20 январь (1952) — Ўзбекистон халқ шоири Хуршид Даврон туғилган кун  

Суҳбатларимизнинг бирида жадидлар ҳақида гап кетиб қолди. Кейин гап жадидшунос, миллий маърифатпарварлик адабиётининг билимдони Бегали Қосимовга бориб тақалди. Домла устоз Хуршид Давронни Маҳмудхўжа Беҳбудийнинг набираси деб ўйлар экан. “Домла менга шундай деган эди раҳматли”, деб кулган эди Хуршид ака. Эссени якунлаётиб, тасодифан шу гап эсимга тушиб қолди. Тўғри, устоз Хуршид Даврон жисман Беҳбудий бобога набира бўлмаса-да, маънан ушбу зоти муборакнинг, жами миллатпарвар жадидларнинг издоши ва меросхўри, десам лофга йўймайсиз деган умиддаман (тасодифни қарангки, Маҳмудхўжа Беҳбудий ва Хуршид Даврон Беҳбудий 1875 йилнинг 19-январида, устоз Хуршид Даврон эса орадан 77 йил ўтиб, 1952 йилнинг 20 январида кўҳна Самарқанда туғилган).

Ҳусан МАҚСУД
БЕҲБУДИЙНИНГ НАБИРАСИ
ЁХУД АКАДЕМИК (ВА) ШОИР

Ҳали мактабга чиқмай туриб мен ва акам Ҳасанга онам кирилл алифбосини ўргатганлар. Ҳар ҳафта уйимизга келадиган туман газетасини ҳижжалаб бўлса-да, ўқирдик. Бундан ташқари, онам бирор-бир кўрсатув ёки кино сўнгида титр орқали кўрсатиладиган ёзувларни саводхонлигимизни текшириш учун атайин ўқиттирарди. Ўша пайтларда деярли барча бадиий-маърифий кўрсатувлар сўнгида деярли ҳар кун Аҳмад Аъзам, Хуршид Даврон, Эшқобил Шукур, Яҳё Тоға каби исм-шарифларни ўқиганимни яхши эслайман. Исмларини кунда ўқийвериб, улар менга яқин қадрдон танишдек бўлиб қолганди. Шу боис, аввал ҳеч мен кўрмаган кўрсатувлар охирида юқоридаги муаллифлар ёзилса, хаёлимдан “ие, буниям Хуршид Даврон тайёрлабди, Аҳмад Аъзам бу кўрсатувга қачон улгурди экан”, деган фикрлар ўтарди.

Чамаси бундан йигирма йилча аввал телевидениеда кўрган вақтингизга ачинмайдиган уч-тўртта яхши бадиий-маърифий кўрсатувлар бериларди. Мазмун-моҳиятини жуда яхши англамасам-да, уларни имкон қадар қолдирмасдан кўришга ҳаракат қилардим. Юқорида номлари зикр қилинган ижодкорларнинг исмлари айнан ўша кўрсатувлар охирида ғоя муаллифи ёхуд бадиий раҳбар деб кўрсатиларди. Ғоя муаллифи ёхуд бадиий раҳбарликнинг моҳиятини яхши тушунмасам ҳам, ҳарҳолда, улар асосий одам эканлигини сезардим…

“Келажакда журналист бўламан”, деб орзу қиладиган мендай қишлоқи болага юқоридаги кишиларнинг шахсияти қизиқ туюларди: улар қандай қилиб телевидениега келиб қолишди экан, нима қилсам улардек мен ҳам кўрсатувлар тайёрлайман, деган саволлар ўтарди хаёлимдан. Шу боис бўлса керакки, телевидениеда ишлайман деган маънода “Катта бўлсам, Яҳё Тоға бўламан, Хуршид Даврон бўламан” дердим (онам ҳозир ҳам ўша гапимни кулиб эслайдилар). Телевидениеда ишлаб, кўрсатувларга муаллифлик қилмаган бўлмасам-да, юқорида номлари айтилган инсонларнинг барчаси билан бир неча бор суҳбатдош бўлдим, уларни яқиндан танидим…

ҒОЙИБОНА ТАНИШУВ

Уйимизда бадиий китоб кам бўлгани учун адабиёт дарсликлари менинг энг яқин дўстим эди. Ҳали ўтилмаган бўлса-да, ижодкорларнинг ҳаёти ва ижодини, шеър ва ҳикояларини олдиндан ўқиб, ёд олардим. Дарсликда уларнинг ҳаёти ва ижодий йўли ҳикоя қилиб берилгани учунми, ажойиб эртак ўқигандай катта қизиқиш билан мутолаа қилардим. Хуршид Даврон деган шоирни шундай ажойиб кунларнинг бирида танидим. Юқорида айтганимдай, бу исм-шарифни аввалбошда телевидение орқали билган бўлсам, кейин маълум бўлдики, мен ўхшашни истаган инсон шоир экан…

Қиш кунларининг бири эди чоғи, гувала гуруллаб турган иссиқ печнинг ёнида адабиёт дарслигини варақлаётиб, бир расм ва унинг чап ёнида катта ҳарфларда ёзилган “Хуршид Даврон” деган ёзувга тасодифан кўзим тушиб қолди. Ғаройиб нарса топиб олгандай ажабланиб, кейинги саҳифаларни очдим. Шоирнинг бир бетдан ошиқроқ ёзилган ҳаёт йўлидан кейин шеърлар бор эди. Кейин миямга бир савол келди: бу одам ўша кўрсатувлар сўнгида номи такрор келадиган Хуршид Давронми ёки бошқами? Шу саволлар билан шоирнинг ҳаёт йўлини ўқишга киришдим. Ниҳоят, матн охирида саволимга жавоб топилди. Таржимаи ҳол шундай тугаган эди: “Ўзбекистон телевидениесининг “Yoshlar” канали томошабинлар орасида ўзига хос мавқега эга бўлишида телеканал бош директори лавозимида фаолият кўрсатаётган Хуршид Давроннинг алоҳида хизмати бор”. Шундай қилиб, беш-олти ёшимдаёқ мен ўхшашни орзу қилганим устоз Хуршид Давроннинг шоир эканлигини ўн бир ёшимда – энди қўлимга қалам олиб, шеърлар машқ қила бошлаганимда танидим.

5-синф адабиёт дарслигига устоз Хуршид аканинг “Ватан ҳақида етти ривоят” туркумига кирувчи “Туз ҳақи” ва “Ота қабри” шеърлари киритилган эди. Ҳажман катта бўлса-да, ушбу битикларни бир нафасда, ўзгача завқ билан ўқиб чиқдим. Шеърлар сюжетли бўлгани учун ундаги воқелик кўз олдимда яққол гавдаланганди. Мазмунини чуқур англамаган эсам-да, лекин шеърларнинг равонлиги ва ўзига хос оҳанги мени ўзига ром қилганди.

Шеърлар ва уларнинг таҳлили тугагач, савол ва топшириқлар бўлимига кўз югуртирдим. Ўша жойда “Хуршид Давроннинг “Баҳордан бир кун олдин” тўпламидаги “Ватан ҳақида етти ривоят” туркум шеърларини ўқиб чиқинг” деган мазмунда топшириқ берилган экан. Эртаси куни мактабга бориб, она тили ва адабиёт фани ўқитувчисига юзланиб, “Хуршид Давроннинг “Баҳордан бир кун олдин” номли китоби борми?” деб сўрадим. Ўқитувчимиз саволимга ажабланди-да, “У китобни нима қиласан?” деди. “Ўқийман!” дедим бошимни ғоз тутиб. “Йўғе-е!? Унақа китоб борлигини қаердан била қолдинг?” деди ҳайрати ортиб. “Адабиёт китобида ёзилган экан-ку”, дегандим, “У китобни катта бўлсанг ўқийсан, ҳозир тушунмайсан”, деди устозим. Лекин кейинроқ – “Хуршид Даврон ҳаёти ва ижоди” мавзусига келганимизда ўқитувчимиз ўша китобни кўрсатгани эсимда. Муқоваси яшил рангли китоб юқорисига оқ ҳарфларда “Баҳордан бир кун олдин” деб ёзилган эди. Муқова ўртасида қўлида кабутар ушлаган аёл суратига термилиб турганимда ўқитувчининг овозидан сергак тортдим: “Ҳусан, мана сен сўраган ўша китоб. Эртага олиб кел, хўпми?” деб, китобни қўлимга тутқазди…

Оилада иккита фарзандмиз – Ҳасан-Ҳусан. Бир синфда ўқиганимиз учун сумкамиз ҳам битта эди. Одатда, эрталаб мактабга кетаётганда сумкани мен кўтариб кетардим, қайтишда эса Ҳасан. Ўша кун – устозим “Баҳордан бир кун олдин” китобини уйга бериб юборганида, китобни сумкага солдим-да, Ҳасанга сумкани кетишда ҳам ўзим кўтариб кетажагимни айтдим. Мен китобни бир кунга бўлса ҳам ўқиш учун олганим учун қанчалик қувонган бўлсам, Ҳасан сумка кўтариш “азоби”дан қутилганидан шунчалик хурсанд эди.

