув сололмайди. Бўралаган совуқ қор, изиллаган қора шамол менга бегона».

Мен бу шеърни одамларга шунинг учун ёзиб бераманки, эзгуликка, табиат ва инсонга бўлган илиқ, самимий туйғуларга тўлиб-тошган бу шеър япон қалбида мужассам сокин руҳнинг бор дилбарлигини теран акс эттиради.

Боттичелли ижодини тадқиқ қилган бутун дунёга машҳур олим, Шарқ ва Ғарбнинг ўтмиш ва ҳозирги санъати билимдони, профессор Ясиро Юкио бир куни шундай деган эди: «Япон санъатининг ўзига хос хусусиятини “Ҳеч қачон яқин дўстинг ҳақида қорга, ой ё гулга қараб туриб ўйлаганинг каби ўйлай олмайсан” деган биргина шоирона жумлада ифодалаш мумкин». Қорнинг чиройидан, тўлин ойнинг чиройидан завқланганингда, йилнинг тўрт фасли гўзаллигига мафтун бўлганингда, гўзалликдан кўнглинг ёришиб, роҳатланганингда дўстингни қаттиқ қўмсаб қоласан: қувончингни у билан баҳам кўргинг келади. Қисқаси, гўзаллик юрагингда кучли ҳамдардлик ва муҳаббат уйғотади, ана ўшанда «дўст» сўзи «инсон» сўзига айланади.

Алмашиниб турувчи йил фаслларининг чиройи ҳақидаги «қор», «ой», «гул» сўзлари япон анъанасига кўра тоғлар, дарёлар, ўтлар, дарахтлар, тез-тез такрорланиб турадиган табиат ҳодисаларининг гўзаллигини, инсоний туйғуларнинг дилбарлигини ифодалайди.

«Ҳеч қачон яқин дўстинг ҳақида қорга, ой ё гулга қараб туриб ўйлаганинг каби ўйлай олмайсан» — чой маросими негизида шу ҳиссиёт ётади. Бир пиёла чой устида дийдорлашув — ўша «туйғулар учрашуви»дир. Яқин дўстларнинг қулай фаслдаги диллашуви. Айтгандай, сиз мени «Мингта турна» қиссасида чой маросими руҳи ва қиёфасининг гўзаллигини кўрсатмоқчи бўлган деб ўйласангиз, ундай эмас. Тўғриси, аксинча, мен уни қабул қилолмайман, ҳозирги чой маросимларидаги сохталикдан кўз юмолмайман.

Баҳорда — олча гули,
Ёзда — какку.
Кузда — ой.
Қишда —
Шаффоф, совуқ қор.

Агар сиз Догэннинг йилнинг тўрт фасли — баҳор, ёз, куз, қишнинг зийнати ҳақидаги шеърларида японларга азалдан таниш бўлган, сийқаси чиққан, кўп чайналган табиат образлари жўн бир тарзда тасвирланган деб ўйласангиз ўйлайверинг! Булар ўзи шеър эмас, шиғир десангиз ҳам деяверинг! Лекин улар роҳиб Рёкан (1758 — 1831) ўлими олдидан ёзган шеърларга қанчалик ўхшаш:

Мендан қолар
Бойлигим нима?
Баҳорнинг гуллари,
Тоғдаги какку,
Кузги заранг барглари.

Ушбу шеърда, Догэнда бўлганидек, оддий образлар, одатий сўзлар жўн бир тарзда, ниҳоятда соддалик билан тизилган, аммо улар изма-из келиб Япониянинг қалбларга нақш этилган сиймосини акс эттиради. Бу шоирнинг энг охирги шеърлари:

Туман қучган, узун
Баҳор кунлари
Тонгдан оқшомгача
Тўп ўйнайман
Болалар билан.

Салқин шабада.
Ой нурафшон.
Бу кеча саҳаргача,
Қариликка басма-бас,
Келинг, рақсга тушамиз!

Ростини айтсам —
Ўзимни одамлардан
Олиб қочмайман,
Аммо менга ёқар
Ёлғизлик фақат.

Рёканнинг қалби шу шеърларга ўхшайди. У қамишчайлага қаноат қилди, жулдур кийимда юрди, харобазорларни дарбадар кезди, болалар билан ўйнади, деҳқонлар билан гурунглашди, эътиқод ва адабиётнинг мақсади ҳақида беҳуда гапларни гапирмади. У «Юзда табассум, сўзда муҳаббат» деган ақидага амал қилиб яшади. Аммо сўнгги Эдо даврида (18-асрнинг охири — 19-асрнинг бошларида) айнан Рёкан қадимгиларнинг нафис услубига содиқ қолган ҳолда ўз шеърлари ва ўз хаттотлик санъати билан замондошларининг дағаллашган дидига қарши турди. Шеърлари ва хаттотлик санъати намуналари бугунги кунда ҳам Японияда юксак баҳоланадиган Рёкан охирги шеърларида ўзидан ҳеч нима қолдирмаётганини ёзган эди. Менимча у бу билан ўлимидан кейин ҳам табиат жуда чиройли бўлишини ва бу у дунёда қолдириб кетиши мумкин бўлган ягона нарса эканлигини айтмоқчи бўлган. Бу шеърлар унинг васияти эди. Уларда бурунгиларнинг ҳис-туйғулари ва Рёканнинг тақводор қалби акс этган. Рёканнинг ишқий шеърлари ҳам бор. Мана мен яхши кўрадиган шундай шеърлардан бири:

Қачон келади деб
Интизор
Кутдим!
Ниҳоят биргамиз…
Яна нима керак менга?

Қария Рёкан олтмиш саккиз ёшида йигирма тўққиз яшар роҳиба Тэйсинни учратади ва қаттиқ севиб қолади. Бу аёл билан — азалий ва абадий назокат билан, интизор кутилган муҳаббат билан учрашув қувончи ҳақидаги шеър. У шеърни:

Ниҳоят биргамиз…
Яна нима керак менга?

— деган самимий сатрлар ила тугатади.

Рёкан мен «Қорли диёр» қиссамда тасвирлаган Этигода (ҳозирги Ниигата вилоятида) туғилган. Бу Япониянинг шимолий ўлкаси бўлиб, Сибирнинг совуқ шамоллари Япон денгизи орқали шу ерларгача етиб келади. Рёкан бир умр шу диёрда яшаб, етмиш тўрт ёшида вафот этди. У қартайганида, умри поёнига етаётганини ҳис қиларкан, сатори — мунавварлик мақомига етишади. Менга куни битаётган роҳиб-шоирнинг «Сўнгги нигоҳ»ида шимол табиати ўзгача бир меҳр билан тасвирлангандай туюлади. Менинг «Сўнгги нигоҳ» деган бадиҳам бор. Унда ўзини ўзи ўлдирган Рюноскэ Акутагава (1892 — 1927) ўлими олдидан ёзган мактубдан парча келтирилади, у сўзлар мени ларзага солган эди. «Эҳтимол, мен аста-секин ҳар бир жонзотга хос ғайришуурий куч — ҳаёт сезгисидан маҳрум бўлиб бораётган бўлсам керак, — деб ёзади Акутагава. — Мен муздай тиниқ, қизғин асабият оламида яшаяпман… Ўзимни ўлдириш фикри хаёлимдан кетмаяпти. Аммо ҳеч қачон табиат кўзимга бунчалар чиройли кўринмаган эди! Сизга балки кулгили туюлар: табиат гўзаллигига маҳлиё бўлган одам худкушлик ҳақида ўйлаяпти. Бироқ табиат менинг сўнгги нигоҳимда акс этаётгани учун ҳам шунчалар чиройлидир».

