8 август — Атоқли адиб Юрий Казаков таваллудининг 95 йиллиги

 Ажойиб рус ёзувчиси Юрий Казаков ҳикояларини жуда яхши кўраман. Уларни ўқиганимда,юрагим юмшагандай,тиниқлашгандай бўлади. Айниқса, «Тушларингда маҳзун йиғладинг», «Ана, кучук югуриб ўтди», «Мовий ва яшил», «Йиғлайман ва бўзлайман»,  «Икковлон декабрда»   ҳикояларини соғиниб қайта- қайта ўқийман. Бу ҳикояларда инсон дарди, ёлғизлиги шундай самимий ифодасини топганки, ҳар гал юрак танҳоликдан азоб чекканда бу ҳикоялар мутолааси бамисоли малҳамдай ёрдамга келади.
Юрий Казаков рус ҳикоячилигида ўзига хос оҳанг ва ранг топа олган ёзувчи сифатида тан олинган. Бугун адибнинг ижод машаққати ва масъулияти ҳақида ёзган эссесини тақдим этиш билан сизни бетакрор  ижодкорнинг ижодий оламига бир назар ташлашга  таклиф этамиз. Ушбу асарни бундан қарайиб 30 йилча аввал истеъдодли ёзувчи Олим Отахон менинг таклифим билан «Камалак» тўплами учун таржима қилган эди.

Хуршид Даврон

ЮРИЙ КАЗАКОВ
ЁЗУВЧИНИНГ МАТОНАТИ ҲАҚИДА

    Казаков Юрий Павлович (1927–1982) —  атоқли рус ёзувчиси. 1927 йил 8 августда Москвада туғилган. Ўрта мактабдан кейин, 1946-1951 йилларда Гнесин номидаги мусиқа билим юртида таълим олган.  1940-йиллар охирида Юрий Казаков шеър ёзишни бошлайди, ҳикоя, пьесалар машқ қилади.   1953 йилдан Максим Горький номидаги Адабиёт инститида таҳсил олган.
1956 йили  Юрий Казаковнинг илк  ҳикоялар тўпламлари «Мовий ва яшил», «Хунук» номлари билан нашр этилади. Унинг илк асарларидан «Тэдди» (1956) ва «Арктур – този ит» (1957) қиссалари рус адабиётига катта истеъдод кириб келганидан дарак беради.
Адабиёт нститутини тугатгандан сўнг (1958), Казаков Печора, Тарус ва бошқа жойларга саёҳат қилади. Саёҳат таассуротлари  ўлароқ «Йўлда» (1960), «Йиғлайман ва ҳўнграйман» (1963), «Лаънати Шимол» (1964) ҳикоялари яралади. Казаковнинг «Шимол кундалиги» (1977) «Нестор ва Кир» (1961), «Қор ўрадаги бола» (1972–1976), «Эман ўрмонларида» (1969) каби асарлари машҳур.

    Мен турли-туман денгизчилар ва сайёҳлар келавериб, оёқ ости қилиб юборган ивирсиқ ҳамда ажойиб Архангельск меҳмонхонасининг юқори қаватида, латта-путта, бўм-бўш халталар; бу этигу сигарет қутилари, олмослару милтиқлар, патронлар ва қўйингчи ҳар бало палпис сочилиб ётган хонада адабиёт ҳақидаги асабий, беҳуда мунозаралардан сўнг ҳориб-чарчаб, ойна ёнида ғамгин ўтирардим. Алламаҳал бўлиб қолган; сокин, оппоқ-ойдин тун вужудимга аччиқ бир оғу сингари сингиб-сингиб борар, негадир беихтиёр мени йироқларга чорлар… Кўнглим ғаш эди ва боягина маҳаллий бир билимдон билан адабиёт ҳақида қилган баҳсимизни эслаб ёзувчининг жасорати ҳақида ўй сурардим.

Ёзувчи довюрак бўлмоғи керак, дея фикр юритардим мен, чунки ҳаётининг турган-битгани машаққат. У қўлига қалам тутиб ёлғиз қолган кезларида дунёдаги ҳамма нарса унга халал бера бошлайди. Шу чоққача ёзилган миллион-миллион китоблардан тортиб, қўйингчи, буларнинг бари эски, сийқаси чиққан гап, булар ҳақида аллақачон айтилган, яна бош қотиришнинг кимга кераги бор-а, деган хаёл ҳам кони зарар; баъзан туйқис жунбушга келувчи бош оғриғи ва умидсизлик, шу лаҳзаларда унинг ҳолидан хабар олгани келган ёки келаётган, қўнғироқ қилаётган таниш-билишлар; шу тобда қилиниши шарт ишлардан ҳам муҳимроқ туюлаётган тирикчилик ташвишлари, икир-чикир юмушлар ҳам душман. Илло, ташқарига – мусаффо, сўлим табиат қўйнига чорлаётган алланимани ҳис қилиш, номаълум бир бахт намосини бир мартагина тотиб кўришга даъват этаётган нурафшон офтоб ҳам дардисар. Қўйингчи, юраги ўртаниб оғриган ва ишлагиси келмаган булутли оқшомлари унга ёмғир ҳам ҳалал беради.

Атрофида ҳаёт барқ уриб яшайди, энтикади ва нафас олади, олам қаёққадир талпинади, йўргакланган онлариданоқ ана шу оламнинг асири бўлган ёзувчи эса эл қатори яшашга ҳақли эканига қарамасдан бундай дақиқаларда бир ўзи ёлғиз қолишга маҳкум, ёлғиз қолишга мажбур. Шунинг учун ёнида на маҳбубаси, на онаси, на болалари – ҳеч кимса бўлмаслиги, у ҳаётини, умрини бахш этган ҳис-ҳаяжон, қаҳрамонлари, уни мафтун этган муқаддас Сўз билан қолиши шарт.