Уйга бориб, китобни варақлай бошладим. Устознинг айтган гапи рост чиқди: китобдаги шеърларни ўқирканман, мазмунини унчалик ҳам тушунолмадим. Шеърлар қандайдир мавҳум ва мужмал гаплардан иборатдай туюлди. Шеърларнинг кўпида қон, мозор, уруш, ўқ, тун каби сўзлар бор эди. Тасвирлар нуқул қора рангларда берилган: ўқиганим сари ўзимни ғалати ҳис қилардим.

Очиғи, тафаккури ҳали маҳдуд болага бу китоб оғирлик қилиши табиий эди. Наинки ёш бола, катта ёшли ўқувчи ҳам дабдурустдан “Баҳордан бир кун олдин” тўпламини ҳазм қилолмайди. Чунки, тўпламдаги шеърларни ўқиш учун шеърхон маънан тайёр бўлиши керак. Тарих ва санъатдан узоқроқ одам уларнинг моҳиятини бирданига англолмайди. Шу боис, мурғак шуурли мактаб ўқувчисига бу шеърлар тушунарсиз бир битикдай туюлган…

Туманимиз Бухоронинг энг чекка ҳудуди бўлгани учун, мактаб ва коллеж кутубхоналари талабга жавоб бермас, уларни тартибга соладиган мутасадди одам йўқ эди. Харобгина бир китоб дўкони бўларди. Унда пазандалик сирлари, халқ табобати, турли номдаги пардоз-андоз китобларни назарда тутмаганда олишга арзирли китоб бўлмасди. Шу боис, университетга имтиҳон топшириш учун Тошкентга келганимда қишлоққа ўн-ўн бешта китоб олиб кетардим, шуларни кейинги гал келгунимгача ўқиб юрардим.

Кунларнинг бирида эски болалар боғчасида педагогика коллежи тасарруфига кирувчи каттагина кутубхона ташкил этилди. Ростини айтам, шу кутубхона мен учун катта оламга кирар эшик бўлди: бу ерда бадиий китоблардан ташқари, сиёсат, фалсафа, тилшунослик ва адабиётшуносликка оид китоблар қалашиб ётарди. Ҳатто ХХ аср ўзбек шоирларининг ҳозирда ҳам топилиши қийин бўлган илк тўпламлари ҳам бор эди. Менга ёшликда икки шеъри билан қадрдон бўлиб қолган ижодкор – Хуршид Давроннинг “Қадрдон қуёш”, “Шаҳардаги олма дарахти”, “Тунги боғлар”, “Тўмариснинг кўзлари”, “Самарқанд хаёли” каби китобларини айнан шу ердан топганман.

Ёшликдан тарихга қизиқардим. Тарихий асарларни мутолаа қилиш ва фильмларни кўришни ёқтирардим. Мени Хуршид Даврон ижодига ошно қилган биринчи сабаб ҳам айнан шу қизиқишим билан боғлиқ эди. Мен Хуршид акани илк бор телеканаллардаги титрлар орқали таниб, у кишига ўхшашни истаган бўлсам, кейинчалик устознинг Эрк, Ватан ўтмиши, Миллат тақдири ва келажаги ҳақидаги гўзал шеърларини ўқиб, шоир шеърияти ва шахсиятига бўлган ихлосим ортган…

ЮЗМА-ЮЗ УЧРАШУВ

Бизнинг гуруҳ факультетимизда энг қолоқ гуруҳ сифатида ном чиқарган эди. Кўз кўриб, қулоқ эшитмаган воқеалар бизнинг гуруҳ талабалари билан содир бўларди. Гуруҳ раҳбаримиз доим койишдан чарчамасди. Баъзан бизга ҳам инсоф киргандай бўлиб, факультет учун арзирли иш қилиб, айбимизни “ювардик”. Навбатдаги айбни ювиш учун қандайдир тадбир қилиш чекимизга тушди. Жон деб қабул қилдик. Ўша пайтларда мен миллатпарвар шоир Шавкат Раҳмон ҳақида кичикроқ тадқиқот қилиш ниятида (диплом иши учун) ижодкор ҳақидаги хотиралар, мақола ва илмий ишларни ўқиш билан банд эдим. 9 май – Хотира ва қадрлар куни яқинлашаётгани учун Шавкат Раҳмон ҳақида хотира кечаси тадбирини ташкил қилсакчи, деган таклифни айтдим. Ҳамма бир овоздан маъқул топгач, тайёргарлик ишлари бошланди: саҳнада айтиладиган шеърлар тарқатилди, сценарий тузишга киришдик.

Таклиф мендан чиққани боис балогардон ўзим эдим. Шу сабаб, тадбирни эсда қоларли ўтказиш мақсадида нималар қилсам бўлади, деб бир-иккита танишларга маслаҳат солган бўлдим. Алалҳосил, тадбирга биринчи навбатда устоз шоир Шавкат Раҳмоннинг оила аъзоларини ва дўсту биродарларини меҳмон сифатида таклиф қиладиган бўлдик. Ният яхши эди-ю, аммо уни қандай амалга ошириш муаммодай туюлди: меҳмонлар билан қандай боғланиш мумкин, боғланганимизда ҳам “қўйинг, йигитча, ортиқча машмашани нима қиласиз, ундан кўра ўқишингизни ўқинг”, деган писанда эшитмасмиканман, деган хавотир бор эди дилимда.

Шу сабабдан, каттароқ бир кишидан маслаҳат ва кўмак олиш ҳақида ўйлаб қолдим. Кейин қаердандир Хуршид акани эслаб қолдим. Устоз Хуршид Даврон ўша пайтларда ҳам ўз веб-сайти орқали турли мақолаю бадиий ижод намуналарини, шоир-ёзувчилар ҳақидаги овозли ва видео ёзувларни эълон қилиб борарди. Қолеверса, Шавкат Раҳмоннинг яқин дўстларидан бири бўлганлигини билардим. Шуларни инобатга олиб, устозга интернет орқали хат ёздим. Хатда у кишидан маслаҳат сўраган бўлдим ва веб-сайтларига жойлаштирган Шавкат Раҳмон ҳақидаги видеони беришларини илтимос қилдим.

Устоз Хуршид Даврон ижтимоий тармоқ орқали бўладиган турли тортишувларга, ўзлари ҳақида айтилган гапларга деярли муносабат билдирмас, билдирганда ҳам вазминлик билан жавоб берарди. Шунинг учун мен устозни унча-мунчага эътибор бермайдиган киши деб тасаввур қилгандим. Шуларни ўйлаб, очиғи, хатимга жавоб келишидан ҳам умид узган эдим. Аммо, икки-уч кундан кейин “марҳум дўстимни эслаб яхши иш қилибсиз, қўлимдан келган ёрдамни аямайман” деган мазмунда устоздан хат келди. Устоз билан телефон рақамларимизни алмашдик. Кейин Дўрмонга – шоир Шавкат Раҳмоннинг уйига бориб, шоирнинг оиласи билан учрашдим, мақсад-муддаомни айтдим. Улар ҳам таклифимни яхши қабул қилишди.

Шу орада, нимадир сабаб билан тадбир кейинроққа суриладиган бўлди. Мен ҳам ўқишга чалғиб, ташкилий ишлар қолиб кетди. Ўша кунларнинг бирида электрон почтамга устоз Хуршид Даврондан хат келди. Ўқисам, “ўзим хабар бераман деган эдингиз, тадбир нима бўлди? Мен Шавкат ака ҳақидаги видеони тайёрлаб қўйдим” деб ёзилган экан. Ўқиб устознинг эътиборидан, масъулиятлилигидан хурсанд бўлдим.

