“Зиёли инсон қандай бўлиши керак?” деган саволга мен бир оғиз сўз билан: “Асқад Мухтордай бўлиши керак”, деб жавоб берган бўлардим. Раҳматли устозимизни яқиндан билган одамларнинг барчаси бу фикримга қўшилса керак.
СЎЗИ ЎЛМАГАННИНГ ЎЗИ ҲАМ ЎЛМАС
Хайриддин СУЛТОН
Қарийб қирқ йилдирки, ҳар бири ўзига хос ижодий мактаб яратган кўп устозлардан касбу кор ва маҳорат сирларини ўргандим ва ҳануз ўрганиб келаман. Аммо улар орасида мутафаккир адиб Асқад Мухтор ўнлаб ижодкорлар қатори мен учун ҳам биринчи муаллим – устоди аввал бўлган, деб ҳамиша фахр-ифтихор билан такрорлайман.
Гарчи у кишининг вафотидан буён салкам чорак аср ўтган бўлса-да, асарлари бугун ҳам биз билан бирга яшамоқда. Сўзи ўлмаганнинг ўзи ҳам ўлмас. Демак, бугун Асқад Мухторнинг иккинчи умри давом этмоқда.
1
Асқад аканинг болалик, ёшлик даври қандай кечганини биз фақат унинг айрим асарлари ва адиб ҳақида ёзилган китоблар орқали биламиз, холос. Лекин шу нарса аниқки:
Ойдинда туғилиб, жўякда чайилган,
Ғўза билан ўсган боламан.
Дарс ўрнига қор кечиб, лой кечиб,
Пахта терганимни эсга оламан, –
деган сатрлар унинг болалиги ҳам миллионлаб ўзбек болаларининг қисмати каби кечганидан далолат беради.
Мен у кишини ўтган асрнинг 70-йиллари бошида яқиндан таниб-билганман.
Бундан қирқ икки йил муқаддам, дорилфунунни энди битирган кезларим тақдир менга Асқад аканинг қўл остида ишлаш бахтини насиб этди. Дастлаб, “Гулистон” журналида “умидли муаллиф” сифатида қатнашган бўлсам, кейинчалик икки йил мобайнида у кишининг бевосита раҳбарлигида хизмат қилдим. Бу йилларни ҳаётимнинг энг файзли ва унутилмас даври, деб айтсам, хато қилмаган бўламан.
Асқад аканинг 1970 йили “Гулистон” журналига бош редактор этиб тайинланиши алоҳида бир тарих.
“1966 йили Ўзбекистонда “Гулистон” журнали қайта очилди, – деб хотирлайди таниқли шоир ва олим Абдулла Шер. – Бу – ўзбек халқининг маънавий ҳаётидаги жуда катта воқеа эди (шўролар даврида, ҳозиргидек, хоҳлаган одам ёки ташкилот, маблағи кўтарса, журнал очолмасди, ҳар бир нашр, у ҳатто шапалоқдеккина газета бўлса ҳам, Масковнинг рухсати билан ташкил қилинарди).
Мен – журналистика факультетининг талабаси, ўқув амалиётини шу журналда ўтказдим.
“Гулистон” барчанинг севимли журналига айланган эди; унда луғатдаги русчалаштириш ва оврўполаштиришга қарши ўзбекчалаштириш, шарқлаштириш учун кураш борарди: “революция” – “инқилоб”, “редакция” – “таҳририят”, “автор” – “муаллиф”, “поэзия” – “назм” ёки “шеърият”, “проза” – “наср”, “философия” – “фалсафа” тарзида муомалага киритиларди; “Темур тузуклари” форсчадан таржима қилиниб, сонма-сон босиларди (таржимон эса Шарқий Туркистоннинг норасмий президенти бўлган, гоминданчи-босқинчилардан ўлканинг деярли 90 фоиз ҳудудини озод этган, СССР КГБси томонидан алдов йўли билан Тошкентга бир кечада олиб қочиб келинган “халқ маршали”, илоҳиётчи олим, файласуф ва адиб Алихонтўра Соғуний эди); инглиз тарихчи олимаси Ҳильда Ҳукҳемнинг Амир Темур ҳақидаги китобидан парча, академик Иброҳим Мўминовнинг “Темур ва темурийлар” мақоласи шу журнал орқали халққа етиб борди; Расул Ҳамзатовнинг миллий қадриятлар ва озодликни улуғловчи “Доғистоним” асари Эркин Воҳидов таржимасида босила бошлади. “Гулистон” миллий журналга айланиб бораётган эди…”
Сиёсий ҳушёрликни унутиб, “адабий партизанлик” йўлига ўтиб кетган собиқ фронтчи, журналист-адиб Иброҳим Раҳим ўрнига болалар уйида тарбия топган, шу боис совет ҳокимиятига чин дилдан садоқатли, сиёсий позицияси мустаҳкам, эҳтиёткор деб ҳисобланган Асқад Мухтор журналга раҳбар этиб тайинланади.
Миллий зиёлилар, афкор омма Иброҳим Раҳимнинг қўлидан тушган байроқ Асқад Мухторнинг қўлида қандай ҳилпирар экан, ҳилпирармикан ўзи, деган хавотир билан жимгина кузатиб турарди.
Янги бош муҳаррир икки ўт орасида қолган эди. Гарчи партия ва халқ — бир тану бир жон, деб барча минбарлардан жар солинса-да, ҳар иккисига бирдек ёқиш амримаҳол вазифа эди.
Хўш, Асқад ака раҳбар сифатида иш бошлагач, журналда қандай ўзгариш юз берди?
Бу ҳақда ўша воқеаларнинг нафақат гувоҳи, балки фаол иштирокчиси бўлган Абдулла Шер шундай деб ёзади:
“Ташқаридан қараганда, гўё журналда ўзгариш бўлгандек кўринарди: “Темур тузуклари”, “Доғистоним” тўхтатиб қўйилган, “бош муҳаррир” ўрнига — “бош редактор”, “муаллиф” ўрнига — “автор”, “таҳрир ҳайъати” ўрнига — “редколлегия” ёзиларди, олдингига қараганда замонавий материалларга кенгроқ ўрин бериларди. Аммо синчковлик билан назар ташлаган киши журнал материаллари тобора теранлашиб бораётганини, бевосита эмас, Эзоп тилида билвосита миллий ўзликни танишга даъват этувчи, ўқувчини ўйлантирадиган мақола ва асарлар берилаётганини, миллатимиз тарихи яна ҳам дадилроқ ёритилаётганини кўриши мумкин эди.”
Шу тариқа, зоҳиран компартия Марказий Қўмитасининг нашри бўлмиш “Гулистон” журнали бош муҳаррир ва ижодий жамоанинг ақл-заковати, қатъияти туфайли моҳият эътибори билан эркин ва теран фикр минбарига, сўз бўстонининг чинакам гулистонига айланиб, кенг ўқувчилар оммасининг ишонч-ихлосини қозона боради.
Маънавий бедорлик, руҳий безовталик, халқ дардини юракдан туйиш, фаол фуқаролик позицияси, нуқтаи назарнинг кенглиги ва холислиги каби хислатлар “Гулистон”ни эл орасида машҳур ва манзур қилган эди.
Асқад ака журнал бош муҳаррирлигига тайинланаётганида Марказқўм раҳбарияти журнал ададини кўпайтириб бермоқчи бўлади. Шунда у киши кутилмаган гапни айтади: “Йўқ, униси ўзимизга қолсин. Одамлар излаб ўқийдиган бўлсин. Сиз айтсангиз, мажбуриятга айланиб қолади”.
Дарҳақиқат, қисқа вақт ичида журнал адади уч юзу эллик мингдан ошиб кетади.
2
Бу даврда журнал саҳифаларида ўзбек жамиятида катта шов-шув қўзғаган қандай ўткир мақолалар чоп этилганини кўпчилик яхши эслайди.
Ўша йиллари “Гулистон” таҳририятида ишлаган яна бир таниқли адибимиз Тоҳир Маликнинг хотиралари ҳам бу фикрни тасдиқлайди:
“Асқад Мухтор муҳаррирлиги остида чиққан “Гулистон” журналини варақласак, кун тартибига қўйилган кўп муаммоларни учратамиз: кўҳна ёдгорликларни асраш, табиатга меҳрибонлик, “СЖК” (зотдор қўйларни сунъий урчитиш — таҳр.) деб аталмиш қоракўлчилик офатига қарши исён, “машинада минг тонна пахта терди”, деган ёлғонни фош этиш, амалпарастлик хасталигини кўрсатиш, пахта ҳосилдорлигини кўтариш мақсадида тупроқни, одамларни заҳарлашга қарши туриш…
Булар осон ечиладиган, кун тартибига қўйилгани учун раҳбариятдан раҳмат ёғиладиган муаммолар эмасди. Таъбир жоиз бўлса, ҳар бирининг ўткир тишлари бор эди. Ҳар бири маълум маънода партия олиб бораётган сиёсатга қарши эди.
Кўпчилик Асқад акани “ғоят эҳтиёткор” деб таърифлайди. Бу унча тўғри эмас, эҳтиёткор одамда худбинлик, қўрқоқлик бўлади. Эҳтиёткор одам жиддий масалаларни четлаб ўтади, алёр айтиб юраверади. Журналдаги ҳар бир жиддий мақола дўст-душманларни бир сескантириб оларди. Жумҳурият раҳбарлигига, Москвага журналнинг “хато”ларини байроқ қилиб кўтарувчи мактублар оқими тўхтамасди.”
Гапнинг давомини яна ҳассос шоиримиз Абдулла Шердан эшитайлик:
“Дарҳақиқат, “Гулистон” журнали Асқад ака раҳбарлигида том маънодаги миллий журналга айланган эди.