Ёзувчи топ-тоза қоғоз билан ёлғиз қолдими, бас, унинг ёзишига ўша заҳоти шунчалар кўп, шунчалар кўп нарса ҳалақит бера бошлайдики, тасаввур қилолмайсан. У дахлсиз, фақат ўзига тегишли тасаввурлар оламида яшамоғи лозим ва алланечук номаълум, ҳеч ким ҳеч қачон кўрмаган, ўзи учунгина тирик, жонли одамлар ҳақида гўё ўз хешу-ақробаларидек ўйлашга мажбур; буёқда – ташқарида эса ҳар бир гиёҳ, ҳар бир нарса ўзининг мавжудлигини кўз-кўз қилади, уни чалғитади, ўз бағрига чорлайди. Ёзувчи деразадан аллақаёқларга кўз ташлаб ўтиради-ю, бироқ бари бир ҳеч нимани кўрмайди, кўролмайди; унинг кўзига ёлғиз шу кунгача ёзган саҳифалари, ўтган ва ўтаётган кунлар ҳамда эртанги ҳаёт, омадсизлик ва умидсизлик кўринади.

Бундай пайтларда у жудаям қийналади, ўзини беҳол ночор ва ожиз сезади. Ҳолбуки, у ўзига ҳеч ким ёрдам беролмаслигини билади. Чунки бу оламда у танҳо қолишга маҳкум.

Ҳамма бало шундаки, ҳеч ким, ҳеч қачон унга ёрдам беролмайди, қалами ёки ёзув машинкасини олиб оғирини енгил қилолмайди, қандай ёзиш кераклигини ўргатолмайди. Бинобарин, ёлғиз ўзи буни эплаши зарур. Мабодо, ўзи эплолмадими, тамом, у ҳеч қачон ёзувчи бўлолмайди. Сени соғ-касаллигинг, ёзишни эплайсанми-йўқми, бардошинг етадими – ҳеч кимга қизиғи йўқ. Мана шуни била туриб, ёзиш, ишонсанг, ҳақиқий жасоратдир. Агарда ёмон ёзган бўлсанг, унутма, на унвон, на мукофот, на ўтмишдаги шон-шуҳратинг жонингга ора киради. Тўғри, баъзан бўш асарингни эълон қилиниши учун амалинг асқотиб қолади, дўстларинг оғзини кўпиртириб мақташга ошиқадилар ҳамда сен қалам ҳақини ҳам оласан, аммо шуни унутмаки, сен энди бари бир ёзувчи ҳисобланмайсан…

Ҳаммасини ибтидодан бошламоқ учун эса матонатли, мард бўлиши керак. Узоқ вақт ёзолмай қийналиб, ўз ёғингга ўзинг қовурилиб юрганинг ёки умуман ёзишдан безиб кетганингда кутмоқ ва чидамоқ учун ҳам катта жасорат керак. Агар ироданг кучли бўлса, тоқат-шижоатинг етса, бас, бир кун келиб яна истеъдод билан ёза оласан.

Ҳақиқий ёзувчи бир суткада кам деганда 10 соат ишлайди. Кўпинча у ёзолмай қолади, шунда кунлар, ҳафталар ўтиб кетади, ёзаётган асарини давом эттиролмай ҳамда буларнинг барчасидан воз кечиб кетолмай, қийналиб юрганида олтиндан қиммат вақти тез ва самарасиз ўтиб бораётганини телбаларча, йиғлагудек ҳис қилади.

Ва ниҳоят асар тугайди. Ажабо… ўша лаҳзалардан сўнг кўнгли шунчалар ҳувиллаб қоладики, назарида энди бир мисра ҳам ёзолмайдигандек туюлади. – Хўш, нима бўпти, мен ахир ўз вазифамни адо этдим, деб ўйлаши мумкин у. Бундай асарни шу пайтгача ҳеч ким ёзмаган. Мендан аввал Толстой ва Чеховлар ижод қилса қилгандир, аммо буни мен ёздим. Бу ўзига хос асар. Менинг ёзганим уларникидан ёмондир. Аммо меники ҳам бари бир анчайин маъқул асар-ку. Ҳар қалай, ҳали яхши-ёмонлиги ҳам маълум эмас, қани, бирорта ёзувчи менчалик ёзиб кўрсинчи!

Хаёлини муттасил банд этган асарини тугатгач, ёзувчи худди шундай деб ўйлашга тамом ҳақлидир. У ахир сўнгги нуқтани қўйди, бу ўзидан ўзи ғолиб чиқди, дегани эмасми?! Оҳ, шодликнинг умри бунчалар қисқа!.. У ҳориган, айни чоқда зудлик билан янги асарини ёзишга ўтиради; ҳозир эса кўнгли қувонч тусаяпти. Хушбахтлик қанчалар мухтасар…

Дарвоқе, баҳор ўтиб кетганини, айтайлик, ўша апрелнинг илк кунлари – тунда, осмоннинг ғарб томонида йиғилган қора булутлар қаъридан бетиним, мунтазам ва кучли илмилиқ шамол эсиб қорлар эрий бошлаган пайтдан бери анча вақт ўтганини бирдан пайқаб қолади. Орадан шунча вақт ўтибди. Музлар кўчиб, ирмоқлар жилдираб оқа бошлабди; илк майсалар кўз уқалаб, қушлар учиб келибди, бошоқлар тўлиб, сарғайиб пишибди ҳамки у сезмабди; буларнинг биронтасидан огоҳ бўлмабди. Ҳолбуки, у куну тун ёзишдан бош кўтармай, хаёлан ўз қаҳрамонлари оламида яшаган кезлар ер юзида нималар содир бўлмади, халқлар, мамлакатлар ҳаётида қандай воқеа ва ҳодисалар юз бермади дейсиз. Унинг учун бу кунлар энди сира қайтиб келмайди. Умрнинг бу фаслини ҳеч ким ҳеч қачон унга қайтариб беролмайди.

