19 январь — Туркистон жадидчилик ҳаракатининг ёрқин сиймоси, атоқли мутафаккир Маҳмудхожа Беҳбудий таваллуд топган кун

Бошқа миллатнинг ёш болалари мактабда, лекин бизники ҳаммолликда ва гадойликда. Бошқа миллат уламосига тобеъ экан, бизни уламо билъакс авомга тобеъдур? Бунинг охири харобдур. Йигирма, ўттиз сана сўнгра яна ёмонроқ бўлур…

Маҳмудхўжа Беҳбудий
ЁШЛАРГА БАҒИШЛАНГАН МАҚОЛАЛАР

ЁШЛАРҒА МУРОЖААТ

    Бизни Туркистон ва Бухорода бир синф муҳтарам ёшлар мавжуддурки, ҳукумат маҳкамаларинда тижоратхона, бонка ва корхоналарға котиб, таржимон, молфуруш ва даллоллик ёинки насячинлик ила машғулдурлар ва бу синф аҳлининг адади бугун Бухоро ва Туркистонда мингларчадур. Ана ёшларға мурожаатдан мурод шу синф аҳлидан бўлган ҳамватанларимизға бир неча калима арз қилмоқдур. Лутфан сўзимизни тингласалар, деб илтимос қиламиз. Ва камоли эҳтиром ила ул жанобларға баён қилармизки, сизлардан аксарингиз савқи қадар ва ёинки савқи табиат ила бир навъи бўлуб, русча бир оз ўқуб-ёзмоқға ва ёинки фақат сўйламоқға қодир бўлубсиз ва бу озгина замоний билгу сабабидан вазифа олиб, енгиллик ва бир оз рифоҳият ила умр ўткарурсизки, Тангрим зиёда этсун!

Ва сизларни озгина илми замоний билганингиз, албатта, нафъ келтурди ва алҳамдулиллоҳ дини мубинға ҳам яхши муътақидсиз ва бу илмий замоний эътиқодингизни бузмади. Зотан исломият шундай бир дини матин ва қобили тараққийдурки, на қадар илми замоний кўб ўқуса, инсонни яна дини исломға шунча ақидаси мустаҳкам бўлур. Чунончи, илми замоний кўб ўқуғон Оврупо уламоларини(нг) энг номдор ва давлатликларидан мусулмон бўлуб тургонлари жаридахонларға маълумдур. Бас, сабаб бўлдики, илми замоний исломиятға зарар қилмоқ нари турсун фойда этар, энди матлабға келайлук.

Муҳтарам биродарлар! Сиз хидмат қилатургон доираларда сиздан катта ва сиздан оз ишлайдургон ва сизларға иш буюратурғон кишилар борки, сиздан беш, ҳатто, йигирма дафъа зиёда вазифа олур. (Баъзи бонка ва тижоратхоналарда ойинда беш юз сўм, ҳатто минг сўм олатургон кишилар бор ва аларни тижорат мактабиға ўқугони беш-олти йилгинадур.) Мунинг сабаби надур? Сизнинг қўл остингизда сиздан кўп ишлайдургон ва қаттиғ хидмат қилатургон ва юк кўтара тургон мусулмон ва ё ўруслар борки, сиздан ҳам оз вазифа олур. Мунинг сабаби надур? Албатта, мунга жавоб берурсизки, бизни устимиздан қарайдургонларни(нг) «илми замоний»си биздан зиёда ва меҳнаткашларни илми бизга ҳам эмас. Мана сабаб шудур. Биз ҳам дермизки, жавобингиз дуруст. Бас, маълум бўлдики, ҳозирги замон ишлариға хоҳ тижорат ва ҳукумат ва санъатхоналарга бўлсун, кириб вазифа олмоқға ва иш қилмоқға илми замоний деган нимарса лозим экан ва ҳар ким бақадар билгуси вазифа олур экан. Бас, сиз муҳтарамлар ҳам ўз авлодингизни ва азиз болаларингизни, агарда хоҳласангизки, сиздан кўра тараққий этса, дин ва миллатға хизмат этса. (Дин ва миллатға хизмат илм ва оқча ила бўлур.) Шу илми замонийни таҳсил қилмоқ учун ҳаракат қилмоғингиз лозимдур. Ҳамватанларимиз мулкини сотиб тўй қилганидек сиз-да, ҳатто, лозим бўлганда мулкингизни сотсангизда ўғлингизни замонча ўқумоқиға саъй қилсангиз. Тўйга исроф қилинатургон оқчаларни ўқумоқ йўлиға сарф қилсангиз! Замонча ўқутмоқ тариқасидан бошқа мақолада арз қилинур.