Биринчи ўзбек генерали Собир Раҳимов деб юрган халқ Октябрь тўнтаришигача Жўрабек Қаландарқори ўғли деган генерал бўлгани, у бир неча ғарб ва шарқ тилларида эркин сўзлаша олгани, унинг кутубхонасидан Бартольд, Семёнов сингари шарқшунос олимлар фойдаланганини, у Фурқат, Фансуруллобек, Сатторхон Абдуғафуров, Саидрасул Саидазизов, Инъомхўжа Умриёхўжаев сингари ватанпарварлар билан биргаликда Миллий озодлик лигасини тузишга уринганини ва чор хуфиялари томонидан Қўйлиқдаги боғида сирли равишда ўлдирилганини билиб олди. Фурқат, авваллари ёзиб келинганидек, Россиянинг Ўрта Осиё устидан ҳукмронлигини қўллаб келган шоир эмас, балки миллий озодлик ҳаракати раҳбарларидан бири, Жўрабек ўлдирилмасидан бироз олдин алдов билан, паспортсиз хорижга чиқарилиб, кейин Ватан ҳудудига киритилмаган зиёли эканидан, генерал Кауфман енга олмаган қўмондон аёл Қурбонжон додхоҳдек мард онахонларимиз ўтганидан, Намоз Пирим ўғли, мустамлакачилар алам билан ёзганларидек, ўғри эмас, миллат озодлиги учун курашган халқ қаҳрамони бўлганидан одамлар “Гулистон” орқали биринчи марта хабар топган эдилар. Андижон қўзғолони раҳбари Муҳаммад Али эшоннинг дор остида: “Мен Ватан озодлиги учун қурбон бўляпман! Яшасин озодлик! Босқинчиларга ўлим!” деган сўзлари ўзини таниган ҳар бир журналхон қалбида акс-садо берган эди.
Бу миллий қаҳрамонларимиз ҳақида ёзган Мурод Хидир, Шариф Юсупов, Ҳамдам Содиқов, Наим Норқулов, Ҳайдарбек Бобобеков сингари истеъдодли зиёлилар илк марта халққа ҳақиқатни очиб бердилар.
Ана шундай материалларни Асқад Мухтор нафақат ўтказарди, балки уларнинг муаллифларига “Гулистон”нинг махсус мукофотларини топширарди”.
3
Одатда муҳаррирлар ҳақида гап кетганда, уларнинг фаолиятига қандай жасоратли мақолаларни эълон қилганига қараб баҳо берамиз. Лекин шундай материаллар бўладики, уларни чоп этмаслик ҳам бир қаҳрамонликдир.
Бош муҳаррир сифатида Асқад ака кўксини қалқон қилиб қайтарган материалларни, афсуски, кўпчилик билмайди.
Масалан, бир гал Эркин Воҳидовга қарши каттагина мақола ёзиб келтирилади. Нима эмиш — ғазаллари эскилик руҳида, феодализмни идеаллаштирар эмиш. Албатта, бу мақола журнал юзини кўрмайди. Муаллиф жанжал кўтаради. Масалага Марказқўмнинг катта мавқега эга масъул ходимлари ҳам аралашади. Унга жиддий сиёсий тус бериб, ишни “дошқозонда қайнатмоқчи” бўладилар. Асқад ака қатъий туриб, барчасини босди-босди қилади. Эҳтимолки, бу воқеалардан ўша вақтда Эркин Воҳидовнинг хабари ҳам бўлмаган…
Яна бир гал атоқли олим Иброҳим Мўминовга ҳужум уюштирилади. У кишининг “Амир Темурнинг Ўрта Осиё халқлари тарихида тутган ўрни” рисоласига қарши москвалик бир “мутахассис” ёзиб келган мақола “Гулистон” журналидан қайтарилади ва охир-оқибат собиқ Марказ босими билан бошқа жойда эълон қилинади.
Адабиётшунос олим Эргаш Рустамовга қарши, диний-мистик шоир Аҳмад Яссавийни кўтар-кўтар қиляпти, деган туҳмат мақоланинг “Гулистон”да чоп этилиши учун ҳам қаттиқ тазйиқ ўтказилади. Аҳвол шу даражага етадики, Асқад ака ахийри: “Аввал мени бош муҳаррирликдан бўшатинглар-да, сўнг бу кишига тош отинглар!” — дейишгача боради.
Асқад Мухтор раҳбарлигида таҳририятдаги фаолият — бу саккиз соатлик одатий иш эмас, тинимсиз, кеча-кундуз давом этадиган маърифий кураш майдони эди.
Эҳтимол, бугун бу гаплар муболаға бўлиб туюлар, аммо ўша замонда “Гулистон”да чиқиш — ёшу қари юзлаб адиблар учун фахру ғурур, истеъдод шаҳодатномасини қўлга киритиш билан баробар эди. Бу даргоҳда унвону нуфуз деган матоҳлар ўтмас, ҳар кимнинг молига — ёзган матнига қарабгина тош-тарози қўйилар эди.
4
Асқад акани таниган-билган барча одамлар унинг табиати, кўнгли, диди ниҳоятда нозик бўлганини эътироф этадилар.
Аммо бу нозиклик, устоз мунаққид Иброҳим Ғафуров таъбири билан айтганда, қиличнинг ўткир тиғидек, керак пайтда ёмонлик ва жаҳолат томирини шартта чопиб ташлайдиган қудратга эга нозиклик эди.
Сўзимнинг исботи учун қуйидаги лавҳага кўз ташлашингизни сўрайман:
“Истеъдодли шоир, носир, журналист Анвар Эшонов (Худо раҳмат қилсин) ўша кезлардаги “отахон газета” — “Совет Ўзбекистони”да ишларди. Нима бўлди-ю кўзбўямачи, порахўр амалдор тўғрисида фельетон ёзиб, аждарҳонинг думини билмай босиб олади. Фельетон бўлган одам нақ Ўзбекистон Компартияси Марказий Комитетининг иккинчи котиби В.Ломоносовга тегишли экан. Табиийки, фельетон асоссиз деб топилиб, газета узр сўради, Анвар Эшонов эса муҳокама қилиниб, ишдан қувилди. У “қора рўйхат”га тушган эди, бирор-бир матбуот органи унинг мақоласи тугул, на шеърини, на ҳикоясини босарди — бояқиш ҳар жиҳатдан қийналарди.
Кўп истеъдодли ёшларга яхшилик қилган, ўта талабчанлиги билан ном чиқарган Ваҳоб Рўзиматов Асқад аканинг олдига кириб, Анвар Эшоновнинг аҳволини тушунтиради. Асқад ака: “Бўлмаса, ўзининг яхши кўрган мавзуида бир ҳикоя олиб келсин, берворамиз”, дейди. Анвар ака Иккинчи жаҳон урушида ҳалок бўлган ўзбек аскарлари ҳақида ҳикоя олиб келди. Ҳикоя журналда чиққач, Марказқўмнинг иккинчи котиби бош муҳаррир номига: “Нега Марказий кўмитанинг журнали туҳматчи, ҳалол совет кишисини атайин қоралаш билан шуғулланган, жамиятимизга ёт журналистнинг маза-матрасиз материалини босди?” — деган мазмунда хат юборган, Асқад ака эса унга жавоб ёзишни атайин эп кўрмаганини билдириш учун жавобни ўзи тайёрлаб, мактуб тагига: “Журнал бош муҳаррир ўринбосари: В.Б.Рўзиматов” деб ёзиб қўйган эди.
Бу — В.Ломоносовга нега осмондан келасан, ўпкангни бос, деган гапни англатарди. Чунки у даврда Марказқўм котиби у ёқда турсин, ҳатто оддий инструкторга ҳам хатлар бош муҳаррир имзоси билан жўнатиларди. Бундай “одобсизлик”ка Ломоносов умрида биринчи марта дуч келган бўлса керак.
Хатда эса икки оғиз, совуққина қилиб, Анвар Эшонов истеъдодли ёш ёзувчи, унинг журналда эълон қилинган ҳикояси совет ватанпарварлиги ва халқлар дўстлигини тараннум этади, журнал саҳифаларида бундан буён ҳам шундай материалларни бериб боришни таҳририят мақсадга мувофиқ деб ҳисоблайди, қабилидаги расмий сўзлар ёзилган эди.
Шу-шу, Анвар Эшоновнинг номи аста-секин яна матбуотда кўрина бошлади, хатга “реакция” бўлмади. Икки орада Ваҳоб ака тарихга кирди — бошқа бирор муҳаррир ўринбосари Марказқўмнинг иккинчи котибига тенгма-тенг туриб хат ёзмаган.” (Абдулла Шер хотираларидан).
Вақт-соати етиб ўзбек матбуоти тарихи билан шуғулланадиган бирор тадқиқотчи халқимиз маънавий ҳаётида бутун бир даврни ташкил этадиган “Гулистон” журнали тарихини ҳам ёзишига ишонаман. Эҳтимолки, ўшанда Александр Твардовский бошқарган “Новый мир” журнали ўз вақтида рус жамиятига қанчалик ижтимоий таъсир кўрсатган бўлса, фидойи муҳаррир Асқад Мухторнинг “Гулистон”и ҳам ўзбек жамиятининг ижтимоий ҳаётига шунчалар кучли таъсир кўрсатгани янада тўлароқ очиб берилар…
1980 йили ҳаётимда ҳали-ҳануз юрагимни зирқиратадиган бир воқеа юз берди: азбаройи ёшлик ғурури сабаб, ўзим севиб-ардоқлайдиган, менга кўп яхшилик ва мурувват кўрсатган, тарбият қилган қадрдон “Гулистон” жамоасидан кетишимга тўғри келди. Асқад аканинг мени бу енгилтак қароримдан қайтариш учун қилган барча ҳаракатлари зое кетди.
Таҳририятнинг ҳурматли бир ходими менинг шаънимга айтган бир оғиз ноҳақ сўз учун бургага аччиқ қилиб, кўрпани куйдирдим.
