26 АВГУСТ — ТАНИҚЛИ АДИБ ХУЛИО КОРТАСАР ТАВАЛЛУД ТОПГАН КУН

«Беморларнинг саломатлиги” ҳикояси ҳақида узоқ мулоҳаза юритиш, зарурат туғилса, мунозара қилиш мумкин. Лекин мен бир нарсага эътиборингизни қаратишни истардим, ёзувчи оддий воқеадан шундай қизиқарли, ҳаққоний, ҳаётий ҳикоя яратганки, беихтиёр Эвелин Пиконнинг кифтини келтириб айтган “ҳикоя ҳикояга айланиши учун Кортасардан фойдаланади” деган ибораси эсга тушади.

МАФТУНКОР ВА ҒАРОЙИБ ОЛАМ ИЖОДКОРИ
“Сарҳадлар” туркумидан
Олим ОТАХОН

Роман очколар бнлан ютса, ҳикоя нокаутлар билан ғолиб келади.
Роберто Арльт

  Испан адиби, нозиктаъб бадиҳагўй, испантилли халқлар адабиётининг билимдони ҳисобланган Мигель Эрраэснинг Хулио Кортасар ижодига бағишланган “Ҳодисаларнинг бошқа хусусияти” китобида: “Кортасар ижоди менинг олам ҳақидаги тасаввурларимни ўзгартириб юборди. Унинг китобларини ўқиб, савиям ошди, билим доирам кенгайди, эҳтимолдан йироқ бўлмаган ўзга воқеликни инкишоф этди”, дея ёзади. Ҳолбуки, бугун ҳам буюк Кортасар асарларини ўқиган китобхон шундай ҳолга тушади, кутилмаган таассуротлардан ақли шошади, ҳаёт ҳақида, кўз ўнгида юз берган воқеалар, одамлар ўртасидаги ихтилофли муносабатлар, урф-одатларнинг моҳияти, уларнинг негизлари ҳақида беихтиёр ўзгача фикр юрита бошлайди, зеҳни кенгайгандек, кўп нарсаларни атрофидагилардан фарқли равишда теранроқ ва атрофлича англаётгандек бўлади. “Ўйиннинг тугаши”, “Саккизбурчак”, ‘Ҳозирча Лилиана йиғлаяпти” тўпламларидаги ҳикоялар фикримизнинг ёрқин далили бўла олади. “Саккизбурчак” тўпламини испантилли мамлакатлардаги адабий танқидчилик “бу китоб ҳозирги замон адабиёти сарҳадларида портлаган бомба”деб баҳолашган эди. Мазкур тўпламдан ўрин олган “Чўнтакдан топилган ён дафтардаги ёзувлар», “Шу ерда, лекин қаерда ва қандай қилиб”, “Изларини излаб”, “Ҳозирча Лилиана йиғламоқда”, “Қора мушукнинг бўйни” ёки “Ҳар қандай олов — олов” китобидаги ҳикоялар, хусусан “Жанубий йўл”, “Сеньорита Кора”, “Туш пайтидаги орол”, “Жон Хауэлл учун қўлланма”, “Ўзга осмон” каби ҳикояларини  ўқиган, мен адабий тафаккури бой, савияси юксак китобхонни назарда тутиб ўқиёлган одам, дейишни истардим, нафақат Америка, балки жаҳон адабиётининг ривожига ёхуд мисли кўрилмаган даражада юксалишига сабаб бўлган фусункор реализм методининг ажойиб намунаси сифатидагина эмас, қайси жиҳатлари бизникига ўхшаш, қай жиҳатлари бизнинг ҳаётдан кескин фарқ қилувчи, таъбир жоиз бўлса, сирли воқеликка чиқиш — кўчиб ўтиш имкониятлари ва ўша йўллар тафсилотларини ғаройиб мушоҳадалар орқали акс эттира олгани билан ҳайратга солади. Мутолаага берилган одам, юқорида айтганимиздек, Мигель Эрраэс ҳолатини бошдан кечирмай иложи йўқ. Бу ҳикоялар унинг дунёқарашини ўзгартириб юборади…

Кортасар ҳикояларининг сюжетини айтиб бериш ўта қийин, ҳатто мумкин эмас. Мана, масалан, ўтган йили “Жаҳон адабиёти”журналининг 5-сонида эълон қилинган “Бири кам дунё”ҳикоясини олайлик. Ўртамиёна, лекин машҳур радиоактёр тилидан ҳикоя қилинган бу асарда, маълум бўлишича, радиопостановкаларни яхши кўриб тинглайдиган Лусиана деган бир жувон унинг овозига ишқивоз, гарчи нуқул салбий қаҳрамонлар ролини ижро этган бўлса ҳам, ўша актёрнинг шахсий ҳаётига қизиқади, инсон сифатида унинг қиёфасини, ички оламини ўзича тасаввур қилиши ҳақида мактуб ёзади. Лусиана хаёлан уни улуғпайди, қўни-қўшнилари, ҳатто холаси Поли ҳам актёрдан нафратланишидан қаттиқ норози эканини изҳор этади. “Сиз қароқчи ролини ижро этасизу, маҳорат билан ўйнаганингиз эвазига ҳаққоний образ ярата оласиз, лекин аслида Сиз унақа бағритош эмассиз, мен сизни жуда яхши биламан ва ҳоказо-ҳоказолар, деб унга фикрларини билдиради. Ва шунда уни баланд бўйли, жингалак сочли, қўй кўз йигит дея тасаввур қилади. Ҳар қандай ўртамиёначилик олиб келадиган чучмал, жўн тасаввурларга ўша актёр ҳам берилиб, қизни ўзича малла сочли, мунис бир аёл, деб тасаввур қилади, унинг деворларига чирмовуқгул чирмашиб кетган ойнаванд айвонда ўзига хат ёзиб ўтирганини кўз олдига келтиради. Қисқаси, охир-оқибат улар учрашадилар, мактуб орқали мулоқот қилган чоғларида бир- бирларига кўнгилларида уйғонган меҳр-муҳаббатнинг жўшқин таъсири остида турмуш қурадилар. Актёр уй-жойи ўша чучмал тасаввурларида жонланган манзарага ўхшашини, Лусиана ҳам худди хаёлида гавдаланган ҳолда — новдалардан тўқиб ясалган кажава оромкурсида, худди ўшандоқ тунчироқ шуъласида ўтиришини истайди ва бунинг учун жавон, оромкурси ҳамда стол олиб келади. Лекин сира кўнгли тўлмайди. Лусиананинг ҳам тирик инсон экани, унинг ҳам ўз орзу-ниятлари бўлиши муминлиги ҳақида қайғуриб кўриш тугул бунга заррача қизиқмайди. Ваҳоланки, Лусиананинг ҳам тасаввуридаги олийжаноб, сочлари жингалак, бўйлари баланд, жуссадор йигитга мутлақо тескари бўлган актёрдан кўнгли совий бошлайди. Хаёл билан ҳаёт бутунлай бошқа-бошқа нарсалар эканлиги аста-секин икковига ҳам маълум бўлиб боради.

Кортасар ҳикояларига хос кутилмаган якун — “Бири кам дунё” ҳикоясига ҳам алоҳида тароват, фазилат бағишлаган хотима асар қаҳрамонларининг ширин, лекин ёлғон умидларига, пуч орзуларига барҳам беради. Иттифоқо актёр унинг баланд бўйли, жуссадор, қуюқ сочлари жингала-жингала йигит билан кетаётганини кўриб қолади-ю, ҳаммасини фаҳмлайди. Таъбир жоиз бўлса, ҳикоянинг сюжети мана шу! Лекин асосий бир нимани унутиб қўйгандек бўласан. Нега бир-бирига муносиб, эрки ўзида, бошлари очиқ йигит билан ёшгина аёл бесабаб, қаёқдаги хаёллари туфайли ажрашиб кетадилар? Ахир ҳаёт хаёлдан кўра қудратлироқ эмасми?  Улар ўн беш ёшли йигит билан қизалоқ эмас-ку!

Бунақа саволлар сон-саноқсиз топилади. Жумбоқ, бошқотирмадан иборатга ўхшайди ҳикоя, чалкаш-чулкаш, боши-кети топилмайдиган кўчага кириб қолгандек бўласан. Лекин ёзувчи ана шундай кўчага сени секин-аста, уддабуронлик билан, нозик ва асосли-мантиқли мушоҳадалар орқали олиб кирадики, сезмай қоласан. Кортасарнинг ўз эътирофича айтадиган бўлсак, у адабиёт оламида ўйинни яхши кўради. Кўпдан-кўп ҳикояларида — таъкидлаш жоиз! — кутилмаган воқеа-ҳодисалардан фойдаланиб, худди бекинмачоқ ўйнагандек, худди қушимбоши каби ўйинларини ўйнаётгандек тутади ўзини. Уругвайлик журналист Энрико Гэнсалес Бармеха билан суҳбатда Кортасар: “…адабиёт мен учун энг  жиддий ўйинлар орқали фаолият кўрсатиладиган соҳага ўхшайди… У (адабиёт) чинданам шундай, фақат ўта жиддий ўйинлар…” Унинг ўзи сўзлар билан ўйин қилади, сюжетларни ўйнаб қуради, жанрлар, вазиятлар, макон ва замонни ўйин қоидасига бўйсундиради.

Чунки унинг тушунчасига кўра санъат олами бепоён ва чексиздир.

Журналда эълон қилинаётган «Беморларнинг саломатлиги” ҳикояси ҳақида узоқ мулоҳаза юритиш, зарурат туғилса, мунозара қилиш мумкин. Лекин мен бир нарсага эътиборингизни қаратишни истардим, ёзувчи оддий воқеадан шундай қизиқарли, ҳаққоний, ҳаётий ҳикоя яратганки, беихтиёр Эвелин Пиконнинг кифтини келтириб айтган “ҳикоя ҳикояга айланиши учун Кортасардан фойдаланади” деган ибораси эсга тушади.

Ҳикоя жуда оддий воқеа асосига қурилган. Алехандро деган йигит ишлаш учун чет элга кетган; у онасиинг эрка ўғли; катта хонадон соҳибаси кўрпа- тўшак қилиб ётади — дарди оғир, ана шундай вазиятда уйига қайтиб келаётган Алехандро йўлда автомобиль ҳалокатига учрайди ва жон беради, табиийки, оғир ётган онага бу фалокат ҳақида оила аъзолари ҳам, қариндош-уруғлар ҳам лом-мим дейишолмайди. Мана шу ҳаётий воқеани Кортасар шундай ҳикояга айлантирадики, Эвелин Пикон таъбири билан айтсак, ўша воқеа Кортасардан фойдаланиб, тугал бир ҳикоя қиёфасига кирган.

Касалманд она ҳам ўзига етгунча куйинчак, меҳрибон, у ўз соғлиғидан кўра кўпроқ оила аъзолари, синглиси, укаси, болалари ҳақида қайғуради. Ҳар куни хабар олиб турувчи доктор Бонифас кўрсатмаларига биноан барча оила аъзоларининг бирдан-бир ташвиши: Алехандронинг ўлимини онага билдирмаслик. Хонадонда ёлғон-яшиқлар, баҳоналардан иборат “тизим” ишга тушади. Ростгўй, диёнатли одамлар: ёшу қари фақат ёлғон тўқиш хаёли билан яшайди. Ҳаттоки кекса Клелия хола “ўйин”да фаол қатнашади, инсульт бўлиб, тилдан  қолиб ётиб қолганида ҳам томошада иштирок этаверади; жиянлари, укаси ва ҳаттоки ўлиб кетган Алехандронинг қаллиғи, унашиб қўйилган келин Мария Лаура ҳам онани чалғитишда бир-биридан ўтказиб жонбозлик қилади. Алехандродан ҳар ойда икки марта келиб турган мактубларни овоз чиқариб ўқиш маросимлари, унга онанинг ёзган хатини жўнатиш тадориклари, эҳ-ҳе, “уч кунга келиб кетсин, ҳеч бўлмаса”деган онанинг ўтинчига нима жавоб қилишни билмай, эсанкираб қолишганда “ўта вазмин, ақли расо, тўғрисўзлиги билан одамларга ибрат бўлиб қолган” Роке тоға: “Уругвай билан Бразилия ҳукумати тескари бўлиб қолиб, чегаралар ёпилган эмиш”, деган важ-корсон топиб беради. Ана энди бу давлатлараро низога “бағишланган мақолалар”, бу низони бартараф қилиш учун БМТ томонидан тузилган комиссияларнинг фаолияти ҳақидаги “шарҳлар”ни изоҳлашлар бошланади, бамисли бутун бошли институт шу масала билан шуғулланаётгандек туюлади.

Лекин энг ёмони, мана шундай кўламдаги лузумсиз ёлғон-яшиқлар авж олган дилхун “спектакл”да бемор она ҳам иштирок этади. У ҳаммасини сезса-да, болалари — Роса, Карлос ва укаси Роке тоға билан синглиси Клелия холани аяганидан билиб билмаганга олади ўзини ва шу орқали ёлғончиларни бевосита қўплаб-қувватлаб туради. Пировардида, ким кимни алдаяпти ёки ким кимни эҳтиёт қиляпти, англаб бўлмайдиган вазият юзага келади, ҳосил бўлган бу жумбоқнинг камида ўнта жавоби бор, лекин қайси жавобни танлашни билмайсан киши. Касал она ўғлининг бевақт, ёш ўлиб кетганини билади ва ич-ичидан қийналади, шу билан бир қаторда ўғлининг фожиали ўлимини яшираман, деб қийналиб кетган қон-қариндошларига озгина енгил бўлар дея, ўзини билмаганга солади ва бу билан бир дарди ўн бўлади.

Бошқача талқин қилиш ҳам мумкин, Хулио Кортасар асарлари турли-туман шарҳлар, изоҳларга йўл беради, зотан, аргентиналик буюк адиб яратган бадиий олам, бадиий ҳақиқат ҳақиқий олам ва ҳаётий ҳақиқатга заррача зид келмайди.

Ижод фалсафаси, ижод моҳияти ана шундай ёндошувни тақозо этади.

Хулио КОРТАСАР
БЕМОРЛАРНИНГ САЛОМАТЛИГИ

Кечагина туппа-тузук юрган Клелия хола бирдан кўрпа-тўшак қилиб олганди, ҳаммамиз довдираб қолдик. Қўйинг-чи, Роке тоғадек босиқ, хар қандай оғир дамлардаям биронта чора-тадбир топа олгувчи одам ҳам ўзини йўқотиб қўйди. Дарҳол Карлоснинг ишхонасига кўнғироқ қилиб, унга хабар бердик. Пепа билан Роса мусиқа машғулотини бошқа кунга кўчириб, ўқувчи болаларни уй-уйларига қайтариб юборишди. Клелия холани айтмайсизми, ўзининг аҳволи бунақа-ю, онамиз ҳақида ташвиш чекканичи: менинг дардим енгил, кўрмагандек бўлиб кетаман, онангизни эҳтиёт қилинг, бу хафақон деганлари жуда ёмон. Бунинг устига қонида шакари кўпайиб кетибди. “Алехандрони зинҳор-базинҳор эслатманглар”, деб доктор Бонифас ҳам бекорга тайинламагандир?! Худо кўрсатмасин, Клелия хола узоқроқ ётиб қолгудек бўлса, ойим шубҳаланмаслиги учун тайинлироқ баҳона топиб қўйиш керак. Тавба, Алехандроники камлик қилаётувдими?! Бир оғиз ноўрин гап ёки арзимаган янглишмовчилик бўлса тамом, ойим ўша заҳоти сезади. Уйимиз катта, хўп, лекин бундан нима фойда?! Бахтга қарши ойим ўта сезгир, ер тагида илон қимирласа билади, ким нима қилаяпти, ким келди, ким йўқ-барчасини билиб ўтиради. Пепа телефон орқали доктор Бонифас билан икки оғизгина гаплашиб олди, доктор эртароқ келишга ваъда берибди, эшик очиқ тураверсин, қўнғироқ қилмасдан кириб бораман, дебди. Роса билан Роке тоға икки марта ҳушидан кетиб, ҳозир боши қаттиқ оғриётганидан зорланаётган Клелия холанинг тепасида гирдикапалак бўлишаётган бир пайтда Карлос ойимнинг ёнида эди. У Бразилия ҳақидаги ҳар хил миш-мишлару энг сўнгги янгиликлар билан ойимни чалғитиб ўтирарди. Ойимнинг кайфияти чоғ эди, ҳатто одатда тушдан кейин безовта қиладиган бел оғриғи эсига ҳам келмаётган эди; лекин, ҳайронман, олдига кирган одамдан нима бўлди, нега ҳаммангиз ташвишманд кўринасиз, деб сўрагани-сўраган. Худди келишиб олгандек ҳамма ҳавонинг димлиги ва таркибига аллакандай кимёвий моддалар қўшилаётгани учун нон маҳсулотларида маза-матра қолмаганлиги ҳақида зорланиб гапирарди. Энди чойга ўтирганимизда Роке тоға келди: бу ёғига ойим билан у гаплашиб ўтириши лозим эди, Карлос эса тезгина ювиниб доктор Бонифасни кутиб олгани пастга тушиб кетди. Клелия хола анча яхши бўлиб қолган, лекин иккинчи марта ҳушини йўқотмасидан олдинги шавқи сўнган, бемажол, ҳатто бармоқларини қимирлатолмасди. Унинг ҳолидан хабар олиб тепасида ўтирган Пепа билан Роса ялиниб-ёлвориб ярим пиёла чой тугул бир қултум сув ҳам ичиришолмабди. Лекин нима бўлган тақдирда ҳам кечга яқин уйдагилар бироз енгил тортишди. Клелия холанинг соғайиб, эртага ҳеч нарса кўрмагандек ўз оёғи билан ойимнинг ётоғига кириб келишига ҳамманинг ишонгиси келарди…