«Ойна» журнали, 1914 йил, 21-сон, 390—391-бетлар.

МУҲТАРАМ ЁШЛАРҒА МУРОЖААТ

Ҳар бир мамлакатда ислоҳот ва маданият асбобиға тавассул ва ташаббус этмоқлик ҳаракати у мамлакатнинг ёшлари тарафидан зуҳур эта бошлагани каби, бизнинг Туркистонда ҳам маданият эшиги манзаласида бўлган макотиби ибтидоийя ила интибоҳ ва ислоҳот жарчиси бўлган миллий матбуот ғайратлу ёшларнинг ҳаракоти маорифпарвароналари соясида вужудга келди. Шунинг учун ҳар бир миллий ҳавойижимиздан бўлган мушкул ишларда ёлғиз ёшларимизни маржаъ ва умидгоҳ тутиб, алардан ёрдам сўраймиз (моллари ёки сўзлари ила миллат фоидасиға ёрдамлари текган баъзи уламоу ағниёмиз ҳам ёшлар қаторидадурлар).

Муҳтарам биродарлар! Барчамизга офтоб каби равшан ва аёндурки, макотиб— тараққийнинг бошланғичи, маданият ва саодатнинг дарвозасидур. Ҳар миллат энг аввал, макотиби ибтидоийсини замонча ислоҳ этиб кўпайтурмагунча тараққий йўлиға кируб маданиятдан фойдаланмас. Маданияти ҳозирадан маҳрум қолуб, саноеъ ва маориф салоҳи ила қуролланмаган миллат эса, дунёда роҳат ва саодат юзини кўролмас. «Муборизаи ҳаёт» майдонида мутлақо мағлуб бўлур, оёқлар остида эзилур, диний, иқтисодий ишларда ўзгаларнинг асири бўлуб, бора-бора миллият ва диёнатини ҳам ҳўлдан берур. Ана ушбу йўллар ила охири маҳв ва нобуд бўлуб кетар.

Биноан алайҳ, ер юзидаги барча миллатлар ўз болаларини ибтидоий тарбиясиға ва мактабларнинг ҳар жиҳатдан интизом ва акмолиға аҳамият беруб болаларини миллий ва диний руҳда мукаммал суратда етушдурарлар. Анинг учундурки, ўзга миллатлар диний ва миллий ҳиссиётға молик бўлуб, ҳар ишда диёнат ва миллиятни муқаддам тутарлар. Ва лузуми келганда бу йўлда молу жонларини фидо этмоқға ҳозир турарлар. Мана, ҳозирги урушлар ва иқтисодий тортишлар диёнат ва миллият ҳиссиёти натижасидур.

Эиди, бизни Туркистонда мундай ҳиссиётлар қайда? Модомики, биз туркистонийлар нлму маорифдан ҳаққинча истифода этмаймиз. Фазойили инсониядан саналган шайлар қандай ҳосил бўлур? Чин инсоният нимадан иборат эканлигини қайдан билурмиз?

Бизларда бир фазилат бор бўлса, ул ҳам фақат таассуботи жоҳилонадан иборатдур. Демак, бизлар ҳозирги нимокла диёнатимизни ёлғуз таассуб соясида сақлаб турубмиз. Лекин ушбу тамаддун асрида илмсиз қуруқ таассуб ила ҳам яшаб бўлмас. Чунки замонамиз шундай зўрки, озгина фурсатда чурук таассуботимизни асосидан қўпаруб ташлайдур. Шунинг учун замонанинг муҳлик асбобиға қаршу муқовамат этадургон бир нарса бор бўлса, ул-да маорифдур.