1927 йили, ўттиз беш ёшида Акутагава ўз жонига қасд қилди. Ўшанда мен «Сўнгги нигоҳ»да шундай ёзганман:

«Бу дунё кишига қанчалик ёт бўлса ҳам ўзини ўзи ўлдириш ҳеч қачон ойдинликка олиб бормайди. Ўзини ўзи ўлдирган киши қанчалик олижаноб бўлмасин, уни комил одам деб бўлмайди». Мен Акутагавани, урушдан сўнг ўзини ўлдирган Дадзай Осаму(1909 — 1948)ни ва бошқаларни тушунмайман ҳам, уларга ачинмайман ҳам. Менинг бир авангард-рассом дўстим бор эди. У ҳам ёшлигида қазо қилган ва ўзини ўлдириш ҳақида кўп ўйлар эди. «Сўнгги нигоҳ»да унинг ҳам сўзлари келтирилган. У «Ўлимдан юксакроқ санъат йўқ», «Ўлмоқ яшамоқ демакдир» деб юришни хуш кўрарди. Буддавийлик маъбадида туғилган, буддавийлик мактабида таълим олган бу одам ўлимга Ғарбдагидан фарқли, бошқача кўз билар қарар эди. «Мутафаккирлардан ким ўз-ўзига суиқасд қилиш ҳақида ўйламаган?». Эҳтимол, ҳақиқатан ҳам шундайдир. Дейлик, ўша роҳиб Иккю(1394—1481)ни олайлик. Айтишларича, у икки марта бундай суиқасдга уринган. Мен «ўша роҳиб» дедим, чунки Иккюни — эртаклардаги қизиқ табиатли кишиларга ўхшаш бу роҳибни ҳатто болалар ҳам билишади, унинг ғалати қилиқлари ҳақидаги ҳангомалар эса оғиздан оғизга ўтиб юради. Иккю ҳақида: «Болалар унинг соқолини силаш учун тиззасига чиқиб олишарди; ўрмон қушлари унинг қўлидан дон ейишар эди», — дейишади. Шунга кўра Иккю ниҳоятда самимий, меҳрибон ва дилкаш руҳоний, демак, ҳақиқий дзенчи бўлган. Айтишларича, у императорнинг ўғли эди. Олти яшарлигида уни буддавийлик маъбадига беришади ва ўшанда унинг шоирона қобилияти намоён бўла бошлайди. Иккю ҳаёт ва дин ҳақида оғир хаёлларга чўмар эди. «Агар худо бор бўлса, мени қутқаради! Агар йўқ бўлса, кўл тубида мени балиқлар кемираверсин». У ростан ҳам ўзини кўлга ташлади, аммо уни қутқариб қолишди.

Иккю ўзининг шеърий тўпламини «Кёун» («Бебош булутлар») деб номлайди ва бу унинг тахаллусига айланади. Унинг айни шу ва кейинги тўпламларида шундай шеърлар борки, ўрта асрлардаги хитой тилида шеър ёзиш анъанаси — канси шеъриятида, айниқса дзен шеъриятида бундай шеърларни учратиш амри маҳол. Уларда эҳтирос шунчалик устунки, ўқишга ҳам уялади киши. Иккю дзен қоидалари ва таъқиқларига эътибор бермайди. Эркинлик учун у маъбад тартиб-қоидаларига қарши чиқади. Эҳтимол, кўплар йўлдан адашган ўша алғов-далғов замонда у ҳақиқий ҳаётни, чинакам турмушни тикламоқчи, одамларнинг руҳини тетиклаштирмоқчи бўлгандир.

Киотонинг Мурасакино деган жойидаги Дайтокудзи маъбади ҳозир ҳам чой маросимлари тез-тез ўтказиб туриладиган маскан ҳисобланади. Келувчиларни бу ерга жалб этувчи нарса чойхона токчасига илувли какэмоно — Иккю ҳуснихати намуналаридир. Иккю ҳуснихатидан икки андоза менда ҳам бор. Биттасида биргина жумла: «Будда оламига кириш осон, иблис оламига кириш қийин», — деб ёзилган. Бу сўзлар менга тинчлик бермайди. Уларни ҳам кўпинча эсдаликка ёзиб бераман. Бу сўзларни ҳар хил тушуниш мумкин. Уларнинг маъноси чексиз бўлса керак. Бироқ «будда оламига кириш осон» деган сўзлардан сўнг «иблис оламига кириш қийин» деган сўзларни ўқисам Иккю қалбимга ўзининг дзенча моҳияти билан жо бўлади. Пировардида, ҳақиқат, эзгулик ва гўзаллик изловчи санъат кишилари учун «иблис оламига кириш қийин» сўзларига яширинган истак қўрқувдами, ибодатдами, кўз илғамас ё кўринарли шаклдами, барибир қисматнинг муқаррарлигини мужассам этади. «Иблис олами»сиз «будда олами» бўлмайди.

Будда мактаблари иккига: четдан нажот топишга ишонувчиларга (тарики) ва ўз руҳий кучи билан нажот топишга ишонувчиларга (дзирики) бўлинади. Дзен, табиийки, иккинчи тоифага киради.

Аъзолари четдан нажот топишга ишонувчи Син мазҳаби асосчиси Синран (1173—1262) бир куни шундай деган эди: «Агар яхши одамлар жаннатда қайта тирилар экан, ёмонлар ҳақида нима дейиш мумкин?!». Синраннинг сўзлари ва Иккюнинг «будда олами» ва «иблис олами» ҳақидаги сўзлари орасида муштараклик — қалб (кокоро) бор ва фарқ ҳам бор. Синран яна: «Биронта ҳам шогирдга эга бўлманг», — деган эди. «Патриархни учратсанг патриархни ўлдир». «Биронта ҳам шогирдга эга бўлманг» — санъатнинг бешафқат ёзуғи шундан эмасми?

Дзен мактабида топиниладиган санамлар йўқ. Тўғри, дзен маъбадларида Будданинг сурати бор, аммо машқ майдонларида, медитация толорларида будда ҳайкаллари ҳам, расмлари ҳам, сутра ёзувлари ҳам мавжуд эмас. У ерда борлиқдан буткул узилиш ҳолатига тушгунча кўзларини юмиб, қимирламасдан, жим ўтирадилар. Шунда «мен» йўқолиб, «ҳеч нима» бошланади. Бироқ бу Ғарбда тушуниладиган «ҳеч нима» эмас, тўғриси, унинг тескарисидир. Бу ҳамма нарса ҳеч қандай тўсиқсиз, чегарасиз мавжуд бўладиган, ўзига айланадиган бўшлиқдир. Бу қалбнинг чексиз оламидир.

Албатта, дзенда ҳам устозлар бор, улар шогирдларига монда (савол-жавоб билан бўладиган мулоқот) орқали таълим берадилар, уларни кўҳна дзен ёзувлари билан таништирадилар, аммо шогирд ўз ўй-хаёлларининг ёлғиз эгаси бўлиб қолаверади ва ойдинликка фақат ўз саъй-ҳаракатлари билангина эриша олади. Бунда мантиқдан кўра интуиция, бошқалардан олинган билимдан кўра ички уйғониш ҳолати — сатори муҳимроқдир.

Ҳақиқатни «чизилган белгилар» билан ифодалаб бўлмайди. Уни таърифлашга тил ожиз. Менимча бу Вималакиртининг «қаттиқ сукунати»да яхши ифодаланган.

Эл орасида Хитойдаги биринчи чан (дзен) таълимоти патриархи, улуғ мураббий Бодхидхарма (японча Дарума-дайси) «тўққиз йил деворга қараб ўтирган» деган гап юради. Айтишларича, у ҳақиқатан ҳам тўққиз йил ғор деворига тикилиб ўтирган ва сукут сақлаб эътиборини жамлаган ҳолда саторини бошидан кечирган экан. Дзенда ўтирган кўйи медитацияга киришиш одати Бодхидхармадан қолган.

Сўрасалар — жавоб берасан.
Сукутдасан сўрамасалар.
Айт, қалбингда
Нима бор,
Бодхидхарма — Бузруквор?

Худди ўша Иккюнинг яна бир шеъри:

Нима десам экан,
Қалб моҳияти ҳақида?
Менимча, бу
Сумиэ*даги
Қарағай шовуллаши.

Бу шеърда Шарқ тасвирий санъатидаги дзен руҳи мужассам. Шарқ тасвирий санъати намунаси бўлган сумиэнинг маъноси қилқаламнинг бўшлиқда, холифазода, аранг кўзга ташланувчи нозик изларида намоён.

Хитойлик мумтоз мусаввир ва шоир Тин-Нун шундай деган: «Агар новданинг расмини моҳирлик билан ишласанг, шамол қандай гувиллаётганини эшитасан». Дзен мураббийи Догэн эса: «Ойдинлик бағишловчи тахайюл йўли бамбукнинг гувиллашида эмасми? Дилнинг мунавварлиги сакуранинг гуллаши туфайли эмасми?», — деган. Икэбана – махсус идишларда янги қирқилган гулу новдалардан уйғун композиция яратиш санъатининг машҳур устаси Икэнобо Сэнно (1532—1554) «Сирли иборалар»ида шундай дейди: «Бир ҳовуч сув ёки кичкина дарахт тасаввурда азим тоғлар ва улкан дарёларни гавдалантиради. Бир лаҳзада сон-саноқсиз сирли эврилишларни бошдан кечириш мумкин. Буларнинг бари сеҳргарнинг мўъжизасига ўхшайди».