Хуллас, тадбир 2013 йилнинг 7 май куни соат 11 да бошланадиган бўлди. Ўша куни тадбир бошланишидан бир соат олдин қўлтелефоним жиринглаб қолди. Қарасам, устоз Хуршид ака. Гаплашдик. Ишонсангиз, устоз ҳаммадан олдин университетга келган эди. Чиқиб кутиб олдим. Ўн бир ёшимда ватан ҳақидаги иккитагина шеъри билан қадрдон бўлиб қолган шоир билан роппа-роса ўн икки йилдан кейин учрашдим. Хуршид аканинг бир шеърида Рауф Парфи ҳақида “сочлари оқариб қолган бола” деган сатр бор эди. Кўришган пайтимиз шу сатр эсимга тушди: кўз олдимда сочлари оқарган, аммо юзи беғубор болалардай нурли шоир турарди. Хуршид ака мен билан анча пайтдан бери қадрдон бўлган одамлардай кўришди.

Тўғриси, мен устознинг ташрифидан хурсанд эдим. Ўша айтларда Хуршид ака телевидениеда раҳбар эди, ишини қўйиб, танимаса-да, оддий бир талабанинг илтимосига йўқ демай, марҳум дўстини хотирлаш мақсадида тадбирдан бир соат олдин келган эди. Залга кирарканмиз, устоз қўлимга битта диск тутқазди:

– Мана, Шавкат ҳақидаги видео. Телевидениенинг архивидан кўчиртириб келдим. Тадбирда қўйиб берарсиз…

– Э-э, катта раҳмат. Видео ҳақида айтганим эсимда ҳам йўқ эди. Архивдан олган бўлсангиз, сизниям овора қилибман-да, устоз.

– Нима овораси бор? Фейсбукда Шавкат ҳақидаги бир-иккита фикрларингизни ўқидим. Шу учун бу дискни сизга беряпман, кўринг, яхши ишланган. Бир мақолангизни ҳам сайтимда бергандим шекилли?

– Ҳа, ўтган йили эълон қилувдингиз. Лекин, уни мақола деб бўлмайди. Йўл-йўлакай келган фикрлар эди…

– Ҳай, илмий жиҳатдан талабга жавоб бермаса ҳам, нимадир бор. Аста-секин шаклланади-да одам.

Тадбир бошлангач, аввалбошда Хуршид акага сўз берилди. Устоз дўсти Шавкат Раҳмон ҳақида юракдан гапирди. Гапирар экан, устознинг овозида қандайдир ҳазинлик бор эди. “Менинг биринчи китобим чиқаётганда Шавкат ака нашриётда ишларди. Китобимнинг муҳаррири ўзи эди. Яқин дўст бўлсак ҳам, китобимнинг таҳририда анча қаттиққўллик қилди. Ўша пайтда ундан ўпкалаб юрдим, аммо кейинчалик тўғри иш қилганини тушуниб етдим”, деди Хуршид ака сўзга чиққанида. Хуршид ака билан суҳбатлашганлар билади: гапирганда вазминлик билан ботартиб сўзлайди. Ёлғон аралаштирмайди, оқни оқ, қорани қора, деб гапиради.

Шу-шу, устоз билан яқин бўлиб қолдик. У кишининг уйида меҳмон бўлган бошқа ёш қаламкашлар айтсин: устознинг уйи ва дастурхони ёшлар учун ҳамиша очиқ бўлади. Уйларида неча бор меҳмон бўлган бўлсам, суҳбатларимиз оддий суҳбат эмас, нафис мажлисга айланган. Хуршид акага хос яна бир фазилат шуки, тинимсиз ишлайди. Қачон бормай, лабининг четига тамакини қўндириб, компьютер олдида ё бирор бир асарни ўқиётган бўлади, ёки веб-сайтига нимадир жойлаштириш билан банд ҳолатда кўраман. Кўзлари уйқусизлик ва тамаки тутунидан қизариб кетса-да, ғайрати сира сўнмайди.

Бир неча йилдан бери зиё улашиб келаётган “Хуршид Даврон кутубхонаси” наинки шоирнинг, балки ўзбек зиёлиларининг ҳақиқий кутубхонасига айланди. Бу ерда ёш ижодкорлардан тортиб улуғ адибларнинг назмий ва насрий, илмий-маърифий асарлари эълон қилинади, ҳар куни минглаб ўқувчилар томонидан мутолаа қилинади. Айрим газета-журнал жамоалари хафа бўлишмасин-у, ушбу сайт даврий нашрлардан мавзу-мундарижа жиҳатдан анча ранг-баранг, ўқимишли. Лоф деманг-у, кўпчилик ёшлар газета ёки журналда чиққандан кўра, Хуршид аканинг сайтида чиқишни маъқул кўришади. Ҳақрост, ўзгача руҳда шеърлар ёзадиган ёш истеъдодларни айнан устознинг сайти кашф қилган.

ТАРИХЧИЛАРНИНГ ШОИРИ

Устоз Хуршид Давроннинг 1982 йилда инжа туйғулар куйчиси, моҳир носир Ойбек домла хотирасига бағишлаб ёзган бири шеърида шундай сатрлар бор: “Ойбекнинг шеърини далага чиқиб, Майсага ағанаб ўқимоқ керак”. Рост, Мусо Тошмуҳаммад ўғли Ойбекнинг шеърларини диққинафас уйда, эшик-деразани тамбалаб ўқиб бўлмайди. Чунки, унинг шеърларида табиатга ошиқлик, гулу майсаларнинг-да димоғини қитиқлаб тургувчи нафас бор.

Хуршид Даврон шеърларини ўқиб, уни ҳис қилмоқ учун эса Ватан ва Миллат учун доим қайғурган, заҳмат чеккан ойдинларимиз – улуғ аждодларимиз излари қолган тарихий обидалар – Регистон майдонида, Бибихоним мақбараси ва Гўри Амирда, Шаҳрисабздаги Оқсаройда, Улуғбекнинг расадхонасию Бухородаги қадимий масжид-мадрасалар бағрида ўқимоқ керак. Устознинг шеърларини ўқиркансиз, юрт озодлиги учун курашган ватанпарвар боболарнинг уруш олдидан қилган дуолари, жанг пайтидаги ҳайқириқлари, эри ёки ўғлидан айрилган аёлларнинг нолалари, боши душман қиличи остида турса-да, фақат “Эрк” деган эр йигит ва эр қизларнинг (Шавкат Раҳмон ибораси) дадил овозлари эшитилиб туради…

Шоирнинг деярли барча шеърида тарих, боболар ёди, келажакни тарихга назар солиб, ундан хулоса чиқарган ҳолда қурмоқ лозим деган доминант – бош ғоя бўртиб туради. Эсингизда бўлса, юқорида ёшлигимда устознинг шеърларини ўқиганимда нуқул қора бўёқларни кўриб, тушкун кайфиятда юрганман дегандим. Ўша пайтда шеър дегани ҳаётнинг нурли ва гўзал томонларини акс эттирадиган, ёруғ ва ўйноқи бўлади, деб билган бўлсам керак-да! Лекин мудом шундай эмас. Тарих ҳақида ёзар экансиз, ўтмишимизда ёруғ кунлар кам бўлганини биласиз, ота-боболаримиз эрксиз, золимлар дастидан мазлум бўлиб, ўз ичидан чиққан сотқинларнинг қилмишидан азият чекиб, дини, тили ва қадриятларидан мосуво бўлиб яшаган. Шоир дегани қалам ушлаган дамда бағри хун, дили куйган Миллатитининг, Ватанининг шундай кечмишини унутиши мумкинми?! Йўқ, асло!