Кейинчалик ҳамкасбим Эркин Аъзам ҳам худди шундай ҳолатга тушди ва ҳамон бундан изтироб чекиб юради.
Энди тасаввур қилинг: Асқад аканинг ўрнида бошқа ҳар қандай одам бундай шогирдларни умрбод оқ қилиб юборган бўларди. Аммо устоди аввал шу қадар олижаноб, бағрикенг инсон эканки, биздан хафа бўлганини, кўнгли оғриганини сира-сира сездирмади. У кишининг бизни самимий қўллаб-қувватлашини, хайрихоҳ ва дуогўйлигини ҳамиша сезиб яшадик.
1982 йили Эркин Воҳидов “Ёшлик” журналига бош муҳаррир этиб тайинланганида, ижодий жамоани қандай шакллантириш тўғрисида маслаҳат сўраб Асқад акага мурожаат қилади. У киши эса бир неча ижодкорлар қаторида ана шу икки шогирдини ҳам тавсия этади. Шу тариқа биз “Ёшлик” журналининг асосчилари сифатида янги жамоада иш бошладик.
Баъзан менга адабий силсилалар тарихида англаб бўлмас бир қонуният бордек туюлади. Ўз даврида Иброҳим Раҳим, Асқад Мухтор каби устозлар кўтарган байроқ бугун “Тафаккур”, “Маънавий ҳаёт”, янги “Гулистон” таҳририятлари пештоқида ҳилпирамоқда.
5
Асқад Мухтор — ниҳоятда билимдон, хаёл ва ҳофиза уфқи бағоят кенг, излаш-изланиш ва тафаккур бутун борлиғининг мазмуни бўлган улуғ санъаткор эди.
Абдулла Қаҳҳор, агар Европа қаричи билан ўлчаганда ҳам, Абдулла Қодирий ижоди энг юксак талабга жавоб беради, дея таъкидлаганидек, Асқад Мухтор ижоди ҳам XXI асрнинг адабий мезонларига кўп жиҳатдан муносиб бўлиб келмоқда.
Маълумки, у кишининг машҳур “Чинор” романида даҳо адиб Лев Толстойнинг Ясная Полянада тошкентлик маърифатпарвар Абдулаҳад қори билан учрашуви тасвирланган бир боб бор.
Бир куни устоздан ушбу ҳикоя қандай яратилгани ҳақида сўрадик.
“Бу воқеа реал тарихий асосга эга, — деди Асқад ака. — Толстойнинг кундалигида 1910 йил 24 сентябрига доир қайдлар орасида мулла Абдул Воҳид қори ҳақида бир жумла бор. Мен мулла Абдул Воҳид қорининг таржимаи ҳолини ўрганганман. Асарда Абдулаҳад қори деб берилган. У тошкентлик, қариндошлари ҳали ҳам бор. Думага аъзо бўлган, подшога ёзган эҳтиётсиз мактуби учун Тула губерниясига сургун қилинган. У ҳақда доғистонлик шерикларидан бирининг китоби ҳам бор”.
Кундаликка битилган бир жумладан шундай мукаммал бадиий картина яратиш учун, табиийки, ижодкорнинг истеъдоди илоҳий зиё билан йўғрилган бўлиши шарт.
Асқад аканинг ўзи ёзганидек: “Одиссей арвоҳларни ўзи билан суҳбатлашишга кўндириш учун уларга ўз қонидан бериб тирилтиради. Ёзувчи тарихий шахслар ҳақида ёзганида шундай қилиши керак”.
Абдулаҳад қори билан Лев Толстой суҳбатини тасвирлар экан, адиб улуғ мутафаккирнинг ички дунёсини, унинг изтиробли туғёнларини ниҳоятда ишонарли ва таъсирчан жонлантириб беради:
“— Мана ўша сиз айтган Столипинни олайлик. Отасини яхши билардим, ўзини ҳам болалигида тиззамга ўтқазиб эркалатганман. Ҳозир у ҳам одамларни осяпти, чопяпти. Чунки хизмати шунақа. Бу хизматга шунинг учун кирганки, ўзининг баҳоси сариқ чақа, хизматда эса йилига саксон минг оляпти. Олий табақа деб аталган бу жамиятнинг ҳаммаси шунақа, мулла. Подшоҳ ҳам мустасно эмас. Агар у ахлоқи комил киши бўлса, мен ундан илтимос қилардим: одамлараро меҳру муҳаббат ҳукмронлигини жорий этинг, деб…”
“Чинор” романини варақласангиз, унинг саҳифаларида бири-биридан гўзал ва теран маъноли ривоят, ҳикоят ва қиссаларга дуч келасиз. Абу Наср Форобий ва Лев Толстой каби беназир зотлар билан хаёлан ҳамсуҳбат бўласиз. Севильядаги Дон Жуаннинг тош меҳмони сирларидан ҳайратга тушасиз. Германияда ўзбек доктори Умида Қориеванинг бошидан кечган ғаройиб воқеалар сизни беихтиёр тўлқинлантиради.
Юрт бошига иш тушганда ёвга қарши курашиш ўрнига тош орасига биқиниб олган қўрқоқ бир жонзотнинг охир-оқибатда ялқов ва ҳиссиз тошбақага айланиб қолгани ҳақидаги ривоят кишини чуқур ўйларга толдиради. Ўзининг фалсафий маъноси билан бу ривоят Франц Кафканинг “Эврилиш” ҳикоясига ҳамоҳангдек туюлади.
“Бухоронинг жинкўчалари” қиссаси ҳам ёзувчи тахайюл оламининг нақадар кенглигидан, адибнинг ҳар қандай тарихий маълумотга бадиий сайқал бериб, уни қайта тирилтира олишдек ноёб салоҳиятидан далолат беради.
Қиссада ХХ аср бошидаги Туркистон ўлкасининг маҳзун манзаралари, мустамлакачи тузумнинг маккор сиёсий фитналари, жадидчилик ҳаракатининг шукуҳли ва фожиали онлари, Файзулла Хўжаев сингари юзлаб ёш бухороликларнинг озодлик ва адолат истаб тангу тор, жинкўчаларда сарсон-саргардон кезишлари, уларнинг руҳий туғёнлари, қалб исёнлари улуғ бир ҳасрат, беқиёс маҳорат билан тасвирлаб берилади.
“Инсоф — дин соф”, дейди қиссанинг маърифатли қаҳрамонларидан бири. Аммо худбинлик ва разолат, ҳокимият учун кураш турли сиёсий кучларнинг ҳаёт матлабига айланган бу ола-тасир йилларда эзгулик, меҳр-оқибат, инсофнинг заволга юз тутиши натижасида дин “соф” эмас, тобора “соб” бўлиб бораётганини кўриб, юрагимиз қайғу-андуҳга тўлади. Таъбир жоиз бўлса, халқимиз, миллатимиз жоҳиллик, ҳирсу ҳавас, майда манфаатлар туфайли боши берк жинкўчаларга кириб қолгандек туюлади.
Асқад Мухторнинг 1958 йили — 38 ёшда ёзган “Қорақалпоқ қиссаси” деган асари бор. Ўзбекистон халқ ёзувчиси Эркин Аъзам бу қисса тўғрисида ҳақ гапни айтган: асардаги совет тузумини мадҳ этувчи, “мазмуни замонасозлик” қилиб битилган беш-олти саҳифани истисно этган ҳолда, уни бугун ҳам бемалол нашр этиш ва катта қизиқиш, завқ-шавқ билан ўқиш мумкин.
Ушбу қисса муаллифи Фарғонада туғилиб ўсган, кейинчалик европача муҳитда тарбия топган бўлса-да, ўзи учун нисбатан узоқ бўлган қорақалпоқ эли ҳаётини, унинг урф-одат ва қадриятларини нақадар чуқур билиши кишини лол қолдиради.
Келинг, асардаги мана бу кичкина парчани биргалашиб ўқийлик:
“Бошқарма олдида ўтов керагалари, кигизлар, ҳар хил кўчлар уюлиб ётибди, одам гавжум. Чўл томондан кўч кўтариб келаётганларни дам ҳазил билан, дам узоқ суриштириб кутиб олишмоқда.
— Сен қайдағи, мен қайдағи, қўшилибди Шимбайдағи! Қўшинг не, томир?
— Байбише.
— Тиренгши?
— Тирем жекенсал.
— Урувинг не?
— Кенгтанау уруви, не қилди?
— Улкен урувши?
— Улкен урувим мўйтен, оқшўлпон ўраниндан, тамғаси тапишқи.
— Мўйтен шуллуқданма, жаунғирданма?
— Шуллуқдан-ғўй.
— Арисинг ўзимизнинг қўнғирот экан-ов?
— Ҳовва.
— Э, селеметмисан, қуда!”
Китобдан бу иқтибосни келтиргач, ўйлаб қолдим: уни ўзбекчага таржима қилиш керакми ёки аслича қолдирган маъқулми?
Бироз мулоҳаза юритиб, бугунги ёшлар ҳам тушуниши учун бу ғаройиб суҳбатнинг ўзбекча муқобилини берган тузук, деган фикрга келдим.
“ — Сен қайдаги, мен қайдаги, қўшилибди Чимбойдаги! Қўшинг нима, қариндош?
— Бойбича.
— Аймоғинг-чи?
— Аймоғим жекенсал.
— Уруғинг нима?
— Кенгтанав уруғидан, не қилди?
— Катта уруғинг-чи?
— Катта уруғим — мўйтен, ўрони – оқчўлпон, тамғаси — паншаха.
— Мўйтен шуллуқдан тарқаганми ёки жавинғирдан?
— Шуллуқдан-ку.
— Аслинг ўзимизнинг қўнғирот экан-да?
— Шундай.
— Э, саломат бормисан, қуда!”
Ҳа, энди қорақалпоқнинг уруғию аймоғини билган бўлса, Тўлепберген Қайипбергенов ҳам шунчалик билгандир-да!