Кейин у асарини журналга элтиб беради.

Иши ўнгидан келиб, масалан, унинг асарини катта қувонч билан қабул қилишди, дейлик. Ёзувчига зудлик билан сим қоқадилар ёки телеграмма жўнатадилар: уни табриклайдилар. Бу асар бошқа журналда эмас, ўзларида эълон қилинаётганида фахрланадилар ҳам. Ёзувчи редакцияга ташриф буюрганида ўзини эркин ва хуррам тутади. Ҳамма одамлар уни кўрганликларидан, у эса одамларнинг бунчалар ёқимтой эканлигидан қувонади. “Азизам, албатта эълон қиламиз, албатта – дейишади, — уни 12-сонига киритдик”. Бу декабрда чиқади дегани. Декабрь – қиш. Ҳозир эса айни ёз…

Ҳамма ёзувчига жилмайиб, очиқ юз билан қарайди. Унинг қўлини қисиб, елкасига дўстона қоқиб қўядилар. Уларнинг ҳаммаси гўё ёзувчи яна 50 йил умр кўрадигандек муомала қиладилар. Гўё олти ой, унга олти кундек гап.

Ёзувчи учун эса, ғалати, машаққатли давр бошланади. У кунларининг тезроқ ўтишини истайди. Ёз тезроқ ўта қолсайди. Кейин куз келади. Уни ҳам жин урсин. Унга декабрь керак! Мана нима! Қишни кутавериб унинг тоқати-тоқ бўлади.

Ҳолбуки, у яна боши билан ишга шўнғийди. Ёзганлари яна ўзига гоҳ ёқиб, гоҳ ёқмайди. Йил ўтади, яна апрель – баҳор сабил қолади. Ниҳоят, навбат танқидчиларга етади ва эски нарса учун унинг таъзирини бера бошлайдилар.

Ёзувчилар ўз асарлари хусусидаги мулоҳазаларни ўқишади. Баъзилар асарлари хусусида айтилаётган гапларга гўё қизиқишмасмиш. Бу нотўғри. Турли миш-мишлар, адолатсиз танқидларга ортиқча куйинмаслик, ғазабланмаслик учун, қаттиқроқ сўкаётган бўлсалар ёзишдан совиб кетмаслик, мақтанаётганларида эриб кетмаслик учун айниқса, мана шу дамларда жасорат сув билан ҳаводек зарур. Мақтов ёзувчи учун бамисли заҳар. Бунинг оқибатида у ўзига ортиқча баҳо бера бошлайди. Пировардида ёзувчининг ўзи ўрганиш, изланиш ўрнига бошқаларга насиҳат қила бошлайди. Ахир, бу асарини ҳар қанча яхши ёзган бўлмасин, ундан аълороқ ёзиши мумкин эмасми?! Бунинг учун мард бўлиши ва ўқиб ўрганишдан қочмаслиги керак холос.
Аммо, мақтов ёки миш-мишлар ҳолва. Энг ёмони сени тилга олмайдилар. Мана бу даҳшат. Ёзувчи яхши асарлар ёзганига қарамай, ҳеч ким аҳамият бермаётган пайтда, айниқса, матонатли бўлиши керак.

Адабий ҳақиқат, ҳамиша ҳаёт ҳақиқатларидан туғилади, модомики, шундай экан совет ёзувчилари ижодкорлик жасоратига ўзлари қаламга олаётган одамлар – замин қиёфасини пешона тери билан ўзгартираётган ишчилар, учувчилар, денгизчилар шижоатини ҳам сингдира олиши лозим. Ҳар бир ёзувчи имкони борича турли-туман одамлар, бир-бирига мутлақо ўхшамаган тақдирлар ҳақида ёзади, модомики шундай экан, у ўша одамларнинг ҳаёт тарзини билиши ва ҳис қилиши учун улар билан яшаши, жилла қурса уларнинг турмушини ўз кўзи билан кўриб ўрганиши керак. Зарур бўлса ўшалар каби геолог, ўрмончи, деҳқон, овчи, ҳатто тракторчи бўлиб ишлаши керак.

Совет ёзувчиси ҳали дунёда зулм барҳам топмаганини, қаердадир оддий инсоний ҳуқуқларидан маҳрум эрксиз одамлар яшаётганлигини, зўравонлик ва очлик, жаҳолат, уруш ҳамда фашизм ҳукм сураётганини унутмаслиги керак. У имкони борича бу иллатларга қарши исён кўтармоғи, одамларни курашга даъват этмоғи лозим. Бўҳтон, риё ҳамда жиноятларга қарши бонг урмоғи керак. Бундай даъват алоҳида таҳсинга лойиқ жасоратдир.

Ниҳоят, зарурият туғилса, солдат бўлиши, солдатдек жангга кирмоғи, омон қолса яна ҳақиқатни ёзишга ўзида куч, бардош топмоғи керак.

Зеро ёзувчининг ижодий жасорати ҳар маҳал турғун ва собит бўлмоғи лозимдир. Чунки ёзувчининг ҳаёти ва фаолияти ҳар кун, ҳар дақиқа жасорат талаб қилади.