Бу ҳам майли-ю Алехандронинг иши чатоқ эди. У ҳамкасб дўстини кўргани кетаётганида Монтевидео шаҳри яқинида машинаси фалокатга учраб ҳалок бўлган. Ўша машъум вокеадан кейин бир йилча вакт ўтди, бу фожиа ойимдан бошқа оила аъзоларининг барчаси учун худди куни кеча рўй бергандек туюларди. Ҳа, ойимдан бошқа ҳаммамиз учун! Чунки ойим Алехандро Бразилиянинг Ресифэ шаҳридаги фирмалардан бири билан тузилган шартнома бўйича цемент заводи қурилишида соғ-саломат ишлаб юрибди, деб ўйларди. Доктор Бонифас билан бамаслаҳат юз берган автомобиль ҳалокати чоғида Алехандронинг ҳам сал-пал шикастлангани, лекин яраси енгил эканини ойимга айтиш ёки йўлини топиб, сал ишора қилиб қўйишга эса ҳеч ким журъат қилолмади. Ҳатто фожиа рўй берган дастлабки кунлар, айтиш мумкинки, эс-хушидан айрилаёзган Мария Лаура ҳам бу бахтсиз ҳодиса хусусида ойимга гапирмаслик керак, деган фикрни маъқуллади. Карлос билан Мария Лауранинг отаси Алехандронинг жасадини олиб келгани шошилинч Уругвайга учиб кетишди, қолганлар эса ойимнинг тепасидан кетмай кечаю кундуз унга парвона бўлишди, чунки ўша кунлари ойимнинг саломатлиги жудаям оғир эди. Алехандронинг жасади солинган тобутни муҳандислар клубининг катта залига (албатта, маъмуриятнинг рухсати билан) қўйишди, шу тариқа Пепадан бошка — ойим уни ҳеч қаёққа юбормаганди ўшанда — барча қариндош-уруғлар ғамдан адо бўлган Мария Лаурага таъзия билдириб, унга сабр тилаш учун ўша ерга боришди. Табиийки, ҳамма оғирлик Роке тоғанинг зиммасига тушганди, каллаи саҳарлаб ўша ерга етиб келган Роке тоға энг аввал нима килиш лозимлигини Карлосга тушунтирди, Карлос эса Алехандро билан доим карта ўйнаб ўтирадиган яшил ранг мовут қопланган столга бошини қўйиб ҳўнг-ҳўнг йиғлади, салдан кейин уларнинг ёнига Клелия хола келиб ўтирди. Ўша куни ойим эрталабгача донг қотиб ухлади — бир мартаям уйғонмади, шу сабабли бемалол ёлғиз ўзини қолдириш мумкин эди. Роса билан Пепанинг розилигини олиб ойимга “Насьон” газетасини — ойим гоҳ-гох шу газетани ўқиб турарди — кўрсатмасликка қарор қилдик, сўнг ҳаммамиз якдиллик билан Роке тоғамизнинг ўйлаб топган ҳийласини қўллаб-қувватладик. Бразилиядаги бир баобрў фирма Алехандрога бир йилга шартнома тузишни таклиф қилган. Бу икки томон учун фойдали бўлгани боис, Алехандро Монтевидеодаги жўраси билан хайрлашиб юкларини йиғиштирган-да, Бразилияга учиб кетган. Ойимга, албатта, ҳозирги замонда қадриятларнинг ўзгариб кетгани ҳақида норози оҳангда гапиргандек бўлиб, нолиганча одамлар орасида меҳр-оқибат кўтарилганига йўйдик, одамлар бағритош, бераҳм, тағинам Алехандро инсофли йигит экан — асосий гап шу аслида — тўрт-беш ойдан кейин бир ҳафтага келиб-кетишнинг иложини қиларкан, барака топсин, деб кўнглини кўтариб қўйдик. Хайрият, бу янгиликни ойим кўз ёшсиз ва дори-дармонсиз бўлмаса ҳам биз кутгандан кўра енгилроқ қабул қилди. Карлос — ойимнинг кўнглини топа биладиган одам деб ана уни айтса бўлади — суюкли кенжатойингиз шунақа мартабага эришса-ю, сиз йиғлаб ўтирсангиз уят бўлар, деди. Алехандро жигаргўшалари шунга сиқилишаётганидан хабар топса, мусофирчиликда юрган бола эзилади, деганди, ойим ўша заҳоти ўзини қўлга олиб, шу топда мусаллас бўлсайди, Алехандронинг соғлиги учун қадаҳ кўтарардим, деб қолсалар бўладими?! Юраги тўлиб ўтирган Карлос мусаллас келтириш баҳонасида хонадан учиб чиқиб кетди, мусалласни эса Роса олиб кирди ва ойим билан бирга ичишди.

Иложимиз канча… Ойим жуда-жуда қийналиб кетганди, у ҳадеб шикоят қилиб зорланмаса-да, бир ўзини ёлғиз қолдиришмас, кечаю кундуз атрофида гирдикапалак бўлишарди. Пайшанба куни, дафн маросимининг эртасига ойим келиним кўринмаяпти, деб ажабланиб сўраган эди — Мария ҳар пайшанба уни кўргани келарди — Пепа оёғини қўлига олиб Мария Лаура билан маслаҳатлашгани чол-кампир Новалиларникига югурди. Роке тоға эса бу пайтда адвокат ошнасиникида унга топширилаётган ишнинг нақадар нозиклигини тушунтириб ўтирарди. Адвокат ўша куниёк Ресифэда истиқомат қиладиган (ойимнинг олдида шаҳарни олди-орқасига қараб танлашганига раҳмат) укасига мактуб йўллаб, тез-тез хат ёзиб турсин, Алехандро дўстингга айтиб қўй, деб тайинлашга ваъда берди. Доктор Бонифас гўё йўл-йўлакай кирган киши бўлиб ойимни бир қур текширди-да, кўзлари анча яхши, лекин толиқтириб қўйиш ярамайди, деб тайинлади ва ҳозирча газета ўқимай туришни тавсия этди. Клелия хола дунёда юз бераётган энг қизиқ воқеалар ҳақида гапириб ўтиришни зиммасига олди, бахтимизга ойим радиони, айниқса, сухандон зотини ёқтирмасди, уларнинг овози ўта ёқимсиз, буям етмагандек деярли ҳар дақиқада бериладиган шубҳали дори-дармонларнинг маъни-матрасиз рекламаларини айтинг. Одамларга ҳам ҳайронсан, фарқига бормай олаверишади, зарари йўқмикан, деб ўйлаб ҳам ўтиришмайди.

Мария Лаура жума куни кечкурун келди. У меъморчилик бўйича бошланиб кетган имтиҳонлар толиқтириб қўяётганлигидан зорланди. Бир дақика ҳам вақти йўқ экан.
— Тушунаман, фариштагинам, — деди ойим меҳр билан, — кўзларинг ҳам қизариб кетибди, яхши эмас!.. Кечқурун ётишдан олдин мойчечак дамламаси билан чайиб ётгин, эрталабгача анча яхши бўлиб колади, мени айтди дерсан.

Зарурат туғилиб қолса, ўша заҳоти суҳбат мавзуини ўзгартириб юборишга шай бўлиб Роса билан Пепа ойимнинг ёнидан бир қадам силжимай ўтиришарди. Отасига раҳмат, Мария Лаура истеъдодли актрисадек ўз ролини қойилмақом қилиб ижро этди, у ҳатто ойим куёв ҳам шунақа бўладими, ҳеч кимга лом-мим демасдан шартта жўнаворди, деганларида жилмайиб қўйди холос. Ҳозирги ёшлардан бошқа нимани ҳам кутасан; одамлар ўзгариб кетган; бесабр-бетоқат, бир нимадан қуруқ қолаётгандай ҳовлиқишади — ит эгасини танимайди… Ана шундан кейин ойимнинг узундан-узоқ хотира дафтари очилди: ота-онасини, бувиси билан бувасини, қон-қариндошларини бирма-бир эслаб чиқди, кейин ҳаммага қаҳва тортишди, ўша заҳоти янги латифалар айтиб беришдан чарчамайдиган ҳазилкаш Карлос оғзи қулоғида кириб келди — жуда пайтида келди-да, бунинг устига Роке тоға ҳам шунақаям ёқимли ва ийдириб юборадиган табассум билан ётоқхонага бош суқиб кирдики… Хуллас калом, ҳаммаси яна ўз изига тушди.

Бора-бора уйдагилар бу мураккаб ва чалкаш ўйинга кўникиб қолишди. Иқрор бўлиш керак, ҳаммадан ҳам Мария Лаурага қийин эди, яхшиям у ҳафтада бир марта- пайшанба куни ойимдан хабар олгани келарди. Ниҳоят, барчамиз орзиқиб кутган кун ҳам етиб келди. Алехандронинг илк мактуби қўлимизга тегди. Худога шукур, зап пайтида келди, акс ҳолда жим бўлиб кетди-я, деб ойим хавотир ола бошлаганди.

Карлос ойимнинг оёқ тарафига ўрнашиб ўтирди-да, мактубни овоз чиқариб ўқиб берди. Ресифэ Алехандрога бениҳоя ёқибди. У кўрфаз ҳақида, у ердаги тўтифурушлар, роҳатбахш салқин шарбатлар ҳақида эринмай батафсил ҳикоя қиларди. Буни қаранг-а — шу ерга келганда ҳамма ҳайратдан ёқасини ушлади — ананас сувтекин экан, қаҳвани айтмайсизми, бирам хушбўй-бирам хушбўй!.. Ойим хатжилдни қўлига олиб қаради-да, маркаларини Маралдоларнинг кенжатой ўғлига беришни уктирди. Агар унинг ихтиёрида бўлса, ёш болаларга марка йиғишни тақиқлаб қўяркан, чунки болалар ҳеч қачон қўлларини ювишмайди, маркалар эса қайси гўлаххоналарда ётган — ким билади?!
— Тўппа-тўғри! Буниси майли, маркаларни туфлаб ёпиштиришганлари- чи?! -деди ойим. -Бирон-бир касал юқиши мумкин. Ҳамма билади, микроблар унча-мунчага ўлмайди. Фарқи нима? Битта марка кўп, битта марка кам!

Эртасига ойим Росани чақириб, Алехандрога ҳам хат ёздирди, хатда қачон таътилга чиқишини эслатиб, уйга келиб-кетиши қимматга тушмайдими, деб сўради; саломатлиги ҳақида батафсил, бутун тафсилоти билан ҳикоя қилиб берди, бунинг орасида Карлоснинг лавозими кўтарилганини эслатиб ўтишни унутмади; Пепанинг энг қобилиятли ўқувчи деган мукофотга сазовор бўлганини ҳам қистириб ўтди, турган гапки, Мария Лауранинг ҳар пайшанба канда қилмай кўргани келаётгани, шўрлик ишга берилиб соғлиғи ҳақида қайғурмаётгани ва кўзини эҳтиёт қилмаётгани ҳақида ҳам тўхталиб ўтди. Мактуб ёзиб тугатилгач, ойим коғоз варақларини олиб кўзига суртди, кейин қалам билан имзо чекди. Пепа ўша заҳоти ўрнидан ирғиб турди-да, конверт келтириш баҳонасида учиб чиқиб кетди, кўз очиб-юмгунча вақт ўтмай жавон устидаги гулдонга солиш учун янги узилган гуллар билан ойим соат бешда ичиши лозим бўлган дориларни кўтариб Клелия хола кириб келди.

Нимасини айтасиз… Уларга осон тутиб бўлмасди, ойимнинг қон босими бирдан кўтарилиб кетганда, беихтиёр, наҳотки шунча уриниш, эҳтиёткорликка, зўрма-зўраки масрурликка қарамай ички хавотир ва умидсизлик хуруж қилаётган бўлса-я, деган хаёлга бордилар. Йўқ, бу ҳақда гап бўлиши мумкин эмас! Чунки уларнинг олдиндан тайёрлаб қўйилган сохта кулгилари ойимнинг хоналарига киришгач, бениҳоя самимий каҳқаҳага айланиб кетардики, қойил колмай иложинг йўқ! Гоҳо-гоҳо ойим уларни кўрмайдиган, овозларини эшитмайдиган ерда ҳамма нарсани унутиб, ҳазил-мутойиба, ўйин-кулгига берилганлари-чи?! Тўғри, ўйин-кулги авжига чиққан маҳал гоҳо туйкус тўхтаб қолар ва ҳаммалари беихтиёр бир- бирларидан кўзларини яширишга ҳаракат килишарди. Пепа йиғлаб шишиб кетар, Карлос эса бошини қуйи солиб, тўхтовсиз сигарет чека бошларди… Нафсиламрини айтганда улар — ҳаммалари, ойим ҳеч нарсадан бехабар пайтида бу оғир, диққинафас кунларнинг тезроқ ўтиб кетишини орзу қилишарди. Доктор Бонифас билан бамайлихотир гаплашиб олишгач, оила аъзоларининг барчаси, Клелия хола таъбири билан айтганда, бу “мурувват ва шафқатнинг машаққатли йўлидан” асло қайтмасликка қарор қилишди. Ҳаммасидан ҳам, айниқса, Мария Лаура ойимни йўқлаб келганида жуда- жуда қийналиб кетардик. Чунки у келди дегунча, ойим Алехандро ҳақида гап очарди — тўғри, бу табиий, она бўлгандан кейин қизикади-да боласининг тақдирига. Қолаверса, ойим уларнинг мақсадини билгиси келарди, Алехандро келса, тўй қилишадими ёки Алехандро яна қилиқ чиқариб битта-яримта фирма билан каердалиги ва муодати номаълум шартномага имзо чекадими — хуллас, билгиси келарди. Ўласанми-куясанми, лекин дам-бадам ётоқхонага кириб, ойимдан хабар олиш, унинг гапларидан сиқилиб, бир ҳол бўлиб оромкурсида ўтирган Мария Лаурани лоақал бир дақиқага тинч қўйиши учун ойимни чалғитишар эди. Кунлардан бир кун ойим, дафъатан, Клелия холадан Мария Лаура келганда нима сабабдан ҳаммалари ёпирилиб кириб ётоқхонамни отбозор қилиб юборишади, Алехандронинг қаллиғи билан гаплашишга бошқа вақт қуриб қоптими, дея сўраб қолган эди, Клелия хола кулиб юборди-да, юмшоқлик билан Мария Лаурани кўришса, Алехандрони кўргандек бўлишади-да, дея изоҳ берди.

— Гапинг тўғри, — деди шунда ойим, — умуман олганда, Мария Лаура бебаҳо қиз. Менинг эркатой ўғлим (уни савалаган одамнинг ҳақи кетади) билиб қўйиши лозим, шунақа қизнинг уволи тутади, Худо урсин!
— Вой тавба, нималар деяпсан?! — Клелия хола кўзларини катта-катта очиб ойимга тикилиб қолди. — Ўғлинг ҳақида гап очилса, ўзингни йўқотиб қўясан-а!

Ойим кулимсиради ва бугун-эрта Алехандродан хат келса керак, деб қўйди. Дарҳақиқат, хат бир кун ҳам кечикмай етиб келди, Роке тоға хатни ойим ҳар кун соат 17.00 да ичадиган лимонли чой билан патнисга солиб тантанали равишда келтириб берди.

Бу сафар Алехандронинг хатини ўзи ўқимокчи бўлган ойим кўзойнагини сўради. Сўнг шошилмай, ҳар бир сўзнинг, ҳар бир жумланинг мағзини чақиб ўқиб чиқди.
-Ҳозирги ёшларга ҳайронсан, ҳурматни билишмайдими нима бало, — деди норози оҳангда ойим. — Яхшиям бизнинг пайтимизда ёзув машинкалари бўлмаган, лекин чин сўзим, мен сизларга бунақа ёзиб юборишга ботинолмасдим, отангизга-ку, мутлақо…
— Ёзиб ҳам кўрган эди! — ойимнинг гапини илиб кетди Роке тоға. — Отасига тортган-да!..
— Вой, Роке-ей, лозим бўлса-бўлмаса, чолим  ҳақида бир оғиз номаъқул гап айтмасанг, кўнглинг жойига тушмайди-я! Ўзинг биласан, бунақа гапларни ёқтирмайман. Эсингдан чиқдими ойим билан ўтган гап-сўзлар?..
— Хўп-хўп, бўлди-бўлди. Гап келиб колди-да, узр, лекин ҳозирги ёшлар ҳурматни билишмайди, деганингга қўшиламан.