Ёзувчининг “Тафт” деган кичкина ҳикоясида қаҳрамон Кобулдаги Боғи Бобур қадамжосини ва у ердаги қари тут дарахтини зиёрат қилади. Унга бу тут Бобур Мирзо даврида ўтқазилган, деб айтадилар. Қариб, йўғон танаси тамоман чириб, ўқ илдизи тупроққа айланган, лекин бир-икки шохида яшил барглар ҳали ҳам шивирлашиб турган дарахтга қараб қаҳрамон хаёлга берилади. Бу ниҳолни экканлар балки буюк бобомизни кўргандир, деб орзиқади. Тиз чўкиб, тутнинг пўстлоғи бор томонга кафтини узатиб, баданига ўт югургандай бўлади. Шу пайт унга соқчи қилиб ажратилган Маъриф деган аскар боланинг: “Бўлмайди”, деган овозини эшитиб, “Ушлаш мумкин эмас шекилли”, деб хижолат тортади.
Кейин маълум бўлишича, Маъриф “бўлмайди” деганда бошқа нарсани назарда тутган экан. Унинг отаси бозорда, ўтин растасида тарозибонлик қилар, шу боис, соқчи йигит ҳам ўтиннинг сифатини яхши билар экан. “Энди у ёнса ҳам тафт бермайди. Чиринди”, дейди аскар бола. Бу қари тут ҳали ёнмасдан туриб бир инсонга қанча ёниқ туйғу — тафт бераётганини у шўрлик қайдан билсин.
Бир дарахтга қараб кимдир аждодлари хотирасини, кимдир ўтинни кўради — ёзувчи эса ҳар икки ҳолатни ҳам кўра олади.
6
Асқад ака шеъриятда ўзига хос янги йўналиш очган, новатор шоир эди. Буни ўзбек шеъриятидаги энг нигилист шоир ҳам эътироф этмасдан иложи йўқ.
Шеър ўқиши ҳам ажойиб эди: худди ўтин ёргандек қарсиллатиб эмас, гўёки муҳим бир воқеани сизга ишониб сўзлаб бераётгандай, сокин бир оҳангда ўқирди. Ҳар қандай сунъийлик ёки ясамалик, артистизм у кишига мутлақо бегона эди.
Асқад ака тинимсиз мутолаа қиларди. Ўқиган китобларини доимо дўсту ёрларга, ҳамкасб-шогирдларга, ўқувчи мухлисларига “илиниб”, тавсия этиб юрарди. Йиғинларда, гурунг ва суҳбатларда жаҳон тарихи, фалсафаси, санъат ва мусиқаси, классик ва замонавий адабиёт масалалари ичида балиқ сувда сузгандек эркин сузар эди.
Бугун адабий урфга кирган модернизм дейсизми, постмодернизм ёки бошқа “изм”ларми, ҳаммасидан чуқур хабардор, барчасидан пухта билимга эга инсон эди. Ўша даврда Иттифоқ миқёсида чоп этиладиган машҳур адабий нашрларда фаол қатнашар, ўз фикрларини дадил ҳимоя қилар эди.
Асқад ака турли тўда ва гуруҳларга қўшилмас, маишатбозлик, ошхўрликлардан йироқ юрадиган, ғоят тартиб-интизомли, ички маданияти кучли инсон эди.
Заҳматкаш устозимиз ёшлик чоғидан етимлик билан ўсган, шу боис инсон қадрини ҳамма нарсадан юксак тутар эди. Хокисор ва мағрур эди. Бир-бирига зид бу икки хислат унинг табиатида ажиб бир тарзда уйғунлик топган эди. Том маънода камтар, камсуқум эди. Хизмат машинасидан ҳам кўпда фойдаланмас, ишга пиёда келиб-кетарди.
“Зиёли инсон қандай бўлиши керак?” деган саволга мен бир оғиз сўз билан: “Асқад Мухтордай бўлиши керак”, деб жавоб берган бўлардим. Раҳматли устозимизни яқиндан билган одамларнинг барчаси бу фикримга қўшилса керак.
Таъбир жоиз бўлса, у киши том маънодаги маърифатпарвар — ХХ асрнинг сўнгги жадиди эди. Маълумки, жадидларнинг асосий ғояси — маърифат орқали жамиятни ислоҳ қилишдан иборат бўлган.
Ноёб истеъдоди, нодир ақл-заковати билан Асқад ака шўро тузумининг чириб бораётганини сезар эди, деб ўйлайман. Устоз риё ва ёлғонга, хушомад ва қуллик психологиясига қурилган бу сохта ҳаётни юрак-юракдан рад этар, сиртдан сокин кўринган вужудининг ҳар бир ҳужайрасида улкан бир маънавий-руҳий исён гувиллаб ётар эди. У кишининг бутун фаолиятида турғун ва манфур кўникмалардан қониқмаслик, жамиятни янгилаш, ислоҳ қилишга интилиш яққол сезилиб турар эди. Аммо ўша замондаги минглаб-миллионлаб виждонли, инсофли, истеъдодли одамлар сингари, у зот ҳам ожиз, сукутга маҳкум эди. Лекин шунга қарамасдан, бир умр ҳароратли сўзи, гражданлик позицияси билан сохта ақидаларга қарши курашиб яшади.
Умрининг охирида Асқад Мухтор зоҳиран ўзи садоқат билан хизмат қилган, аммо унинг ғайриинсоний сиёсатидан қалби, юраги бениҳоя азият чеккан шахс сифатида совет тузуми ва унинг мафкураси ер билан яксон бўлганини кўрди. Империя вайроналари остида қанчадан-қанча юксак идеаллар, инсон тақдирлари қолиб кетганига ҳам гувоҳ бўлди.
Ҳаёт шомида саробга айланган орзу-умидларини назарда тутиб, аччиқ армон ва афсус билан “Ичимда нола бор”, деб ёзди…
7
Асқад ака умрининг сўнгги йилларида оғир хаста бўлди. Лекин азоб-уқубатларни мардона енгиб, охирги сонияга қадар ижодий изланишдан, тафаккурдан тўхтамади. Гарчи касаллик туфайли тилдан қолган бўлса-да, беҳаловат қалби гўзаллик ва ҳақиқат сари интилишда давом этди. Буни адиб умрининг ниҳоясида битилган мўъжаз фалсафий асар — “Тундаликлар” мисолида яққол кўришимиз мумкин.
Ёдимда, икки-уч марта раҳматли устозимизни туғилган кунида
— 23 декабрь куни уйларига йўқлаб борган эдик.
Асқад ака Жангоҳ даҳасидаги коттежлардан бирида яшарди. Бу уйда адиб ҳашамат ва дабдабага кўмилиб умргузаронлик қилган бўлса керак, деб ўйлаганлар янглишади. Хонадон ниҳоятда одми ва ораста, жиҳозлари ҳам соҳиблари сингари камтарона эди. Асқад аканинг ижодхонаси ҳам ортиқча ашёлардан холи, кичкинагина бир бўлма эди.
Бир гал Эркин Аъзам билан йўқлаб борганимизда, бизга: “Кечаси ишламанглар, соғлиққа зарар экан, кеча уйқу учун яратилган”, деб насиҳат қилди. Устознинг бизга айтган бошқа ўгитлари ҳам бор эди. Лекин биз бошқаларига амал қилмасак ҳам, шу насиҳатига қаттиқ риоя қилдик, яъни таассуфки, кечаси ҳам, кундузи ҳам ёлчитиб ижод қилмадик.
Яна бир сафар борсак, устоз, дарди кучайиб, қийналиб ётган экан. Лекин шунда ҳам чинакам зиёлига хос одоб ва маданият билан истиқболимизга пешвоз чиқишга қанчалик урингани асло эсимдан чиқмайди.
Вафодор умр йўлдоши Роза опа, фарзандлари жам бўлиб, у кишини шифохонага олиб кетиш ҳаракатида эдилар.
Ўша йили домла “Дўстлик” ордени билан мукофотланган эди. Юксак мукофот билан табриклаган бўлдик. Шунда, ҳеч унутмайман — Асқад ака маъюс жилмайиб, икки-уч оғиз сўзни зўрға шивирлаб айтди, яъни: “Ҳа-а… Дўстлик бор, дўстлар йўқ…”.
Мен муҳтарам китобхонлар, қадрли адабиёт муҳибларини, ёш дўстларимизни фурсат топиб, аввало, Асқад Мухторнинг давр синовларидан безавол ўтиб келаётган гўзал ва бетакрор асарларини, устоз ҳақидаги ибратли ёдномаларни ўқишга даъват қилган бўлардим.
Бу китобларни мутолаа қилган киши ўлмас сўз қудратидан, ёниқ тафаккур алангасидан баҳра олиши шубҳасиз.
Ўйлайманки, дунёда бундан ортиқ маънавий ҳаловат бўлмас.
Манба: «Hurriyat» газетасининг 2020 йил 23 декабрь 49-сонидан олинди
“Ziyoli inson qanday boʼlishi kerak?” degan savolga men bir ogʼiz soʼz bilan: “Аsqad Muxtorday boʼlishi kerak”, deb javob bergan boʼlardim. Rahmatli ustozimizni yaqindan bilgan odamlarning barchasi bu fikrimga qoʼshilsa kerak.
SOʼZI OʼLMАGАNNING OʼZI HАM OʼLMАS
Xayriddin SULTON
Qariyb qirq yildirki, har biri o‘ziga xos ijodiy maktab yaratgan ko‘p ustozlardan kasbu kor va mahorat sirlarini o‘rgandim va hanuz o‘rganib kelaman. Ammo ular orasida mutafakkir adib Asqad Muxtor o‘nlab ijodkorlar qatori men uchun ham birinchi muallim – ustodi avval bo‘lgan, deb hamisha faxr-iftixor bilan takrorlayman.