Шунинг учун ҳам япон боғлари табиат улуғворлигини намоён этади. Европача боғлар одатда симметрия — мутаносиблик қоидаси бўйича барпо этилса, япон боғлари тартибсиздир. Чунки, чамамда, мутаносибликдан кўра тартибсизлик табиатнинг ранг-баранглиги ва улуғворлиги рамзи бўла олади. Тўғри, японларга хос нозиктаъблик бу номутаносибликни билинтирмай кетади. Дунёда япон боғдорчилик санъати қоидаларидан ҳам кўра мураккаброқ, ранг-барангроқ, икир-чикирларигача ўйлаб чиқилган ҳеч нарса йўқ. «Қуруқ ландшафт»да катта ва майда тошлар шундай жойлаштириладики, тош уюмлари тоғлар, дарёлар, ҳатто қояларга урилаётган денгиз тўлқинларидай таассурот уйғотади. Японча бонсай ва бонсэки лаконизмнинг ҳадди аълосидир. «Ландшафт» маъносидаги «сансуй» сўзи «сан» (тоғ) ва «суй» (сув) сўзларидан иборат бўлиб, ҳақиқатан ҳам табиатдаги, расмдаги ёки боғдаги манзарани англатиши, шунингдек «ёлғиз», «ташландиқ», «ғамгин», «аянчли» маъноларини ҳам билдириши мумкин.

Агар чой ҳақидаги фанда шунчалик юксак қадрланадиган, «уйғунлик ва иззат-икромга, поклик ва хотиржамликка» буюрувчи «ваби-саби» ғояси қалб бойлигини ифодаласа, чой маросими ўтказиладиган кичкинагина, жудаям оддий хона бепоён кенглик ва бениҳоя нафислик рамзидир.

Битта гул ўз кўркамлигини юзта гулдан кўра яхшироқ ифода эта олади.

Икебана учун тўлиқ очилган гул ғунчасини олмаслик кераклигини бир замонлар Рикю ўргатган. Японияда ҳозир ҳам чой маросими ўтказилаётганда хона токчасида бор-йўғи битта очилмаган ғунча туради. Гулни мавсумга қараб танлайдилар, қишда қишки гуллар, масалан, гаултерия ёки камелиянинг бошқа турларидан гули майдалиги билан ажралиб турувчи «вабисукэ» деган тури танланади. Битта оқ ғунча олинади. Оқ ранг – энг тоза ва бениҳоя бой ранг: қолган ҳамма рангларни ўз ичига олади. Ғунчада шудринг бўлиши керак. Гулга сув пуркаш мумкин. Май ойида ўтказиладиган чой маросими учун кўкимтир чинни гулдонда турувчи оқ саллагул ғунчаси жуда қўл келади. Унда ҳам шудринг бўлиши лозим. Қолаверса, гул солишдан олдин чинни гулдонга ҳам яхшилаб сув пуркаш керак бўлади.

Японияда чинни гулдонлар ичида кўҳна (15 — 16-асрларга оид) гулдонлар кўпроқ қадрланади. Улар «ига» деб аталади. Энг қиммат гулдонлар ҳам шулар. Агар игага сув пуркалса, у янада очилиб, чиройли бўлиб кетади. Игани кучли оловда пиширадилар. Похол тутуни ва кули юзага уради ва ҳарорат пасайгач гулдон сир билан қопланганини кўриш мумкин. Бу уста яратган санъат намунаси эмас, олов маҳсулидир: жимжимадор ранг бирикмалари пайдо бўлиши тандирнинг хусусиятига ёки унга қаланган жинсга боғлиқ бўлади. Кўҳна игалардаги йирик, кенг нақшлар намликдан ярқираб кетади ва гулдаги шудринг билан уйғунлашади.

Чой маросими одатига кўра ишлатишдан олдин табиий чиройини намоён қилиши учун пиёлани ҳам ҳўллайдилар. Икэнобо Сэнно «Сирли иборалар»ида шундай дейди: «Далалар, тоғлар, қирғоқлар – ўзларининг асил ҳолича (гўзал)». Сэнно ўз икэбана мактаби билан гул тушунчасига янги маъно бахш этди, яъни синиқ гулдондаги ва қуриган новдадаги гул ҳам дилни равшанлантириши мумкинлигини кашф этди. «Бурунгилар гул тузар экан, энг олий ҳикматни англаганлар». Дзен таъсирида, шунингдек нотинч замонда яшашига тўғри келганидан бўлса керак, унинг қалбида Япония гўзаллигига ошуфталик пайдо бўлган.

Шеър билан қиссагўйлик мужассам япон утамоногатариларининг энг қадимги тўплами бўлмиш «Исэ-моногатари»да ихчам новеллалар кўп. Улардан бирида Аривара Юкихира меҳмонларни кутиб олар экан, гулдонга қандай гул қўйгани ҳақида ҳикоя қилинади: «У нозиктаъб одам эди, гулдонга печакгулнинг ғаройиб гулини қўйди: унинг эгилувчан пояси ярим қулочдан узунроқ эди». Албатта, печакгулнинг узунлиги ярим қулочдан кўпроқ бўлиши — ғайриоддий ҳодиса, ҳатто ишониш қийин, аммо мен бу гулда Хэйан маданияти тимсолини кўраман. Печакгул – япон дидига мос зебо, нозик гул. Ёз бошларида гуллар экан, у ерга осилиб туша бошлайди, шабадада билинар-билинмас тебранувчи, нафис, кўм-кўк барглар орасидан бир кўриниб-бир кўринмайдиган бу гул «ҳар буюм табиатида жозиба яширин» тушунчаси – моно-но аварэни ўзида жуда яхши мужассам этади. Узун пояли печакгул эса жуда кўркам бўлиши керак.

Хитойдан келган Тан маданиятини қабул қилган Япония минг йилча бурун ажойиб Хэйан маданиятини яратди. Японларда гўзалликни ҳис қилиш туйғусининг пайдо бўлиши юқорида таърифланган печакгул каби ҳайратомуз мўъжизанинг ўзгинаси эди. Шеъриятда «Кокинсю» номли илк императорлик антологияси 905 йилда пайдо бўлди. Насрда япон классик адабиёти дурдоналари — «Исэ-моногатари» (10-аср), Мурасаки Сикибу(970 – 1002)нинг «Гэндзи-моногатари»; Сэй Сёнагон(966 – 1017)нинг «Макура-но соси» («Ёстиқ ёнидаги хотира дафтари») асарлари 10 – 11-асрларда юзага келди.

Хэйан даврида шундайин гўзаллик анъанаси йўлга қўйилдики, у саккиз аср мобайнида ўзидан кейинги адабиётга таъсир ўтказибгина қолмай, унинг қиёфасини ҳам белгилаб турди. «Гэндзи-моногатари» – ҳамма даврлардаги япон насрининг энг буюк намунасидир. Ҳалигача унга монанд асар яратилгани йўқ. Ҳозир ҳатто хорижда ҳам кўпчилик 10-асрдаёқ шундай ажойиб, шундай замонавий асар яратилганини оламшумул мўъжиза деб атамоқда. Болалигимда мен эски тилимизни унча яхши билмасдим, аммо барибир Хэйан адабиётини ўқир эдим. Афтидан, ўшанда бу қисса кўнглимга чўғ ташлаган кўринади. Ушбу асар дунёга келган пайтдан бошлаб япон адабиёти доимо унга интилиб келади. Асрлар мобайнида унга неча бор тақлид қилишмади дейсиз! Шеърият ҳақида гапирмай ҳам қўя қолайлик, амалий санъатдан тортиб боғдорчилик санъатигача санъатнинг барча турлари учун «Гэндзи» гўзаллик ва илҳом манбаи бўлиб келди.

Мурасаки Сикибу, Сэй Сёнагон, Идзуми Сикибу (979 — ?), Акадзомэ Эмон (957 – 1041) ва бошқа машҳур шоираларнинг барчаси сарой хонимлари бўлишган. Хэйан маданияти сарой маданияти эди. Унинг зарофати шундан. «Гэндзи-моногатари» ва «Макура-но соси» яратилган вақт – мазкур маданиятнинг энг гуллаган давридир. Кейин у камолот чўққисидан инқироз томон юз бурди. Унинг табиатидаги чексиз андуҳ ҳадемай бу улуғворлик барҳам топишидан дарак бериб турарди. Бу давр Япония сарой маданиятининг гуллаб-яшнаган мавсуми эди.

Тез орада император саройи шунчалик кучсизландики, ҳокимият зодагонлардан (кугэ) ҳарбийлар — самурайлар (буси) қўлига ўтди. Камакура (1192 – 1333) даври бошланди. Самурайларнинг давлатни бошқариши етти асрга яқин, Мэйдзи (1868) даври бошлангунга қадар давом этди.