—  Бир нарсага ҳайрон бўлаяпман, — деди ойим ва кўзойнагини олиб нақшинкор карнизни кўздан кечира бошлади, — Алехандродан бир эмас, бешта хат олдим, тавба, биронтасида мени бу ердалигида айтиб чақирадиган номимни тилга олмаяпти… Иккимиздан бошқа ҳеч ким билмайди буни. Жудаям ғалати, биласанми, сира тушунолмаяпман… Лоақал бир марта айтгандаям майлийди, акс ҳолда одам ҳар хил хаёлга бораркан…
— Балки мактубда шундай деб аташ нокулай бўлаётгандир… Гаплашиб ўтирганларингизда айтиш бошқа, хатда эса бошқачароқ чиқади. Ҳа, дарвоқе, нима деб чақирарди сени?
— Бу иккимизнинг ўртамиздаги сир. Буни Алехандро билан мен биламан фақат, — шундай деб ойим жилмайиб қўйди.

“Нима деб чақирарди Алехандро ойимни?” дея ўйлайвериб Пепа билан Росанинг мияси ачиб кетди. Уларнинг саволларидан безор бўлган Карлос эса, нима деб жавоб қилишни билмай, нуқул елкасини қисарди.
— Мендан нима истайсиз, тоға? Худога шукур, бировларнинг имзоларини ўхшатиш қўлимдан келади, ундан бошқасини кутманг ҳам, сўраманг ҳам… Эрта-индин ойимнинг бутунлай эсидан чиқиб кетади. Унинг гапларини жиддий қабул қилмаслик керак, холос.

Ҳаёт ўз йўлида давом этарди. Иттифоқо бир куни — шу суҳбатдан беш ойча ўтгач — Алехандродан ишим кўпайиб кетди, бир дақиқаям вақтим йўқ, деган мазмундаги шикоятомуз оҳангда (ҳолбуки, нолиш гуноҳ, чунки бундан ортиқ ишни орзу қилиш ёш мутахассисга ношукурлик) мактуб келганда, ойим тўсатдан Алехандродан меҳнат таътилингни олгин-да, йўлга туш, Буэнос-Айресга кел, деб қатъиян талаб қилишга ўтди. Ойимга айттириб хат ёзадиган Росанинг назарида бу сафар ойим ҳар битта сўзни тош-торозига солиб, ҳар бир жумланинг маъносини узоқ ўйлаб ёздираётгандек эди.
— Айтишга осон, боёқиш кеп-кетишнинг йўлини тополмаётганга ўхшайди, — деб юборди Роса бехосдан. — Иши яхши, истиқболи ундан ҳам яхши бўлса, кимнинг шундай фирма билан алоқани бузгиси келади?!

Ойим Росанинг гапларига заррача аҳамият бермай, сўзини давом эттираверди. Саломатлиги чатоқ, шунинг учун Алехандро жилла қурса икки кунгами, уч кунгами келмаса бўлмайди. Мария Лаураниям эсдан чиқармаслик лозим. Алехандронинг ўз қаллиғига вафодор эканига ҳеч ким шубҳа қилмайди, лекин чинакам севги учун шоирона сўзлару ваъдалар кифоя қилмайди, яна тағин хат орқали. Мактубнинг ниҳоясида ойим Алехандро яқин кунлар ичида ўзини қувонтирадиган хабар юборишига умид боғлаб кутишини изҳор этди. Ойимнинг одатига хилоф тарзда хатни хатжилдга солмасдан аввал лабига тегизиб қўймагани ҳамда худди хотирасига муҳрлаб қўймоқчидек саҳифаларига узоқ-узоқ тикилиб қолгани Росага ғалати туюлди ва жуда ажабланди. “Бечора Алехандро!” деди у хўрсиниб ва ойимдан яширинча тезгина чўқиниб олди.

— Менга қара, — деди Роке тоға кечкурун Карлос билан домино ўйнагани ўтиришган маҳал, — ишимиз чатоққа ўхшайди. Бир чорасини топиш шарт. Қанча тез бўлса, шунча яхши. Акс ҳолда бугун бўлмаса, эртага сезиб қолади.
— Менинг қўлимдан нима келади. Фақат айтишим мумкин, Алехандродан шундай бир хат келсинки, уни ўқиган ойим анча пайт тинчлансин… Бечора, шундай қийналиб кетдики, нимасини айтай…
— Ҳамма кўриб турибди нима бўлаётганини, оғайничалиш. Лекин менинг ишончим комилки, онангиз ўзини қўлга ола билади, энг асосийси, у ўз уйида, бола-чақасининг даврасида!

Ойим Алехандронинг мужмалгина хатини индамай ўқиб чиқди – хатда у заводнинг бош биносини топширишган заҳоти қандай бўлмасин таътилга чиқаман, деб ваъда берарди. Кечқурун Мария Лаура келганда Алехандронинг ваъдаларини индамай ўқиб чиққан ойим, талаб қилинг, куёв дегани бунақа бўлмайди, жилла қурса бир ҳафтага Буэнос-Айресга келиб кетсин, деди. Роса билан гаплашиб ўтирганда эса Мария Лаура ойим бу ҳакда пайтини топиб, хонада ёлғиз қолишганда айтганига эътиборни қаратди. Яхшиямки Роке тоға бор, мана шу халоскоримиз хаммани ташвишга солаётган, лекин ҳали-ҳануз биронтамиз тилга олишга журъат қилолмаётган нарса ҳақида очик-ошкор гапирди. Ана шундан сўнг ойим уйга келиб-кетишга мажбур килиб Алехандрога хат ёздираётган маҳал оилавий йиғинда — пешонамиздан кўрамиз, бошка иложи йўқ — ойимнинг ўғли ҳақидаги биринчи кўнгилсиз хабарга бардоши етиш-етмаслигини синаб кўришга жазм килдик. Карлос доктор Бонифаснинг олдидан ўтди, у янги бир дорини таклиф этатуриб асосийси эҳтиёткорлик эканини қайта-қайта тайинлади. Орадан ўн кунга якин вақт ўтди. Кунларнинг бирида, кечки пайт Роке тоға ётоқхонага кириб келди. У секингина ойимнинг оёқ тарафига ўтирди-да, аввал ойим билан саломлашди, сўнг дори-дармон турадиган стол ёнидан жилмай негадир дам-бадам деразадан ташқарига қараб кўяётган Роса билан бош қимирлатиб сўрашди.

— Мен нима девдим, жияним бекорга келиб-кетишни пайсалга солмаётибди, демовдимми, мана ҳаммаси маълум бўлди-қўйди, — деди Роке тоға тиззасига уриб. — У сенинг саломатлигингни ўйлаб, онам сиқилмасин деган, биларди-ку аҳволингни?!

Ойим ҳеч нарсани тушунмай анграйиб унга каради.
— Бугун қуданг Новали қўнғироқ қилди, Мария Лаура Алехандродан хат олганга ўхшайди. У ҳаммаси жойида, тинчлик деб ёзибди, лекин минг афсуски, уч-тўрт ой ҳеч қаёққа чиқолмасмиш.
— Нега?.. — деб сўради ойим.
— Оёғига бир бало бўлган, шекилли. Мария Лаурадан сўраб-суриштирайлик-чи ҳали. Новалининг гапига қараганда, оёғи синганмишми-ей…
— Нега синади?

Роке тоға жўяли жавоб топгунча Роса дори кўтариб ойимнинг ёнида ҳозиру нозир бўлди. Худди келишиб олгандек ўша заҳоти остонада доктор Бонифас кўринди. Хуллас, чоп-чоп, югур-югур бошланди. То ҳаммаси ўрнига тушмагунча жонимиз оғзимизга келди, доктор Бонифас бечора ярим кечагача кетолмай ўтирди. Икки кундан кейин сал ўзига келган ойим Алехандрога хат ёзиб юборишинг керак, деб Пепага тайинлади. Ойимнинг гапини яхши тушунмаган Пепа қалам билан қоғоз кўтариб келганди, ойим кўзларини юмиб, бош чайқади.
— Нимани хоҳласанг, шуни ёзиб юборавер. Ўзингни эҳтиёт қил, дейишни унутмасанг бўлди.

Пепа индамайгина ойимнинг каравотига ўтирди-да, узундан-узоқ хат ёзди, ҳолбуки, у ойим бир сатрини ҳам ўқимаслигини биларди. Ўша куни оқшом Пепа Росага ойим мактубни ўқиш тугул, қўлига ҳам олмаслигига заррача шубҳа қилмаганини айтди.

Ойим суюлтирилган дорини олиб келишгандагина кўзини очди, у худди бутунлай ўзга нарсалар ҳақида ўйлаётганга ўхшар, мактубни тамомила унутган эди.

Алехандро жавоб хатида оёғининг лат егани ҳақида, ойимни ташвишга қўймаслик учун вақтида айтмаган эдим, дея астойдил ўкиниб ёзарди. Икки марта гипсга солишганини ёзиш шартмиди?! Мана энди ҳаммаси жойида, бир ҳафталардан кейин юришга рухсат беришса керак. Қисқаси, кўп эмас, икки ой вақт йўқотди. Лекин иш қизиган паллада авжи тўхтаб қолди — шуниси алам қилади…

Хатни овоз чиқариб ўқиб бераётган Карлос ойимнинг хаёли жойида эмаслигини, дам-бадам соатига қараб қўяётганини пайқаб ўтирар, бу ойимнинг асабийлашаётгани ва бетоқат бўлаётганининг белгиси эди. Соат еттидан беш дақиқа ўтган, ҳолбуки, Роса роппа-роса еттида доктор Бонифас ёзиб берган дори билан қайнатмани олиб кириши лозим эди.
— Ана кўрдинг, — деди Карлос мактубни икки буклар экан. — Ҳаммаси жойида, ваҳима қиладиган ери йўқ. Эркатой ўғлинг соппа-соғ.
— Боши омон бўлсин, ишқилиб, — деди бунга жавобан ойим. — Росага чиқиб айт, тезроқ қимирласин!
Лекин ойим, Алехандро оёғини нима қилиб синдиргани ҳақида батафсил айтиб берган Мария Лауранинг гапларини диққат билан тинглаб ўтирди ва ҳатто, оёғини уқалатсин, ёзиб юборгин, деб маслаҳат берди. Отаси отдан йиқилиб оёғи синганда айнан шу усул кўпроқ ёрдам берган. Гап орасида ойим бир неча томчи лимон қайнатмаси сўради — унинг фикрича, бу бош оғриғини тез колдирар экан.

Биринчи бўлиб кўнглидагини Мария Лаура очиқ-ойдин айтди. Ўша куни кечқурун уйига кетишдан олдин у Росани меҳмонхонага чақирди-да, ич-ичини тирнаётган шубҳа-гумонларини ўртоқлашди. Роса қулокларига ишонгиси келмай, лом-мим демасдан Мария Лаурага тикилиб колди.
— Бўлмаган гап! — деди охири Роса. — Каллангга қаердан келди бунақа бемаъни нарса?
— Бўлмаган гап эмиш, бор гап! — деди бунга жавобан Мария Лаура. — Айтиб қўяй, бошқа унинг ётоқхонасига қадам босмайман. Нима десангиз деяверинг, лекин гапим шу.

Мария Лауранинг шубҳа-гумонлари асосли эканини оиламизнинг ҳар бир аъзоси ич-ичида тан оларди, бирок Клелия хола — унинг гапига ҳамма қўшилди — айтилган сўз — отилган ўқ, бу хонадонда ҳеч ким сўзини қайтариб олмайди, деди. Роса Мария Лауранинг олдига борди, бироқ укасининг қаллиғи тўлиб турган экан, шунақаям ўкраб йиғлаб бердики, ундан бир нимани илтимос қилишдан маъно қолмади. Кечқурун ойимнинг олдида ўтирганда Пепа билан Роса Мария Лаурага роса ачинган бўлишди, бечора бир-биридан оғир имтиҳонларга тайёрланаман деб қийналиб кетди. Ойим чурқ этмади, бир ҳафтадан сўнг — кейинги пайшанба куни Мария Лаурани ақалли бир марта сўраш у ёқда турсин, умуман эсламади ҳам. Ўша куни Алехандронинг Бразилияга кетганига роппа-роса ўн ой тўлди. Ёш муҳандиснинг фаолиятига юксак баҳо берган фирма шартномани яна бир йилга чўзишни таклиф қилди, фақат битта шарти — Алехандро дарҳол янги завод қурилаётган Белен шаҳарчасига кўчиб ўтиши лозим. Буни эшитиб, Роке тоғанинг боши кўкка етди: нақадар ажойиб — бунақаси камдан-кам бўлади.

— Алехандро жуда қобилиятли, тенгқурлари ичида унга етадигани йўқ, — деди ойим, — Карлос бўлса қатъиятли, бир сўзли эди.
— Тўғри, — дея маъқуллади Роке тоға ва негадир Мария Лаура уйимизда бекорга ғалва кўтарибди, дея кўнглидан ўтказди.
— Нимасини айтасан, болалардан буюрди сенга.
-Худога шукур! Ҳаммасидан хурсандман. Отаси кўрмади-да — шу армон бўлиб қолди. Қизларимни айтмайсанми, бири-биридан ақлли, Карлос-чи, бечора бизни деб ўлиб-тирилади.
— Алехандронинг истиқболини айтмайсанми?!
— Ҳа-я… — деди ойим.
— Таклиф этишган янги шартнома қалай?! Кўнглингга сиғса, табриклаб икки энлик хат ёзиб юбор. Онамни хафа қилиб кўймадиммикан, деб ичини ит тирнаётгандир ўзиям.
— Ҳа-я… — деди ойим яна хаёлчан шифтга термилиб ётаркан. — Пепага айт, ёзиб юбора қолсин. Нима деб ёзишни ўзи билади.

Пепа нима деб ёзишни мутлақо билолмади, лекин нима бўлган тақдирда ҳам жавоб хат ёзишларда чалкашликка йўл қўймаслик учун хат матни қўлида бўлиши шарт. Онаси бундай имкониятни қўлдан чиқармаслиги лозимлигини тушунганидан, табиийки, Алехандронинг боши кўкка етди. Оёғи анча яхши, унга ишни ишониб топширишди дегунча, беш-ўн кун уйга келиб-кетиш учун рухсат сўрайди. Ойим бошини оҳиста чайқаб қўйди-да, кутилмаганда оқшомги газеталарни сўради — Карлос сўнгги янгиликларни ўқиб беришини хоҳлаб қолди.

Турмуш ортиқча қийинчиликсиз яна ўзанига тушди; кутилмаган кўнгилсизлигу ташвишлар гўё барҳам топди, Худога шукур, ойимнинг саломатлиги ҳозирча хавотирга солмасди. Ҳамма навбат билан ойимдан хабар олиб турди. Роке тоға билан Клелия хола тиқ этса, ойимнинг олдига — ётоқхонага кириб боришарди. Оқшомлари Карлос, эрталаб эса Пепа газета ўкиб берарди. Роса билан Клелия хола доктор ёзиб берган дориларни вақтида ичиришар, Роке тоға бир кунда уч-тўрт маҳал ётоқхонада ойим билан ўтириб чойхўрлик қиларди. Ойим ҳеч қачон ёлғиз қолмас, Мария Лаурани умуман эсламас, ҳар уч ҳафтада Алехандродан келган хатни ўқиб беришса, жимгина эшитар, Пепадан чўзиб ўтирмай дарҳол жавоб ёзиб юборишни илтимос қилар, кейин, туйқус суҳбатни бутунлай ўзга мавзуга буриб юборарди — ҳар доим илтифотли, ҳамиша оқила, лекин барибир алланечук ўзини бегонадек тутарди.

Айнан шу кезлари Роке тоға Аргентина билан Бразилия ҳукумати ўртасида юзага келаётган ихтилофлар ҳақидаги хабарларни ўқиб бера бошлади. Дастлаб бу гапларни у газетанинг ҳошиясига ёзиб кўярди, бора-бора ўқиш жараёнида тўқийдиган бўлди, яхшиямки, ойимни услубдаги равонлик ва аниқлик кизиқтирмасди. Роке тоға, бу воқеалар Бразилияда истиқомат қилаётган Алехандро билан бошқа аргентиналикларга таъсир қиладими- йўқми — шу хусусда турли хил тахмин ва башоратлар ўйлаб топарди, ойим лоқайд ва бепарво тинглаётганини кўриб газетадаги янгиликларни муҳокама қилишга барҳам берди, сиёсий вазият эса кун сайин кучайиб, ташвишли тус оларди. Алехандро ҳам ўзининг мактубларида мамлакатлараро дипломатик алоқаларнинг бузилиб кетиш хавфи мавжудлигидан ташвишланар, бироқ табиатан некбин эмасми — бу чўзилиб кетган можарога охир-оқибат иккала мамлакатнинг ташқи ишлар вазирлари барҳам беражагига ишонар эди.

Ойим кўпинча сукут сақларди, чамаси, Алехандронинг яқин орада келмаслигига кўзи етиб қолган эди. Бироқ бир куни у, газеталарда ёзилганидек, Бразилия билан муносабатлар чинданам шунақа ёмонми, деб доктор Бонифасдан сўраб қолса бўладими?!
— Бразилия биланми? Нима десам экан… Аҳвол ҳавас қиладиган даражада эмас, — деб жавоб берди доктор. — Лекин нима бўлган такдирда ҳам юрт бошқараётганларнинг эс-ҳуши жойида…

Бундай мужмал жавобни кутмаган ойим унга шундай тикилдики… Чинданам докторнинг овозидан унинг заррача ташвиш чекмаётгани сезилиб турарди. Ойим енгилгина хўрсиниб қўйди-да, бутунлай бошқа нарсалар ҳақида гап очди. Шу оқшом ойим одатдагидан кўра жонланиброқ ўтирганидан доктор Бонифас анча енгил тортди. Эртаси куни эса Клелия хола ётиб қолди.