Garchi u kishining vafotidan buyon salkam chorak asr o‘tgan bo‘lsa-da, asarlari bugun ham biz bilan birga yashamoqda. So‘zi o‘lmaganning o‘zi ham o‘lmas. Demak, bugun Asqad Muxtorning ikkinchi umri davom etmoqda.
1
Asqad akaning bolalik, yoshlik davri qanday kechganini biz faqat uning ayrim asarlari va adib haqida yozilgan kitoblar orqali bilamiz, xolos. Lekin shu narsa aniqki:
Oydinda tug‘ilib, jo‘yakda chayilgan,
G‘o‘za bilan o‘sgan bolaman.
Dars o‘rniga qor kechib, loy kechib,
Paxta terganimni esga olaman, –
degan satrlar uning bolaligi ham millionlab o‘zbek bolalarining qismati kabi kechganidan dalolat beradi.
Men u kishini o‘tgan asrning 70-yillari boshida yaqindan tanib-bilganman.
Bundan qirq ikki yil muqaddam, dorilfununni endi bitirgan kezlarim taqdir menga Asqad akaning qo‘l ostida ishlash baxtini nasib etdi. Dastlab, “Guliston” jurnalida “umidli muallif” sifatida qatnashgan bo‘lsam, keyinchalik ikki yil mobaynida u kishining bevosita rahbarligida xizmat qildim. Bu yillarni hayotimning eng fayzli va unutilmas davri, deb aytsam, xato qilmagan bo‘laman.
Asqad akaning 1970 yili “Guliston” jurnaliga bosh redaktor etib tayinlanishi alohida bir tarix.
“1966 yili O‘zbekistonda “Guliston” jurnali qayta ochildi, – deb xotirlaydi taniqli shoir va olim Abdulla Sher. – Bu – o‘zbek xalqining ma’naviy hayotidagi juda katta voqea edi (sho‘rolar davrida, hozirgidek, xohlagan odam yoki tashkilot, mablag‘i ko‘tarsa, jurnal ocholmasdi, har bir nashr, u hatto shapaloqdekkina gazeta bo‘lsa ham, Maskovning ruxsati bilan tashkil qilinardi).
Men – jurnalistika fakultetining talabasi, o‘quv amaliyotini shu jurnalda o‘tkazdim.
“Guliston” barchaning sevimli jurnaliga aylangan edi; unda lug‘atdagi ruschalashtirish va ovro‘polashtirishga qarshi o‘zbekchalashtirish, sharqlashtirish uchun kurash borardi: “revolyutsiya” – “inqilob”, “redaksiya” – “tahririyat”, “avtor” – “muallif”, “poeziya” – “nazm” yoki “she’riyat”, “proza” – “nasr”, “filosofiya” – “falsafa” tarzida muomalaga kiritilardi; “Temur tuzuklari” forschadan tarjima qilinib, sonma-son bosilardi (tarjimon esa Sharqiy Turkistonning norasmiy prezidenti bo‘lgan, gomindanchi-bosqinchilardan o‘lkaning deyarli 90 foiz hududini ozod etgan, SSSR KGBsi tomonidan aldov yo‘li bilan Toshkentga bir kechada olib qochib kelingan “xalq marshali”, ilohiyotchi olim, faylasuf va adib Alixonto‘ra Sog‘uniy edi); ingliz tarixchi olimasi Hilda Hukhemning Amir Temur haqidagi kitobidan parcha, akademik Ibrohim Mo‘minovning “Temur va temuriylar” maqolasi shu jurnal orqali xalqqa yetib bordi; Rasul Hamzatovning milliy qadriyatlar va ozodlikni ulug‘lovchi “Dog‘istonim” asari Erkin Vohidov tarjimasida bosila boshladi. “Гuлiстон” milliy jurnalga aylanib borayotgan edi…”
Siyosiy hushyorlikni unutib, “adabiy partizanlik” yo‘liga o‘tib ketgan sobiq frontchi, jurnalist-adib Ibrohim Rahim o‘rniga bolalar uyida tarbiya topgan, shu bois sovet hokimiyatiga chin dildan sadoqatli, siyosiy pozitsiyasi mustahkam, ehtiyotkor deb hisoblangan Asqad Muxtor jurnalga rahbar etib tayinlanadi.
Milliy ziyolilar, afkor omma Ibrohim Rahimning qo‘lidan tushgan bayroq Asqad Muxtorning qo‘lida qanday hilpirar ekan, hilpirarmikan o‘zi, degan xavotir bilan jimgina kuzatib turardi.
Yangi bosh muharrir ikki o‘t orasida qolgan edi. Garchi partiya va xalq — bir tanu bir jon, deb barcha minbarlardan jar solinsa-da, har ikkisiga birdek yoqish amrimahol vazifa edi.
Xo‘sh, Asqad aka rahbar sifatida ish boshlagach, jurnalda qanday o‘zgarish yuz berdi?
Bu haqda o‘sha voqealarning nafaqat guvohi, balki faol ishtirokchisi bo‘lgan Abdulla Sher shunday deb yozadi:
“Tashqaridan qaraganda, go‘yo jurnalda o‘zgarish bo‘lgandek ko‘rinardi: “Temur tuzuklari”, “Dog‘istonim” to‘xtatib qo‘yilgan, “bosh muharrir” o‘rniga — “bosh redaktor”, “muallif” o‘rniga — “avtor”, “tahrir hay’ati” o‘rniga — “redkollegiya” yozilardi, oldingiga qaraganda zamonaviy materiallarga kengroq o‘rin berilardi. Ammo sinchkovlik bilan nazar tashlagan kishi jurnal materiallari tobora teranlashib borayotganini, bevosita emas, Ezop tilida bilvosita milliy o‘zlikni tanishga da’vat etuvchi, o‘quvchini o‘ylantiradigan maqola va asarlar berilayotganini, millatimiz tarixi yana ham dadilroq yoritilayotganini ko‘rishi mumkin edi.”
Shu tariqa, zohiran kompartiya Markaziy Qo‘mitasining nashri bo‘lmish “Guliston” jurnali bosh muharrir va ijodiy jamoaning aql-zakovati, qat’iyati tufayli mohiyat e’tibori bilan erkin va teran fikr minbariga, so‘z bo‘stonining chinakam gulistoniga aylanib, keng o‘quvchilar ommasining ishonch-ixlosini qozona boradi.
Ma’naviy bedorlik, ruhiy bezovtalik, xalq dardini yurakdan tuyish, faol fuqarolik pozitsiyasi, nuqtai nazarning kengligi va xolisligi kabi xislatlar “Гuлiстон”ni el orasida mashhur va manzur qilgan edi.
Asqad aka jurnal bosh muharrirligiga tayinlanayotganida Markazqo‘m rahbariyati jurnal adadini ko‘paytirib bermoqchi bo‘ladi. Shunda u kishi kutilmagan gapni aytadi: “Yo‘q, unisi o‘zimizga qolsin. Odamlar izlab o‘qiydigan bo‘lsin. Siz aytsangiz, majburiyatga aylanib qoladi”.
Darhaqiqat, qisqa vaqt ichida jurnal adadi uch yuzu ellik mingdan oshib ketadi.
2
Bu davrda jurnal sahifalarida o‘zbek jamiyatida katta shov-shuv qo‘zg‘agan qanday o‘tkir maqolalar chop etilganini ko‘pchilik yaxshi eslaydi.
O‘sha yillari “Guliston” tahririyatida ishlagan yana bir taniqli adibimiz Tohir Malikning xotiralari ham bu fikrni tasdiqlaydi:
“Asqad Muxtor muharrirligi ostida chiqqan “Гuлiстон” jurnalini varaqlasak, kun tartibiga qo‘yilgan ko‘p muammolarni uchratamiz: ko‘hna yodgorliklarni asrash, tabiatga mehribonlik, “SJK” (zotdor qo‘ylarni sun’iy urchitish — tahr.) deb atalmish qorako‘lchilik ofatiga qarshi isyon, “mashinada ming tonna paxta terdi”, degan yolg‘onni fosh etish, amalparastlik xastaligini ko‘rsatish, paxta hosildorligini ko‘tarish maqsadida tuproqni, odamlarni zaharlashga qarshi turish…
Bular oson yechiladigan, kun tartibiga qo‘yilgani uchun rahbariyatdan rahmat yog‘iladigan muammolar emasdi. Ta’bir joiz bo‘lsa, har birining o‘tkir тishлaрi bor edi. Har biri ma’lum ma’noda partiya olib borayotgan siyosatga qarshi edi.
Ko‘pchilik Asqad akani “g‘oyat ehtiyotkor” deb ta’riflaydi. Bu uncha to‘g‘ri emas, ehtiyotkor odamda xudbinlik, qo‘rqoqlik bo‘ladi. Ehtiyotkor odam jiddiy masalalarni chetlab o‘tadi, alyor aytib yuraveradi. Jurnaldagi har bir jiddiy maqola do‘st-dushmanlarni bir seskantirib olardi. Jumhuriyat rahbarligiga, Moskvaga jurnalning “xato”larini bayroq qilib ko‘taruvchi maktublar oqimi to‘xtamasdi.”
Gapning davomini yana hassos shoirimiz Abdulla Sherdan eshitaylik:
“Darhaqiqat, “Guliston” jurnali Asqad aka rahbarligida tom ma’nodagi milliy jurnalga aylangan edi.