Бироқ императорлик тизими ҳам, сарой маданияти ҳам изсиз йўқолиб кетгани йўқ. Камакура даврининг бошларида яна бир шеърлар антологияси – «Янги Кокинсю» (1205) тузилди, унда Хэйан «Кокинсю»сидаги назмий маҳорат қоидалари янада ривожлантирилган эди. Унда ҳам албатта сўз ўйинига берилиб кетилган ўринлар бор, аммо асосийси ёэн, югэн, ёдзё руҳида, уни ҳозирги замон рамзий шеърияти билан яқинлаштирувчи туйғулар рўёсида намоён бўлади. Шоир Сайгё-хоси (1118 – 1190) ҳар иккала – Хэйан ва Камакура даврларини бирлаштирди.

Уни ўйлайвериб
Ухлаб қолибман.
Ниҳоят, у келди…
О, агар бу туш эканин билсам,
Қувончимдан уйғонармидим.

Тушлар сўқмоғидан
Ҳормай борарман
Унинг ортидан.
Аммо ҳали бирор марта
Учрашолмадик.

Бу шоир Оно-но Коматининг «Кокинсю»га киритилган шеъри. Гарчи у туш ҳақидаги шеър бўлса ҳам ўнгдаги туйғулар ҳақида ҳикоя қилади. «Янги Кокинсю»дан сўнг пайдо бўлган шеърият эса воқеликка жуда яқин.

Чумчуқлар
Чирқиллаган
Бамбукзор ҳам қуёшнинг
Нурларига чулғаниб
Хазон рангига кирди.

Боғдаги якка хаги
Баргларини тўкади,
Куз шамоли эсаркан.
Оқшом қуёши ботар
Боғ девори ортига.

Бу эса Камакура даврининг интиҳосига оид, салтанат маликаси Эйфуку (1271 – 1342) хонимнинг шеъри. Японларга хос нозик андуҳни акс эттирган бу шеър менга худди кечагина ёзилгандек туюлади.

«Қишда — шаффоф, совуқ қор»ни ёзган роҳиб Догэн, «Қишки ой ҳамроҳимдир»ни ёзган донишманд Мёэ – иккаласи ҳам «Янги Кокинсю» даврига мансубдир.

Мёэ ва Сайгё бир-бирига шеър ўқиб беришган, шеърият ҳақида гурунглашишган: «Руҳоний Сайгё ҳар келганида шеър ҳақида гап бошлар эди. У айтарди: менинг шеърият ҳақида бошқаларникидан фарқ қилувчи ўз фикрим бор. Мен ҳам гул, какку, ой, хуллас, дунёдаги ҳамма нарсани тараннум этсам-да, буларнинг бари кўз кўриб, қулоқ эшитадиган зоҳирий нарсалардир. Биз тўқийдиган шеърлар асил шеърларми? Гул ҳақида ёзганингда аслида бу гул деб ўйламайсан-ку. Ой ҳақида ёзаётганингда ой ҳақида ўйламайсан. Биз ўзимиз истаган, бизни ўзига жалб этиб турадиган оламимизни яратамиз холос. Чиройли камалак чиқади ва рангсиз осмонга ранг киргандай туюлади. Қуёш чиқиб осмон мунаввар бўлади. Лекин осмонга ўз-ўзидан ранг кирмайди ва у ўз-ўзидан мунаввар бўлиб қолмайди. Биз қалбимизда шу осмон сингари турли-туман нарсаларни ҳеч қандай из қолдирмасдан ҳар хил рангларга белаймиз. Аммо фақат шундай шеъриятгина Будда ҳақиқатини ўзида мужассамлаштира олади» (Мёэнинг шогирди Тэйси Кикайнинг «Мёэнинг таржимаи ҳоли» асаридан).

Ушбу сўзлардан японона, аниқроғи шарқона «бўшлиқ», «ҳеч нима» ғоясининг моҳияти англанади. Каминанинг ҳикояларида ҳам «ҳеч нима» топадилар. Бироқ бу Ғарбда нигилизм деб аталадиган ҳодисадан умуман бошқа нарса. Менимча, бизнинг маънавий таянчларимиз асосларининг ўзи бир-биридан фарқ қилади.

Догэннинг «Азалий руҳ» деб аталган, тўрт фаслнинг латофатини мадҳ этувчи шеърининг ўзи дзэндир.

​Манба: «Маънавий ҳаёт» журнали, 04/2016

11 iyun — Atoqli yapon adibi Yasunari Kavabata tavallud topgan kun

Nobel ma’ruzalari orasida Yasunari Kavabataning nutqi boshqalarnikidan tamomila ajralib turadi, shuning uchun bu nutqni jahon tafakkur ahli juda qadrlaydi. Undan yapon milliy tafakkuri, madaniyati va ma’naviyatining butunligi, yaxlitligi qaydan ekanligini bilib olsa bo‘ladi. Bu butunlik badiiy tafakkurdagi uzviylik, davomiylik va sobitlikdandir. Har bir ziyoli o‘z xalqi tafakkuri va madaniyati holatini ayni shu mezonlardan turib baholay olishi kerak.

YAPONIYA O‘ZLIGI BILAN GO‘ZAL
Yasunari Kavabataning 1968 yil 10 dekabrda Stokholmda, Nobel mukofotini olish marosimidagi nutqi
Xurshid Davron va Hasan Karvonli tarjimasi

Kavabata Yasunari (川端康成; 1899.11.6, Osaka sh. — 1972.16.4, Dzusi) — yapon yozuvchisi. Yapon san’at akademiyasi a’zosi (1953). Nobel mukofoti laureati (1968). 20-yillarda yangi sensualistlarning modernistik guruhiga yaqinlashgan. Birinchi asari — «Idzunlik o‘yinchi» (1926)da bolalik xotiralari lirik hikoya qilingan. Kavabataning o‘ziga xos badiiy uslubi shoirona his-tuyg‘ulardan iborat «Qorli o‘lka» (1937) qissasida namoyon bo‘lgan. San’at darajasiga ko‘tarilgan qadimiy urf-odatlar — choy bilan bog‘liq udum «Ming qanotli turna» (1951) qissasining asosiy mavzuini tashkil etadi. «Tog‘lar nolasi» (1953), «Eski poytaxt» (1961) romanlari ichki lirizm bilan sug‘orilgan, «Uyqudagi nozaninlar» (1961) qissasi yolg‘iz qolgan keksa inson hayoti haqida. Kavabata bir qator esselar («Go‘zallikning yaratilishi va mavjudligi» va b.) muallifi. «Uyqudagi nozaninlar» qissasi o‘zbek tiliga tarjima qilingan (2001 yil, tarjimon Uchqun Nazarov).

Bahorda — olcha guli,
Yozda — kakku.
Kuzda — oy.
Qishda —
Shaffof, sovuq qor.

Dzen taxayyuli ustasi Dogen (1200 — 1253) ushbu she’rni yozib, uni «Azaliy ruh» deb atagan.

Bulut ortidan chiqqan
Qishki oy
Hamrohimdir.
Qora sovuq izillar,
Bo‘ralaydi sovuq qor.

Bu esa rohib Myoe (1173—1232)ning she’ri. Mendan esdalik uchun nimadir yozib berishni so‘rashsa, shu she’rni yozib beraman. Myoe she’rlariga ularning mohiyatini oydinlashtiruvchi uzundan-uzoq, batafsil tavsif berilgan bo‘lib, uni uta-monogatari (nasr bilan she’r barobar qo‘llangan mumtoz adabiy yo‘nalish) deyish mumkin.

«Tun. 1224 yil 12 dekabr. Osmonni qora bulut qoplagan. Oy ko‘rinmaydi. Men Kakyu zaliga kirib, fikrga cho‘mdim. Nihoyat bedorlik vaqti kirgan qoq tunda yuqori ko‘shkdan pastki ko‘shkka ravona bo‘ldim — oy bulutlar orasidan chiqib, yaltiroq qor uzra nur socha boshladi. Shunday hamrohim bor ekan, vodiyda uvullayotgan qashqir ham ko‘nglimga qo‘rquv sololmaydi. Pastki ko‘shkda bir muddat bo‘lgach, undan chiqdim. Oy yana g‘oyib bo‘libdi. U berkinib turgan bir paytda tun yarmidan oqqanini bildiruvchi qo‘ng‘iroqcha jiringladi va men tag‘in yuqoriga yo‘l oldim.
Shunda oy yana bulutlar ortidan chiqib kelib menga hamrohlik qildi. Tepaga chiqib, tolor tarafga yurdim. Uchqur bulutlarga minib olgan oyning chehrasida esa huv anavi tog‘ cho‘qqisining ortiga yashirinish niyati zohir edi. Aftidan u birga sayr qilganimizni boshqalardan sir tutmoqchi edi».