Буни у ҳеч қачон унутмаслиги лозим. Негаки, у бир, икки кун эмас, умрбод ижод қилади. Ҳар сафар янгитдан бошлаш зарурлигини, эндиги гал қийинроқ бўлажагини у яхши билади.

Агар ёзувчи шижоатли бўлмас экан – тамом. У ҳар қанча истеъдодли бўлса ҳам фойдаси йўқ, иқтидори уни сақлаб қололмайди. У ҳасадгўйга айланади, ўз биродарлари – қаламкаш дўстларига хиёнат қила бошлайди. Мудом ўз номини аллақайси бир мақола ёки маърузада тилга олмаганликлари ва мукофот берилмаётганлиги ҳақида ўйлаб ғазабдан кўкариб юради. Пировард натижада ёзувчилик бахти нимадан иборат эканлигини бир умр билмай ўтиб кетади… Ваҳоланки, ижоднинг қувончлари бор.

Зеро, бундай дақиқалар ёзувчининг ҳаётида албатта содир бўлади. Ҳар нечук унинг пешонасига ҳам яхши кунлар ёзилган. Бу айниқса, кеча ёки аввалги кунлар кўнглига умидсизлик солган асарини бугун яхши ва мароқ билан ёзаётган ёзув машинкаси тўхтовсиз чиқиллаётган ва битган саҳифалар бирин-сирин кўпайиб бораётган маҳалда кўпроқ билинади. Бу, айниқса, ёзувчи ўзини ҳалол, ҳар нарсага қодир эканини ҳис этганда сезилади.

Асарнинг энг кучли бобини ёзаётган чоғида у ҳаммаси бир сўздан бошлангани ёки пайдо бўлгани ва бу сўз – илоҳий эканини бирдан эслаганда билинади. Бундай ажойиб сониялар буюкларга ҳам насиб этмаслиги мумкин. Аммо шижоатли ёзувчиларга уларнинг барча қийинчиликлари – машаққатли меҳнати, умидсизлик ва қониқмасликлари эвазига мукофот тариқасида илоҳий лаҳзалар ато этилган бўлади. Ёзувчи ёзиб тугатгач, мана шу саҳифалар асарнинг бошқа боблари ва қисмларидан кучлироқ эканлигини, бундан ташқари айнан мана шу саҳифалар адабиёт оламида қолажагини ҳис қилади.

У фақат ҳақиқатни ёзиши кераклигини, унинг учун нажот ёлғиз мана шунда эканлигини тушуниб қолганда ўзини бахтиёр сезади. Фақат сен кашф қилган ҳақиқатни ўша заҳоти сўзсиз қабул қиладилар, деб ўйлаш ярамайди. Сен ўша сон-саноқсиз нотаниш одамлар учун ёзаверишинг, ҳеч қачон иккиланмаслигинг, юрагингдаги ҳақиқатларни ўша одамлар учун тўкиб солаверишинг керак. Ахир, сен редактор ва танқидчи учун эмас, ёки эл қатори сенинг ҳам бир эҳтиёжларинг бўлишига қарамай, жин урсин, пул учун ёзмайсан. Дарвоқе, пул топиш учун ёзувчилик қилиш шарт эмас. Пул топишнинг бундан ҳам осонроқ йўллари бор. Сен эса авваламбор сўз ва ҳақиқатнинг муқаддаслигига имон келтириб, сўнгра қалам тебратасан. Демак, ёзиш жараёнида адабиёт инсониятнинг ўзлигини англаш воситаси ёки ўзини макон ва замонда устувор, қойим ифодалаши ҳақида фикр юритасан. Буни эса ҳеч қачон унутмаслик керак ҳамда зиммангга яратишдек шарафли бурч тушганидан фахрланиб юриш лозим.

Гоҳо бирдан соатга кўзинг тушиб қолади-ю, вақт алламаҳал бўлиб қолганини, ер юзига тун чўккани, поёнсиз кенгликларга чўзилиб кетган курраи-заминда тирик жон ором олаётгани ёки бир-бирини севишдан бўлак ҳеч нарса билан қизиқмаётганликлари, хунрезликка иқтидо қилаётганлари ва аллақаерларда бомбалар ортилган самолётлар изғиб юргани, боз устига қаердадир кимлардир рақсга тушаётганлари кўз олдингга келади. Ҳар хил радиостанцияларнинг дикторлари қандайдир ёлғон-яшиклар, беҳуда юпанч, ташвиш, шоду-хуррамлик, умидсизлик ва ишонч ҳақидаги ваъзлари учун электр қувватини исроф қилаётганликлари ҳақида ўйлайсан ва ушбу соатда сен шунчалар дармонсиз, танҳо бедор ўтириб, бутун олам ҳақида қайғурасан, жамики одам болалари оқибат – охир бахтиёр ва озод бўлишини, ер юзида меҳнат, ижод қилиш сув билан ҳаводек бир заруриятга айланажагини, тенгсизлик, уруш, ирқчилик ва қашшоқлик батамом барҳам топишини истайсан.

Зеро, энг катта бу зим-зиё тун қўйнида бедор ўтирган фақат ўзинг эмаслигини ҳис қилишда. Сенга ўхшаб ҳамқадам биродарларинг – бошқа ёзувчилар ҳам бедор ўтирибдилар. Зотан, барчангизнинг мақсадингиз битта – у ҳам бўлса олам чароғон, одам янаям инсоний бўлишидир.

Дунёни янгитдан қуриш ёки ўзгартириш ҳуқуқинг йўқ. Аммо бу ҳаётда сени ўз ҳақиқатинг ва ўз каломинг бор. Ва сен ўз бахтсизлигинг, муваффақиятсизлигинг ҳамда омадсизлигингга қарамай одамларга қувонч улашиш ва ҳаёт бундан кўра гўзалроқ бўлиши керак, деб муттасил равишда бонг урмоғинг учун яна минг чандон жасурроқ бўлмоғинг зарур!