Умуман олганда, унинг ҳушдан кетиши ҳеч кимни қўрқитиб юбормади, ҳар қандай одам шу ҳолга тушиши мумкин, аммо доктор Бонифас Клелия холани иложи борича тезроқ касалхонага ётқизиш керак, деб Роке тоғага маслаҳат берди. Бразилияда бўлаётган ҳодисалар ҳақидаги хабарни тинглаб ўтирган ойимга (Карлос оқшомги газетани ўқиб бераётган эди) Клелия хола бошини шамоллатиб қўйибди, кўрпа-тўшак қилиб ётганмиш, дейишди. Ҳаммасини ўйлаб бир қарорга келиш учун бемалол вақт бор, тонг отгунча ҳали эрта, фақат доктор Бонифас билан гаплашиб олган Роке тоға биринчи марта ўзини йўқотиб кўйди, унинг ёрдамисиз чора-тадбир ўйлаб топишга тўғри келди. Яхшиямки, холамизнинг дугонаси Монолита Вальенинг дала ҳовлиси ҳақидаги фикр лоп этиб Росанинг миясига урди. Эрталаб Карлос ойим билан шундай чиройли суҳбат қурдики, пировард-натижада ойимнинг ўзи Клелия холангизни дала ҳовлига олиб боринглар, тоза ҳавода тезроқ соғайса ажаб эмас, деб қолди. Карлоснинг хизматдоши сидқидилдан машинасида элтиб қўйишни таклиф қилди — бунақа аҳволда поездда юриш — бориб турган нодонлик. Клелия холанинг ўзи ойим билан хайрлашишни хоҳлаб қолди-ю, Карлос билан Роке тоға икки кишилашиб қўлтиғидан олишди-да, минг азоб билан ойимнинг ётоқхонасига олиб боришди, ойим бўлса нуқул шамоллаб қолмасин яна, деб қайта-қайта таъкидларди (бу бемаъни машиналарда доимо елвизак бўлади). Асосийси, уйқудан олдин олхўри шарбати беришсин, у кони фойда.

— Клелиянинг қон босими жуда баландга ўхшайди, — деди ойим Пепага. — Аҳволи оғир, менимча.
— Йўғ-е… Арзимаган нарса. Далада Клелия хола дарров ўзига келиб олади. Шўрлик холамиз анча уринди-да, кейинги бир-икки ой ичида. Янглишмасам, Монолита холамни доим дала ҳовлисига таклиф киларди.
— Ғалати-ку! Тавба, Клелия бу ҳақда бир мартаям айтмаганди менга.
— Балки сизни ташвишга қўймаслик учун шундай қилгандир.
— У ерда қанча туради?

Пепа елка қисди, лекин доктор Бонифасдан сўраб билишга ваъда берди, чунки Клелия холага дала ҳовлида дам олинг, деган ҳам доктор-да! Уч кундан сўнг ойим яна шу ҳақда гап очди (кечаси Клелия холанинг касали хуруж қилиб оғирлашиб қолган, тоғамиз билан галма-гал тепасида навбатчилик қилиб чиқишганди).
— Мен сендан сўраяпман, қачон келади Клелия?
— Нима кераги бор, ойи?! Шунча пайтдан бери холам энди тоза ҳавода дам оламан деган бўлса.
— Хўп, хўп, лекин сизлар нима дедингиз менга, ҳеч нарса қилгани йўқ, ўтиб кетади демадингизми?!
— Дейишга дедик. Аслида ҳам шунақа. Клелия холам бир дам олай деган, янаям тўғрироғи, Монолита билан уч-тўрт кун дала ҳовлида турмоқчи экан… Улар болаликдан бирга ўсишган — қадрдон-ку!
— Унга қўнғироқ қилиб қачон келасиз, ойим сўраяптилар, дегин!

Роса дала ҳовлига қўнғироқ қилган, унга Клелия хола анча яхши, лекин қуввати йўқ, уч-тўрт кун шу ерда бўлади ҳали дейишган. Энг муҳими ҳаво ниҳоятда яхши!
— Шу ишлар менга сира ёқмаяпти, — деди ойим. — Клелия кела қолса бўларди.
— Ойи, ҳамма нарсага ташвишланаверасизми? Ундан кўра сал ўзингизга келиб олинг, сизни ҳам Монолита холанинг чорбоғига олиб борамиз — дам олиб келасиз.
— Мен-а? — ойим ҳайрон бўлиб Росага қаради, унинг кўзларида ҳам ўкинч, ҳам қаҳру ғазаб акс этарди.
Карлос хохолаб юборди-да, кўзларини олиб қочиб (Клелия холанинг аҳволи жудаям оғир эди — ҳозиргина Пепа қўнғирок қилганди), ойимнинг юзидан ўпиб қўйди.
— Вой эси йўғ-ей, — деди Карлос шўхлик қилган болага пўписа қилиб кўйгандек.

Шу куни ойим кечаси билан ухлолмай чиқди, тонг отар-отмас Клелия холамни сўради, ҳолбуки, бу пайтда дала ҳовлидан ҳеч ким қўнғироқ кила олмасди (Клелия холанинг ҳозиргина жони узилган, барча маросимларни майитхонада ўтказишга қарор килишганди). Эрталаб соат саккизда ҳамма гапни ойим эшитиб турсин учун катта хонадан дала ҳовлига қўнғирок қилишди. Хайрият, Клелия хола кечаси тиниқиб ухлабди, ҳозир ҳеч нарсадан шикоят қилмаётган экан, фақат Монолитанинг оилавий шифокори яна бир кун-ярим кун ёта турсин, шошилманглар, деб маслаҳат берибди.

Ишхоналари вақтинчалик ёпилганидан беҳад мамнун бўлган Карлос эрталабданоқ ойимнинг ётоғига кириб келди, у шошилмай чой ичаркан, турли нарсалар ҳақида эзмаланиб ўтирди.
— Менга қара, Карлос, — деди ойим. — Менимча, Алехандрога телеграмма юбориш керак. Вақт топиб холасини кўриб кетсин. Чунки холаси уни ўз боласидек яхши кўриб, кўтариб катта қилган, уят бўлади келмаса.
— Вой ойижон-ей, Клелия холамга нима қипти — ҳеч нарса! Энди ўзингиз ўйлаб кўринг, сизни кўргани келолмаган Алехандро энди келармиди…
— Нима қилса, ўзи билади, — деди ойим, — сен ёзиб юборавер, Клелия холам оғир касал, кўриб кетмасанг бўлмайди, де.
— Ким айтди сизга Клелия холамни оғир деб?!
— Оғир бўлмаса янаям яхши. Ёзиб юбориш шунчалик қийин ишми?

Ўша куни кечқуруноқ хат ёзилиб, ойимга ўқиб эшиттирилди. Алехандродан жавоб келиши кутилган пайтда (Клелия хола ўзини анча яхши сезар, лекин шифокор қирқига чидаган қирқ бирига ҳам чиданглар, яна озгина тоза ҳавода юрса, бутунлай соғайиб кетади деб жавоб бермаётганди) Бразилия билан муносабатлар шунчалик кескинлашиб кетдики, Карлос хат йўқолиб ўтирмасин-да, ишқилиб, дея хавотир қила бошлади. Худо кўрсатмасину бунақа пайтда почта одатдагидек ишлайди, деб ҳеч ким кафолат беролмайди.
— Унинг учун айни муддао бўлибди-да, — деди ойим, сўнг мийиғида кулиб қўйди. — Ўла қолса келмайди, мени айтди дерсиз.

Алехандродан жавоб келди, бироқ унинг хатини юрак ютиб ойимга ўқиб беришга ҳеч ким ботинолмади. Роке тоға, Карлос ҳамда опа-сингиллар катта хонада анчагача, “уф” тортиб, гоҳ-гоҳ одатда Клелия хола дам оладиган оромкурсига кўз ташлаб, сўнг бир-бирларига жавдираб саволомуз назар солиб чиқишди.
— Тавба, шунчалик ҳам бўладими? — деди Карлос.- Нима биринчи марта алдаяпмизми? Ўйин давом этаяпти, холос.
— Шунақа осон бўлса кириб ўзинг ўқиб берақол! — деди Пепа ўпкаси тўлиб.
— Нима десангиз денг, лекин қаердадир қовун туширдик, менимча. Мен ойимнинг хонасига қўрқа-писа оёғимнинг учида кирадиган бўлиб қолдим… Худди ҳозир қўлга тушиб қоладигандек.
— Ҳаммасига Мария Лаура айбдор, — деди Роса. — Хаёлимизга ҳам келмаётганди унинг айтганлари, мана оқибати — довдир-совдир килиб юрибмиз, нима дейишни билмаймиз. Буям етмагандек Клелия холамни айтмайсизми?!
— Биласанми нима, гапингни эшитиб миямга бир фикр келди, Мария Лауранинг ўзи билан гаплашиш керак, — деди Роке тоға. — Энг яхши йўл шу, гўё имтиҳондан келаётибди-ю, кўриб кетай деб кирган бўлади, ойимга Алехандро ҳализамон келолмас экан деса, олам гулистон.
— Алехандро ҳар хатида Мария Лаурани сўрайверганига қарамай ойим уни заррача эсламай кўйган бўлса… юрагинг тарс ёрилиб кетмайдими?!
— Юрагим нега ёрилар экан?! Ҳозир биз келишиб олишимиз керак, холос. Ё “ҳа”, ё “йўқ”, икковидан бири.

Роса Мария Лаурани кўндиришга жудаям қийналди, у деди, бу деди, хуллас, охири розилигини олди, Мария Лаура яқин дугонасига йўк дейишга тили бормади. Сирасини айтганда, Мария Лаура бу хонадон аҳлининг ҳаммасини бир хилда яхши кўрарди-ю, фақат ойимдан ҳайиқар, унинг олдида ўзини йўқотиб қўярди. Қисқаси, бир неча кундан сўнг Мария Лаура мактуб билан келди — уни Карлос ёзиб берганди. Қўлида гулдаста, сумкасида ойимнинг жону дили бўлган ширинлик — мандаринли мармелад… Ҳа… Худога шукур, қийин имтиҳонлар ортда қолди, энди Мария Лаура бир-икки ҳафта Сан-Висентеда бемалол дам олса бўлади.
-Сенга тоза ҳаво ёқади,- деди ойим,- Клелия бўлса,унга… Пепа! Бугун дала ҳовлига қўнғироқ қилдингми?! Вой, эсим курсин! Сўровдим-а, ҳозир?! Буни қаранг, Клелия уч ҳафтадан бери келолмайди-я?! Мана сизга оқибати…

Мария Лаура билан Роса бу воқеани ипидан-игнасигача муҳокама қилишди. Чой келтиришганда, Мария Лаура хатнинг айрим жойларини ўқиб берди, Бразилияда чет эллик мутахассисларни эҳтиёт чораси сифатида хонабанд қилиб қўйишган экан. Ҳозир Алехандро қимматбаҳо меҳмонхонада Бразилия ҳукуматининг ҳисобидан мазза килиб яшаётган экан. Бу то давлатлараро муросага келмагунча давом этаркан. Ойим лом-мим демай эшитди, липа баргининг дамламасидан бир пиёла ичди-да, пинакка кетди. Дугоналар катта хонага ўтишди ва ўша ерда бемалол суҳбатлашиб ўтиришди. Кетар олдидан Мария Лауранинг кўнглида телефон ҳақидаги машъум фикр туғилди. Ўша заҳоти Росани чакириб ҳаммасини баён қилиб берди, Роса эса, очиғи, Карлос нима деркан дегандек кутди. Бироздан сўнг шубҳа-гумонларини Роке тоғага айтди, Роке тоға “ҳм” деб кўйди, холос. Бунақа вазиятда ё индамасдан ўтириш ё газетани қўлга олиш керак… Карлос ойим хусусида турли тахмин қилиб бошини қотириб ўтирмади-ю, лекин ҳеч ким маъқулламаётган фикрга қарши чиқмади.
— Омон бўлсак, кўрамиз, — деди у Роса билан Пепага. — Кутилмаганда ойимнинг ўзи сўраб қолиши мумкин, ана унда кўрасан…

Бироқ ойим бир марта ҳам телефонни сўрамади, Клелия холага қўнғироқ қилиш хаёлига ҳам келмади. Ҳар куни эрталаб, дала ҳовлида нима гап деб сўраб кўяр, сўнг товуш чиқармай жимгина ўтираверарди; унинг хонасида вақтнинг ўтиши томчи дорилар, дамлама ҳамда настойкалар билан ўлчанарди. Ойим Роке тоға келса суюнарди, мабодо, газетани кечиктириб келтиришса ёки Роке тоға шахматдан бош кўтармай алламаҳалгача sолиб кетса, хуноби ошаётганини сездирмасди. Роса билан Пепа ойимнинг газеталарга ҳам, дала ҳовлига қўнғироқ қилишга ҳам, ҳатто Алехандродан келадиган хатларга ҳам қизиқмай қўйганига суюнишарди. Шунга қарамай, бу ўзгаришларга тўла-тўкис ишониш ҳам қийин эди, чунки гоҳо-гоҳо бошини азод кўтариб, уларга тешиб юборгудек тикилиб қарар экан, ойимнинг кўзларида алланечук қатъият ва саркашлик пайдо бўларди. Секин-аста бу ғалати, тушуниксиз ҳаёт ҳаммани ўз домига тортди. Роса учун ҳар куни телефонни олиб, бўшлиқ билан гаплашиш оддий эрмакдек бўлиб қолди. Роке тоға эса газетанинг реклама билан футбол янгиликлари эгаллаган саҳифасини очиб, Бразилия ҳакида тутилмасдан мақола ўқирди. Карлос ётоқхона остонасидан ҳатлади дегунча, дала ҳовлига кандай бориб келгани, Монолита билан Клелия хола бериб юборган халта-халта мева-чева ҳақидаги ҳикоясини бошларди.

Сўнгги ойларда ойимнинг ҳаёти оиламизда ҳукм сурган тартиб-интизомга таъсирини ўтказа олмади. Доктор Бонифас ойингиз осонгина жон беради, у оддийгина ҳушдан кетади-да, шамдек сўнади, дея башорат қилди. Лекин ҳаётининг сўнгги дақиқаларида ҳам ойимнинг ақл-идроки хиралашмади, унинг тепасида барча болалари йиғилиб, ғам-ғуссадан адо бўлишганини яширолмай туришганда ҳам ойимнинг идроки, қувваи ҳофизаси заррача сусаймаган эди.
— Ҳаммангиздан мингдан-минг розиман, — деди ойим. — Балли, шафқат, меҳр-муҳаббатингизни аямадингиз. Мени қийналмасин, деб ҳаммасига чидаб келдингиз. Раҳмат, сизларга.

Ойимнинг ёнгинасида ўтирган Роке тоға унинг қўлларини уқалай туриб секингина юпатди ва қўй бунақа гапларни, деди. Пепа билан Роса ўзларини жавондан бир нимани ахтараётгандек тутишарди. Улар Мария Лауранинг тахмини тўғри эканига энди ишонишди, ҳарқалай, бошиданоқ сал-пал сезганларига иқрор бўлишди.
— Менга шунчалар ғамхўрлик қилдингизки… — деб гап бошлади ойим.

Роса Пепанинг қўлини қисиб қўйди, чунки мана шу икки оғиз гап ҳаммасини аввалгидай давом эттириш, узоқ давом этган ўта нозик ва зарур ўйинни қайта тиклаш учун имкон берарди. Карлос худди ойим ҳаммалари учун жудаям муҳим бир гапни айтажагини ҳис килгандай ундан кўз узмай турарди.
— Бу ёғига энди хотиржам юрасизлар… Биз бошқа қийнамаймиз сизларни…

Роке тоға эътироз билдирмоқчи бўлиб оғиз жуфтлаган эди, Карлос унинг билагидан ушлаб, қаттиқ сиқди. Ойимнинг ризқ-насибаси узилган, уни безовта қилишнинг фойдаси йўқ эди.

Дафн маросимининг учинчи куни Алехандродан мактуб келди. Бу унинг охирги хати эди. Унда Алехандро ойим билан Клелия холамизнинг саломатлиги ҳақида батафсил ёзиб юборишимизни илтимос қиларди. Роса одати бўйича мактубни очишга очди-ю, охиригача ўқиёлмади. Қайноқ кўз ёшлари ёнокларини куйдириб оқарди, бироздан сўнг барибир мактубни сатрма-сатр ўқиётган чоғда дафъатан Алехандрога ойимнинг ўлими ҳақида қандай ёзамиз, деган саркаш бир фикр миясидан кетмаётганини сезиб қолди.

Рус тилидан Олим Отахон таржимаси

Манба: «Жаҳон адабиёти» журнали,2015.05

«Хуршид Даврон кутубхонаси»нинг Хулио Кортасар ҳаёти ва ижоди ёритилган саҳифалар

26 AVGUST — TANIQLI ADIB XULIO KORTASAR TAVALLUD TOPGAN KUN

«Bemorlarning salomatligi” hikoyasi haqida uzoq mulohaza yuritish, zarurat tug’ilsa, munozara qilish mumkin. Lekin men bir narsaga e’tiboringizni qaratishni istardim, yozuvchi oddiy voqeadan shunday qiziqarli, haqqoniy, hayotiy hikoya yaratganki, beixtiyor Evelin Pikonning kiftini keltirib aytgan “hikoya hikoyaga aylanishi uchun Kortasardan foydalanadi” degan iborasi esga tushadi.