Keyin yuqorida tilga olingan she’r keladi. So‘ngra: «Oy cho‘qqiga suyanganini ko‘rgach, men tolorga kirdim.

Men ham tog‘ ortiga
Bo‘ldim ravona.
Sen ham, kel, hilol.
Bu tun, yana kelar tunlar
Menga hamroh bo‘l.

Tuni bilan meditatsiya tolorida o‘tirib chiqqan yoki tongsaharda unga qaytgan Myoe shunday yozadi: «Taxayyulni tugatib ko‘zimni ochsam derazadan tonggi oqish osmondagi oy ko‘rinib turardi. Kechasi bilan qorong‘ilikda o‘tirganim uchun bu yog‘du qayerdan taralayotganini birdaniga tushunishim qiyin bo‘ldi: taxayyuldan yorishgan ko‘nglimdanmi yo oydan?

Yuragimning ichidan
Yorqin nur taralmoqda.
Bu yog‘du balki Oyga
O‘z aksiday
Ko‘rinayotgandir.

Agar Saygyo sakura – yapon olchasi kuychisi bo‘lsa, Myoe oy kuychisidir.

Oh, qanday oydin,
Qanday oydin, oh.
Oh, qanday oydin,
Qanday oydin
Oy!

She’r birgina hayajonli tovush tovlanishiga asoslangan.

Tun yarmidan og‘ib tong otguncha Myoe «qishki oy» haqida uchta she’r bitdi. Saygyo aytganday: «She’r to‘qiyotganda uni to‘qiyapman deb o‘ylama». Har biri o‘ttiz bir bo‘g‘inli uch she’rda Myoe oy bilan pinhona, faqat do‘sti bilangina emas, yaqin bir kishisi bilan suhbatlashganday samimiy gurunglashadi.

«Oyga qarab oyga aylanaman… Oy menga aylanadi. Tabiat bilan birlashib, unga singib ketaman».

Qorong‘i zalda tongotargacha o‘tirgan darveshning «yorishgan ko‘nglidan» taralayotgan yog‘du oqish osmondagi oyga o‘zining aksiday tuyuladi.

«Meni kuzatayotgan qishki oy» she’riga berilgan tavsifdan ayon bo‘lishicha, toqqa, meditatsiya toloriga chiqib borgan Myoe falsafiy va ruhoniy o‘y-xayollarga cho‘madi va she’rda o‘zi his qilgan uchrashuvni, oy bilan pinhona gurungini aks ettiradi. Mendan esdalik uchun nimadir yozib berishimni so‘rashsa, o‘ta samimiyligi uchun shu she’rni tanlayman.

«Ey qishki oy, men dzen toloriga borayotganimda yo undan qaytayotganimda sen goh bulutlar ortiga berkinib, goh yana paydo bo‘lib izimni yoritasan. Sen bilan birga ekanman, vodiyda uvullayotgan qashqir ham ko‘nglimga qo‘rquv sololmaydi. Bo‘ralagan sovuq qor, izillagan qora shamol menga begona».

Men bu she’rni odamlarga shuning uchun yozib beramanki, ezgulikka, tabiat va insonga bo‘lgan iliq, samimiy tuyg‘ularga to‘lib-toshgan bu she’r yapon qalbida mujassam sokin ruhning bor dilbarligini teran aks ettiradi.

Bottichelli ijodini tadqiq qilgan butun dunyoga mashhur olim, Sharq va G‘arbning o‘tmish va hozirgi san’ati bilimdoni, professor Yasiro Yukio bir kuni shunday degan edi: «Yapon san’atining o‘ziga xos xususiyatini “Hech qachon yaqin do‘sting haqida qorga, oy yo gulga qarab turib o‘ylaganing kabi o‘ylay olmaysan” degan birgina shoirona jumlada ifodalash mumkin». Qorning chiroyidan, to‘lin oyning chiroyidan zavqlanganingda, yilning to‘rt fasli go‘zalligiga maftun bo‘lganingda, go‘zallikdan ko‘ngling yorishib, rohatlanganingda do‘stingni qattiq qo‘msab qolasan: quvonchingni u bilan baham ko‘rging keladi. Qisqasi, go‘zallik yuragingda kuchli hamdardlik va muhabbat uyg‘otadi, ana o‘shanda «do‘st» so‘zi «inson» so‘ziga aylanadi.

Almashinib turuvchi yil fasllarining chiroyi haqidagi «qor», «oy», «gul» so‘zlari yapon an’anasiga ko‘ra tog‘lar, daryolar, o‘tlar, daraxtlar, tez-tez takrorlanib turadigan tabiat hodisalarining go‘zalligini, insoniy tuyg‘ularning dilbarligini ifodalaydi.

«Hech qachon yaqin do‘sting haqida qorga, oy yo gulga qarab turib o‘ylaganing kabi o‘ylay olmaysan» — choy marosimi negizida shu hissiyot yotadi. Bir piyola choy ustida diydorlashuv — o‘sha «tuyg‘ular uchrashuvi»dir. Yaqin do‘stlarning qulay fasldagi dillashuvi. Aytganday, siz meni «Mingta turna» qissasida choy marosimi ruhi va qiyofasining go‘zalligini ko‘rsatmoqchi bo‘lgan deb o‘ylasangiz, unday emas. To‘g‘risi, aksincha, men uni qabul qilolmayman, hozirgi choy marosimlaridagi soxtalikdan ko‘z yumolmayman.

Bahorda — olcha guli,
Yozda — kakku.
Kuzda — oy.
Qishda —
Shaffof, sovuq qor.

Agar siz Dogenning yilning to‘rt fasli — bahor, yoz, kuz, qishning ziynati haqidagi she’rlarida yaponlarga azaldan tanish bo‘lgan, siyqasi chiqqan, ko‘p chaynalgan tabiat obrazlari jo‘n bir tarzda tasvirlangan deb o‘ylasangiz o‘ylayvering! Bular o‘zi she’r emas, shig‘ir desangiz ham deyavering! Lekin ular rohib Ryokan (1758 — 1831) o‘limi oldidan yozgan she’rlarga qanchalik o‘xshash:

Mendan qolar
Boyligim nima?
Bahorning gullari,
Tog‘dagi kakku,
Kuzgi zarang barglari.

Ushbu she’rda, Dogenda bo‘lganidek, oddiy obrazlar, odatiy so‘zlar jo‘n bir tarzda, nihoyatda soddalik bilan tizilgan, ammo ular izma-iz kelib Yaponiyaning qalblarga naqsh etilgan siymosini aks ettiradi. Bu shoirning eng oxirgi she’rlari:

Tuman quchgan, uzun
Bahor kunlari
Tongdan oqshomgacha
To‘p o‘ynayman
Bolalar bilan.

Salqin shabada.
Oy nurafshon.
Bu kecha sahargacha,
Qarilikka basma-bas,
Keling, raqsga tushamiz!

Rostini aytsam —
O‘zimni odamlardan
Olib qochmayman,
Ammo menga yoqar
Yolg‘izlik faqat.

Ryokanning qalbi shu she’rlarga o‘xshaydi. U qamishchaylaga qanoat qildi, juldur kiyimda yurdi, xarobazorlarni darbadar kezdi, bolalar bilan o‘ynadi, dehqonlar bilan gurunglashdi, e’tiqod va adabiyotning maqsadi haqida behuda gaplarni gapirmadi. U «Yuzda tabassum, so‘zda muhabbat» degan aqidaga amal qilib yashadi. Ammo so‘nggi Edo davrida (18-asrning oxiri — 19-asrning boshlarida) aynan Ryokan qadimgilarning nafis uslubiga sodiq qolgan holda o‘z she’rlari va o‘z xattotlik san’ati bilan zamondoshlarining dag‘allashgan didiga qarshi turdi. She’rlari va xattotlik san’ati namunalari bugungi kunda ham Yaponiyada yuksak baholanadigan Ryokan oxirgi she’rlarida o‘zidan hech nima qoldirmayotganini yozgan edi. Menimcha u bu bilan o‘limidan keyin ham tabiat juda chiroyli bo‘lishini va bu u dunyoda qoldirib ketishi mumkin bo‘lgan yagona narsa ekanligini aytmoqchi bo‘lgan. Bu she’rlar uning vasiyati edi. Ularda burungilarning his-tuyg‘ulari va Ryokanning taqvodor qalbi aks etgan. Ryokanning ishqiy she’rlari ham bor. Mana men yaxshi ko‘radigan shunday she’rlardan biri:

Qachon keladi deb
Intizor
Kutdim!
Nihoyat birgamiz…
Yana nima kerak menga?