Birinchi o‘zbek generali Sobir Rahimov deb yurgan xalq Oktyabr to‘ntarishigacha Jo‘rabek Qalandarqori o‘g‘li degan general bo‘lgani, u bir necha g‘arb va sharq tillarida erkin so‘zlasha olgani, uning kutubxonasidan Bartold, Semyonov singari sharqshunos olimlar foydalanganini, u Furqat, Fansurullobek, Sattorxon Abdug‘afurov, Saidrasul Saidazizov, In’omxo‘ja Umriyoxo‘jayev singari vatanparvarlar bilan birgalikda Milliy ozodlik ligasini tuzishga uringanini va chor xufiyalari tomonidan Qo‘yliqdagi bog‘ida sirli ravishda o‘ldirilganini bilib oldi. Furqat, avvallari yozib kelinganidek, Rossiyaning O‘rta Osiyo ustidan hukmronligini qo‘llab kelgan shoir emas, balki milliy ozodlik harakati rahbarlaridan biri, Jo‘rabek o‘ldirilmasidan biroz oldin aldov bilan, pasportsiz xorijga chiqarilib, keyin Vatan hududiga kiritilmagan ziyoli ekanidan, general Kaufman yenga olmagan qo‘mondon ayol Qurbonjon dodxohdek mard onaxonlarimiz o‘tganidan, Namoz Pirim o‘g‘li, mustamlakachilar alam bilan yozganlaridek, o‘g‘ri emas, millat ozodligi uchun kurashgan xalq qahramoni bo‘lganidan odamlar “Гuлiстон” orqali birinchi marta xabar topgan edilar. Andijon qo‘zg‘oloni rahbari Muhammad Ali eshonning dor ostida: “Men Vatan ozodligi uchun qurbon bo‘lyapman! Yashasin ozodlik! Bosqinchilarga o‘lim!” degan so‘zlari o‘zini tanigan har bir jurnalxon qalbida aks-sado bergan edi.
Bu milliy qahramonlarimiz haqida yozgan Murod Xidir, Sharif Yusupov, Hamdam Sodiqov, Naim Norqulov, Haydarbek Bobobekov singari iste’dodli ziyolilar ilk marta xalqqa haqiqatni ochib berdilar.
Ana shunday materiallarni Asqad Muxtor nafaqat o‘tkazardi, balki ularning mualliflariga “Guliston”ning maxsus mukofotlarini topshirardi”.
3
Odatda muharrirlar haqida gap ketganda, ularning faoliyatiga qanday jasoratli maqolalarni e’lon qilganiga qarab baho beramiz. Lekin shunday materiallar bo‘ladiki, ularni chop etmaslik ham bir qahramonlikdir.
Bosh muharrir sifatida Asqad aka ko‘ksini qalqon qilib qaytargan materiallarni, afsuski, ko‘pchilik bilmaydi.
Masalan, bir gal Erkin Vohidovga qarshi kattagina maqola yozib keltiriladi. Nima emish — g‘azallari eskilik ruhida, feodalizmni ideallashtirar emish. Albatta, bu maqola jurnal yuzini ko‘rmaydi. Muallif janjal ko‘taradi. Masalaga Markazqo‘mning katta mavqega ega mas’ul xodimlari ham aralashadi. Unga jiddiy siyosiy tus berib, ishni “doshqozonda qaynatmoqchi” bo‘ladilar. Asqad aka qat’iy turib, barchasini bosdi-bosdi qiladi. Ehtimolki, bu voqealardan o‘sha vaqtda Erkin Vohidovning xabari ham bo‘lmagan…
Yana bir gal atoqli olim Ibrohim Mo‘minovga hujum uyushtiriladi. U kishining “Amir Temurning O‘rta Osiyo xalqlari tarixida tutgan o‘rni” risolasiga qarshi moskvalik bir “mutaxassis” yozib kelgan maqola “Гuлiстон” jurnalidan qaytariladi va oxir-oqibat sobiq Markaz bosimi bilan boshqa joyda e’lon qilinadi.
Adabiyotshunos olim Ergash Rustamovga qarshi, diniy-mistik shoir Ahmad Yassaviyni ko‘tar-ko‘tar қiляптi, degan tuhmat maqolaning “Guliston”da chop etilishi uchun ham qattiq tazyiq o‘tkaziladi. Ahvol shu darajaga yetadiki, Asqad aka axiyri: “Avval meni bosh muharrirlikdan bo‘shatinglar-da, so‘ng bu kishiga tosh otinglar!” — deyishgacha boradi.
Asqad Muxtor rahbarligida tahririyatdagi faoliyat — bu sakkiz soatlik odatiy ish emas, tinimsiz, kecha-kunduz davom etadigan ma’rifiy kurash maydoni edi.
Ehtimol, bugun bu gaplar mubolag‘a bo‘lib tuyular, ammo o‘sha zamonda “Guliston”da chiqish — yoshu qari yuzlab adiblar uchun faxru g‘urur, iste’dod shahodatnomasini qo‘lga kiritish bilan barobar edi. Bu dargohda unvonu nufuz degan matohlar o‘tmas, har kimning moliga — yozgan matniga qarabgina tosh-tarozi qo‘yilar edi.
4
Asqad akani tanigan-bilgan barcha odamlar uning tabiati, ko‘ngli, didi nihoyatda nozik bo‘lganini e’tirof etadilar.
Ammo bu noziklik, ustoz munaqqid Ibrohim G‘afurov ta’biri bilan aytganda, qilichning o‘tkir tig‘idek, kerak paytda yomonlik va jaholat tomirini shartta chopib tashlaydigan qudratga ega noziklik edi.
So‘zimning isboti uchun quyidagi lavhaga ko‘z tashlashingizni so‘rayman:
“Iste’dodli shoir, nosir, jurnalist Anvar Eshonov (Xudo rahmat qilsin) o‘sha kezlardagi “otaxon gazeta” — “Sovet O‘zbekistoni”da ishlardi. Nima bo‘ldi-yu ko‘zbo‘yamachi, poraxo‘r amaldor to‘g‘risida feleton yozib, ajdarhoning dumini bilmay bosib oladi. Feleton bo‘lgan odam naq O‘zbekiston Kompartiyasi Markaziy Komitetining ikkinchi kotibi V.Lomonosovga тегishлi ekan. Tabiiyki, feleton asossiz deb topilib, gazeta uzr so‘radi, Anvar Eshonov esa muhokama qilinib, ishdan quvildi. U “qora ro‘yxat”ga tushgan edi, biror-bir matbuot organi uning maqolasi tugul, na she’rini, na hikoyasini bosardi — boyaqish har jihatdan qiynalardi.
Ko‘p iste’dodli yoshlarga yaxshilik qilgan, o‘ta talabchanligi bilan nom chiqargan Vahob Ro‘zimatov Asqad akaning oldiga kirib, Anvar Eshonovning ahvolini tushuntiradi. Asqad aka: “Bo‘lmasa, o‘zining yaxshi ko‘rgan mavzuida bir hikoya olib kelsin, bervoramiz”, deydi. Anvar aka Ikkinchi jahon urushida halok bo‘lgan o‘zbek askarlari haqida hikoya olib keldi. Hikoya jurnalda chiqqach, Markazqo‘mning ikkinchi kotibi bosh muharrir nomiga: “Nega Markaziy ko‘mitaning jurnali tuhmatchi, halol sovet kishisini atayin qoralash bilan shug‘ullangan, jamiyatimizga yot jurnalistning maza-matrasiz materialini bosdi?” — degan mazmunda xat yuborgan, Asqad aka esa unga javob yozishni atayin ep ko‘rmaganini bildirish uchun javobni o‘zi tayyorlab, maktub tagiga: “Jurnal bosh muharrir o‘rinbosari: V.B.Ro‘zimatov” deb yozib qo‘ygan edi.
Bu — V.Lomonosovga nega osmondan kelasan, ўпkaнгni bos, degan gapni anglatardi. Chunki u davrda Markazqo‘m kotibi u yoqda tursin, hatto oddiy instruktorga ham xatlar bosh muharrir imzosi bilan jo‘natilardi. Bunday “odobsizlik”ka Lomonosov umrida birinchi marta duch kelgan bo‘lsa kerak.
Xatda esa ikki og‘iz, sovuqqina qilib, Anvar Eshonov iste’dodli yosh yozuvchi, uning jurnalda e’lon qilingan hikoyasi sovet vatanparvarligi va xalqlar do‘stligini tarannum etadi, jurnal sahifalarida bundan buyon ham shunday materiallarni berib borishni tahririyat maqsadga muvofiq deb hisoblaydi, qabilidagi rasmiy so‘zlar yozilgan edi.
Shu-shu, Anvar Eshonovning nomi asta-sekin yana matbuotda ko‘rina boshladi, xatga “reaksiya” bo‘lmadi. Ikki orada Vahob aka tarixga kirdi — boshqa biror muharrir o‘rinbosari Markazqo‘mning ikkinchi kotibiga tengma-teng turib xat yozmagan.” (Abdulla Sher xotiralaridan).
Vaqt-soati yetib o‘zbek matbuoti tarixi bilan shug‘ullanadigan biror tadqiqotchi xalqimiz ma’naviy hayotida butun bir davrni tashkil etadigan “Guliston” jurnali tarixini ham yozishiga ishonaman. Ehtimolki, o‘shanda Aleksandr Tvardovskiy boshqargan “Novыy mir” jurnali o‘z vaqtida rus jamiyatiga qanchalik ijtimoiy ta’sir ko‘rsatgan bo‘lsa, fidoyi muharrir Asqad Muxtorning “Guliston”i ham o‘zbek jamiyatining ijtimoiy hayotiga shunchalar kuchli ta’sir ko‘rsatgani yanada to‘laroq ochib berilar…
1980 yili hayotimda hali-hanuz yuragimni zirqiratadigan bir voqea yuz berdi: azbaroyi yoshlik g‘ururi sabab, o‘zim sevib-ardoqlaydigan, menga ko‘p yaxshilik va muruvvat ko‘rsatgan, tarbiyat qilgan qadrdon “Guliston” jamoasidan ketishimga to‘g‘ri keldi. Asqad akaning meni bu yengiltak qarorimdan qaytarish uchun qilgan barcha harakatlari zoye ketdi.