MAFTUNKOR VA G’AROYIB OLAM IJODKORI
“Sarhadlar” turkumidan
Olim OTAXON

Roman ochkolar bnlan yutsa, hikoya nokautlar bilan g’olib keladi.
Roberto Arl`t

Ispan adibi, nozikta’b badihago’y, ispantilli xalqlar adabiyotining bilimdoni hisoblangan Migel` Erraesning Xulio Kortasar ijodiga bag’ishlangan “Hodisalarning boshqa xususiyati” kitobida: “Kortasar ijodi mening olam haqidagi tasavvurlarimni o’zgartirib yubordi. Uning kitoblarini o’qib, saviyam oshdi, bilim doiram kengaydi, ehtimoldan yiroq bo’lmagan o’zga voqelikni inkishof etdi”, deya yozadi. Holbuki, bugun ham buyuk Kortasar asarlarini o’qigan kitobxon shunday holga tushadi, kutilmagan taassurotlardan aqli shoshadi, hayot haqida, ko’z o’ngida yuz bergan voqealar, odamlar o’rtasidagi ixtilofli munosabatlar, urf-odatlarning mohiyati, ularning negizlari haqida beixtiyor o’zgacha fikr yurita boshlaydi, zehni kengaygandek, ko’p narsalarni atrofidagilardan farqli ravishda teranroq va atroflicha anglayotgandek bo’ladi. “O’yinning tugashi”, “Sakkizburchak”, ‘Hozircha Liliana yig’layapti” to’plamlaridagi hikoyalar fikrimizning yorqin dalili bo’la oladi. “Sakkizburchak” to’plamini ispantilli mamlakatlardagi adabiy tanqidchilik “bu kitob hozirgi zamon adabiyoti sarhadlarida portlagan bomba”deb baholashgan edi. Mazkur to’plamdan o’rin olgan “Cho’ntakdan topilgan yon daftardagi yozuvlar», “Shu yerda, lekin qaerda va qanday qilib”, “Izlarini izlab”, “Hozircha Liliana yig’lamoqda”, “Qora mushukning bo’yni” yoki “Har qanday olov — olov” kitobidagi hikoyalar, xususan “Janubiy yo’l”, “Sen`orita Kora”, “Tush paytidagi orol”, “Jon Xauell uchun qo’llanma”, “O’zga osmon” kabi hikoyalarini o’qigan, men adabiy tafakkuri boy, saviyasi yuksak kitobxonni nazarda tutib o’qiyolgan odam, deyishni istardim, nafaqat Amerika, balki jahon adabiyotining rivojiga yoxud misli ko’rilmagan darajada yuksalishiga sabab bo’lgan fusunkor realizm metodining ajoyib namunasi sifatidagina emas, qaysi jihatlari biznikiga o’xshash, qay jihatlari bizning hayotdan keskin farq qiluvchi, ta’bir joiz bo’lsa, sirli voqelikka chiqish — ko’chib o’tish imkoniyatlari va o’sha yo’llar tafsilotlarini g’aroyib mushohadalar orqali aks ettira olgani bilan hayratga soladi. Mutolaaga berilgan odam, yuqorida aytganimizdek, Migel` Erraes holatini boshdan kechirmay iloji yo’q. Bu hikoyalar uning dunyoqarashini o’zgartirib yuboradi…

Kortasar hikoyalarining syujetini aytib berish o’ta qiyin, hatto mumkin emas. Mana, masalan, o’tgan yili “Jahon adabiyoti”jurnalining 5-sonida e’lon qilingan “Biri kam dunyo”hikoyasini olaylik. O’rtamiyona, lekin mashhur radioaktyor tilidan hikoya qilingan bu asarda, ma’lum bo’lishicha, radiopostanovkalarni yaxshi ko’rib tinglaydigan Lusiana degan bir juvon uning ovoziga ishqivoz, garchi nuqul salbiy qahramonlar rolini ijro etgan bo’lsa ham, o’sha aktyorning shaxsiy hayotiga qiziqadi, inson sifatida uning qiyofasini, ichki olamini o’zicha tasavvur qilishi haqida maktub yozadi. Lusiana xayolan uni ulug’paydi, qo’ni-qo’shnilari, hatto xolasi Poli ham aktyordan nafratlanishidan qattiq norozi ekanini izhor etadi. “Siz qaroqchi rolini ijro etasizu, mahorat bilan o’ynaganingiz evaziga haqqoniy obraz yarata olasiz, lekin aslida Siz unaqa bag’ritosh emassiz, men sizni juda yaxshi bilaman va hokazo-hokazolar, deb unga fikrlarini bildiradi. Va shunda uni baland bo’yli, jingalak sochli, qo’y ko’z yigit deya tasavvur qiladi. Har qanday o’rtamiyonachilik olib keladigan chuchmal, jo’n tasavvurlarga o’sha aktyor ham berilib, qizni o’zicha malla sochli, munis bir ayol, deb tasavvur qiladi, uning devorlariga chirmovuqgul chirmashib ketgan oynavand ayvonda o’ziga xat yozib o’tirganini ko’z oldiga keltiradi. Qisqasi, oxir-oqibat ular uchrashadilar, maktub orqali muloqot qilgan chog’larida bir- birlariga ko’ngillarida uyg’ongan mehr-muhabbatning jo’shqin ta’siri ostida turmush quradilar. Aktyor uy-joyi o’sha chuchmal tasavvurlarida jonlangan manzaraga o’xshashini, Lusiana ham xuddi xayolida gavdalangan holda — novdalardan to’qib yasalgan kajava oromkursida, xuddi o’shandoq tunchiroq shu’lasida o’tirishini istaydi va buning uchun javon, oromkursi hamda stol olib keladi. Lekin sira ko’ngli to’lmaydi. Lusiananing ham tirik inson ekani, uning ham o’z orzu-niyatlari bo’lishi muminligi haqida qayg’urib ko’rish tugul bunga zarracha qiziqmaydi. Vaholanki, Lusiananing ham tasavvuridagi oliyjanob, sochlari jingalak, bo’ylari baland, jussador yigitga mutlaqo teskari bo’lgan aktyordan ko’ngli soviy boshlaydi. Xayol bilan hayot butunlay boshqa-boshqa narsalar ekanligi asta-sekin ikkoviga ham ma’lum bo’lib boradi.

Kortasar hikoyalariga xos kutilmagan yakun — “Biri kam dunyo” hikoyasiga ham alohida tarovat, fazilat bag’ishlagan xotima asar qahramonlarining shirin, lekin yolg’on umidlariga, puch orzulariga barham beradi. Ittifoqo aktyor uning baland bo’yli, jussador, quyuq sochlari jingala-jingala yigit bilan ketayotganini ko’rib qoladi-yu, hammasini fahmlaydi. Ta’bir joiz bo’lsa, hikoyaning syujeti mana shu! Lekin asosiy bir nimani unutib qo’ygandek bo’lasan. Nega bir-biriga munosib, erki o’zida, boshlari ochiq yigit bilan yoshgina ayol besabab, qayoqdagi xayollari tufayli ajrashib ketadilar? Axir hayot xayoldan ko’ra qudratliroq emasmi? Ular o’n besh yoshli yigit bilan qizaloq emas-ku!

Bunaqa savollar son-sanoqsiz topiladi. Jumboq, boshqotirmadan iboratga o’xshaydi hikoya, chalkash-chulkash, boshi-keti topilmaydigan ko’chaga kirib qolgandek bo’lasan. Lekin yozuvchi ana shunday ko’chaga seni sekin-asta, uddaburonlik bilan, nozik va asosli-mantiqli mushohadalar orqali olib kiradiki, sezmay qolasan. Kortasarning o’z e’tiroficha aytadigan bo’lsak, u adabiyot olamida o’yinni yaxshi ko’radi. Ko’pdan-ko’p hikoyalarida — ta’kidlash joiz! — kutilmagan voqea-hodisalardan foydalanib, xuddi bekinmachoq o’ynagandek, xuddi qushimboshi kabi o’yinlarini o’ynayotgandek tutadi o’zini. Urugvaylik jurnalist Enriko Gensales Barmexa bilan suhbatda Kortasar: “…adabiyot men uchun eng jiddiy o’yinlar orqali faoliyat ko’rsatiladigan sohaga o’xshaydi… U (adabiyot) chindanam shunday, faqat o’ta jiddiy o’yinlar…” Uning o’zi so’zlar bilan o’yin qiladi, syujetlarni o’ynab quradi, janrlar, vaziyatlar, makon va zamonni o’yin qoidasiga bo’ysundiradi.

Chunki uning tushunchasiga ko’ra san’at olami bepoyon va cheksizdir.

Jurnalda e’lon qilinayotgan «Bemorlarning salomatligi” hikoyasi haqida uzoq mulohaza yuritish, zarurat tug’ilsa, munozara qilish mumkin. Lekin men bir narsaga e’tiboringizni
qaratishni istardim, yozuvchi oddiy voqeadan shunday qiziqarli, haqqoniy, hayotiy hikoya yaratganki, beixtiyor Evelin Pikonning kiftini keltirib aytgan “hikoya hikoyaga aylanishi uchun Kortasardan foydalanadi” degan iborasi esga
tushadi.

Hikoya juda oddiy voqea asosiga qurilgan. Alexandro degan yigit ishlash uchun chet elga ketgan; u onasiing erka o’g’li; katta xonadon sohibasi ko’rpa- to’shak qilib yotadi — dardi og’ir, ana shunday vaziyatda uyiga qaytib kelayotgan Alexandro yo’lda avtomobil` halokatiga uchraydi va jon beradi, tabiiyki, og’ir yotgan onaga bu falokat haqida oila a’zolari ham, qarindosh-urug’lar ham lom-mim deyisholmaydi. Mana shu hayotiy voqeani Kortasar shunday hikoyaga aylantiradiki, Evelin Pikon ta’biri bilan aytsak, o’sha voqea Kortasardan foydalanib, tugal bir hikoya qiyofasiga kirgan.

Kasalmand ona ham o’ziga yetguncha kuyinchak, mehribon, u o’z sog’lig’idan ko’ra ko’proq oila a’zolari, singlisi, ukasi, bolalari haqida qayg’uradi. Har kuni xabar olib turuvchi doktor Bonifas ko’rsatmalariga binoan barcha oila a’zolarining birdan-bir tashvishi: Alexandroning o’limini onaga bildirmaslik. Xonadonda yolg’on-yashiqlar, bahonalardan iborat “tizim” ishga tushadi. Rostgo’y, diyonatli odamlar: yoshu qari faqat yolg’on to’qish xayoli bilan yashaydi. Hattoki keksa Kleliya xola “o’yin”da faol qatnashadi, insul`t bo’lib, tildan qolib yotib qolganida ham tomoshada ishtirok etaveradi; jiyanlari, ukasi va hattoki o’lib ketgan Alexandroning qallig’i, unashib qo’yilgan kelin Mariya Laura ham onani chalg’itishda bir-biridan o’tkazib jonbozlik qiladi. Alexandrodan har oyda ikki marta kelib turgan maktublarni ovoz chiqarib o’qish marosimlari, unga onaning yozgan xatini jo’natish tadoriklari, eh-he, “uch kunga kelib ketsin, hech bo’lmasa”degan onaning o’tinchiga nima javob qilishni bilmay, esankirab qolishganda “o’ta vazmin, aqli raso, to’g’riso’zligi bilan odamlarga ibrat bo’lib qolgan” Roke tog’a: “Urugvay bilan Braziliya hukumati teskari bo’lib qolib, chegaralar yopilgan emish”, degan vaj-korson topib beradi. Ana endi bu davlatlararo nizoga “bag’ishlangan maqolalar”, bu nizoni bartaraf qilish uchun BMT tomonidan tuzilgan komissiyalarning faoliyati haqidagi “sharhlar”ni izohlashlar boshlanadi, bamisli butun boshli institut shu masala bilan shug’ullanayotgandek tuyuladi.

Lekin eng yomoni, mana shunday ko’lamdagi luzumsiz yolg’on-yashiqlar avj olgan dilxun “spektakl”da bemor ona ham ishtirok etadi. U hammasini sezsa-da, bolalari — Rosa, Karlos va ukasi Roke tog’a bilan singlisi Kleliya xolani ayaganidan bilib bilmaganga oladi o’zini va shu orqali yolg’onchilarni bevosita qo’plab-quvvatlab turadi. Pirovardida, kim kimni aldayapti yoki kim kimni ehtiyot qilyapti, anglab bo’lmaydigan vaziyat yuzaga keladi, hosil bo’lgan bu jumboqning kamida o’nta javobi bor, lekin qaysi javobni tanlashni bilmaysan kishi. Kasal ona o’g’lining bevaqt, yosh o’lib ketganini biladi va ich-ichidan qiynaladi, shu bilan bir qatorda o’g’lining fojiali o’limini yashiraman, deb qiynalib ketgan qon-qarindoshlariga ozgina yengil bo’lar deya, o’zini bilmaganga soladi va bu bilan bir dardi o’n bo’ladi.

Boshqacha talqin qilish ham mumkin, Xulio Kortasar asarlari turli-tuman sharhlar, izohlarga yo’l beradi, zotan, argentinalik buyuk adib yaratgan badiiy olam, badiiy haqiqat haqiqiy olam va hayotiy haqiqatga zarracha zid kelmaydi.

Ijod falsafasi, ijod mohiyati ana shunday yondoshuvni taqozo etadi.

Xulio KORTASAR
BEMORLARNING SALOMATLIGI

Kechagina tuppa-tuzuk yurgan Kleliya xola birdan ko’rpa-to’shak qilib olgandi, hammamiz dovdirab qoldik. Qo’ying-chi, Roke tog’adek bosiq, xar qanday og’ir damlardayam bironta chora-tadbir topa olguvchi odam ham o’zini yo’qotib qo’ydi. Darhol Karlosning ishxonasiga ko’ng’iroq qilib, unga xabar berdik. Pepa bilan Rosa musiqa mashg’ulotini boshqa kunga ko’chirib, o’quvchi bolalarni uy-uylariga qaytarib yuborishdi. Kleliya xolani aytmaysizmi, o’zining ahvoli bunaqa-yu, onamiz haqida tashvish chekkanichi: mening dardim yengil, ko’rmagandek bo’lib ketaman, onangizni ehtiyot qiling, bu xafaqon deganlari juda yomon. Buning ustiga qonida shakari ko’payib ketibdi. “Alexandroni zinhor-bazinhor eslatmanglar”, deb doktor Bonifas ham bekorga tayinlamagandir?! Xudo ko’rsatmasin, Kleliya xola uzoqroq yotib qolgudek bo’lsa, oyim shubhalanmasligi uchun tayinliroq bahona topib qo’yish kerak. Tavba, Alexandroniki kamlik qilayotuvdimi?! Bir og’iz noo’rin gap yoki arzimagan yanglishmovchilik bo’lsa tamom, oyim o’sha zahoti sezadi. Uyimiz katta, xo’p, lekin bundan nima foyda?! Baxtga qarshi oyim o’ta sezgir, yer tagida ilon qimirlasa biladi, kim nima qilayapti, kim keldi, kim yo’q-barchasini bilib o’tiradi. Pepa telefon orqali doktor Bonifas bilan ikki og’izgina gaplashib oldi, doktor ertaroq kelishga va’da beribdi, eshik ochiq turaversin, qo’ng’iroq qilmasdan kirib boraman, debdi. Rosa bilan Roke tog’a ikki marta hushidan ketib, hozir boshi qattiq og’riyotganidan zorlanayotgan Kleliya xolaning tepasida girdikapalak bo’lishayotgan bir paytda Karlos oyimning yonida edi. U Braziliya haqidagi har xil mish-mishlaru eng so’nggi yangiliklar bilan oyimni chalg’itib o’tirardi. Oyimning kayfiyati chog’ edi, hatto odatda tushdan keyin bezovta qiladigan bel og’rig’i esiga ham kelmayotgan edi; lekin, hayronman, oldiga kirgan odamdan nima bo’ldi, nega hammangiz tashvishmand ko’rinasiz, deb so’ragani-so’ragan. Xuddi kelishib olgandek hamma havoning dimligi va tarkibiga allakanday kimyoviy moddalar qo’shilayotgani uchun non mahsulotlarida maza-matra qolmaganligi haqida zorlanib gapirardi. Endi choyga o’tirganimizda Roke tog’a keldi: bu yog’iga oyim bilan u gaplashib o’tirishi lozim edi, Karlos esa tezgina yuvinib doktor Bonifasni kutib olgani pastga tushib ketdi. Kleliya xola ancha yaxshi bo’lib qolgan, lekin ikkinchi marta hushini yo’qotmasidan oldingi shavqi so’ngan, bemajol, hatto barmoqlarini qimirlatolmasdi. Uning holidan xabar olib tepasida o’tirgan Pepa bilan Rosa yalinib-yolvorib yarim piyola choy tugul bir qultum suv ham ichirisholmabdi. Lekin nima bo’lgan taqdirda ham kechga yaqin uydagilar biroz yengil tortishdi. Kleliya xolaning sog’ayib, ertaga hech narsa ko’rmagandek o’z oyog’i bilan oyimning yotog’iga kirib kelishiga hammaning ishongisi kelardi…