Qariya Ryokan oltmish sakkiz yoshida yigirma to‘qqiz yashar rohiba Teysinni uchratadi va qattiq sevib qoladi. Bu ayol bilan — azaliy va abadiy nazokat bilan, intizor kutilgan muhabbat bilan uchrashuv quvonchi haqidagi she’r. U she’rni:

Nihoyat birgamiz…
Yana nima kerak menga?

— degan samimiy satrlar ila tugatadi.

Ryokan men «Qorli diyor» qissamda tasvirlagan Etigoda (hozirgi Niigata viloyatida) tug‘ilgan. Bu Yaponiyaning shimoliy o‘lkasi bo‘lib, Sibirning sovuq shamollari Yapon dengizi orqali shu yerlargacha yetib keladi. Ryokan bir umr shu diyorda yashab, yetmish to‘rt yoshida vafot etdi. U qartayganida, umri poyoniga yetayotganini his qilarkan, satori — munavvarlik maqomiga yetishadi. Menga kuni bitayotgan rohib-shoirning «So‘nggi nigoh»ida shimol tabiati o‘zgacha bir mehr bilan tasvirlanganday tuyuladi. Mening «So‘nggi nigoh» degan badiham bor. Unda o‘zini o‘zi o‘ldirgan Ryunoske Akutagava (1892 — 1927) o‘limi oldidan yozgan maktubdan parcha keltiriladi, u so‘zlar meni larzaga solgan edi. «Ehtimol, men asta-sekin har bir jonzotga xos g‘ayrishuuriy kuch — hayot sezgisidan mahrum bo‘lib borayotgan bo‘lsam kerak, — deb yozadi Akutagava. — Men muzday tiniq, qizg‘in asabiyat olamida yashayapman… O‘zimni o‘ldirish fikri xayolimdan ketmayapti. Ammo hech qachon tabiat ko‘zimga bunchalar chiroyli ko‘rinmagan edi! Sizga balki kulgili tuyular: tabiat go‘zalligiga mahliyo bo‘lgan odam xudkushlik haqida o‘ylayapti. Biroq tabiat mening so‘nggi nigohimda aks etayotgani uchun ham shunchalar chiroylidir».

1927 yili, o‘ttiz besh yoshida Akutagava o‘z joniga qasd qildi. O‘shanda men «So‘nggi nigoh»da shunday yozganman:

«Bu dunyo kishiga qanchalik yot bo‘lsa ham o‘zini o‘zi o‘ldirish hech qachon oydinlikka olib bormaydi. O‘zini o‘zi o‘ldirgan kishi qanchalik olijanob bo‘lmasin, uni komil odam deb bo‘lmaydi». Men Akutagavani, urushdan so‘ng o‘zini o‘ldirgan Dadzay Osamu(1909 — 1948)ni va boshqalarni tushunmayman ham, ularga achinmayman ham. Mening bir avangard-rassom do‘stim bor edi. U ham yoshligida qazo qilgan va o‘zini o‘ldirish haqida ko‘p o‘ylar edi. «So‘nggi nigoh»da uning ham so‘zlari keltirilgan. U «O‘limdan yuksakroq san’at yo‘q», «O‘lmoq yashamoq demakdir» deb yurishni xush ko‘rardi. Buddaviylik ma’badida tug‘ilgan, buddaviylik maktabida ta’lim olgan bu odam o‘limga G‘arbdagidan farqli, boshqacha ko‘z bilar qarar edi. «Mutafakkirlardan kim o‘z-o‘ziga suiqasd qilish haqida o‘ylamagan?». Ehtimol, haqiqatan ham shundaydir. Deylik, o‘sha rohib Ikkyu(1394—1481)ni olaylik. Aytishlaricha, u ikki marta bunday suiqasdga uringan. Men «o‘sha rohib» dedim, chunki Ikkyuni — ertaklardagi qiziq tabiatli kishilarga o‘xshash bu rohibni hatto bolalar ham bilishadi, uning g‘alati qiliqlari haqidagi hangomalar esa og‘izdan og‘izga o‘tib yuradi. Ikkyu haqida: «Bolalar uning soqolini silash uchun tizzasiga chiqib olishardi; o‘rmon qushlari uning qo‘lidan don yeyishar edi», — deyishadi. Shunga ko‘ra Ikkyu nihoyatda samimiy, mehribon va dilkash ruhoniy, demak, haqiqiy dzenchi bo‘lgan. Aytishlaricha, u imperatorning o‘g‘li edi. Olti yasharligida uni buddaviylik ma’badiga berishadi va o‘shanda uning shoirona qobiliyati namoyon bo‘la boshlaydi. Ikkyu hayot va din haqida og‘ir xayollarga cho‘mar edi. «Agar xudo bor bo‘lsa, meni qutqaradi! Agar yo‘q bo‘lsa, ko‘l tubida meni baliqlar kemiraversin». U rostan ham o‘zini ko‘lga tashladi, ammo uni qutqarib qolishdi.

Ikkyu o‘zining she’riy to‘plamini «Kyoun» («Bebosh bulutlar») deb nomlaydi va bu uning taxallusiga aylanadi. Uning ayni shu va keyingi to‘plamlarida shunday she’rlar borki, o‘rta asrlardagi xitoy tilida she’r yozish an’anasi — kansi she’riyatida, ayniqsa dzen she’riyatida bunday she’rlarni uchratish amri mahol. Ularda ehtiros shunchalik ustunki, o‘qishga ham uyaladi kishi. Ikkyu dzen qoidalari va ta’qiqlariga e’tibor bermaydi. Erkinlik uchun u ma’bad tartib-qoidalariga qarshi chiqadi. Ehtimol, ko‘plar yo‘ldan adashgan o‘sha alg‘ov-dalg‘ov zamonda u haqiqiy hayotni, chinakam turmushni tiklamoqchi, odamlarning ruhini tetiklashtirmoqchi bo‘lgandir.

Kiotoning Murasakino degan joyidagi Daytokudzi ma’badi hozir ham choy marosimlari tez-tez o‘tkazib turiladigan maskan hisoblanadi. Keluvchilarni bu yerga jalb etuvchi narsa choyxona tokchasiga iluvli kakemono — Ikkyu husnixati namunalaridir. Ikkyu husnixatidan ikki andoza menda ham bor. Bittasida birgina jumla: «Budda olamiga kirish oson, iblis olamiga kirish qiyin», — deb yozilgan. Bu so‘zlar menga tinchlik bermaydi. Ularni ham ko‘pincha esdalikka yozib beraman. Bu so‘zlarni har xil tushunish mumkin. Ularning ma’nosi cheksiz bo‘lsa kerak. Biroq «budda olamiga kirish oson» degan so‘zlardan so‘ng «iblis olamiga kirish qiyin» degan so‘zlarni o‘qisam Ikkyu qalbimga o‘zining dzencha mohiyati bilan jo bo‘ladi. Pirovardida, haqiqat, ezgulik va go‘zallik izlovchi san’at kishilari uchun «iblis olamiga kirish qiyin» so‘zlariga yashiringan istak qo‘rquvdami, ibodatdami, ko‘z ilg‘amas yo ko‘rinarli shakldami, baribir qismatning muqarrarligini mujassam etadi. «Iblis olami»siz «budda olami» bo‘lmaydi.

Budda maktablari ikkiga: chetdan najot topishga ishonuvchilarga (tariki) va o‘z ruhiy kuchi bilan najot topishga ishonuvchilarga (dziriki) bo‘linadi. Dzen, tabiiyki, ikkinchi toifaga kiradi.

A’zolari chetdan najot topishga ishonuvchi Sin mazhabi asoschisi Sinran (1173—1262) bir kuni shunday degan edi: «Agar yaxshi odamlar jannatda qayta tirilar ekan, yomonlar haqida nima deyish mumkin?!». Sinranning so‘zlari va Ikkyuning «budda olami» va «iblis olami» haqidagi so‘zlari orasida mushtaraklik — qalb (kokoro) bor va farq ham bor. Sinran yana: «Bironta ham shogirdga ega bo‘lmang», — degan edi. «Patriarxni uchratsang patriarxni o‘ldir». «Bironta ham shogirdga ega bo‘lmang» — san’atning beshafqat yozug‘i shundan emasmi?