Шуни англаган устоз Хуршид Даврон 18 ёшида Қодирийнинг кўзларига боқиб, ниманидир ҳис қилгандай бўлади:

Бунча алам
Бунча муҳаббат…
Қорачиғда ёнар ҳасрати.
(Қодирийнинг сўнгги сурати)

Шоир шеърларининг лирик қаҳрамони руҳан ва қалбан бедор, уйғоқ. У мудом ортга – ўтмишга боқаверади, боқаверади. У Ўтмишга боқиб, келажак ҳақида ўйлайди. У ўйлайдики, халқ ўз тарихидан, миллий анъаналаридан, диёнатидан айрилса, келакдан маҳрум, ҳалокатга маҳкум бўлади. Лирик қаҳрамон барча шеърларда миллатнинг ҳар бир вакилини ғафлатдан уйғотишга уринган Жарчи сифатида намоён бўлади:

Демак, ҳали жанглар бордир,
Худо шоҳид, сўзим ҳақ:
Денгиз, боғлар кўтарилмас,
Кўтарилмас экан халқ.

…Демак ҳали…
Ҳали эрта –
Зулм йўлин тўсайлик,
Тоғлар бўлиб юксалайлик,
Боғлар бўлиб ўсайлик.
(Бобон ботирнинг ўлими олдидан айтганлари. 1869 йил)

Ўрни келди, бир гапни айтиб ўтай. 2010 йилгача чоп этилган адабиёт дарсликлари нисбатан яхши эди. 5-, 6-, 7-синфларда ёшларни ватан ва халқни севишга ундайдиган, эрк ва озодлик каби муқаддас туйғулар куйланган шеърлари билан миллатимиз виждонларига айланган Рауф Парфи, Шукур Холмирзаев, Шавкат Раҳмон, Хуршид Даврон, Азим Суюн, Ҳалима Худойбердиева каби севимли шоир-ёзувчиларимизнинг ҳаёти ва ижоди бериларди. Ўша пайтларда мазкур ижодкорларнинг энг гўзал шеърларини ёд олганмиз. Лекин маълум сабабларга кўра (турк, Туркистон, Бирлик каби сўзлар бўлгани учун!) ушбу шоирлар дарсликлардан олиб ташланди. Ҳозирги мактаб ўқувчиларига ачинаман: кўп бор гувоҳ бўлганман, юқорида зикр этилган ижодкорларнинг номини эшитмасдан, бирор сатрини ёд олмасдан мактабни битиришмоқда. “Ўзбегим” (Э.Воҳидов), “Ўзбекистон” (А.Орипов), “Юртим, адо бўлмас ўғлонларинг бор” (М.Юсуф) каби шеърлардан бошқа яна юзлаб юрт ва миллат ҳақида гўзал шеърлар борлигини улар билмасдан улғайишмоқда…

“Баҳордан бир кун олдин” тўпламини тез-тез мутолаа қилиб тураман. Бу китоб У.Азим, Ш.Раҳмон каби шоирларнинг ўтган асрнинг 90-йилларида нашр қилинган сайланмалари қаторида турадиган ажойиб китоб. Ушбу тўпламдаги гўзал ташбеҳлар, ажойиб ифодалар ўсмирлигимда хотирамга ва кўнглимга ўрнашиб қолган:

“Мақбаралар бузилди,
Йиқитилди минорлар –
Она тарих кўксида
Ўсиб турган чинорлар”.

“Шеърда баъзан ҳаводек зарур
“Эрк” сўзига қофия “қасос”.

“Ой – беванинг чорасиз дарди,
Болакайнинг кир кўйлаги – тонг”.

“Боладек мўлтираб боқар шаҳарга
бир четда биқиниб олган митти боғ”.

“Шамол елар эркин, қутуриб,
қурий бошлар томлар тўсини.
Гуллаётган олчани кўриб
деразалар очар кўксини”.

“Ўзбек боласининг рангидир – тупроқ,
Учиб кетган қушнинг бўм-бўш ини – куз”.

“Илиқ тошга суяниб
Маъюс ўйлар сураман,
Кипригимга илинган
Юлдузларни кўраман”.

“Арвоҳларнинг безовта туши –
Чинорларни силкитган шамол”.

* * *

Ўқувчилик пайтимда тарихий асарларни ўқишни ёқтирардим. Юкоридаги тўпламни ўқиганимда Миркарим Осимнинг тарихий асарларидаги завқни туйганман. Бунинг сабабини кейинчалик устоз билан бўлган суҳбатларимизда билганман: “Миркарим Осимнинг тарихий асарларини севиб ўқиганман. Тарихга ҳам ўша асарлар орқали муҳаббат қўйганман”, деган эди устоз Хуршид ака. Демак, Миркарим Осимнинг асарларидаги завқ-шавқ кейинчалик шоир шерларига инган…

Дарҳақиқат, устоз Хуршид Даврон, нафақат шоир, катта тарихчи ҳамдир. Тенгтўшлар билан устознинг хонадонига неча марта борган бўлсак, гап албатта тарихга бориб тақалади. Биз китобларда йўқ тарихий фактларни, ҳатто ўзимизда ва жаҳонда ватанимиз тарихига оид чиқарилган китоблардаги хатоликларни устоз исботи билан айтганига гувоҳмиз. Айниқса, тарихий асарларнинг синчиси Хуршид Даврон дейишса, ҳайрон қолманг. Устоз ёзувчиларнинг оддий тарихий воқеаларни билмаслигини, ўтмишга оид китобларини ўқимаганлигига тоқат қилолмайди (Темур ҳақидаги катта романдаги айрим хатоликларни оддий ёзувчи, тарихчи сифатида рўй-рост айтгани учун маломатларга қолгани ҳам бор гап).

Устоз ҳазил аралаш чин қилиб “Агар шоир бўлмаганимда, аниқ тарихчи бўлардим. Тарихчи бўлгандаям, академик тарихчи бўлардим” дейди. Бунга шахсан мен ишонаман. Устознинг кутубхонаси жуда бой, китобларининг кўпини турли тилларда нашр қилинган тарихий асарлар ташкил қилади. Қачон борсак, янги-янги тарихчи олимлар ҳақида эшитамиз, янги асарларни билиб оламиз. Қизиққан одам бўлса, дарровда китобларини титишга тушади: бошқаларга ҳам илингиси келади.

Устоз Хуршид Давроннинг яна бир яхши фазилатларидан бири – бу камтарлиги ва ростгўйлигидир. “Менга Халқ шоири деган унвон шеърларим учун эмас, давлат олдидаги хизматларим учун, яъни Бухоро, Самарқанд каби шаҳарларнинг юбилейлари, “Шарқ тароналари”да ва Амир Темур, Мирзо Улуғбек каби тарихий шахсларнинг юбилейларида ёзган сценарийларим, телевидениедаги фаолиятим учун беришган” деганини у киши билан доимий ҳамсуҳбат бўлган ёш ижодкорлар кўп бор эшитишган. Шу ўринда таъкидлашим ҳам керакки, Хуршид Даврон деган адибнинг барча асарлари мазмун-моҳият эътибори билан “Халқ шоири” унвонига лойиқ!

Суҳбатларимизнинг бирида жадидлар ҳақида гап кетиб қолди. Кейин гап жадидшунос, миллий маърифатпарварлик адабиётининг билимдони Бегали Қосимовга бориб тақалди. Домла устоз Хуршид Давронни Маҳмудхўжа Беҳбудийнинг набираси деб ўйлар экан. “Домла менга шундай деган эди раҳматли”, деб кулган эди Хуршид ака. Эссени якунлаётиб, тасодифан шу гап эсимга тушиб қолди. Тўғри, устоз Хуршид Даврон жисман Беҳбудий бобога набира бўлмаса-да, маънан ушбу зоти муборакнинг, жами миллатпарвар жадидларнинг издоши ва меросхўри, десам лофга йўймайсиз деган умиддаман (тасодифни қарангки, Маҳмудхўжа Беҳбудий 1875 йилнинг 19-январида, устоз Хуршид Даврон эса орадан 77 йил ўтиб, 1952 йилнинг 20 январида кўҳна Самарқанда туғилган).

2016 йил декабр – 2018 йил январ.
Тошкент – Бухоро – Тошкент.