Bu ham mayli-yu Alexandroning ishi chatoq edi. U hamkasb do’stini ko’rgani ketayotganida Montevideo shahri yaqinida mashinasi falokatga uchrab halok bo’lgan. O’sha mash’um vokeadan keyin bir yilcha vakt o’tdi, bu fojia oyimdan boshqa oila a’zolarining barchasi uchun xuddi kuni kecha ro’y bergandek tuyulardi. Ha, oyimdan boshqa hammamiz uchun! Chunki oyim Alexandro Braziliyaning Resife shahridagi firmalardan biri bilan tuzilgan shartnoma bo’yicha sement zavodi qurilishida sog’-salomat ishlab yuribdi, deb o’ylardi. Doktor Bonifas bilan bamaslahat yuz bergan avtomobil` halokati chog’ida Alexandroning ham sal-pal shikastlangani, lekin yarasi yengil ekanini oyimga aytish yoki yo’lini topib, sal ishora qilib qo’yishga esa hech kim jur’at qilolmadi. Hatto fojia ro’y bergan dastlabki kunlar, aytish mumkinki, es-xushidan ayrilayozgan Mariya Laura ham bu baxtsiz hodisa xususida oyimga gapirmaslik kerak, degan fikrni ma’qulladi. Karlos bilan Mariya Lauraning otasi Alexandroning jasadini olib kelgani shoshilinch Urugvayga uchib ketishdi, qolganlar esa oyimning tepasidan ketmay kechayu kunduz unga parvona bo’lishdi, chunki o’sha kunlari oyimning salomatligi judayam og’ir edi. Alexandroning jasadi solingan tobutni muhandislar klubining katta zaliga (albatta, ma’muriyatning ruxsati bilan) qo’yishdi, shu tariqa Pepadan boshka — oyim uni hech qayoqqa yubormagandi o’shanda — barcha qarindosh-urug’lar  g’amdan ado bo’lgan Mariya Lauraga ta’ziya bildirib, unga sabr tilash uchun o’sha yerga borishdi. Tabiiyki, hamma og’irlik Roke tog’aning zimmasiga tushgandi, kallai saharlab o’sha yerga yetib kelgan Roke tog’a eng avval nima kilish lozimligini Karlosga tushuntirdi, Karlos esa Alexandro bilan doim karta o’ynab o’tiradigan yashil rang movut qoplangan stolga boshini qo’yib ho’ng-ho’ng yig’ladi, saldan keyin ularning yoniga Kleliya xola kelib o’tirdi. O’sha kuni oyim ertalabgacha dong qotib uxladi — bir martayam uyg’onmadi, shu sababli bemalol yolg’iz o’zini qoldirish mumkin edi. Rosa bilan Pepaning roziligini olib oyimga “Nas`on” gazetasini — oyim goh-gox shu gazetani o’qib turardi — ko’rsatmaslikka qaror qildik, so’ng hammamiz yakdillik bilan Roke tog’amizning o’ylab topgan hiylasini qo’llab-quvvatladik. Braziliyadagi bir baobro’ firma Alexandroga bir yilga shartnoma tuzishni taklif qilgan. Bu ikki tomon uchun foydali bo’lgani bois, Alexandro Montevideodagi jo’rasi bilan xayrlashib yuklarini yig’ishtirgan-da, Braziliyaga uchib ketgan. Oyimga, albatta, hozirgi zamonda qadriyatlarning o’zgarib ketgani haqida norozi ohangda gapirgandek bo’lib, noligancha odamlar orasida mehr-oqibat ko’tarilganiga yo’ydik, odamlar bag’ritosh, berahm, tag’inam Alexandro insofli yigit ekan — asosiy gap shu aslida — to’rt-besh oydan keyin bir haftaga kelib-ketishning ilojini qilarkan, baraka topsin, deb ko’nglini ko’tarib qo’ydik. Xayriyat, bu yangilikni oyim ko’z yoshsiz va  dori-darmonsiz bo’lmasa ham biz kutgandan ko’ra yengilroq qabul qildi. Karlos — oyimning ko’nglini topa biladigan odam deb ana uni aytsa bo’ladi — suyukli kenjatoyingiz shunaqa martabaga erishsa-yu, siz yig’lab o’tirsangiz uyat bo’lar, dedi. Alexandro jigargo’shalari shunga siqilishayotganidan xabar topsa, musofirchilikda yurgan bola eziladi, degandi, oyim o’sha zahoti o’zini qo’lga olib, shu topda musallas bo’lsaydi, Alexandroning sog’ligi uchun qadah ko’tarardim, deb qolsalar bo’ladimi?! Yuragi to’lib o’tirgan Karlos musallas keltirish bahonasida xonadan uchib chiqib ketdi, musallasni esa Rosa olib kirdi va oyim bilan birga ichishdi.

Ilojimiz kancha… Oyim juda-juda qiynalib ketgandi, u hadeb shikoyat qilib zorlanmasa-da, bir o’zini yolg’iz qoldirishmas, kechayu kunduz atrofida girdikapalak bo’lishardi. Payshanba kuni, dafn marosimining ertasiga oyim kelinim ko’rinmayapti, deb ajablanib so’ragan edi — Mariya har payshanba uni ko’rgani kelardi — Pepa oyog’ini qo’liga olib Mariya Laura bilan maslahatlashgani chol-kampir Novalilarnikiga yugurdi. Roke tog’a esa bu paytda advokat oshnasinikida unga topshirilayotgan ishning naqadar nozikligini tushuntirib o’tirardi. Advokat o’sha kuniyok Resifeda istiqomat qiladigan (oyimning oldida shaharni oldi-orqasiga qarab tanlashganiga rahmat) ukasiga maktub yo’llab, tez-tez xat yozib tursin, Alexandro do’stingga aytib qo’y, deb tayinlashga va’da berdi. Doktor Bonifas go’yo yo’l-yo’lakay kirgan kishi bo’lib oyimni bir qur tekshirdi-da, ko’zlari ancha yaxshi, lekin toliqtirib qo’yish yaramaydi, deb tayinladi va hozircha gazeta o’qimay turishni tavsiya etdi. Kleliya xola dunyoda yuz berayotgan eng qiziq voqealar haqida gapirib o’tirishni zimmasiga oldi, baxtimizga oyim radioni, ayniqsa, suxandon zotini yoqtirmasdi, ularning ovozi o’ta yoqimsiz, buyam yetmagandek deyarli har daqiqada beriladigan shubhali dori-darmonlarning ma’ni-matrasiz reklamalarini ayting. Odamlarga ham hayronsan, farqiga bormay olaverishadi, zarari yo’qmikan, deb o’ylab ham o’tirishmaydi.

Mariya Laura juma kuni kechkurun keldi. U me’morchilik bo’yicha boshlanib ketgan imtihonlar toliqtirib qo’yayotganligidan zorlandi. Bir daqika ham vaqti yo’q ekan.
— Tushunaman, farishtaginam, — dedi oyim mehr bilan, — ko’zlaring ham qizarib ketibdi, yaxshi emas!.. Kechqurun yotishdan oldin moychechak damlamasi bilan chayib yotgin, ertalabgacha ancha yaxshi bo’lib koladi, meni aytdi dersan.

Zarurat tug’ilib qolsa, o’sha zahoti suhbat mavzuini o’zgartirib yuborishga shay bo’lib Rosa bilan Pepa oyimning yonidan bir qadam siljimay o’tirishardi. Otasiga rahmat, Mariya Laura iste’dodli aktrisadek o’z rolini qoyilmaqom qilib ijro etdi, u hatto oyim kuyov ham shunaqa bo’ladimi, hech kimga lom-mim demasdan shartta jo’navordi, deganlarida jilmayib qo’ydi xolos. Hozirgi yoshlardan boshqa nimani ham kutasan; odamlar o’zgarib ketgan; besabr-betoqat, bir nimadan quruq qolayotganday hovliqishadi — it egasini tanimaydi… Ana shundan keyin oyimning uzundan-uzoq xotira daftari ochildi: ota-onasini, buvisi bilan buvasini, qon-qarindoshlarini birma-bir eslab chiqdi, keyin hammaga qahva tortishdi, o’sha zahoti yangi latifalar aytib berishdan charchamaydigan hazilkash Karlos og’zi qulog’ida kirib keldi — juda paytida keldi-da, buning ustiga Roke tog’a ham shunaqayam yoqimli va iydirib yuboradigan tabassum bilan yotoqxonaga bosh suqib kirdiki… Xullas kalom, hammasi yana o’z iziga tushdi.

Bora-bora uydagilar bu murakkab va chalkash o’yinga ko’nikib qolishdi. Iqror bo’lish kerak, hammadan ham Mariya Lauraga qiyin edi, yaxshiyam u haftada bir marta- payshanba kuni oyimdan xabar olgani kelardi. Nihoyat, barchamiz orziqib kutgan kun ham yetib keldi. Alexandroning ilk maktubi qo’limizga tegdi. Xudoga shukur, zap paytida keldi, aks holda jim bo’lib ketdi-ya, deb oyim xavotir ola boshlagandi.

Karlos oyimning oyoq tarafiga o’rnashib o’tirdi-da, maktubni ovoz chiqarib o’qib berdi. Resife Alexandroga benihoya yoqibdi. U ko’rfaz haqida, u yerdagi to’tifurushlar, rohatbaxsh salqin sharbatlar haqida erinmay batafsil hikoya qilardi. Buni qarang-a — shu yerga kelganda hamma hayratdan yoqasini ushladi — ananas suvtekin ekan, qahvani aytmaysizmi, biram xushbo’y-biram xushbo’y!.. Oyim xatjildni qo’liga olib qaradi-da, markalarini Maraldolarning kenjatoy o’g’liga berishni uktirdi. Agar uning ixtiyorida bo’lsa, yosh bolalarga marka yig’ishni taqiqlab qo’yarkan, chunki bolalar hech qachon qo’llarini yuvishmaydi, markalar esa qaysi go’laxxonalarda yotgan — kim biladi?!
— To’ppa-to’g’ri! Bunisi mayli, markalarni tuflab yopishtirishganlari- chi?! -dedi oyim. -Biron-bir kasal yuqishi mumkin. Hamma biladi, mikroblar uncha-munchaga o’lmaydi. Farqi nima? Bitta marka ko’p, bitta marka kam!

Ertasiga oyim Rosani chaqirib, Alexandroga ham xat yozdirdi, xatda qachon ta’tilga chiqishini eslatib, uyga kelib-ketishi qimmatga tushmaydimi, deb so’radi; salomatligi haqida batafsil, butun tafsiloti bilan hikoya qilib berdi, buning orasida Karlosning lavozimi ko’tarilganini eslatib o’tishni unutmadi; Pepaning eng qobiliyatli o’quvchi degan mukofotga sazovor bo’lganini ham qistirib o’tdi, turgan gapki, Mariya Lauraning har payshanba kanda qilmay ko’rgani kelayotgani, sho’rlik ishga berilib sog’lig’i haqida qayg’urmayotgani va ko’zini ehtiyot qilmayotgani haqida ham to’xtalib o’tdi. Maktub yozib tugatilgach, oyim kog’oz varaqlarini olib ko’ziga surtdi, keyin qalam bilan imzo chekdi. Pepa o’sha zahoti o’rnidan irg’ib turdi-da, konvert keltirish bahonasida uchib chiqib ketdi, ko’z ochib-yumguncha vaqt o’tmay javon ustidagi guldonga solish uchun yangi uzilgan gullar bilan oyim soat beshda ichishi lozim bo’lgan dorilarni ko’tarib Kleliya xola kirib keldi.

Nimasini aytasiz… Ularga oson tutib bo’lmasdi, oyimning qon bosimi birdan ko’tarilib ketganda, beixtiyor, nahotki shuncha urinish, ehtiyotkorlikka, zo’rma-zo’raki masrurlikka qaramay ichki xavotir va umidsizlik xuruj qilayotgan bo’lsa-ya, degan xayolga bordilar. Yo’q, bu haqda gap bo’lishi mumkin emas! Chunki ularning oldindan tayyorlab qo’yilgan soxta kulgilari oyimning xonalariga kirishgach, benihoya samimiy kahqahaga aylanib ketardiki, qoyil kolmay ilojing yo’q! Goho-goho oyim ularni ko’rmaydigan, ovozlarini eshitmaydigan yerda hamma narsani unutib, hazil-mutoyiba, o’yin-kulgiga berilganlari-chi?! To’g’ri, o’yin-kulgi avjiga chiqqan mahal goho tuykus to’xtab qolar va hammalari beixtiyor bir- birlaridan ko’zlarini yashirishga harakat kilishardi. Pepa yig’lab shishib ketar, Karlos esa boshini quyi solib, to’xtovsiz sigaret cheka boshlardi… Nafsilamrini aytganda ular — hammalari, oyim hech narsadan bexabar paytida bu og’ir, diqqinafas kunlarning tezroq o’tib ketishini orzu qilishardi. Doktor Bonifas bilan bamaylixotir gaplashib olishgach, oila a’zolarining barchasi, Kleliya xola ta’biri bilan aytganda, bu “muruvvat va shafqatning mashaqqatli yo’lidan” aslo qaytmaslikka qaror qilishdi. Hammasidan ham, ayniqsa, Mariya Laura oyimni yo’qlab kelganida juda- juda qiynalib ketardik. Chunki u keldi deguncha, oyim Alexandro haqida gap ochardi — to’g’ri, bu tabiiy, ona bo’lgandan keyin qizikadi-da bolasining taqdiriga. Qolaversa, oyim ularning maqsadini bilgisi kelardi, Alexandro kelsa, to’y qilishadimi yoki Alexandro yana qiliq chiqarib bitta-yarimta firma bilan kaerdaligi va muodati noma’lum shartnomaga imzo chekadimi — xullas, bilgisi kelardi. O’lasanmi-kuyasanmi, lekin dam-badam yotoqxonaga kirib, oyimdan xabar olish, uning gaplaridan siqilib, bir hol bo’lib oromkursida o’tirgan Mariya Laurani loaqal bir daqiqaga tinch qo’yishi uchun oyimni chalg’itishar edi. Kunlardan bir kun oyim, daf’atan, Kleliya xoladan Mariya Laura kelganda nima sababdan hammalari yopirilib kirib yotoqxonamni otbozor qilib yuborishadi, Alexandroning qallig’i bilan gaplashishga boshqa vaqt qurib qoptimi, deya so’rab qolgan edi, Kleliya xola kulib yubordi-da, yumshoqlik bilan Mariya Laurani ko’rishsa, Alexandroni ko’rgandek bo’lishadi-da, deya izoh berdi.

— Gaping to’g’ri, — dedi shunda oyim, — umuman olganda, Mariya Laura bebaho qiz. Mening erkatoy o’g’lim (uni savalagan odamning haqi ketadi) bilib qo’yishi lozim, shunaqa qizning uvoli tutadi, Xudo ursin!
— Voy tavba, nimalar deyapsan?! — Kleliya xola ko’zlarini katta-katta ochib oyimga tikilib qoldi. — O’g’ling haqida gap ochilsa, o’zingni yo’qotib qo’yasan-a!

Oyim kulimsiradi va bugun-erta Alexandrodan xat kelsa kerak, deb qo’ydi. Darhaqiqat, xat bir kun ham kechikmay yetib keldi, Roke tog’a xatni oyim har kun soat 17.00 da ichadigan limonli choy bilan patnisga solib tantanali ravishda keltirib berdi.

Bu safar Alexandroning xatini o’zi o’qimokchi bo’lgan oyim ko’zoynagini so’radi. So’ng shoshilmay, har bir so’zning, har bir jumlaning mag’zini chaqib o’qib chiqdi.
-Hozirgi yoshlarga hayronsan, hurmatni bilishmaydimi nima balo, — dedi norozi ohangda oyim. — Yaxshiyam bizning paytimizda yozuv mashinkalari bo’lmagan, lekin chin so’zim, men sizlarga bunaqa yozib yuborishga botinolmasdim, otangizga-ku, mutlaqo…
— Yozib ham ko’rgan edi! — oyimning gapini ilib ketdi Roke tog’a. — Otasiga tortgan-da!..
— Voy, Roke-yey, lozim bo’lsa-bo’lmasa, cholim haqida bir og’iz noma’qul gap aytmasang, ko’ngling joyiga tushmaydi-ya! O’zing bilasan, bunaqa gaplarni yoqtirmayman. Esingdan chiqdimi oyim bilan o’tgan gap-so’zlar?..
— Xo’p-xo’p, bo’ldi-bo’ldi. Gap kelib koldi-da, uzr, lekin hozirgi yoshlar hurmatni bilishmaydi, deganingga qo’shilaman.

— Bir narsaga hayron bo’layapman, — dedi oyim va ko’zoynagini olib naqshinkor karnizni ko’zdan kechira boshladi, — Alexandrodan bir emas, beshta xat oldim, tavba, birontasida meni bu yerdaligida aytib chaqiradigan nomimni tilga olmayapti… Ikkimizdan boshqa hech kim bilmaydi buni. Judayam g’alati, bilasanmi, sira tushunolmayapman… Loaqal bir marta aytgandayam mayliydi, aks holda odam har xil xayolga borarkan…
— Balki maktubda shunday deb atash nokulay bo’layotgandir… Gaplashib o’tirganlaringizda aytish boshqa, xatda esa boshqacharoq chiqadi. Ha, darvoqe, nima deb chaqirardi seni?
— Bu ikkimizning o’rtamizdagi sir. Buni Alexandro bilan men bilaman faqat, — shunday deb oyim jilmayib qo’ydi.