Таҳсили маорифни ибтидоий қисми мунтазам мактаблар бўлган учун энди биз Туркистон мусулмонлариға ибтидоий мактабларни кўпайтурмоқ лозимдур. Табиий, мактаб муаллимсиз кўпаймас. Ҳозирда эса Туркистонда муаллим оз бўлуб, муаллимларга эҳтиёжимиз шадиддур. Чунки бу кунларда янги мактаб ҳаваскорони кундан-кун зиёдалашмоқдадурки, муаллимлар мавжуд бўлган тақдирда ҳар йил Туркистоида юзларча мактаб очмоқ мумкиндур.

Энди ушбу мушкул ҳолларни назари эътиборга олуб, Туркистон ёшлари муаллим етушдурмоқнинг чорасини топмоқлари лозимдур. Агар букунги ёшларимиз ушбу муҳим вазифа ва хизматни ифо этмакга қасд эта бошласалар, муаллим етушдурмоқни чораси ҳам топилса керак. Чунончи, Туркистонда муаллим чиқормак учун дорилмуаллимин бўлмаса ҳам, ҳар шаҳарда усули таълимдан хабардор бир-икки нафар муаллим, албатта, бордур. Ана, муаллимликка толиб кишиларни аларнинг ҳузуриға юборуб, 3-4 ой зарфида усули таълимдан хабардор қилдурмоқ мумкиндур. Агар бояфарз, ушбу хидматни муаллимларимиз илтизом қилмасалар, ул ҳолда муаллимликка ҳаваскор ёшларни бироз заҳматлик бўлса ҳам, тўғридан-тўғри Тошкандда Мунаввар-қори жанобларининг мактабиға юбормоқ керакдурки, мушорун алайҳнинг мундай толибларни маалмамнуният қабул этмоқлариға аминдурмиз. Ишта, муҳтарам қариндошлар, миллатимизнинг тилаги ва энг зўр эҳтиёжи ушбу шайлар эдики, назари олийларингиза арзу тақдим этдук. Энди ғайрат сизлардан, тавфиқ Олдодандур.

«Ойна» журнали, 1914 йил, 41-сон, 970—972-бетлар.

ИККИ ЭМАС, ТЎРТ ТИЛ ЛОЗИМ

Биз туркистонийларға туркий, форсий, арабий ва русий билмоқ лозимдур. Туркий, яъни ўзбекини сабаби шулки, Туркистон халқининг аксари ўзбакий сўйлашур. Форсий бўлса, мадраса ва удабо тилидур. Букунғача Туркистонни ҳар тарафиндаги эски ва янги мактабларинда форсий назм ва наср китоблари таълим берилиб келгандур.
Барча мадрасаларда шаръий ва диний китоблар арабий таълим берилса ҳам, мударрисларни тақриру таржималари форсчадур. Бу қоида, яъни дарс китоби — арабий, муаллим — туркий, тақриру таржимани форсийлиги хила ажибдур.

Туркистонда қадимдан бери бу уч тил жорийдур. Чунончи, эски ёрлиқлардан маълум бўлурки, Туркистонда эски амир ва хонларни амри фармойиш ва муборак номалари доимо туркий, яна айни замонда дорулқазоу адабиёт таҳрирлари форсий ёзилар экан. Бу қоидалар зотан яхшидур. Аммо бора-бора ёинки кела-кела усули таълим ва китобатға эҳмол пайдо бўлуб, ҳозир бир даражаға келибдурки, аҳли савод ёинки аҳли илмни юздан тўқсон тўққузи бу уч тилда мукаммал таҳрири адабийға молик йўқдур. Яъни усули таълим ва тадрисни ислоҳ этмак керак. Ўтайлук.