Олим Отахонов таржимаси

8 avgust — Atoqli adib Yuriy Kazakov tavalludining 95 yilligi

     Ajoyib rus yozuvchisi Yuriy Kazakov hikoyalarini juda yaxshi ko’raman. Ularni o’qiganimda,yuragim yumshaganday,tiniqlashganday bo’ladi. Ayniqsa, «Tushlaringda mahzun yig’lading», «Ana, kuchuk yugurib o’tdi», «Moviy va yashil», «Yig’layman va bo’zlayman», «Ikkovlon dekabrda» hikoyalarini sog’inib qayta- qayta o’qiyman. Bu hikoyalarda inson dardi, yolg’izligi shunday samimiy ifodasini topganki, har gal yurak tanholikdan azob chekkanda bu hikoyalar mutolaasi bamisoli malhamday yordamga keladi.
Yuriy Kazakov rus hikoyachiligida o’ziga xos ohang va rang topa olgan yozuvchi sifatida tan olingan. Bugun adibning ijod mashaqqati va mas’uliyati haqida yozgan essesini taqdim etish bilan sizni betakror  ijodkorning ijodiy olamiga bir nazar tashlashga  taklif etamiz. Ushbu asarni bundan qarayib 30 yilcha avval iste’dodli yozuvchi Olim Otaxon mening taklifim bilan «Kamalak» to’plami uchun tarjima qilgan edi.

Xurshid Davron

YURIY KAZAKOV
YOZUVCHINING MATONATI HAQIDA

 Kazakov Yuriy Pavlovich (1927–1982) — atoqli rus yozuvchisi. 1927 yil 8 avgustda Moskvada tug’ilgan. O’rta maktabdan keyin, 1946-1951 yillarda Gnesin nomidagi musiqa bilim yurtida ta’lim olgan. 1940-yillar oxirida Yuriy Kazakov she’r yozishni boshlaydi, hikoya, p`esalar mashq qiladi. 1953 yildan Maksim Gor`kiy nomidagi Adabiyot institida tahsil olgan.
1956 yili Yuriy Kazakovning ilk hikoyalar to’plamlari «Moviy va yashil», «Xunuk» nomlari bilan nashr etiladi. Uning ilk asarlaridan «Teddi» (1956) va «Arktur – tozi it» (1957) qissalari rus adabiyotiga katta iste’dod kirib kelganidan darak beradi.
Adabiyot nstitutini tugatgandan so’ng (1958), Kazakov Pechora, Tarus va boshqa joylarga sayohat qiladi. Sayohat taassurotlari o’laroq «Yo’lda» (1960), «Yig’layman va ho’ngrayman» (1963), «La’nati Shimol» (1964) hikoyalari yaraladi. Kazakovning «Shimol kundaligi» (1977) «Nestor va Kir» (1961), «Qor o’radagi bola» (1972–1976), «Eman o’rmonlarida» (1969) kabi asarlari mashhur.

Men turli-tuman dengizchilar va sayyohlar kelaverib, oyoq osti qilib yuborgan ivirsiq hamda ajoyib Arxangel`sk mehmonxonasining yuqori qavatida, latta-putta, bo’m-bo’sh xaltalar; bu etigu sigaret qutilari, olmoslaru miltiqlar, patronlar va qo’yingchi har balo palpis sochilib yotgan xonada adabiyot haqidagi asabiy, behuda munozaralardan so’ng horib-charchab, oyna yonida g’amgin o’tirardim. Allamahal bo’lib qolgan; sokin, oppoq-oydin tun vujudimga achchiq bir og’u singari singib-singib borar, negadir beixtiyor meni yiroqlarga chorlar… Ko’nglim g’ash edi va boyagina mahalliy bir bilimdon bilan adabiyot haqida qilgan bahsimizni eslab yozuvchining jasorati haqida o’y surardim.

Yozuvchi dovyurak bo’lmog’i kerak, deya fikr yuritardim men, chunki hayotining turgan-bitgani mashaqqat. U qo’liga qalam tutib yolg’iz qolgan kezlarida dunyodagi hamma narsa unga xalal bera boshlaydi. Shu choqqacha yozilgan million-million kitoblardan tortib, qo’yingchi, bularning bari eski, siyqasi chiqqan gap, bular haqida allaqachon aytilgan, yana bosh qotirishning kimga keragi bor-a, degan xayol ham koni zarar; ba’zan tuyqis junbushga keluvchi bosh og’rig’i va umidsizlik, shu lahzalarda uning holidan xabar olgani kelgan yoki kelayotgan, qo’ng’iroq qilayotgan tanish-bilishlar; shu tobda qilinishi shart ishlardan ham muhimroq tuyulayotgan tirikchilik tashvishlari, ikir-chikir yumushlar ham dushman. Illo, tashqariga – musaffo, so’lim tabiat qo’yniga chorlayotgan allanimani his qilish, noma’lum bir baxt namosini bir martagina totib ko’rishga da’vat etayotgan nurafshon oftob ham dardisar. Qo’yingchi, yuragi o’rtanib og’rigan va ishlagisi kelmagan bulutli oqshomlari unga yomg’ir ham halal beradi.

Atrofida hayot barq urib yashaydi, entikadi va nafas oladi, olam qayoqqadir talpinadi, yo’rgaklangan onlaridanoq ana shu olamning asiri bo’lgan yozuvchi esa el qatori yashashga haqli ekaniga qaramasdan bunday daqiqalarda bir o’zi yolg’iz qolishga mahkum, yolg’iz qolishga majbur. Shuning uchun yonida na mahbubasi, na onasi, na bolalari – hech kimsa bo’lmasligi, u hayotini, umrini baxsh etgan his-hayajon, qahramonlari, uni maftun etgan muqaddas So’z bilan qolishi shart.