Tahririyatning hurmatli bir xodimi mening sha’nimga aytgan bir og‘iz nohaq so‘z uchun burgaga achchiq qilib, ko‘rpani kuydirdim.
Keyinchalik hamkasbim Erkin A’zam ham xuddi shunday holatga tushdi va hamon bundan iztirob chekib yuradi.
Endi tasavvur qiling: Asqad akaning o‘rnida boshqa har qanday odam bunday shogirdlarni umrbod oq qilib yuborgan bo‘lardi. Ammo ustodi avval shu qadar olijanob, bag‘rikeng inson ekanki, bizdan xafa bo‘lganini, кўнглi og‘riganini sira-sira sezdirmadi. U kishining bizni samimiy qo‘llab-quvvatlashini, xayrixoh va duogo‘yligini hamisha sezib yashadik.
1982 yili Erkin Vohidov “Yoshlik” jurnaliga bosh muharrir etib tayinlanganida, ijodiy jamoani qanday shakllantirish to‘g‘risida maslahat so‘rab Asqad akaga murojaat qiladi. U kishi esa bir necha ijodkorlar qatorida ana shu ikki shogirdini ham tavsiya etadi. Shu tariqa biz “Yoshlik” jurnalining asoschilari sifatida yangi jamoada ish boshladik.
Ba’zan menga adabiy silsilalar tarixida aнглaб bo‘lmas bir qonuniyat bordek tuyuladi. O‘z davrida Ibrohim Rahim, Asqad Muxtor kabi ustozlar ko‘targan bayroq bugun “Tafakkur”, “Ma’naviy hayot”, yangi “Гuлiстон” tahririyatlari peshtoqida hilpiramoqda.
5
Asqad Muxtor — nihoyatda bilimdon, xayol va hofiza ufqi bag‘oyat keng, izlash-izlanish va tafakkur butun borlig‘ining mazmuni bo‘lgan ulug‘ san’atkor edi.
Abdulla Qahhor, agar Yevropa qarichi bilan o‘lchaganda ham, Abdulla Qodiriy ijodi eng yuksak talabga javob beradi, deya ta’kidlaganidek, Asqad Muxtor ijodi ham XXI asrning adabiy mezonlariga ko‘p jihatdan munosib bo‘lib kelmoqda.
Ma’lumki, u kishining mashhur “Chinor” romanida daho adib Lev Tolstoyning Yasnaya Polyanada toshkentlik ma’rifatparvar Abdulahad qori bilan uchrashuvi tasvirlangan bir bob bor.
Bir kuni ustozdan ushbu hikoya qanday yaratilgani haqida so‘radik.
“Bu voqea real tarixiy asosga ega, — dedi Asqad aka. — Tolstoyning kundaligida 1910 yil 24 sentyabriga doir qaydlar orasida mulla Abdul Vohid qori haqida bir jumla bor. Men mulla Abdul Vohid qorining tarjimai holini o‘rganganman. Asarda Abdulahad qori deb berilgan. U toshkentlik, qarindoshлaрi hali ham bor. Dumaga a’zo bo‘lgan, podshoga yozgan ehtiyotsiz maktubi uchun Tula guberniyasiga surgun qilingan. U haqda dog‘istonlik sheriklaridan birining kitobi ham bor”.
Kundalikka bitilgan bir jumladan shunday mukammal badiiy kartina yaratish uchun, tabiiyki, ijodkorning iste’dodi ilohiy ziyo bilan yo‘g‘rilgan bo‘lishi shart.
Asqad akaning o‘zi yozganidek: “Odissey arvohlarni o‘zi bilan suhbatlashishga ko‘ndirish uchun ularga o‘z qonidan berib tiriltiradi. Yozuvchi tarixiy shaxsлaр haqida yozganida shunday qilishi kerak”.
Abdulahad qori bilan Lev Tolstoy suhbatini тaсвiрлaр ekan, adib ulug‘ mutafakkirning ichki dunyosini, uning iztirobli tug‘yonlarini nihoyatda ishonarli va ta’sirchan jonlantirib beradi:
“— Mana o‘sha siz aytgan Stolipinni olaylik. Otasini yaxshi bilardim, o‘zini ham bolaligida tizzamga o‘tqazib erkalatganman. Hozir u ham odamlarni osyapti, chopyapti. Chunki xizmati shunaqa. Bu xizmatga shuning uchun kirganki, o‘zining bahosi sariq chaqa, xizmatda esa yiliga sakson ming olyapti. Oliy tabaqa deb atalgan bu jamiyatning hammasi shunaqa, mulla. Podshoh ham mustasno emas. Agar u axloqi komil kishi bo‘lsa, men undan iltimos qilardim: odamlararo mehru muhabbat hukmronligini joriy eting, deb…”
“Chinor” romanini varaqlasangiz, uning sahifalarida biri-biridan go‘zal va teran ma’noli rivoyat, hikoyat va qissalarga duch kelasiz. Abu Nasr Forobiy va Lev Tolstoy kabi benazir zotlar bilan xayolan hamsuhbat bo‘lasiz. Sevilyadagi Don Juanning tosh mehmoni sirlaridan hayratga tushasiz. Germaniyada o‘zbek doktori Umida Qoriyevaning boshidan kechgan g‘aroyib voqealar sizni beixtiyor to‘lqinlantiradi.
Yurt boshiga ish tushganda yovga qarshi kurashish o‘rniga tosh orasiga biqinib olgan qo‘rqoq bir jonzotning oxir-oqibatda yalqov va hissiz toshbaqaga aylanib qolgani haqidagi rivoyat kishini chuqur o‘ylarga toldiradi. O‘zining falsafiy ma’nosi bilan bu rivoyat Frans Kafkaning “Evrilish” hikoyasiga hamohangdek tuyuladi.
“Buxoroning jinko‘chalari” qissasi ham yozuvchi taxayyul olamining naqadar kengligidan, adibning har qanday tarixiy ma’lumotga badiiy sayqal berib, uni qayta tiriltira olishdek noyob salohiyatidan dalolat beradi.
Qissada XX asr boshidagi Turkiston o‘lkasining mahzun manzaralari, mustamlakachi tuzumning makkor siyosiy fitnalari, jadidchilik harakatining shukuhli va fojiali onlari, Fayzulla Xo‘jayev singari yuzlab yosh buxoroliklarning ozodlik va adolat istab tangu tor, jinko‘chalarda sarson-sargardon kezishlari, ularning ruhiy tug‘yonlari, qalb isyonlari ulug‘ bir hasrat, beqiyos mahorat bilan tasvirlab beriladi.
“Insof — din sof”, deydi qissaning ma’rifatli qahramonlaridan biri. Ammo xudbinlik va razolat, hokimiyat uchun kurash turli siyosiy kuchlarning hayot matlabiga aylangan bu ola-tasir yillarda ezgulik, mehr-oqibat, insofning zavolga yuz tutishi natijasida din “sof” emas, tobora “sob” bo‘lib borayotganini ko‘rib, yuragimiz qayg‘u-anduhga to‘ladi. Ta’bir joiz bo‘lsa, xalqimiz, millatimiz johillik, hirsu havas, mayda manfaatlar tufayli boshi berk jinko‘chalarga kirib qolgandek tuyuladi.
Asqad Muxtorning 1958 yili — 38 yoshda yozgan “Qoraqalpoq qissasi” degan asari bor. O‘zbekiston xalq yozuvchisi Erkin A’zam bu qissa to‘g‘risida haq gapni aйтgaн: asardagi sovet tuzumini madh etuvchi, “mazmuni zamonasozlik” qilib bitilgan besh-olti sahifani istisno etgan holda, uni bugun ham bemalol nashr etish va katta qiziqish, zavq-shavq bilan o‘qish mumkin.
Ushbu qissa muallifi Farg‘onada tug‘ilib o‘sgan, keyinchalik yevropacha muhitda tarbiya topgan bo‘lsa-da, o‘zi uchun nisbatan uzoq bo‘lgan qoraqalpoq eli hayotini, uning urf-odat va qadriyatlarini naqadar chuqur bilishi kishini lol qoldiradi.
Keling, asardagi mana bu kichkina parchani birgalashib o‘qiylik:
“Boshqarma oldida o‘tov keragalari, kigizlar, har xil ko‘chlar uyulib yotibdi, odam gavjum. Cho‘l tomondan ko‘ch ko‘tarib kelayotganlarni dam hazil bilan, dam uzoq surishtirib kutib olishmoqda.
— Sen qaydag‘i, men qaydag‘i, qo‘shilibdi Shimbaydag‘i! Qo‘shing ne, tomir?
— Baybishe.
— Tirengshi?
— Tirem jekensal.
— Uruving ne?
— Kengtanau uruvi, ne qildi?
— Ulken uruvshi?
— Ulken uruvim mo‘yten, oqsho‘lpon o‘ranindan, tamg‘asi tapishqi.
— Mo‘yten shulluqdanma, jaung‘irdanma?
— Shulluqdan-g‘o‘y.
— Arising o‘zimizning qo‘ng‘irot ekan-ov?
— Hovva.
— E, selemetmisan, quda!”
Kitobdan bu iqtibosni keltirgach, o‘ylab qoldim: uni o‘zbekchaga tarjima qilish kerakmi yoki aslicha qoldirgan ma’qulmi?
Biroz mulohaza yuritib, bugungi yoshlar ham tushunishi uchun bu g‘aroyib suhbatning o‘zbekcha muqobilini bergan tuzuk, degan fikrga keldim.
“ — Sen qaydagi, men qaydagi, qo‘shilibdi Chimboydagi! Qo‘shing nima, qarindosh?
— Boybicha.
— Aymog‘ing-chi?
— Aymog‘im jekensal.
— Urug‘ing nima?
— Kengtanav urug‘idan, ne qildi?
— Katta urug‘ing-chi?
— Katta urug‘im — mo‘yten, o‘roni – oqcho‘lpon, tamg‘asi — panshaxa.