Dzen maktabida topiniladigan sanamlar yo‘q. To‘g‘ri, dzen ma’badlarida Buddaning surati bor, ammo mashq maydonlarida, meditatsiya tolorlarida budda haykallari ham, rasmlari ham, sutra yozuvlari ham mavjud emas. U yerda borliqdan butkul uzilish holatiga tushguncha ko‘zlarini yumib, qimirlamasdan, jim o‘tiradilar. Shunda «men» yo‘qolib, «hech nima» boshlanadi. Biroq bu G‘arbda tushuniladigan «hech nima» emas, to‘g‘risi, uning teskarisidir. Bu hamma narsa hech qanday to‘siqsiz, chegarasiz mavjud bo‘ladigan, o‘ziga aylanadigan bo‘shliqdir. Bu qalbning cheksiz olamidir.
Albatta, dzenda ham ustozlar bor, ular shogirdlariga monda (savol-javob bilan bo‘ladigan muloqot) orqali ta’lim beradilar, ularni ko‘hna dzen yozuvlari bilan tanishtiradilar, ammo shogird o‘z o‘y-xayollarining yolg‘iz egasi bo‘lib qolaveradi va oydinlikka faqat o‘z sa’y-harakatlari bilangina erisha oladi. Bunda mantiqdan ko‘ra intuitsiya, boshqalardan olingan bilimdan ko‘ra ichki uyg‘onish holati — satori muhimroqdir.

Haqiqatni «chizilgan belgilar» bilan ifodalab bo‘lmaydi. Uni ta’riflashga til ojiz. Menimcha bu Vimalakirtining «qattiq sukunati»da yaxshi ifodalangan.

El orasida Xitoydagi birinchi chan (dzen) ta’limoti patriarxi, ulug‘ murabbiy Bodxidxarma (yaponcha Daruma-daysi) «to‘qqiz yil devorga qarab o‘tirgan» degan gap yuradi. Aytishlaricha, u haqiqatan ham to‘qqiz yil g‘or devoriga tikilib o‘tirgan va sukut saqlab e’tiborini jamlagan holda satorini boshidan kechirgan ekan. Dzenda o‘tirgan ko‘yi meditatsiyaga kirishish odati Bodxidxarmadan qolgan.

So‘rasalar — javob berasan.
Sukutdasan so‘ramasalar.
Ayt, qalbingda
Nima bor,
Bodxidxarma — Buzrukvor?

Xuddi o‘sha Ikkyuning yana bir she’ri:

Nima desam ekan,
Qalb mohiyati haqida?
Menimcha, bu
Sumie*dagi
Qarag‘ay shovullashi.

Bu she’rda Sharq tasviriy san’atidagi dzen ruhi mujassam. Sharq tasviriy san’ati namunasi bo‘lgan sumiening ma’nosi qilqalamning bo‘shliqda, xolifazoda, arang ko‘zga tashlanuvchi nozik izlarida namoyon.

Xitoylik mumtoz musavvir va shoir Tin-Nun shunday degan: «Agar novdaning rasmini mohirlik bilan ishlasang, shamol qanday guvillayotganini eshitasan». Dzen murabbiyi Dogen esa: «Oydinlik bag‘ishlovchi taxayyul yo‘li bambukning guvillashida emasmi? Dilning munavvarligi sakuraning gullashi tufayli emasmi?», — degan. Ikebana – maxsus idishlarda yangi qirqilgan gulu novdalardan uyg‘un kompozitsiya yaratish san’atining mashhur ustasi Ikenobo Senno (1532—1554) «Sirli iboralar»ida shunday deydi: «Bir hovuch suv yoki kichkina daraxt tasavvurda azim tog‘lar va ulkan daryolarni gavdalantiradi. Bir lahzada son-sanoqsiz sirli evrilishlarni boshdan kechirish mumkin. Bularning bari sehrgarning mo‘’jizasiga o‘xshaydi».

Shuning uchun ham yapon bog‘lari tabiat ulug‘vorligini namoyon etadi. Yevropacha bog‘lar odatda simmetriya — mutanosiblik qoidasi bo‘yicha barpo etilsa, yapon bog‘lari tartibsizdir. Chunki, chamamda, mutanosiblikdan ko‘ra tartibsizlik tabiatning rang-barangligi va ulug‘vorligi ramzi bo‘la oladi. To‘g‘ri, yaponlarga xos nozikta’blik bu nomutanosiblikni bilintirmay ketadi. Dunyoda yapon bog‘dorchilik san’ati qoidalaridan ham ko‘ra murakkabroq, rang-barangroq, ikir-chikirlarigacha o‘ylab chiqilgan hech narsa yo‘q. «Quruq landshaft»da katta va mayda toshlar shunday joylashtiriladiki, tosh uyumlari tog‘lar, daryolar, hatto qoyalarga urilayotgan dengiz to‘lqinlariday taassurot uyg‘otadi. Yaponcha bonsay va bonseki lakonizmning haddi a’losidir. «Landshaft» ma’nosidagi «sansuy» so‘zi «san» (tog‘) va «suy» (suv) so‘zlaridan iborat bo‘lib, haqiqatan ham tabiatdagi, rasmdagi yoki bog‘dagi manzarani anglatishi, shuningdek «yolg‘iz», «tashlandiq», «g‘amgin», «ayanchli» ma’nolarini ham bildirishi mumkin.

Agar choy haqidagi fanda shunchalik yuksak qadrlanadigan, «uyg‘unlik va izzat-ikromga, poklik va xotirjamlikka» buyuruvchi «vabi-sabi» g‘oyasi qalb boyligini ifodalasa, choy marosimi o‘tkaziladigan kichkinagina, judayam oddiy xona bepoyon kenglik va benihoya nafislik ramzidir.

Bitta gul o‘z ko‘rkamligini yuzta guldan ko‘ra yaxshiroq ifoda eta oladi.

Ikebana uchun to‘liq ochilgan gul g‘unchasini olmaslik kerakligini bir zamonlar Rikyu o‘rgatgan. Yaponiyada hozir ham choy marosimi o‘tkazilayotganda xona tokchasida bor-yo‘g‘i bitta ochilmagan g‘uncha turadi. Gulni mavsumga qarab tanlaydilar, qishda qishki gullar, masalan, gaulteriya yoki kameliyaning boshqa turlaridan guli maydaligi bilan ajralib turuvchi «vabisuke» degan turi tanlanadi. Bitta oq g‘uncha olinadi. Oq rang – eng toza va benihoya boy rang: qolgan hamma ranglarni o‘z ichiga oladi. G‘unchada shudring bo‘lishi kerak. Gulga suv purkash mumkin. May oyida o‘tkaziladigan choy marosimi uchun ko‘kimtir chinni guldonda turuvchi oq sallagul g‘unchasi juda qo‘l keladi. Unda ham shudring bo‘lishi lozim. Qolaversa, gul solishdan oldin chinni guldonga ham yaxshilab suv purkash kerak bo‘ladi.

Yaponiyada chinni guldonlar ichida ko‘hna (15 — 16-asrlarga oid) guldonlar ko‘proq qadrlanadi. Ular «iga» deb ataladi. Eng qimmat guldonlar ham shular. Agar igaga suv purkalsa, u yanada ochilib, chiroyli bo‘lib ketadi. Igani kuchli olovda pishiradilar. Poxol tutuni va kuli yuzaga uradi va harorat pasaygach guldon sir bilan qoplanganini ko‘rish mumkin. Bu usta yaratgan san’at namunasi emas, olov mahsulidir: jimjimador rang birikmalari paydo bo‘lishi tandirning xususiyatiga yoki unga qalangan jinsga bog‘liq bo‘ladi. Ko‘hna igalardagi yirik, keng naqshlar namlikdan yarqirab ketadi va guldagi shudring bilan uyg‘unlashadi.

Choy marosimi odatiga ko‘ra ishlatishdan oldin tabiiy chiroyini namoyon qilishi uchun piyolani ham ho‘llaydilar. Ikenobo Senno «Sirli iboralar»ida shunday deydi: «Dalalar, tog‘lar, qirg‘oqlar – o‘zlarining asil holicha (go‘zal)». Senno o‘z ikebana maktabi bilan gul tushunchasiga yangi ma’no baxsh etdi, ya’ni siniq guldondagi va qurigan novdadagi gul ham dilni ravshanlantirishi mumkinligini kashf etdi. «Burungilar gul tuzar ekan, eng oliy hikmatni anglaganlar». Dzen ta’sirida, shuningdek notinch zamonda yashashiga to‘g‘ri kelganidan bo‘lsa kerak, uning qalbida Yaponiya go‘zalligiga oshuftalik paydo bo‘lgan.