“Nima deb chaqirardi Alexandro oyimni?” deya o’ylayverib Pepa bilan Rosaning miyasi achib ketdi. Ularning savollaridan bezor bo’lgan Karlos esa, nima deb javob qilishni bilmay, nuqul yelkasini qisardi.
— Mendan nima istaysiz, tog’a? Xudoga shukur, birovlarning imzolarini o’xshatish qo’limdan keladi, undan boshqasini kutmang ham, so’ramang ham… Erta-indin oyimning butunlay esidan chiqib ketadi. Uning gaplarini jiddiy qabul qilmaslik kerak, xolos.

Hayot o’z yo’lida davom etardi. Ittifoqo bir kuni — shu suhbatdan besh oycha o’tgach — Alexandrodan ishim ko’payib ketdi, bir daqiqayam vaqtim yo’q, degan mazmundagi shikoyatomuz ohangda (holbuki, nolish gunoh, chunki bundan ortiq ishni orzu qilish yosh mutaxassisga noshukurlik) maktub kelganda, oyim to’satdan Alexandrodan mehnat ta’tilingni olgin-da, yo’lga tush, Buenos-Ayresga kel, deb qat’iyan talab qilishga o’tdi. Oyimga ayttirib xat yozadigan Rosaning nazarida bu safar oyim har bitta so’zni tosh-toroziga solib, har bir jumlaning ma’nosini uzoq o’ylab yozdirayotgandek edi.
— Aytishga oson, boyoqish kep-ketishning yo’lini topolmayotganga o’xshaydi, — deb yubordi Rosa bexosdan. — Ishi yaxshi, istiqboli undan ham yaxshi bo’lsa, kimning shunday firma bilan aloqani buzgisi keladi?!

Oyim Rosaning gaplariga zarracha ahamiyat bermay, so’zini davom ettiraverdi. Salomatligi chatoq, shuning uchun Alexandro jilla qursa ikki kungami, uch kungami kelmasa bo’lmaydi. Mariya Lauraniyam esdan chiqarmaslik lozim. Alexandroning o’z qallig’iga vafodor ekaniga hech kim shubha qilmaydi, lekin chinakam sevgi uchun shoirona so’zlaru va’dalar kifoya qilmaydi, yana tag’in xat orqali. Maktubning nihoyasida oyim Alexandro yaqin kunlar ichida o’zini quvontiradigan xabar yuborishiga umid bog’lab kutishini izhor etdi. Oyimning odatiga xilof tarzda xatni xatjildga solmasdan avval labiga tegizib qo’ymagani hamda xuddi xotirasiga muhrlab qo’ymoqchidek sahifalariga uzoq-uzoq tikilib qolgani Rosaga g’alati tuyuldi va juda ajablandi. “Bechora Alexandro!” dedi u xo’rsinib va oyimdan yashirincha tezgina cho’qinib oldi.

— Menga qara, — dedi Roke tog’a kechkurun Karlos bilan domino o’ynagani o’tirishgan mahal, — ishimiz chatoqqa o’xshaydi. Bir chorasini topish shart. Qancha tez bo’lsa, shuncha yaxshi. Aks holda bugun bo’lmasa, ertaga sezib qoladi.
— Mening qo’limdan nima keladi. Faqat aytishim mumkin, Alexandrodan shunday bir xat kelsinki, uni o’qigan oyim ancha payt tinchlansin… Bechora, shunday qiynalib ketdiki, nimasini aytay…
— Hamma ko’rib turibdi nima bo’layotganini, og’aynichalish. Lekin mening ishonchim komilki, onangiz o’zini qo’lga ola biladi, eng asosiysi, u o’z uyida, bola-chaqasining davrasida!

Oyim Alexandroning mujmalgina xatini indamay o’qib chiqdi – xatda u zavodning bosh binosini topshirishgan zahoti qanday bo’lmasin ta’tilga chiqaman, deb va’da berardi. Kechqurun Mariya Laura kelganda Alexandroning va’dalarini indamay o’qib chiqqan oyim, talab qiling, kuyov degani bunaqa bo’lmaydi, jilla qursa bir haftaga Buenos-Ayresga kelib ketsin, dedi. Rosa bilan gaplashib o’tirganda esa Mariya Laura oyim bu hakda paytini topib, xonada yolg’iz qolishganda aytganiga e’tiborni qaratdi. Yaxshiyamki Roke tog’a bor, mana shu xaloskorimiz xammani tashvishga solayotgan, lekin hali-hanuz birontamiz tilga olishga jur’at qilolmayotgan narsa haqida ochik-oshkor gapirdi. Ana shundan so’ng oyim uyga kelib-ketishga majbur kilib Alexandroga xat yozdirayotgan mahal oilaviy yig’inda — peshonamizdan ko’ramiz, boshka iloji yo’q — oyimning o’g’li haqidagi birinchi ko’ngilsiz xabarga bardoshi yetish-yetmasligini sinab ko’rishga jazm kildik. Karlos doktor Bonifasning oldidan o’tdi, u yangi bir dorini taklif etaturib asosiysi ehtiyotkorlik ekanini qayta-qayta tayinladi. Oradan o’n kunga yakin vaqt o’tdi. Kunlarning birida, kechki payt Roke tog’a yotoqxonaga kirib keldi. U sekingina oyimning oyoq tarafiga o’tirdi-da, avval oyim bilan salomlashdi, so’ng dori-darmon turadigan stol yonidan jilmay negadir dam-badam derazadan tashqariga qarab ko’yayotgan Rosa bilan bosh qimirlatib so’rashdi.

— Men nima devdim, jiyanim bekorga kelib-ketishni paysalga solmayotibdi, demovdimmi, mana hammasi ma’lum bo’ldi-qo’ydi, — dedi Roke tog’a tizzasiga urib. — U sening salomatligingni o’ylab, onam siqilmasin degan, bilardi-ku ahvolingni?!

Oyim hech narsani tushunmay angrayib unga karadi.
— Bugun qudang Novali qo’ng’iroq qildi, Mariya Laura Alexandrodan xat olganga o’xshaydi. U hammasi joyida, tinchlik deb yozibdi, lekin ming afsuski, uch-to’rt oy hech qayoqqa chiqolmasmish.
— Nega?.. — deb so’radi oyim.
— Oyog’iga bir balo bo’lgan, shekilli. Mariya Lauradan so’rab-surishtiraylik-chi hali. Novalining gapiga qaraganda, oyog’i singanmishmi-yey…
— Nega sinadi?

Roke tog’a jo’yali javob topguncha Rosa dori ko’tarib oyimning yonida hoziru nozir bo’ldi. Xuddi kelishib olgandek o’sha zahoti ostonada doktor Bonifas ko’rindi. Xullas, chop-chop, yugur-yugur boshlandi. To hammasi o’rniga tushmaguncha jonimiz og’zimizga keldi, doktor Bonifas bechora yarim kechagacha ketolmay o’tirdi. Ikki kundan keyin sal o’ziga kelgan oyim Alexandroga xat yozib yuborishing kerak, deb Pepaga tayinladi. Oyimning gapini yaxshi tushunmagan Pepa qalam bilan qog’oz ko’tarib kelgandi, oyim ko’zlarini yumib, bosh chayqadi.
— Nimani xohlasang, shuni yozib yuboraver. O’zingni ehtiyot qil, deyishni unutmasang bo’ldi.

Pepa indamaygina oyimning karavotiga o’tirdi-da, uzundan-uzoq xat yozdi, holbuki, u oyim bir satrini ham o’qimasligini bilardi. O’sha kuni oqshom Pepa Rosaga oyim maktubni o’qish tugul, qo’liga ham olmasligiga zarracha shubha qilmaganini aytdi.

Oyim suyultirilgan dorini olib kelishgandagina ko’zini ochdi, u xuddi butunlay o’zga narsalar haqida o’ylayotganga o’xshar, maktubni tamomila unutgan edi.

Alexandro javob xatida oyog’ining lat yegani haqida, oyimni tashvishga qo’ymaslik uchun vaqtida aytmagan edim, deya astoydil o’kinib yozardi. Ikki marta gipsga solishganini yozish shartmidi?! Mana endi hammasi joyida, bir haftalardan keyin yurishga ruxsat berishsa kerak. Qisqasi, ko’p emas, ikki oy vaqt yo’qotdi. Lekin ish qizigan pallada avji to’xtab qoldi — shunisi alam qiladi…

Xatni ovoz chiqarib o’qib berayotgan Karlos oyimning xayoli joyida emasligini, dam-badam soatiga qarab qo’yayotganini payqab o’tirar, bu oyimning asabiylashayotgani va betoqat bo’layotganining belgisi edi. Soat yettidan besh daqiqa o’tgan, holbuki, Rosa roppa-rosa yettida doktor Bonifas yozib bergan dori bilan qaynatmani olib kirishi lozim edi.
— Ana ko’rding, — dedi Karlos maktubni ikki buklar ekan. — Hammasi joyida, vahima qiladigan yeri yo’q. Erkatoy o’g’ling soppa-sog’.
— Boshi omon bo’lsin, ishqilib, — dedi bunga javoban oyim. — Rosaga chiqib ayt, tezroq qimirlasin!
Lekin oyim, Alexandro oyog’ini nima qilib sindirgani haqida batafsil aytib bergan Mariya Lauraning gaplarini diqqat bilan tinglab o’tirdi va hatto, oyog’ini uqalatsin, yozib yuborgin, deb maslahat berdi. Otasi otdan yiqilib oyog’i singanda aynan shu usul ko’proq yordam bergan. Gap orasida oyim bir necha tomchi limon qaynatmasi so’radi — uning fikricha, bu bosh og’rig’ini tez koldirar ekan.

Birinchi bo’lib ko’nglidagini Mariya Laura ochiq-oydin aytdi. O’sha kuni kechqurun uyiga ketishdan oldin u Rosani mehmonxonaga chaqirdi-da, ich-ichini tirnayotgan shubha-gumonlarini o’rtoqlashdi. Rosa quloklariga ishongisi kelmay, lom-mim demasdan Mariya Lauraga tikilib koldi.
— Bo’lmagan gap! — dedi oxiri Rosa. — Kallangga qaerdan keldi bunaqa bema’ni narsa?
— Bo’lmagan gap emish, bor gap! — dedi bunga javoban Mariya Laura. — Aytib qo’yay, boshqa uning yotoqxonasiga qadam bosmayman. Nima desangiz deyavering, lekin gapim shu.

Mariya Lauraning shubha-gumonlari asosli ekanini oilamizning har bir a’zosi ich-ichida tan olardi, birok Kleliya xola — uning gapiga hamma qo’shildi — aytilgan so’z — otilgan o’q, bu xonadonda hech kim so’zini qaytarib olmaydi, dedi. Rosa Mariya Lauraning oldiga bordi, biroq ukasining qallig’i to’lib turgan ekan, shunaqayam o’krab yig’lab berdiki, undan bir nimani iltimos qilishdan ma’no qolmadi. Kechqurun oyimning oldida o’tirganda Pepa bilan Rosa Mariya Lauraga rosa achingan bo’lishdi, bechora bir-biridan og’ir imtihonlarga tayyorlanaman deb qiynalib ketdi. Oyim churq etmadi, bir haftadan so’ng — keyingi payshanba kuni Mariya Laurani aqalli bir marta so’rash u yoqda tursin, umuman eslamadi ham. O’sha kuni Alexandroning Braziliyaga ketganiga roppa-rosa o’n oy to’ldi. Yosh muhandisning faoliyatiga yuksak baho bergan firma shartnomani yana bir yilga cho’zishni taklif qildi, faqat bitta sharti — Alexandro darhol yangi zavod qurilayotgan Belen shaharchasiga ko’chib o’tishi lozim. Buni eshitib, Roke tog’aning boshi ko’kka yetdi: naqadar ajoyib — bunaqasi kamdan-kam bo’ladi.

— Alexandro juda qobiliyatli, tengqurlari ichida unga yetadigani yo’q, — dedi oyim, — Karlos bo’lsa qat’iyatli, bir so’zli edi.
— To’g’ri, — deya ma’qulladi Roke tog’a va negadir Mariya Laura uyimizda bekorga g’alva ko’taribdi, deya ko’nglidan o’tkazdi.
— Nimasini aytasan, bolalardan buyurdi senga.
-Xudoga shukur! Hammasidan xursandman. Otasi ko’rmadi-da — shu armon bo’lib qoldi. Qizlarimni aytmaysanmi, biri-biridan aqlli, Karlos-chi, bechora bizni deb o’lib-tiriladi.
— Alexandroning istiqbolini aytmaysanmi?!
— Ha-ya… — dedi oyim.
— Taklif etishgan yangi shartnoma qalay?! Ko’nglingga sig’sa, tabriklab ikki enlik xat yozib yubor. Onamni xafa qilib ko’ymadimmikan, deb ichini it tirnayotgandir o’ziyam.
— Ha-ya… — dedi oyim yana xayolchan shiftga termilib yotarkan. — Pepaga ayt, yozib yubora qolsin. Nima deb yozishni o’zi biladi.

Pepa nima deb yozishni mutlaqo bilolmadi, lekin nima bo’lgan taqdirda ham javob xat yozishlarda chalkashlikka yo’l qo’ymaslik uchun xat matni qo’lida bo’lishi shart. Onasi bunday imkoniyatni qo’ldan chiqarmasligi lozimligini tushunganidan, tabiiyki, Alexandroning boshi ko’kka yetdi. Oyog’i ancha yaxshi, unga ishni ishonib topshirishdi deguncha, besh-o’n kun uyga kelib-ketish uchun ruxsat so’raydi. Oyim boshini ohista chayqab qo’ydi-da, kutilmaganda oqshomgi gazetalarni so’radi — Karlos so’nggi yangiliklarni o’qib berishini xohlab qoldi.

Turmush ortiqcha qiyinchiliksiz yana o’zaniga tushdi; kutilmagan ko’ngilsizligu tashvishlar go’yo barham topdi, Xudoga shukur, oyimning salomatligi hozircha xavotirga solmasdi. Hamma navbat bilan oyimdan xabar olib turdi. Roke tog’a bilan Kleliya xola tiq etsa, oyimning oldiga — yotoqxonaga kirib borishardi. Oqshomlari Karlos, ertalab esa Pepa gazeta o’kib berardi. Rosa bilan Kleliya xola doktor yozib bergan dorilarni vaqtida ichirishar, Roke tog’a bir kunda uch-to’rt mahal yotoqxonada oyim bilan o’tirib choyxo’rlik qilardi. Oyim hech qachon yolg’iz qolmas, Mariya Laurani umuman eslamas, har uch haftada Alexandrodan kelgan xatni o’qib berishsa, jimgina eshitar, Pepadan cho’zib o’tirmay darhol javob yozib yuborishni iltimos qilar, keyin, tuyqus suhbatni butunlay o’zga mavzuga burib yuborardi — har doim iltifotli, hamisha oqila, lekin baribir allanechuk o’zini begonadek tutardi.

Aynan shu kezlari Roke tog’a Argentina bilan Braziliya hukumati o’rtasida yuzaga kelayotgan ixtiloflar haqidagi xabarlarni o’qib bera boshladi. Dastlab bu gaplarni u gazetaning hoshiyasiga yozib ko’yardi, bora-bora o’qish jarayonida to’qiydigan bo’ldi, yaxshiyamki, oyimni uslubdagi ravonlik va aniqlik kiziqtirmasdi. Roke tog’a, bu voqealar Braziliyada istiqomat qilayotgan Alexandro bilan boshqa argentinaliklarga ta’sir qiladimi- yo’qmi — shu xususda turli xil taxmin va bashoratlar o’ylab topardi, oyim loqayd va beparvo tinglayotganini ko’rib gazetadagi yangiliklarni muhokama qilishga barham berdi, siyosiy vaziyat esa kun sayin kuchayib, tashvishli tus olardi. Alexandro ham o’zining maktublarida mamlakatlararo diplomatik aloqalarning buzilib ketish xavfi mavjudligidan tashvishlanar, biroq tabiatan nekbin emasmi — bu cho’zilib ketgan mojaroga oxir-oqibat ikkala mamlakatning tashqi ishlar vazirlari barham berajagiga ishonar edi.

Oyim ko’pincha sukut saqlardi, chamasi, Alexandroning yaqin orada kelmasligiga ko’zi yetib qolgan edi. Biroq bir kuni u, gazetalarda yozilganidek, Braziliya bilan munosabatlar chindanam shunaqa yomonmi, deb doktor Bonifasdan so’rab qolsa bo’ladimi?!
— Braziliya bilanmi? Nima desam ekan… Ahvol havas qiladigan darajada emas, — deb javob berdi doktor. — Lekin nima bo’lgan takdirda ham yurt boshqarayotganlarning es-hushi joyida…

Bunday mujmal javobni kutmagan oyim unga shunday tikildiki… Chindanam doktorning ovozidan uning zarracha tashvish chekmayotgani sezilib turardi. Oyim yengilgina xo’rsinib qo’ydi-da, butunlay boshqa narsalar haqida gap ochdi. Shu oqshom oyim odatdagidan ko’ra jonlanibroq o’tirganidan doktor Bonifas ancha yengil tortdi. Ertasi kuni esa Kleliya xola yotib qoldi.