20 yanvar  (1952) —  O’zbekiston xalq shoiri Xurshid Davron tug’ilgan kun

Suhbatlarimizning birida jadidlar haqida gap ketib qoldi. Keyin gap jadidshunos, milliy ma’rifatparvarlik adabiyotining bilimdoni Begali Qosimovga borib taqaldi. Domla ustoz Xurshid Davronni Mahmudxo‘ja Behbudiyning nabirasi deb o‘ylar ekan.“Domla menga shunday degan edi rahmatli”, deb kulgan edi Xurshid aka. Esseni yakunlayotib, tasodifan shu gap esimga tushib qoldi. To‘g‘ri, ustoz Xurshid Davron jisman Behbudiy boboga nabira bo‘lmasa-da, ma’nan ushbu zoti muborakning, jami millatparvar jadidlarning izdoshi va merosxo‘ri, desam lofga yo‘ymaysiz degan umiddaman (tasodifni qarangki, Mahmudxo‘ja Behbudiy va Xurshid Davron Behbudiy 1875 yilning 19-yanvarida, ustoz Xurshid Davron esa oradan 77 yil o‘tib, 1952 yilning 20 yanvarida ko‘hna Samarqanda tug‘ilgan).

Husan MAQSUD
BЕHBUDIYNING NABIRASI
YOXUD AKADЕMIK (VA) SHOIR

Hali maktabga chiqmay turib men va akam Hasanga onam kirill alifbosini o‘rgatganlar. Har hafta uyimizga keladigan tuman gazetasini hijjalab bo‘lsa-da, o‘qirdik. Bundan tashqari, onam biror-bir ko‘rsatuv yoki kino so‘ngida titr orqali ko‘rsatiladigan yozuvlarni savodxonligimizni tekshirish uchun atayin o‘qittirardi. O‘sha paytlarda deyarli barcha badiiy-ma’rifiy ko‘rsatuvlar so‘ngida deyarli har kun Ahmad A’zam, Xurshid Davron, Eshqobil Shukur, Yahyo Tog‘a kabi ism-shariflarni o‘qiganimni yaxshi eslayman. Ismlarini kunda o‘qiyverib, ular menga yaqin qadrdon tanishdek bo‘lib qolgandi. Shu bois, avval hech men ko‘rmagan ko‘rsatuvlar oxirida yuqoridagi mualliflar yozilsa, xayolimdan “iye, buniyam Xurshid Davron tayyorlabdi, Ahmad A’zam bu ko‘rsatuvga qachon ulgurdi ekan”, degan fikrlar o‘tardi.

Chamasi bundan yigirma yilcha avval televideniyeda ko‘rgan vaqtingizga achinmaydigan uch-to‘rtta yaxshi badiiy-ma’rifiy ko‘rsatuvlar berilardi. Mazmun-mohiyatini juda yaxshi anglamasam-da, ularni imkon qadar qoldirmasdan ko‘rishga harakat qilardim. Yuqorida nomlari zikr qilingan ijodkorlarning ismlari aynan o‘sha ko‘rsatuvlar oxirida g‘oya muallifi yoxud badiiy rahbar deb ko‘rsatilardi. G‘oya muallifi yoxud badiiy rahbarlikning mohiyatini yaxshi tushunmasam ham, harholda, ular asosiy odam ekanligini sezardim…

“Kelajakda jurnalist bo‘laman”, deb orzu qiladigan menday qishloqi bolaga yuqoridagi kishilarning shaxsiyati qiziq tuyulardi: ular qanday qilib televideniyega kelib qolishdi ekan, nima qilsam ulardek men ham ko‘rsatuvlar tayyorlayman, degan savollar o‘tardi xayolimdan. Shu bois bo‘lsa kerakki, televideniyeda ishlayman degan ma’noda “Katta bo‘lsam, Yahyo Tog‘a bo‘laman, Xurshid Davron bo‘laman” derdim (onam hozir ham o‘sha gapimni kulib eslaydilar). Televideniyeda ishlab, ko‘rsatuvlarga mualliflik qilmagan bo‘lmasam-da, yuqorida nomlari aytilgan insonlarning barchasi bilan bir necha bor suhbatdosh bo‘ldim, ularni yaqindan tanidim…

G‘OYIBONA TANISHUV

Uyimizda badiiy kitob kam bo‘lgani uchun adabiyot darsliklari mening eng yaqin do‘stim edi. Hali o‘tilmagan bo‘lsa-da, ijodkorlarning hayoti va ijodini, she’r va hikoyalarini oldindan o‘qib, yod olardim. Darslikda ularning hayoti va ijodiy yo‘li hikoya qilib berilgani uchunmi, ajoyib ertak o‘qiganday katta qiziqish bilan mutolaa qilardim. Xurshid Davron degan shoirni shunday ajoyib kunlarning birida tanidim. Yuqorida aytganimday, bu ism-sharifni avvalboshda televideniye orqali bilgan bo‘lsam, keyin ma’lum bo‘ldiki, men o‘xshashni istagan inson shoir ekan…

Qish kunlarining biri edi chog‘i, guvala gurullab turgan issiq pechning yonida adabiyot darsligini varaqlayotib, bir rasm va uning chap yonida katta harflarda yozilgan “Xurshid Davron” degan yozuvga tasodifan ko‘zim tushib qoldi. G‘aroyib narsa topib olganday ajablanib, keyingi sahifalarni ochdim. Shoirning bir betdan oshiqroq yozilgan hayot yo‘lidan keyin she’rlar bor edi. Keyin miyamga bir savol keldi: bu odam o‘sha ko‘rsatuvlar so‘ngida nomi takror keladigan Xurshid Davronmi yoki boshqami? Shu savollar bilan shoirning hayot yo‘lini o‘qishga kirishdim. Nihoyat, matn oxirida savolimga javob topildi. Tarjimai hol shunday tugagan edi: “O‘zbekiston televideniyesining “Yoshlar” kanali tomoshabinlar orasida o‘ziga xos mavqega ega bo‘lishida telekanal bosh direktori lavozimida faoliyat ko‘rsatayotgan Xurshid Davronning alohida xizmati bor”. Shunday qilib, besh-olti yoshimdayoq men o‘xshashni orzu qilganim ustoz Xurshid Davronning shoir ekanligini o‘n bir yoshimda – endi qo‘limga qalam olib, she’rlar mashq qila boshlaganimda tanidim.

5-sinf adabiyot darsligiga ustoz Xurshid akaning “Vatan haqida yetti rivoyat” turkumiga kiruvchi “Tuz haqi” va “Ota qabri” she’rlari kiritilgan edi. Hajman katta bo‘lsa-da, ushbu bitiklarni bir nafasda, o‘zgacha zavq bilan o‘qib chiqdim. She’rlar syujetli bo‘lgani uchun undagi voqelik ko‘z oldimda yaqqol gavdalangandi. Mazmunini chuqur anglamagan esam-da, lekin she’rlarning ravonligi va o‘ziga xos ohangi meni o‘ziga rom qilgandi.

She’rlar va ularning tahlili tugagach, savol va topshiriqlar bo‘limiga ko‘z yugurtirdim. O‘sha joyda “Xurshid Davronning “Bahordan bir kun oldin” to‘plamidagi “Vatan haqida yetti rivoyat” turkum she’rlarini o‘qib chiqing” degan mazmunda topshiriq berilgan ekan. Ertasi kuni maktabga borib, ona tili va adabiyot fani o‘qituvchisiga yuzlanib, “Xurshid Davronning “Bahordan bir kun oldin” nomli kitobi bormi?” deb so‘radim. O‘qituvchimiz savolimga ajablandi-da, “U kitobni nima qilasan?” dedi. “O‘qiyman!” dedim boshimni g‘oz tutib. “Yo‘g‘ye-ye!? Unaqa kitob borligini qayerdan bila qolding?” dedi hayrati ortib. “Adabiyot kitobida yozilgan ekan-ku”, degandim, “U kitobni katta bo‘lsang o‘qiysan, hozir tushunmaysan”, dedi ustozim. Lekin keyinroq – “Xurshid Davron hayoti va ijodi” mavzusiga kelganimizda o‘qituvchimiz o‘sha kitobni ko‘rsatgani esimda. Muqovasi yashil rangli kitob yuqorisiga oq harflarda “Bahordan bir kun oldin” deb yozilgan edi. Muqova o‘rtasida qo‘lida kabutar ushlagan ayol suratiga termilib turganimda o‘qituvchining ovozidan sergak tortdim: “Husan, mana sen so‘ragan o‘sha kitob. Ertaga olib kel, xo‘pmi?” deb, kitobni qo‘limga tutqazdi…

Oilada ikkita farzandmiz – Hasan-Husan. Bir sinfda o‘qiganimiz uchun sumkamiz ham bitta edi. Odatda, ertalab maktabga ketayotganda sumkani men ko‘tarib ketardim, qaytishda esa Hasan. O‘sha kun – ustozim “Bahordan bir kun oldin” kitobini uyga berib yuborganida, kitobni sumkaga soldim-da, Hasanga sumkani ketishda ham o‘zim ko‘tarib ketajagimni aytdim. Men kitobni bir kunga bo‘lsa ham o‘qish uchun olganim uchun qanchalik quvongan bo‘lsam, Hasan sumka ko‘tarish “azobi”dan qutilganidan shunchalik xursand edi.