Yozuvchi top-toza qog’oz bilan yolg’iz qoldimi, bas, uning yozishiga o’sha zahoti shunchalar ko’p, shunchalar ko’p narsa halaqit bera boshlaydiki, tasavvur qilolmaysan. U daxlsiz, faqat o’ziga tegishli tasavvurlar olamida yashamog’i lozim va allanechuk noma’lum, hech kim hech qachon ko’rmagan, o’zi uchungina tirik, jonli odamlar haqida go’yo o’z xeshu-aqrobalaridek o’ylashga majbur; buyoqda – tashqarida esa har bir giyoh, har bir narsa o’zining mavjudligini ko’z-ko’z qiladi, uni chalg’itadi, o’z bag’riga chorlaydi. Yozuvchi derazadan allaqayoqlarga ko’z tashlab o’tiradi-yu, biroq bari bir hech nimani ko’rmaydi, ko’rolmaydi; uning ko’ziga yolg’iz shu kungacha yozgan sahifalari, o’tgan va o’tayotgan kunlar hamda ertangi hayot, omadsizlik va umidsizlik ko’rinadi.

Bunday paytlarda u judayam qiynaladi, o’zini behol nochor va ojiz sezadi. Holbuki, u o’ziga hech kim yordam berolmasligini biladi. Chunki bu olamda u tanho qolishga mahkum.

Hamma balo shundaki, hech kim, hech qachon unga yordam berolmaydi, qalami yoki yozuv mashinkasini olib og’irini yengil qilolmaydi, qanday yozish kerakligini o’rgatolmaydi. Binobarin, yolg’iz o’zi buni eplashi zarur. Mabodo, o’zi eplolmadimi, tamom, u hech qachon yozuvchi bo’lolmaydi. Seni sog’-kasalliging, yozishni eplaysanmi-yo’qmi, bardoshing yetadimi – hech kimga qizig’i yo’q. Mana shuni bila turib, yozish, ishonsang, haqiqiy jasoratdir. Agarda yomon yozgan bo’lsang, unutma, na unvon, na mukofot, na o’tmishdagi shon-shuhrating joningga ora kiradi. To’g’ri, ba’zan bo’sh asaringni e’lon qilinishi uchun amaling asqotib qoladi, do’stlaring og’zini ko’pirtirib maqtashga oshiqadilar hamda sen qalam haqini ham olasan, ammo shuni unutmaki, sen endi bari bir yozuvchi hisoblanmaysan…

Hammasini ibtidodan boshlamoq uchun esa matonatli, mard bo’lishi kerak. Uzoq vaqt yozolmay qiynalib, o’z yog’ingga o’zing qovurilib  yurganing yoki umuman yozishdan bezib ketganingda kutmoq va chidamoq uchun ham katta jasorat kerak. Agar irodang kuchli bo’lsa, toqat-shijoating yetsa, bas, bir kun  kelib yana iste’dod bilan yoza olasan.

Haqiqiy yozuvchi bir sutkada kam deganda 10 soat ishlaydi. Ko’pincha u yozolmay qoladi, shunda kunlar, haftalar o’tib ketadi, yozayotgan  asarini davom ettirolmay hamda bularning barchasidan voz kechib ketolmay, qiynalib yurganida oltindan qimmat vaqti tez va samarasiz o’tib borayotganini telbalarcha, yig’lagudek his qiladi.

Va nihoyat asar tugaydi. Ajabo… o’sha lahzalardan so’ng ko’ngli shunchalar huvillab qoladiki, nazarida endi bir misra ham yozolmaydigandek tuyuladi. – Xo’sh, nima bo’pti, men axir o’z vazifamni ado etdim, deb o’ylashi mumkin u. Bunday asarni shu paytgacha hech kim yozmagan. Mendan avval Tolstoy va Chexovlar ijod qilsa qilgandir, ammo buni men yozdim. Bu o’ziga xos asar. Mening yozganim ularnikidan yomondir. Ammo meniki ham bari bir anchayin ma’qul asar-ku. Har qalay, hali yaxshi-yomonligi ham ma’lum emas, qani, birorta yozuvchi menchalik yozib ko’rsinchi!

Xayolini muttasil band etgan asarini tugatgach, yozuvchi xuddi shunday deb o’ylashga tamom haqlidir. U axir so’nggi nuqtani qo’ydi, bu o’zidan o’zi g’olib chiqdi, degani emasmi?! Oh, shodlikning umri bunchalar qisqa!.. U horigan, ayni choqda zudlik bilan yangi asarini yozishga o’tiradi; hozir esa ko’ngli quvonch tusayapti. Xushbaxtlik qanchalar muxtasar…

Darvoqe, bahor o’tib ketganini, aytaylik, o’sha aprelning ilk kunlari – tunda, osmonning g’arb tomonida yig’ilgan qora bulutlar qa’ridan betinim, muntazam va kuchli ilmiliq shamol esib qorlar eriy boshlagan paytdan beri ancha vaqt o’tganini birdan payqab qoladi. Oradan shuncha vaqt o’tibdi. Muzlar ko’chib, irmoqlar jildirab oqa boshlabdi; ilk maysalar ko’z uqalab, qushlar uchib kelibdi, boshoqlar to’lib, sarg’ayib pishibdi hamki u sezmabdi; bularning birontasidan ogoh bo’lmabdi. Holbuki, u kunu tun yozishdan bosh ko’tarmay, xayolan o’z qahramonlari olamida yashagan kezlar yer yuzida nimalar sodir bo’lmadi, xalqlar, mamlakatlar hayotida qanday voqea va hodisalar yuz bermadi deysiz. Uning uchun bu kunlar endi sira qaytib kelmaydi. Umrning bu faslini hech kim hech qachon unga qaytarib berolmaydi.