— Mo‘yten shulluqdan tarqaganmi yoki javing‘irdan?
— Shulluqdan-ku.
— Asling o‘zimizning qo‘ng‘irot ekan-da?
— Shunday.
— E, salomat bormisan, quda!”
Ha, endi qoraqalpoqning urug‘iyu aymog‘ini bilgan bo‘lsa, To‘lepbergen Qayipbergenov ham shunchalik bilgandir-da!
Yozuvchining “Taft” degan kichkina hikoyasida qahramon Kobuldagi Bog‘i Bobur qadamjosini va u yerdagi qari tut daraxtini ziyorat qiladi. Unga bu tut Bobur Mirzo davrida o‘tqazilgan, deb aytadilar. Qarib, yo‘g‘on tanasi tamoman chirib, o‘q ildizi tuproqqa aylangan, lekin bir-ikki shoxida yashil barglar hali ham shivirlashib turgan daрaхтga qarab qahramon xayolga beriladi. Bu niholni ekkanlar balki buyuk bobomizni ko‘rgandir, deb orziqadi. Tiz cho‘kib, tutning po‘stlog‘i bor tomonga kaftini uzatib, badaniga o‘t yugurganday bo‘ladi. Shu payt unga soqchi qilib ajratilgan Ma’rif degan askar bolaning: “Bo‘lmaydi”, degan ovozini eshitib, “Ushlash mumkin emas shekilli”, deb xijolat tortadi.
Keyin ma’lum bo‘lishicha, Ma’rif “bo‘lmaydi” deganda boshqa narsani nazarda tutgan ekan. Uning otasi bozorda, o‘tin rastasida tarozibonlik qilar, shu bois, soqchi yigit ham o‘tinning sifatini yaxshi bilar ekan. “Endi u yonsa ham taft bermaydi. Chirindi”, deydi askar bola. Bu qari tut hali yonmasdan turib bir insonga qancha yoniq tuyg‘u — taft berayotganini u sho‘rlik qaydan bilsin.
Bir daraxtga qarab kimdir ajdodlari xotirasini, kimdir o‘tinni ko‘radi — yozuvchi esa har ikki holatni ham ko‘ra oladi.
6
Asqad aka she’riyatda o‘ziga xos yangi yo‘nalish ochgan, novator shoir edi. Buni o‘zbek she’riyatidagi eng nigilist shoir ham e’tirof etmasdan iloji yo‘q.
She’r o‘qishi ham ajoyib edi: xuddi o‘tin yorgandek qarsillatib emas, go‘yoki muhim bir voqeani sizga ishonib so‘zlab berayotganday, sokin bir ohangda o‘qirdi. Har qanday sun’iylik yoki yasamalik, artistizm u kishiga mutlaqo begona edi.
Asqad aka tinimsiz mutolaa qilardi. O‘qigan kitoblarini doimo do‘stu yorlarga, hamkasb-shogirdlarga, o‘quvchi muxlislariga “ilinib”, tavsiya etib yurardi. Yig‘inlarda, gurung va suhbatlarda jahon tarixi, falsafasi, san’at va musiqasi, klassik va zamonaviy adabiyot masalalari ichida baliq suvda suzgandek erkin suzar edi.
Bugun adabiy urfga kirgan modernizm deysizmi, postmodernizm yoki boshqa “izm”larmi, hammasidan chuqur xabardor, barchasidan puxta bilimga ega inson edi. O‘sha davrda Ittifoq miqyosida chop etiladigan mashhur adabiy nashrlarda faol qatnashar, o‘z fikrlarini dadil himoya qilar edi.
Asqad aka turli to‘da va guruhlarga qo‘shilmas, maishatbozlik, oshxo‘rliklardan yiroq yuradigan, g‘oyat tartib-intizomli, ichki madaniyati kuchli inson edi.
Zahmatkash ustozimiz yoshlik chog‘idan yetimlik bilan o‘sgan, shu bois inson qadrini hamma narsadan yuksak tutar edi. Xokisor va mag‘rur edi. Bir-biriga zid bu ikki xislat uning tabiatida ajib bir tarzda uyg‘unlik топgaн edi. Tom ma’noda kamtar, kamsuqum edi. Xizmat mashinasidan ham ko‘pda foydalanmas, ishga piyoda kelib-ketardi.
“Ziyoli inson qanday bo‘lishi kerak?” degan savolga men bir og‘iz so‘z bilan: “Asqad Muxtorday bo‘lishi kerak”, deb javob bergan bo‘lardim. Rahmatli ustozimizni yaqindan bilgan odamlarning barchasi bu фiкрiмga qo‘shilsa kerak.
Ta’bir joiz bo‘lsa, u kishi tom ma’nodagi ma’rifatparvar — XX asrning so‘nggi jadidi edi. Ma’lumki, jadidlarning asosiy g‘oyasi — ma’rifat orqali jamiyatni isloh qilishdan iborat bo‘lgan.
Noyob iste’dodi, nodir aql-zakovati bilan Asqad aka sho‘ro tuzumining chirib borayotganini sezar edi, deb o‘ylayman. Ustoz riyo va yolg‘onga, xushomad va qullik psixologiyasiga qurilgan bu soxta hayotni yurak-yurakdan rad etar, sirtdan sokin ko‘ringan vujudining har bir hujayrasida ulkan bir ma’naviy-ruhiy isyon guvillab yotar edi. U kishining butun faoliyatida turg‘un va manfur ko‘nikmalardan qoniqmaslik, jamiyatni yangilash, isloh qilishga intilish yaqqol sezilib turar edi. Ammo o‘sha zamondagi mingлaб-millionlab vijdonli, iнsofлi, iste’dodli odamlar singari, u zot ham ojiz, sukutga mahkum edi. Lekin shunga qaramasdan, bir umr haroratli so‘zi, grajdanlik pozitsiyasi bilan soxta aqidalarga qarshi kurashib yashadi.
Umrining oxirida Asqad Muxtor zohiran o‘zi sadoqat bilan xizmat qilgan, ammo uning g‘ayriinsoniy siyosatidan qalbi, yuragi benihoya aziyat chekkan shaxs sifatida sovet tuzumi va uning mafkurasi yer bilan yakson bo‘lganini ko‘rdi. Imperiya vayronalari ostida qanchadan-qancha yuksak ideallar, inson taqdirlari qolib ketganiga ham guvoh bo‘ldi.
Hayot shomida sarobga aylangan orzu-umidlarini nazarda tutib, achchiq armon va afsus bilan “Ichimda nola bor”, deb yozdi…
7
Asqad aka umrining so‘nggi yillarida og‘ir xasta bo‘ldi. Lekin azob-uqubatlarni mardona yengib, oxirgi soniyaga qadar ijodiy izlanishdan, tafakkurdan to‘xtamadi. Garchi kasallik tufayli tildan qolgan bo‘lsa-da, behalovat qalbi go‘zallik va haqiqat sari intilishda davom etdi. Buni adib umrining nihoyasida bitilgan mo‘’jaz falsafiy asar — “Tundaliklar” misolida yaqqol ko‘rishimiz mumkin.
Yodimda, ikki-uch marta rahmatli ustozimizni tug‘ilgan kunida
— 23 dekabr kuni uylariga yo‘qlab borgan edik.
Asqad aka Jangoh dahasidagi kottejlardan birida yashardi. Bu uyda adib hashamat va dabdabaga ko‘milib umrguzaronlik qilgan bo‘lsa kerak, deb o‘ylaganlar янглishaдi. Xonadon nihoyatda odmi va orasta, jihozlari ham sohiblari singari kamtarona edi. Asqad akaning ijodxonasi ham ortiqcha ashyolardan xoli, kichkinagina bir bo‘lma edi.
Bir gal Erkin A’zam bilan yo‘qlab borganimizda, bizga: “Kechasi ishlamanglar, sog‘liqqa zarar ekan, kecha uyqu uchun yaratilgan”, deb nasihat qildi. Ustozning bizga aytgan boshqa o‘gitlari ham bor edi. Lekin biz boshқaлaрiga amal qilmasak ham, shu nasihatiga qattiq rioya qildik, ya’ni taassufki, kechasi ham, kunduzi ham yolchitib ijod qilmadik.
Yana bir safar borsak, ustoz, dardi kuchayib, qiynalib yotgan ekan. Lekin shunda ham chinakam ziyoliga xos odob va madaniyat bilan istiqbolimizga peshvoz chiqishga qanchalik uringani aslo esimdan chiqmaydi.
Vafodor umr yo‘ldoshi Roza opa, farzandlari jam bo‘lib, u kishini shifoxonaga olib ketish harakatida edilar.
O‘sha yili domla “Do‘stlik” ordeni bilan mukofotlangan edi. Yuksak mukofot bilan tabriklagan bo‘ldik. Shunda, hech unutmayman — Asqad aka ma’yus jilmayib, ikki-uch og‘iz so‘zni zo‘rg‘a shivirlab aytdi, ya’ni: “Ha-a… Do‘stlik bor, do‘stlar yo‘q…”.
Men muhtaram kitobxonlar, qadrli adabiyot muhiblarini, yosh do‘stlarimizni fursat topib, avvalo, Asqad Muxtorning davr sinovlaridan bezavol o‘tib kelayotgan go‘zal va betakror asarlarini, ustoz haqidagi ibratli yodnomalarni o‘qishga da’vat qilgan bo‘lardim.
Bu kitoblarni mutolaa qilgan kishi o‘lmas so‘z qudratidan, yoniq tafakkur alangasidan bahra olishi shubhasiz.
O‘ylaymanki, dunyoda bundan ortiq ma’naviy halovat bo‘lmas.
M: «Hurriyat» gazetasining 2020 yil 23 dekabr 49-sonidan olindi
Ёруғ манавият, қалб бойлиги акс этибди бу мақолада.