Uyga borib, kitobni varaqlay boshladim. Ustozning aytgan gapi rost chiqdi: kitobdagi she’rlarni o‘qirkanman, mazmunini unchalik ham tushunolmadim. She’rlar qandaydir mavhum va mujmal gaplardan iboratday tuyuldi. She’rlarning ko‘pida qon, mozor, urush, o‘q, tun kabi so‘zlar bor edi. Tasvirlar nuqul qora ranglarda berilgan: o‘qiganim sari o‘zimni g‘alati his qilardim.

Ochig‘i, tafakkuri hali mahdud bolaga bu kitob og‘irlik qilishi tabiiy edi. Nainki yosh bola, katta yoshli o‘quvchi ham dabdurustdan “Bahordan bir kun oldin” to‘plamini hazm qilolmaydi. Chunki, to‘plamdagi she’rlarni o‘qish uchun she’rxon ma’nan tayyor bo‘lishi kerak. Tarix va san’atdan uzoqroq odam ularning mohiyatini birdaniga anglolmaydi. Shu bois, murg‘ak shuurli maktab o‘quvchisiga bu she’rlar tushunarsiz bir bitikday tuyulgan…

Tumanimiz Buxoroning eng chekka hududi bo‘lgani uchun, maktab va kollej kutubxonalari talabga javob bermas, ularni tartibga soladigan mutasaddi odam yo‘q edi. Xarobgina bir kitob do‘koni bo‘lardi. Unda pazandalik sirlari, xalq tabobati, turli nomdagi pardoz-andoz kitoblarni nazarda tutmaganda olishga arzirli kitob bo‘lmasdi. Shu bois, universitetga imtihon topshirish uchun Toshkentga kelganimda qishloqqa o‘n-o‘n beshta kitob olib ketardim, shularni keyingi gal kelgunimgacha o‘qib yurardim.

Kunlarning birida eski bolalar bog‘chasida pedagogika kolleji tasarrufiga kiruvchi kattagina kutubxona tashkil etildi. Rostini aytam, shu kutubxona men uchun katta olamga kirar eshik bo‘ldi: bu yerda badiiy kitoblardan tashqari, siyosat, falsafa, tilshunoslik va adabiyotshunoslikka oid kitoblar qalashib yotardi. Hatto XX asr o‘zbek shoirlarining hozirda ham topilishi qiyin bo‘lgan ilk to‘plamlari ham bor edi. Menga yoshlikda ikki she’ri bilan qadrdon bo‘lib qolgan ijodkor – Xurshid Davronning “Qadrdon quyosh”, “Shahardagi olma daraxti”, “Tungi bog‘lar”, “To‘marisning ko‘zlari”, “Samarqand xayoli” kabi kitoblarini aynan shu yerdan topganman.

Yoshlikdan tarixga qiziqardim. Tarixiy asarlarni mutolaa qilish va filmlarni ko‘rishni yoqtirardim. Meni Xurshid Davron ijodiga oshno qilgan birinchi sabab ham aynan shu qiziqishim bilan bog‘liq edi. Men Xurshid akani ilk bor telekanallardagi titrlar orqali tanib, u kishiga o‘xshashni istagan bo‘lsam, keyinchalik ustozning Erk, Vatan o‘tmishi, Millat taqdiri va kelajagi haqidagi go‘zal she’rlarini o‘qib, shoir she’riyati va shaxsiyatiga bo‘lgan ixlosim ortgan…

YUZMA-YUZ UCHRASHUV

Bizning guruh fakultetimizda eng qoloq guruh sifatida nom chiqargan edi. Ko‘z ko‘rib, quloq eshitmagan voqealar bizning guruh talabalari bilan sodir bo‘lardi. Guruh rahbarimiz doim koyishdan charchamasdi. Ba’zan bizga ham insof kirganday bo‘lib, fakultet uchun arzirli ish qilib, aybimizni “yuvardik”. Navbatdagi aybni yuvish uchun qandaydir tadbir qilish chekimizga tushdi. Jon deb qabul qildik. O‘sha paytlarda men millatparvar shoir Shavkat Rahmon haqida kichikroq tadqiqot qilish niyatida (diplom ishi uchun) ijodkor haqidagi xotiralar, maqola va ilmiy ishlarni o‘qish bilan band edim. 9 may – Xotira va qadrlar kuni yaqinlashayotgani uchun Shavkat Rahmon haqida xotira kechasi tadbirini tashkil qilsakchi, degan taklifni aytdim. Hamma bir ovozdan ma’qul topgach, tayyorgarlik ishlari boshlandi: sahnada aytiladigan she’rlar tarqatildi, ssenariy tuzishga kirishdik.

Taklif mendan chiqqani bois balogardon o‘zim edim. Shu sabab, tadbirni esda qolarli o‘tkazish maqsadida nimalar qilsam bo‘ladi, deb bir-ikkita tanishlarga maslahat solgan bo‘ldim. Alalhosil, tadbirga birinchi navbatda ustoz shoir Sh. Rahmonning oila a’zolarini va do‘stu birodarlarini mehmon sifatida taklif qiladigan bo‘ldik. Niyat yaxshi edi-yu, ammo uni qanday amalga oshirish muammoday tuyuldi: mehmonlar bilan qanday bog‘lanish mumkin, bog‘langanimizda ham “qo‘ying, yigitcha, ortiqcha mashmashani nima qilasiz, undan ko‘ra o‘qishingizni o‘qing”, degan pisanda eshitmasmikanman, degan xavotir bor edi dilimda.

Shu sababdan, kattaroq bir kishidan maslahat va ko‘mak olish haqida o‘ylab qoldim. Keyin qayerdandir Xurshid akani eslab qoldim. Ustoz Xurshid Davron o‘sha paytlarda ham o‘z veb-sayti orqali turli maqolayu badiiy ijod namunalarini, shoir-yozuvchilar haqidagi ovozli va video yozuvlarni e’lon qilib borardi. Qoleversa, Shavkat Rahmonning yaqin do‘stlaridan biri bo‘lganligini bilardim. Shularni inobatga olib, ustozga internet orqali xat yozdim. Xatda u kishidan maslahat so‘ragan bo‘ldim va veb-saytlariga joylashtirgan Shavkat Rahmon haqidagi videoni berishlarini iltimos qildim.

Ustoz Xurshid Davron ijtimoiy tarmoq orqali bo‘ladigan turli tortishuvlarga, o‘zlari haqida aytilgan gaplarga deyarli munosabat bildirmas, bildirganda ham vazminlik bilan javob berardi. Shuning uchun men ustozni uncha-munchaga e’tibor bermaydigan kishi deb tasavvur qilgandim. Shularni o‘ylab, ochig‘i, xatimga javob kelishidan ham umid uzgan edim. Ammo, ikki-uch kundan keyin “marhum do‘stimni eslab yaxshi ish qilibsiz, qo‘limdan kelgan yordamni ayamayman” degan mazmunda ustozdan xat keldi. Ustoz bilan telefon raqamlarimizni almashdik. Keyin Do‘rmonga – shoir Shavkat Rahmonning uyiga borib, shoirning oilasi bilan uchrashdim, maqsad-muddaomni aytdim. Ular ham taklifimni yaxshi qabul qilishdi.

Shu orada, nimadir sabab bilan tadbir keyinroqqa suriladigan bo‘ldi. Men ham o‘qishga chalg‘ib, tashkiliy ishlar qolib ketdi. O‘sha kunlarning birida elektron pochtamga ustoz Xurshid Davrondan xat keldi. O‘qisam, “o‘zim xabar beraman degan edingiz, tadbir nima bo‘ldi? Men Shavkat aka haqidagi videoni tayyorlab qo‘ydim” deb yozilgan ekan. O‘qib ustozning e’tiboridan, mas’uliyatliligidan xursand bo‘ldim.