Keyin u asarini jurnalga eltib beradi.

Ishi o’ngidan kelib, masalan, uning asarini katta quvonch bilan qabul qilishdi, deylik. Yozuvchiga zudlik bilan sim qoqadilar yoki telegramma jo’natadilar: uni tabriklaydilar. Bu asar boshqa jurnalda emas, o’zlarida e’lon qilinayotganida faxrlanadilar ham. Yozuvchi redaktsiyaga tashrif buyurganida o’zini erkin va xurram tutadi. Hamma odamlar uni ko’rganliklaridan, u esa odamlarning bunchalar yoqimtoy ekanligidan quvonadi. “Azizam, albatta e’lon qilamiz, albatta – deyishadi, — uni 12-soniga kiritdik”. Bu dekabrda chiqadi degani. Dekabr` – qish. Hozir esa ayni yoz…

Hamma yozuvchiga jilmayib, ochiq yuz bilan qaraydi. Uning qo’lini qisib, yelkasiga do’stona qoqib qo’yadilar. Ularning hammasi go’yo yozuvchi yana 50 yil umr ko’radigandek muomala qiladilar. Go’yo olti oy, unga olti kundek gap.

Yozuvchi uchun esa, g’alati, mashaqqatli davr boshlanadi. U kunlarining tezroq o’tishini istaydi. Yoz tezroq o’ta qolsaydi. Keyin kuz keladi. Uni ham jin ursin. Unga dekabr` kerak! Mana nima! Qishni kutaverib uning toqati-toq bo’ladi.

Holbuki, u yana boshi bilan ishga sho’ng’iydi. Yozganlari yana o’ziga goh yoqib, goh yoqmaydi. Yil o’tadi, yana aprel` – bahor sabil qoladi.  Nihoyat, navbat tanqidchilarga yetadi va eski narsa uchun uning ta’zirini bera boshlaydilar.

Yozuvchilar o’z asarlari xususidagi mulohazalarni o’qishadi. Ba’zilar asarlari xususida aytilayotgan gaplarga go’yo qiziqishmasmish. Bu noto’g’ri. Turli mish-mishlar, adolatsiz tanqidlarga ortiqcha kuyinmaslik, g’azablanmaslik uchun, qattiqroq so’kayotgan bo’lsalar yozishdan sovib ketmaslik, maqtanayotganlarida erib ketmaslik uchun ayniqsa, mana shu damlarda jasorat suv bilan havodek zarur. Maqtov yozuvchi uchun bamisli zahar. Buning oqibatida u o’ziga ortiqcha baho bera boshlaydi. Pirovardida yozuvchining o’zi o’rganish, izlanish o’rniga boshqalarga nasihat qila boshlaydi. Axir, bu asarini har qancha yaxshi yozgan bo’lmasin, undan a’loroq yozishi mumkin emasmi?! Buning uchun mard bo’lishi va o’qib o’rganishdan qochmasligi kerak xolos.
Ammo, maqtov yoki mish-mishlar holva. Eng yomoni seni tilga olmaydilar. Mana bu dahshat. Yozuvchi yaxshi asarlar yozganiga qaramay, hech kim ahamiyat bermayotgan paytda, ayniqsa, matonatli bo’lishi kerak.

Adabiy haqiqat, hamisha hayot haqiqatlaridan tug’iladi, modomiki, shunday ekan sovet yozuvchilari ijodkorlik jasoratiga o’zlari qalamga olayotgan odamlar – zamin qiyofasini peshona teri bilan o’zgartirayotgan ishchilar, uchuvchilar, dengizchilar shijoatini ham singdira olishi lozim. Har bir yozuvchi imkoni boricha turli-tuman odamlar, bir-biriga mutlaqo o’xshamagan taqdirlar haqida yozadi, modomiki shunday ekan, u o’sha odamlarning hayot tarzini bilishi va his qilishi uchun ular bilan yashashi, jilla qursa ularning turmushini o’z ko’zi bilan ko’rib o’rganishi kerak. Zarur bo’lsa o’shalar kabi geolog, o’rmonchi, dehqon, ovchi, hatto traktorchi bo’lib ishlashi kerak.

Sovet yozuvchisi hali dunyoda zulm barham topmaganini, qaerdadir oddiy insoniy huquqlaridan mahrum erksiz odamlar yashayotganligini, zo’ravonlik va ochlik, jaholat, urush hamda fashizm hukm surayotganini unutmasligi kerak. U imkoni boricha bu illatlarga qarshi isyon ko’tarmog’i, odamlarni kurashga da’vat etmog’i lozim. Bo’hton, riyo hamda jinoyatlarga qarshi bong urmog’i kerak. Bunday da’vat alohida tahsinga loyiq jasoratdir.

Nihoyat, zaruriyat tug’ilsa, soldat bo’lishi, soldatdek jangga kirmog’i, omon qolsa yana haqiqatni yozishga o’zida kuch, bardosh topmog’i kerak.

Zero yozuvchining ijodiy jasorati har mahal turg’un va sobit bo’lmog’i lozimdir. Chunki yozuvchining hayoti va faoliyati har kun, har daqiqa jasorat talab qiladi.