She’r bilan qissago‘ylik mujassam yapon utamonogatarilarining eng qadimgi to‘plami bo‘lmish «Ise-monogatari»da ixcham novellalar ko‘p. Ulardan birida Arivara Yukixira mehmonlarni kutib olar ekan, guldonga qanday gul qo‘ygani haqida hikoya qilinadi: «U nozikta’b odam edi, guldonga pechakgulning g‘aroyib gulini qo‘ydi: uning egiluvchan poyasi yarim qulochdan uzunroq edi». Albatta, pechakgulning uzunligi yarim qulochdan ko‘proq bo‘lishi — g‘ayrioddiy hodisa, hatto ishonish qiyin, ammo men bu gulda Xeyan madaniyati timsolini ko‘raman. Pechakgul – yapon didiga mos zebo, nozik gul. Yoz boshlarida gullar ekan, u yerga osilib tusha boshlaydi, shabadada bilinar-bilinmas tebranuvchi, nafis, ko‘m-ko‘k barglar orasidan bir ko‘rinib-bir ko‘rinmaydigan bu gul «har buyum tabiatida joziba yashirin» tushunchasi – mono-no avareni o‘zida juda yaxshi mujassam etadi. Uzun poyali pechakgul esa juda ko‘rkam bo‘lishi kerak.

Xitoydan kelgan Tan madaniyatini qabul qilgan Yaponiya ming yilcha burun ajoyib Xeyan madaniyatini yaratdi. Yaponlarda go‘zallikni his qilish tuyg‘usining paydo bo‘lishi yuqorida ta’riflangan pechakgul kabi hayratomuz mo‘’jizaning o‘zginasi edi. She’riyatda «Kokinsyu» nomli ilk imperatorlik antologiyasi 905 yilda paydo bo‘ldi. Nasrda yapon klassik adabiyoti durdonalari — «Ise-monogatari» (10-asr), Murasaki Sikibu(970 – 1002)ning «Gendzi-monogatari»; Sey Syonagon(966 – 1017)ning «Makura-no sosi» («Yostiq yonidagi xotira daftari») asarlari 10 – 11-asrlarda yuzaga keldi.

Xeyan davrida shundayin go‘zallik an’anasi yo‘lga qo‘yildiki, u sakkiz asr mobaynida o‘zidan keyingi adabiyotga ta’sir o‘tkazibgina qolmay, uning qiyofasini ham belgilab turdi. «Gendzi-monogatari» – hamma davrlardagi yapon nasrining eng buyuk namunasidir. Haligacha unga monand asar yaratilgani yo‘q. Hozir hatto xorijda ham ko‘pchilik 10-asrdayoq shunday ajoyib, shunday zamonaviy asar yaratilganini olamshumul mo‘’jiza deb atamoqda. Bolaligimda men eski tilimizni uncha yaxshi bilmasdim, ammo baribir Xeyan adabiyotini o‘qir edim. Aftidan, o‘shanda bu qissa ko‘nglimga cho‘g‘ tashlagan ko‘rinadi. Ushbu asar dunyoga kelgan paytdan boshlab yapon adabiyoti doimo unga intilib keladi. Asrlar mobaynida unga necha bor taqlid qilishmadi deysiz! She’riyat haqida gapirmay ham qo‘ya qolaylik, amaliy san’atdan tortib bog‘dorchilik san’atigacha san’atning barcha turlari uchun «Gendzi» go‘zallik va ilhom manbai bo‘lib keldi.

Murasaki Sikibu, Sey Syonagon, Idzumi Sikibu (979 — ?), Akadzome Emon (957 – 1041) va boshqa mashhur shoiralarning barchasi saroy xonimlari bo‘lishgan. Xeyan madaniyati saroy madaniyati edi. Uning zarofati shundan. «Gendzi-monogatari» va «Makura-no sosi» yaratilgan vaqt – mazkur madaniyatning eng gullagan davridir. Keyin u kamolot cho‘qqisidan inqiroz tomon yuz burdi. Uning tabiatidagi cheksiz anduh hademay bu ulug‘vorlik barham topishidan darak berib turardi. Bu davr Yaponiya saroy madaniyatining gullab-yashnagan mavsumi edi.
Tez orada imperator saroyi shunchalik kuchsizlandiki, hokimiyat zodagonlardan (kuge) harbiylar — samuraylar (busi) qo‘liga o‘tdi. Kamakura (1192 – 1333) davri boshlandi. Samuraylarning davlatni boshqarishi yetti asrga yaqin, Meydzi (1868) davri boshlangunga qadar davom etdi.

Biroq imperatorlik tizimi ham, saroy madaniyati ham izsiz yo‘qolib ketgani yo‘q. Kamakura davrining boshlarida yana bir she’rlar antologiyasi – «Yangi Kokinsyu» (1205) tuzildi, unda Xeyan «Kokinsyu»sidagi nazmiy mahorat qoidalari yanada rivojlantirilgan edi. Unda ham albatta so‘z o‘yiniga berilib ketilgan o‘rinlar bor, ammo asosiysi yoen, yugen, yodzyo ruhida, uni hozirgi zamon ramziy she’riyati bilan yaqinlashtiruvchi tuyg‘ular ro‘yosida namoyon bo‘ladi. Shoir Saygyo-xosi (1118 – 1190) har ikkala – Xeyan va Kamakura davrlarini birlashtirdi.

Uni o‘ylayverib
Uxlab qolibman.
Nihoyat, u keldi…
O, agar bu tush ekanin bilsam,
Quvonchimdan uyg‘onarmidim.

Tushlar so‘qmog‘idan
Hormay borarman
Uning ortidan.
Ammo hali biror marta
Uchrasholmadik.

Bu shoir Ono-no Komatining «Kokinsyu»ga kiritilgan she’ri. Garchi u tush haqidagi she’r bo‘lsa ham o‘ngdagi tuyg‘ular haqida hikoya qiladi. «Yangi Kokinsyu»dan so‘ng paydo bo‘lgan she’riyat esa voqelikka juda yaqin.

Chumchuqlar
Chirqillagan
Bambukzor ham quyoshning
Nurlariga chulg‘anib
Xazon rangiga kirdi.

Bog‘dagi yakka xagi
Barglarini to‘kadi,
Kuz shamoli esarkan.
Oqshom quyoshi botar
Bog‘ devori ortiga.

Bu esa Kamakura davrining intihosiga oid, saltanat malikasi Eyfuku (1271 – 1342) xonimning she’ri. Yaponlarga xos nozik anduhni aks ettirgan bu she’r menga xuddi kechagina yozilgandek tuyuladi.

«Qishda — shaffof, sovuq qor»ni yozgan rohib Dogen, «Qishki oy hamrohimdir»ni yozgan donishmand Myoe – ikkalasi ham «Yangi Kokinsyu» davriga mansubdir.

Myoe va Saygyo bir-biriga she’r o‘qib berishgan, she’riyat haqida gurunglashishgan: «Ruhoniy Saygyo har kelganida she’r haqida gap boshlar edi. U aytardi: mening she’riyat haqida boshqalarnikidan farq qiluvchi o‘z fikrim bor. Men ham gul, kakku, oy, xullas, dunyodagi hamma narsani tarannum etsam-da, bularning bari ko‘z ko‘rib, quloq eshitadigan zohiriy narsalardir. Biz to‘qiydigan she’rlar asil she’rlarmi? Gul haqida yozganingda aslida bu gul deb o‘ylamaysan-ku. Oy haqida yozayotganingda oy haqida o‘ylamaysan. Biz o‘zimiz istagan, bizni o‘ziga jalb etib turadigan olamimizni yaratamiz xolos. Chiroyli kamalak chiqadi va rangsiz osmonga rang kirganday tuyuladi. Quyosh chiqib osmon munavvar bo‘ladi. Lekin osmonga o‘z-o‘zidan rang kirmaydi va u o‘z-o‘zidan munavvar bo‘lib qolmaydi. Biz qalbimizda shu osmon singari turli-tuman narsalarni hech qanday iz qoldirmasdan har xil ranglarga belaymiz. Ammo faqat shunday she’riyatgina Budda haqiqatini o‘zida mujassamlashtira oladi» (Myoening shogirdi Teysi Kikayning «Myoening tarjimai holi» asaridan).

Ushbu so‘zlardan yaponona, aniqrog‘i sharqona «bo‘shliq», «hech nima» g‘oyasining mohiyati anglanadi. Kaminaning hikoyalarida ham «hech nima» topadilar. Biroq bu G‘arbda nigilizm deb ataladigan hodisadan umuman boshqa narsa. Menimcha, bizning ma’naviy tayanchlarimiz asoslarining o‘zi bir-biridan farq qiladi.

Dogenning «Azaliy ruh» deb atalgan, to‘rt faslning latofatini madh etuvchi she’rining o‘zi dzendir.

Manba: “Ma’naviy hayot” jurnali, 04/2016