Xullas, tadbir 2013 yilning 7 may kuni soat 11 da boshlanadigan bo‘ldi. O‘sha kuni tadbir boshlanishidan bir soat oldin qo‘ltelefonim jiringlab qoldi. Qarasam, ustoz Xurshid aka. Gaplashdik. Ishonsangiz, ustoz hammadan oldin universitetga kelgan edi. Chiqib kutib oldim. O‘n bir yoshimda vatan haqidagi ikkitagina she’ri bilan qadrdon bo‘lib qolgan shoir bilan roppa-rosa o‘n ikki yildan keyin uchrashdim. Xurshid akaning bir she’rida Rauf Parfi haqida “sochlari oqarib qolgan bola” degan satr bor edi. Ko‘rishgan paytimiz shu satr esimga tushdi: ko‘z oldimda sochlari oqargan, ammo yuzi beg‘ubor bolalarday nurli shoir turardi. Xurshid aka men bilan ancha paytdan beri qadrdon bo‘lgan odamlarday ko‘rishdi.

To‘g‘risi, men ustozning tashrifidan xursand edim. O‘sha aytlarda Xurshid aka televideniyeda rahbar edi, ishini qo‘yib, tanimasa-da, oddiy bir talabaning iltimosiga yo‘q demay, marhum do‘stini xotirlash maqsadida tadbirdan bir soat oldin kelgan edi. Zalga kirarkanmiz, ustoz qo‘limga bitta disk tutqazdi:

– Mana, Shavkat haqidagi video. Televideniyening arxividan ko‘chirtirib keldim. Tadbirda qo‘yib berarsiz…

– E-e, katta rahmat. Video haqida aytganim esimda ham yo‘q edi. Arxivdan olgan bo‘lsangiz, sizniyam ovora qilibman-da, ustoz.

– Nima ovorasi bor? Feysbukda Shavkat haqidagi bir-ikkita fikrlaringizni o‘qidim. Shu uchun bu diskni sizga beryapman, ko‘ring, yaxshi ishlangan. Bir maqolangizni ham saytimda bergandim shekilli?

– Ha, o‘tgan yili e’lon qiluvdingiz. Lekin, uni maqola deb bo‘lmaydi. Yo‘l-yo‘lakay kelgan fikrlar edi…

– Hay, ilmiy jihatdan talabga javob bermasa ham, nimadir bor. Asta-sekin shakllanadi-da odam.

Tadbir boshlangach, avvalboshda Xurshid akaga so‘z berildi. Ustoz do‘sti Shavkat Rahmon haqida yurakdan gapirdi. Gapirar ekan, ustozning ovozida qandaydir hazinlik bor edi. “Mening birinchi kitobim chiqayotganda Shavkat aka nashriyotda ishlardi. Kitobimning muharriri o‘zi edi. Yaqin do‘st bo‘lsak ham, kitobimning tahririda ancha qattiqqo‘llik qildi. O‘sha paytda undan o‘pkalab yurdim, ammo keyinchalik to‘g‘ri ish qilganini tushunib yetdim”, dedi Xurshid aka so‘zga chiqqanida. Xurshid aka bilan suhbatlashganlar biladi: gapirganda vazminlik bilan botartib so‘zlaydi. Yolg‘on aralashtirmaydi, oqni oq, qorani qora, deb gapiradi.

Shu-shu, ustoz bilan yaqin bo‘lib qoldik. U kishining uyida mehmon bo‘lgan boshqa yosh qalamkashlar aytsin: ustozning uyi va dasturxoni yoshlar uchun hamisha ochiq bo‘ladi. Uylarida necha bor mehmon bo‘lgan bo‘lsam, suhbatlarimiz oddiy suhbat emas, nafis majlisga aylangan. Xurshid akaga xos yana bir fazilat shuki, tinimsiz ishlaydi. Qachon bormay, labining chetiga tamakini qo‘ndirib, kompyuter oldida yo biror bir asarni o‘qiyotgan bo‘ladi, yoki veb-saytiga nimadir joylashtirish bilan band holatda ko‘raman. Ko‘zlari uyqusizlik va tamaki tutunidan qizarib ketsa-da, g‘ayrati sira so‘nmaydi.

Bir necha yildan beri ziyo ulashib kelayotgan “Xurshid Davron kutubxonasi” nainki shoirning, balki o‘zbek ziyolilarining haqiqiy kutubxonasiga aylandi. Bu yerda yosh ijodkorlardan tortib ulug‘ adiblarning nazmiy va nasriy, ilmiy-ma’rifiy asarlari e’lon qilinadi, har kuni minglab o‘quvchilar tomonidan mutolaa qilinadi. Ayrim gazeta-jurnal jamoalari xafa bo‘lishmasin-u, ushbu sayt davriy nashrlardan mavzu-mundarija jihatdan ancha rang-barang, o‘qimishli. Lof demang-u, ko‘pchilik yoshlar gazeta yoki jurnalda chiqqandan ko‘ra, Xurshid akaning saytida chiqishni ma’qul ko‘rishadi. Haqrost, o‘zgacha ruhda she’rlar yozadigan yosh iste’dodlarni aynan ustozning sayti kashf qilgan.

TARIXCHILARNING SHOIRI

Ustoz Xurshid Davronning 1982 yilda inja tuyg‘ular kuychisi, mohir nosir Oybek domla xotirasiga bag‘ishlab yozgan biri she’rida shunday satrlar bor: “Oybekning she’rini dalaga chiqib, Maysaga ag‘anab o‘qimoq kerak”. Rost, Muso Toshmuhammad o‘g‘li Oybekning she’rlarini diqqinafas uyda, eshik-derazani tambalab o‘qib bo‘lmaydi. Chunki, uning she’rlarida tabiatga oshiqlik, gulu maysalarning-da dimog‘ini qitiqlab turguvchi nafas bor.

Xurshid Davron she’rlarini o‘qib, uni his qilmoq uchun esa Vatan va Millat uchun doim qayg‘urgan, zahmat chekkan oydinlarimiz – ulug‘ ajdodlarimiz izlari qolgan tarixiy obidalar – Registon maydonida, Bibixonim maqbarasi va Go‘ri Amirda, Shahrisabzdagi Oqsaroyda, Ulug‘bekning rasadxonasiyu Buxorodagi qadimiy masjid-madrasalar bag‘rida o‘qimoq kerak. Ustozning she’rlarini o‘qirkansiz, yurt ozodligi uchun kurashgan vatanparvar bobolarning urush oldidan qilgan duolari, jang paytidagi hayqiriqlari, eri yoki o‘g‘lidan ayrilgan ayollarning nolalari, boshi dushman qilichi ostida tursa-da, faqat “Erk” degan er yigit va er qizlarning (Shavkat Rahmon iborasi) dadil ovozlari eshitilib turadi…

Shoirning deyarli barcha she’rida tarix, bobolar yodi, kelajakni tarixga nazar solib, undan xulosa chiqargan holda qurmoq lozim degan dominant – bosh g‘oya bo‘rtib turadi. Esingizda bo‘lsa, yuqorida yoshligimda ustozning she’rlarini o‘qiganimda nuqul qora bo‘yoqlarni ko‘rib, tushkun kayfiyatda yurganman degandim. O‘sha paytda she’r degani hayotning nurli va go‘zal tomonlarini aks ettiradigan, yorug‘ va o‘ynoqi bo‘ladi, deb bilgan bo‘lsam kerak-da! Lekin mudom shunday emas. Tarix haqida yozar ekansiz, o‘tmishimizda yorug‘ kunlar kam bo‘lganini bilasiz, ota-bobolarimiz erksiz, zolimlar dastidan mazlum bo‘lib, o‘z ichidan chiqqan sotqinlarning qilmishidan aziyat chekib, dini, tili va qadriyatlaridan mosuvo bo‘lib yashagan. Shoir degani qalam ushlagan damda bag‘ri xun, dili kuygan Millatitining, Vatanining shunday kechmishini unutishi mumkinmi?! Yo‘q, aslo!