Buni u hech qachon unutmasligi lozim. Negaki, u bir, ikki kun emas, umrbod ijod qiladi. Har safar yangitdan boshlash zarurligini, endigi gal qiyinroq bo’lajagini u yaxshi biladi.

Agar yozuvchi shijoatli bo’lmas ekan – tamom. U har qancha iste’dodli bo’lsa ham foydasi yo’q, iqtidori uni saqlab qololmaydi. U hasadgo’yga aylanadi, o’z birodarlari – qalamkash do’stlariga xiyonat qila boshlaydi. Mudom o’z nomini allaqaysi bir maqola yoki ma’ruzada tilga olmaganliklari va mukofot berilmayotganligi haqida o’ylab g’azabdan ko’karib yuradi. Pirovard natijada yozuvchilik baxti nimadan iborat ekanligini bir umr bilmay o’tib ketadi… Vaholanki, ijodning quvonchlari bor.

Zero, bunday daqiqalar yozuvchining hayotida albatta sodir bo’ladi. Har nechuk uning peshonasiga ham yaxshi kunlar yozilgan. Bu ayniqsa, kecha yoki avvalgi kunlar ko’ngliga umidsizlik solgan asarini bugun yaxshi va maroq bilan yozayotgan yozuv mashinkasi to’xtovsiz chiqillayotgan va bitgan sahifalar birin-sirin ko’payib borayotgan mahalda ko’proq bilinadi. Bu, ayniqsa, yozuvchi o’zini halol, har narsaga qodir ekanini his etganda seziladi.

Asarning eng kuchli bobini yozayotgan chog’ida u hammasi bir so’zdan boshlangani yoki paydo bo’lgani va bu so’z – ilohiy ekanini birdan eslaganda bilinadi. Bunday ajoyib soniyalar buyuklarga ham nasib etmasligi mumkin. Ammo shijoatli yozuvchilarga ularning barcha qiyinchiliklari – mashaqqatli mehnati, umidsizlik va qoniqmasliklari evaziga mukofot tariqasida ilohiy lahzalar ato etilgan bo’ladi. Yozuvchi yozib tugatgach, mana shu sahifalar asarning boshqa boblari va qismlaridan kuchliroq ekanligini, bundan tashqari aynan mana shu sahifalar adabiyot olamida qolajagini his qiladi.

U faqat haqiqatni yozishi kerakligini, uning uchun najot yolg’iz mana shunda ekanligini tushunib qolganda o’zini baxtiyor sezadi. Faqat sen kashf qilgan haqiqatni o’sha zahoti so’zsiz qabul qiladilar, deb o’ylash yaramaydi. Sen o’sha son-sanoqsiz notanish odamlar uchun yozaverishing, hech qachon ikkilanmasliging, yuragingdagi haqiqatlarni o’sha odamlar uchun to’kib solaverishing kerak. Axir, sen redaktor va tanqidchi uchun emas, yoki el qatori sening ham bir ehtiyojlaring bo’lishiga qaramay, jin ursin, pul uchun yozmaysan. Darvoqe, pul topish uchun yozuvchilik qilish shart emas. Pul topishning bundan ham osonroq yo’llari bor. Sen esa avvalambor so’z va haqiqatning muqaddasligiga imon keltirib, so’ngra qalam tebratasan. Demak, yozish jarayonida adabiyot insoniyatning o’zligini anglash vositasi yoki o’zini makon va zamonda ustuvor, qoyim ifodalashi haqida fikr yuritasan. Buni esa hech qachon unutmaslik kerak hamda zimmangga yaratishdek sharafli burch tushganidan faxrlanib yurish lozim.

Goho birdan soatga ko’zing tushib qoladi-yu, vaqt allamahal bo’lib qolganini, yer yuziga tun cho’kkani, poyonsiz kengliklarga cho’zilib ketgan kurrai-zaminda tirik jon orom olayotgani yoki bir-birini sevishdan bo’lak hech narsa bilan qiziqmayotganliklari, xunrezlikka iqtido qilayotganlari va allaqaerlarda bombalar ortilgan samolyotlar izg’ib yurgani, boz ustiga qaerdadir kimlardir raqsga tushayotganlari ko’z oldingga keladi. Har xil radiostantsiyalarning diktorlari qandaydir yolg’on — yashiklar, behuda yupanch, tashvish, shodu-xurramlik, umidsizlik va ishonch haqidagi va’zlari uchun elektr quvvatini isrof qilayotganliklari haqida o’ylaysan va ushbu soatda sen shunchalar darmonsiz, tanho bedor o’tirib, butun olam haqida qayg’urasan, jamiki odam bolalari oqibat – oxir baxtiyor va ozod bo’lishini, yer yuzida mehnat, ijod qilish suv bilan havodek bir zaruriyatga aylanajagini, tengsizlik, urush, irqchilik va qashshoqlik batamom barham topishini istaysan.

Zero, eng katta bu zim-ziyo tun qo’ynida bedor o’tirgan faqat o’zing emasligini his qilishda. Senga o’xshab hamqadam birodarlaring – boshqa yozuvchilar ham bedor o’tiribdilar. Zotan, barchangizning maqsadingiz bitta – u ham bo’lsa olam charog’on, odam yanayam insoniy bo’lishidir.

Dunyoni yangitdan qurish yoki o’zgartirish huquqing yo’q. Ammo bu hayotda seni o’z haqiqating va o’z kaloming bor. Va sen o’z baxtsizliging, muvaffaqiyatsizliging hamda omadsizligingga qaramay odamlarga quvonch ulashish va hayot bundan ko’ra go’zalroq bo’lishi kerak, deb muttasil ravishda bong urmog’ing uchun yana ming chandon jasurroq bo’lmog’ing zarur!

Olim Otaxonov tarjimasi