Umuman olganda, uning hushdan ketishi hech kimni qo’rqitib yubormadi, har qanday odam shu holga tushishi mumkin, ammo doktor Bonifas Kleliya xolani iloji boricha tezroq kasalxonaga yotqizish kerak, deb Roke tog’aga maslahat berdi. Braziliyada bo’layotgan hodisalar haqidagi xabarni tinglab o’tirgan oyimga (Karlos oqshomgi gazetani o’qib berayotgan edi) Kleliya xola boshini shamollatib qo’yibdi, ko’rpa-to’shak qilib yotganmish, deyishdi. Hammasini o’ylabbir qarorga kelish uchun bemalol vaqt bor, tong otguncha hali erta, faqat doktor Bonifas bilan gaplashib olgan Roke tog’a birinchi marta o’zini yo’qotib ko’ydi, uning yordamisiz chora-tadbir o’ylab topishga to’g’ri keldi. Yaxshiyamki, xolamizning dugonasi Monolita Val`ening dala hovlisi haqidagi fikr lop etib Rosaning miyasiga urdi. Ertalab Karlos oyim bilan shunday chiroyli suhbat qurdiki, pirovard-natijada oyimning o’zi Kleliya xolangizni dala hovliga olib boringlar, toza havoda tezroq sog’aysa ajab emas, deb qoldi. Karlosning xizmatdoshi sidqidildan mashinasida eltib qo’yishni taklif qildi — bunaqa ahvolda poezdda yurish — borib turgan nodonlik. Kleliya xolaning o’zi oyim bilan xayrlashishni xohlab qoldi-yu, Karlos bilan Roke tog’a ikki kishilashib qo’ltig’idan olishdi-da, ming azob bilan oyimning yotoqxonasiga olib borishdi, oyim bo’lsa nuqul shamollab qolmasin yana, deb qayta-qayta ta’kidlardi (bu bema’ni mashinalarda doimo yelvizak bo’ladi). Asosiysi, uyqudan oldin olxo’ri sharbati berishsin, u koni foyda.

— Kleliyaning qon bosimi juda balandga o’xshaydi, — dedi oyim Pepaga. — Ahvoli og’ir, menimcha.
— Yo’g’-ye… Arzimagan narsa. Dalada Kleliya xola darrov o’ziga kelib oladi. Sho’rlik xolamiz ancha urindi-da, keyingi bir-ikki oy ichida. Yanglishmasam, Monolita xolamni doim dala hovlisiga taklif kilardi.
— G’alati-ku! Tavba, Kleliya bu haqda bir martayam aytmagandi menga.
— Balki sizni tashvishga qo’ymaslik uchun shunday qilgandir.
— U yerda qancha turadi?

Pepa yelka qisdi, lekin doktor Bonifasdan so’rab bilishga va’da berdi, chunki Kleliya xolaga dala hovlida dam oling, degan ham doktor-da! Uch kundan so’ng oyim yana shu haqda gap ochdi (kechasi Kleliya xolaning kasali xuruj qilib og’irlashib qolgan, tog’amiz bilan galma-gal tepasida navbatchilik qilib chiqishgandi).
— Men sendan so’rayapman, qachon keladi Kleliya?
— Nima keragi bor, oyi?! Shuncha paytdan beri xolam endi toza havoda dam olaman degan bo’lsa.
— Xo’p, xo’p, lekin sizlar nima dedingiz menga, hech narsa qilgani yo’q, o’tib ketadi demadingizmi?!
— Deyishga dedik. Aslida ham shunaqa. Kleliya xolam bir dam olay degan, yanayam to’g’rirog’i, Monolita bilan uch-to’rt kun dala hovlida turmoqchi ekan… Ular bolalikdan birga o’sishgan — qadrdon-ku!
— Unga qo’ng’iroq qilib qachon kelasiz, oyim so’rayaptilar, degin!

Rosa dala hovliga qo’ng’iroq qilgan, unga Kleliya xola ancha yaxshi, lekin quvvati yo’q, uch-to’rt kun shu yerda bo’ladi hali deyishgan. Eng muhimi havo nihoyatda yaxshi!
— Shu ishlar menga sira yoqmayapti, — dedi oyim. — Kleliya kela qolsa bo’lardi.
— Oyi, hamma narsaga tashvishlanaverasizmi? Undan ko’ra sal o’zingizga kelib oling, sizni ham Monolita xolaning chorbog’iga olib boramiz — dam olib kelasiz.
— Men-a? — oyim hayron bo’lib Rosaga qaradi, uning ko’zlarida ham o’kinch, ham qahru g’azab aks etardi.
Karlos xoxolab yubordi-da, ko’zlarini olib qochib (Kleliya xolaning ahvoli judayam og’ir edi — hozirgina Pepa qo’ng’irok qilgandi), oyimning yuzidan o’pib qo’ydi.
— Voy esi yo’g’-yey, — dedi Karlos sho’xlik qilgan bolaga po’pisa qilib ko’ygandek.

Shu kuni oyim kechasi bilan uxlolmay chiqdi, tong otar-otmas Kleliya xolamni so’radi, holbuki, bu paytda dala hovlidan hech kim qo’ng’iroq kila olmasdi (Kleliya xolaning hozirgina joni uzilgan, barcha marosimlarni mayitxonada o’tkazishga qaror kilishgandi). Ertalab soat sakkizda hamma gapni oyim eshitib tursin uchun katta xonadan dala hovliga qo’ng’irok qilishdi. Xayriyat, Kleliya xola kechasi tiniqib uxlabdi, hozir hech narsadan shikoyat qilmayotgan ekan, faqat Monolitaning oilaviy shifokori yana bir kun-yarim kun yota tursin, shoshilmanglar, deb maslahat beribdi.

Ishxonalari vaqtinchalik yopilganidan behad mamnun bo’lgan Karlos ertalabdanoq oyimning yotog’iga kirib keldi, u shoshilmay choy icharkan, turli narsalar haqida ezmalanib o’tirdi.
— Menga qara, Karlos, — dedi oyim. — Menimcha, Alexandroga telegramma yuborish kerak. Vaqt topib xolasini ko’rib ketsin. Chunki xolasi uni o’z bolasidek yaxshi ko’rib, ko’tarib katta qilgan, uyat bo’ladi kelmasa.
— Voy oyijon-yey, Kleliya xolamga nima qipti — hech narsa! Endi o’zingiz o’ylab ko’ring, sizni ko’rgani kelolmagan Alexandro endi kelarmidi…
— Nima qilsa, o’zi biladi, — dedi oyim, — sen yozib yuboraver, Kleliya xolam og’ir kasal, ko’rib ketmasang bo’lmaydi, de.
— Kim aytdi sizga Kleliya xolamni og’ir deb?!
— Og’ir bo’lmasa yanayam yaxshi. Yozib yuborish shunchalik qiyin ishmi?

O’sha kuni kechqurunoq xat yozilib, oyimga o’qib eshittirildi. Alexandrodan javob kelishi kutilgan paytda (Kleliya xola o’zini ancha yaxshi sezar, lekin shifokor qirqiga chidagan qirq biriga ham chidanglar, yana ozgina toza havoda yursa, butunlay sog’ayib ketadi deb javob bermayotgandi) Braziliya bilan munosabatlar shunchalik keskinlashib ketdiki, Karlos xat yo’qolib o’tirmasin-da, ishqilib, deya xavotir qila boshladi. Xudo ko’rsatmasinu bunaqa paytda pochta odatdagidek ishlaydi, deb hech kim kafolat berolmaydi.
— Uning uchun ayni muddao bo’libdi-da, — dedi oyim, so’ng miyig’ida kulib qo’ydi. — O’la qolsa kelmaydi, meni aytdi dersiz.

Alexandrodan javob keldi, biroq uning xatini yurak yutib oyimga o’qib berishga hech kim botinolmadi. Roke tog’a, Karlos hamda opa-singillar katta xonada anchagacha, “uf” tortib, goh-goh odatda Kleliya xola dam oladigan oromkursiga ko’z tashlab, so’ng bir-birlariga javdirab savolomuz nazar solib chiqishdi.
— Tavba, shunchalik ham bo’ladimi? — dedi Karlos.- Nima birinchi marta aldayapmizmi? O’yin davom etayapti, xolos.
— Shunaqa oson bo’lsa kirib o’zing o’qib beraqol! — dedi Pepa o’pkasi to’lib.
— Nima desangiz deng, lekin qaerdadir qovun tushirdik, menimcha. Men oyimning xonasiga qo’rqa-pisa oyog’imning uchida kiradigan bo’lib qoldim… Xuddi hozir qo’lga tushib qoladigandek.
— Hammasiga Mariya Laura aybdor, — dedi Rosa. — Xayolimizga ham kelmayotgandi uning aytganlari, mana oqibati — dovdir-sovdir kilib yuribmiz, nima deyishni bilmaymiz. Buyam yetmagandek Kleliya xolamni aytmaysizmi?!
— Bilasanmi nima, gapingni eshitib miyamga bir fikr keldi, Mariya Lauraning o’zi bilan gaplashish kerak, — dedi Roke tog’a. — Eng yaxshi yo’l shu, go’yo imtihondan kelayotibdi-yu, ko’rib ketay deb kirgan bo’ladi, oyimga Alexandro halizamon kelolmas ekan desa, olam guliston.
— Alexandro har xatida Mariya Laurani so’rayverganiga qaramay oyim uni zarracha eslamay ko’ygan bo’lsa… yuraging tars yorilib ketmaydimi?!
— Yuragim nega yorilar ekan?! Hozir biz kelishib olishimiz kerak, xolos. YO “ha”, yo “yo’q”, ikkovidan biri.

Rosa Mariya Laurani ko’ndirishga judayam qiynaldi, u dedi, bu dedi, xullas, oxiri roziligini oldi, Mariya Laura yaqin dugonasiga yo’k deyishga tili bormadi. Sirasini aytganda, Mariya Laura bu xonadon ahlining hammasini bir xilda yaxshi ko’rardi-yu, faqat oyimdan hayiqar, uning oldida o’zini yo’qotib qo’yardi. Qisqasi, bir necha kundan so’ng Mariya Laura maktub bilan keldi — uni Karlos yozib bergandi. Qo’lida guldasta, sumkasida oyimning jonu dili bo’lgan shirinlik — mandarinli marmelad… Ha… Xudoga shukur, qiyin imtihonlar ortda qoldi, endi Mariya Laura bir-ikki hafta San-Visenteda bemalol dam olsa bo’ladi.
-Senga toza havo yoqadi,- dedi oyim,- Kleliya bo’lsa,unga… Pepa! Bugun dala hovliga qo’ng’iroq qildingmi?! Voy, esim kursin! So’rovdim-a, hozir?! Buni qarang, Kleliya uch haftadan beri kelolmaydi-ya?! Mana sizga oqibati…

Mariya Laura bilan Rosa bu voqeani ipidan-ignasigacha muhokama qilishdi. Choy keltirishganda, Mariya Laura xatning ayrim joylarini o’qib berdi, Braziliyada chet ellik mutaxassislarni ehtiyot chorasi sifatida xonaband qilib qo’yishgan ekan. Hozir Alexandro qimmatbaho mehmonxonada Braziliya hukumatining hisobidan mazza kilib yashayotgan ekan. Bu to davlatlararo murosaga kelmaguncha davom etarkan. Oyim lom-mim demay eshitdi, lipa bargining damlamasidan bir piyola ichdi-da, pinakka ketdi. Dugonalar katta xonaga o’tishdi va o’sha yerda bemalol suhbatlashib o’tirishdi. Ketar oldidan Mariya Lauraning ko’nglida telefon haqidagi mash’um fikr tug’ildi. O’sha zahoti Rosani chakirib hammasini bayon qilib berdi, Rosa esa, ochig’i, Karlos nima derkan degandek kutdi. Birozdan so’ng shubha-gumonlarini Roke tog’aga aytdi, Roke tog’a “hm” deb ko’ydi, xolos. Bunaqa vaziyatda yo indamasdan o’tirish yo gazetani qo’lga olish kerak… Karlos oyim xususida turli taxmin qilib boshini qotirib o’tirmadi-yu, lekin hech kim ma’qullamayotgan fikrga qarshi chiqmadi.
— Omon bo’lsak, ko’ramiz, — dedi u Rosa bilan Pepaga. — Kutilmaganda oyimning o’zi so’rab qolishi mumkin, ana unda ko’rasan…

Biroq oyim bir marta ham telefonni so’ramadi, Kleliya xolaga qo’ng’iroq qilish xayoliga ham kelmadi. Har kuni ertalab, dala hovlida nima gap deb so’rab ko’yar, so’ng tovush chiqarmay jimgina o’tiraverardi; uning xonasida vaqtning o’tishi tomchi dorilar, damlama hamda nastoykalar bilan o’lchanardi. Oyim Roke tog’a kelsa suyunardi, mabodo, gazetani kechiktirib keltirishsa yoki Roke tog’a shaxmatdan bosh ko’tarmay allamahalgacha solib ketsa, xunobi oshayotganini sezdirmasdi. Rosa bilan Pepa oyimning gazetalarga ham, dala hovliga qo’ng’iroq qilishga ham, hatto Alexandrodan keladigan xatlarga ham qiziqmay qo’yganiga suyunishardi. Shunga qaramay, bu o’zgarishlarga to’la-to’kis ishonish ham qiyin edi, chunki goho-goho boshini azod ko’tarib, ularga teshib yuborgudek tikilib qarar ekan, oyimning ko’zlarida allanechuk qat’iyat va sarkashlik paydo bo’lardi. Sekin-asta bu g’alati, tushuniksiz hayot hammani o’z domiga tortdi. Rosa uchun har kuni telefonni olib, bo’shliq bilan gaplashish oddiy ermakdek bo’lib qoldi. Roke tog’a esa gazetaning reklama bilan futbol yangiliklari egallagan sahifasini ochib, Braziliya hakida tutilmasdan maqola o’qirdi. Karlos yotoqxona ostonasidan hatladi deguncha, dala hovliga kanday borib kelgani, Monolita bilan Kleliya xola berib yuborgan xalta-xalta meva-cheva haqidagi hikoyasini boshlardi.

So’nggi oylarda oyimning hayoti oilamizda hukm surgan tartib-intizomga ta’sirini o’tkaza olmadi. Doktor Bonifas oyingiz osongina jon beradi, u oddiygina hushdan ketadi-da, shamdek so’nadi, deya bashorat qildi. Lekin hayotining so’nggi daqiqalarida ham oyimning aql-idroki xiralashmadi, uning tepasida barcha bolalari yig’ilib, g’am-g’ussadan ado bo’lishganini yashirolmay turishganda ham oyimning idroki, quvvai hofizasi zarracha susaymagan edi.
— Hammangizdan mingdan-ming roziman, — dedi oyim. — Balli, shafqat, mehr-muhabbatingizni ayamadingiz. Meni qiynalmasin, deb hammasiga chidab keldingiz. Rahmat, sizlarga.

Oyimning yonginasida o’tirgan Roke tog’a uning qo’llarini uqalay turib sekingina yupatdi va qo’y bunaqa gaplarni, dedi. Pepa bilan Rosa o’zlarini javondan bir nimani axtarayotgandek tutishardi. Ular Mariya Lauraning taxmini to’g’ri ekaniga endi ishonishdi, harqalay, boshidanoq sal-pal sezganlariga iqror bo’lishdi.
— Menga shunchalar g’amxo’rlik qildingizki… — deb gap boshladi oyim.

Rosa Pepaning qo’lini qisib qo’ydi, chunki mana shu ikki og’iz gap hammasini avvalgiday davom ettirish, uzoq davom etgan o’ta nozik va zarur o’yinni qayta tiklash uchun imkon berardi. Karlos xuddi oyim hammalari uchun judayam muhim bir gapni aytajagini his kilganday undan ko’z uzmay turardi.
— Bu yog’iga endi xotirjam yurasizlar… Biz boshqa qiynamaymiz sizlarni…

Roke tog’a e’tiroz bildirmoqchi bo’lib og’iz juftlagan edi, Karlos uning bilagidan ushlab, qattiq siqdi. Oyimning rizq-nasibasi uzilgan, uni bezovta qilishning foydasi yo’q edi.

Dafn marosimining uchinchi kuni Alexandrodan maktub keldi. Bu uning oxirgi xati edi. Unda Alexandro oyim bilan Kleliya xolamizning salomatligi haqida batafsil yozib yuborishimizni iltimos qilardi. Rosa odati bo’yicha maktubni ochishga ochdi-yu, oxirigacha o’qiyolmadi. Qaynoq ko’z yoshlari yonoklarini kuydirib oqardi, birozdan so’ng baribir maktubni satrma-satr o’qiyotgan chog’da daf’atan Alexandroga oyimning o’limi haqida qanday yozamiz, degan sarkash bir fikr miyasidan ketmayotganini sezib qoldi.

Rus tilidan Olim Otaxon tarjimasi

Manba: «Jahon adabiyoti» jurnali,2015.05

«Xurshid Davron kutubxonasi»ning Xulio Kortasar hayoti va ijodi yoritilgan sahifalar