Shuni anglagan ustoz Xurshid Davron 18 yoshida Qodiriyning ko‘zlariga boqib, nimanidir his qilganday bo‘ladi:

Buncha alam
Buncha muhabbat…
Qorachig‘da yonar hasrati.
(Qodiriyning so‘nggi surati)

Shoir she’rlarining lirik qahramoni ruhan va qalban bedor, uyg‘oq. U mudom ortga – o‘tmishga boqaveradi, boqaveradi. U O‘tmishga boqib, kelajak haqida o‘ylaydi. U o‘ylaydiki, xalq o‘z tarixidan, milliy an’analaridan, diyonatidan ayrilsa, kelakdan mahrum, halokatga mahkum bo‘ladi. Lirik qahramon barcha she’rlarda millatning har bir vakilini g‘aflatdan uyg‘otishga uringan Jarchi sifatida namoyon bo‘ladi:

Demak, hali janglar bordir,
Xudo shohid, so‘zim haq:
Dengiz, bog‘lar ko‘tarilmas,
Ko‘tarilmas ekan xalq.

…Demak hali…
Hali erta –
Zulm yo‘lin to‘saylik,
Tog‘lar bo‘lib yuksalaylik,
Bog‘lar bo‘lib o‘saylik.
(Bobon botirning o‘limi oldidan aytganlari. 1869 yil)

O‘rni keldi, bir gapni aytib o‘tay. 2010 yilgacha chop etilgan adabiyot darsliklari nisbatan yaxshi edi. 5-, 6-, 7-sinflarda yoshlarni vatan va xalqni sevishga undaydigan, erk va ozodlik kabi muqaddas tuyg‘ular kuylangan she’rlari bilan millatimiz vijdonlariga aylangan Rauf Parfi, Shukur Xolmirzayev, Shavkat Rahmon, Xurshid Davron, Azim Suyun, Halima Xudoyberdiyeva kabi sevimli shoir-yozuvchilarimizning hayoti va ijodi berilardi. O‘sha paytlarda mazkur ijodkorlarning eng go‘zal she’rlarini yod olganmiz. Lekin ma’lum sabablarga ko‘ra (turk, Turkiston, Birlik kabi so‘zlar bo‘lgani uchun!) ushbu shoirlar darsliklardan olib tashlandi. Hozirgi maktab o‘quvchilariga achinaman: ko‘p bor guvoh bo‘lganman, yuqorida zikr etilgan ijodkorlarning nomini eshitmasdan, biror satrini yod olmasdan maktabni bitirishmoqda. “O‘zbegim” (E.Vohidov), “O‘zbekiston” (A.Oripov), “Yurtim, ado bo‘lmas o‘g‘lonlaring bor” (M.Yusuf) kabi she’rlardan boshqa yana yuzlab yurt va millat haqida go‘zal she’rlar borligini ular bilmasdan ulg‘ayishmoqda…

“Bahordan bir kun oldin” to‘plamini tez-tez mutolaa qilib turaman. Bu kitob U.Azim, Sh.Rahmon kabi shoirlarning o‘tgan asrning 90-yillarida nashr qilingan saylanmalari qatorida turadigan ajoyib kitob. Ushbu to‘plamdagi go‘zal tashbehlar, ajoyib ifodalar o‘smirligimda xotiramga va ko‘nglimga o‘rnashib qolgan:

“Maqbaralar buzildi,
Yiqitildi minorlar –
Ona tarix ko‘ksida
O‘sib turgan chinorlar”.

“She’rda ba’zan havodek zarur
“Erk” so‘ziga qofiya “qasos”.

“Oy – bevaning chorasiz dardi,
Bolakayning kir ko‘ylagi – tong”.

“Boladek mo‘ltirab boqar shaharga
bir chetda biqinib olgan mitti bog‘”.

“Shamol yelar erkin, quturib,
quriy boshlar tomlar to‘sini.
Gullayotgan olchani ko‘rib
derazalar ochar ko‘ksini”.

“O‘zbek bolasining rangidir – tuproq,
Uchib ketgan qushning bo‘m-bo‘sh ini – kuz”.

“Iliq toshga suyanib
Ma’yus o‘ylar suraman,
Kiprigimga ilingan
Yulduzlarni ko‘raman”.

“Arvohlarning bezovta tushi –
Chinorlarni silkitgan shamol”.

* * *

O‘quvchilik paytimda tarixiy asarlarni o‘qishni yoqtirardim. Yukoridagi to‘plamni o‘qiganimda Mirkarim Osimning tarixiy asarlaridagi zavqni tuyganman. Buning sababini keyinchalik ustoz bilan bo‘lgan suhbatlarimizda bilganman: “Mirkarim Osimning tarixiy asarlarini sevib o‘qiganman. Tarixga ham o‘sha asarlar orqali muhabbat qo‘yganman”, degan edi ustoz Xurshid aka. Demak, Mirkarim Osimning asarlaridagi zavq-shavq keyinchalik shoir sherlariga ingan…

Darhaqiqat, ustoz Xurshid Davron, nafaqat shoir, katta tarixchi hamdir. Tengto‘shlar bilan ustozning xonadoniga necha marta borgan bo‘lsak, gap albatta tarixga borib taqaladi. Biz kitoblarda yo‘q tarixiy faktlarni, hatto o‘zimizda va jahonda vatanimiz tarixiga oid chiqarilgan kitoblardagi xatoliklarni ustoz isboti bilan aytganiga guvohmiz. Ayniqsa, tarixiy asarlarning sinchisi Xurshid Davron deyishsa, hayron qolmang. Ustoz yozuvchilarning oddiy tarixiy voqealarni bilmasligini, o‘tmishga oid kitoblarini o‘qimaganligiga toqat qilolmaydi (Temur haqidagi katta romandagi ayrim xatoliklarni oddiy yozuvchi, tarixchi sifatida ro‘y-rost aytgani uchun malomatlarga qolgani ham bor gap).

Ustoz hazil aralash chin qilib “Agar shoir bo‘lmaganimda, aniq tarixchi bo‘lardim. Tarixchi bo‘lgandayam, akademik tarixchi bo‘lardim” deydi. Bunga shaxsan men ishonaman. Ustozning kutubxonasi juda boy, kitoblarining ko‘pini turli tillarda nashr qilingan tarixiy asarlar tashkil qiladi. Qachon borsak, yangi-yangi tarixchi olimlar haqida eshitamiz, yangi asarlarni bilib olamiz. Qiziqqan odam bo‘lsa, darrovda kitoblarini titishga tushadi: boshqalarga ham ilingisi keladi.

Ustoz Xurshid Davronning yana bir yaxshi fazilatlaridan biri – bu kamtarligi va rostgo‘yligidir. “Menga Xalq shoiri degan unvon she’rlarim uchun emas, davlat oldidagi xizmatlarim uchun, ya’ni Buxoro, Samarqand kabi shaharlarning yubileylari, “Sharq taronalari”da va Amir Temur, Mirzo Ulug‘bek kabi tarixiy shaxslarning yubileylarida yozgan ssenariylarim, televideniyedagi faoliyatim uchun berishgan” deganini u kishi bilan doimiy hamsuhbat bo‘lgan yosh ijodkorlar ko‘p bor eshitishgan. Shu o‘rinda ta’kidlashim ham kerakki, Xurshid Davron degan adibning barcha asarlari mazmun-mohiyat e’tibori bilan “Xalq shoiri” unvoniga loyiq!

Suhbatlarimizning birida jadidlar haqida gap ketib qoldi. Keyin gap jadidshunos, milliy ma’rifatparvarlik adabiyotining bilimdoni Begali Qosimovga borib taqaldi. Domla ustoz Xurshid Davronni Mahmudxo‘ja Behbudiyning nabirasi deb o‘ylar ekan. “Domla menga shunday degan edi rahmatli”, deb kulgan edi Xurshid aka. Esseni yakunlayotib, tasodifan shu gap esimga tushib qoldi. To‘g‘ri, ustoz Xurshid Davron jisman Behbudiy boboga nabira bo‘lmasa-da, ma’nan ushbu zoti muborakning, jami millatparvar jadidlarning izdoshi va merosxo‘ri, desam lofga yo‘ymaysiz degan umiddaman (tasodifni qarangki, Mahmudxo‘ja Behbudiy 1875 yilning 19-yanvarida, ustoz Xurshid Davron esa oradan 77 yil o‘tib, 1952 yilning 20 yanvarida ko‘hna Samarqanda tug‘ilgan).

2016 yil dekabr – 2018 yil yanvar.
Toshkent – Buxoro – Toshkent.