Туркистоннинг Самарқанд ва Фарғона вилоятларинда форсча сўйлайтурган бир неча шаҳар ва қишлоқлар бордур. Бухоро ҳукуматининг тили форсийдур.
Форс шоиру удабоси асарлари қиёматғача лаззати кетмайтурган хазинаи маънавийдурки, мундан фойдаланмоқ учун оврупойилар милярдлар сарф этарлар.
Бизға саодатдурки, туркий ва форсийни таҳсилсиз билурмиз. Ҳар туркни форсий ва ҳар форсни туркий билмоғи лозимдур.
Форсий билган киши Фирдавсий, Бедил, Саъдий, «Маснавий»дан қандай лаззат олса, туркий билганлар Фузулий, Навоий, Боқий, Сомий, Абдулҳақ Ҳомид, Акрамбек, Санойи, Нобий, Ножийлардан, яна Толстўй, Жул Верн ва уламои замоний асарини туркий таржимасидан лаззат шундай оладур.
Фаранг ва рус донишмандларининг асарларидан фойдаланмоқ туркий ё русий ва фарангий билмак ила мумкин бўлур, на учунки бугун усмонли, Кафказ ва Қазон турклари замона уламоси асарини туркийға таржима қилиб, кўпайтиргандурлар, яъни туркий билган киши замонни билур. Турк тилиға ҳар бир янги ва нафълик китоблар барча тилда таржима бўлгандур. Араб маданияти юноний Суқрот, Буқрот, Фалотунлардан фойдаланганидек, замони ҳозира маданияти Толстўй, Жул Верн, Кеплер, Коперник, Нютонлардан фойдаланур. Мақсаддан узоқ тушдик.

Бизға лозимки, ўз нафъимиз учун русча билайлук, ҳукумат мактабларинда ўқуйлик. Давлат мансаблариға кирайлук. Ватанимизға ва ўз динимизға хидмат этайлук. Мусулмон бўлуб туриб тараққий қилайлук. Бу замон тижорат иши, саноат ва мамлакат ишлари, ҳатто, дини ислом ва миллатга хидмат илмсиз бўлмайдур. Масалан, бугунги «подшолик дума»ға ўз дин ва миллатимиз нафъиға сўзламоқ бизлар учун мумкин бўлур. Аммо анда бориб сўйлагувчи киши бизға йўқ. Анда бориб нафъи бир ўн сана ўқумоқ керак, замондан, қонундан хабардор бўлмоқ керакдур.
Хулоса, бугун бизларга тўрт тилга таҳрир ва тақрир этгувчилар керак, яъни арабий, русий, туркий ва форсий.

Арабий тил дин учун на даража лозим бўлса, русий ҳам тириклик ва дунё учун лозимдур.
Ҳадиси шарифдан маълум бўладурки, жаноби пайғамбар ўз саҳобаларидан Зайд бин Собит(ға) яҳудий хатини ўқуб-ўрганмоқға буюрган эканлар. Ва ул жаноб Умар ҳазрат нубувват паноҳи ила яҳудий хатини ўрганиб ҳазрат пайғамбарға яҳудийлардан келатургон хатларни ўқуб берар эканлар (Саҳиҳи Бухорий, жуз 4, саҳифа 156).
Ҳолбуки, ул зоти бобарокот пайғамбаримиз қуввати ҳокима эгаси эдилар. Яҳудийлар маҳкум ва тобеъ эди. Ал-он Русия ҳоким, бизлар анга тобеъ ва ўз тириклигимиз учун алар хатини билмоқ зарур ва ҳадиси шариф далолатинча дурустлигиға жойи инкор бўлмаса керакдур.

«Ойна» журнали, 1913 йил, 1-сон, 12—14-бетлар.

ЭҲТИЁЖИ МИЛЛАТ

«Бошқа миллатларга қаралса кўрилурки, мунтазам мактаблари бор ва аввал мактабда диний илм устида дунёвий илм ва фанлар ҳам ўқилур. Чунки дунёда турмок учун дунёвий фан ва илм лозимдур. Замона илми ва фанидан бебаҳра миллат бошқа миллатларга поймол бўлур.
50 сана муқаддамги замонда, биз туркистонлилар якка ва танҳо яшаб, бошқалар ила муомала ва муносабатимиз йўқ эди. Энди замон ўзгариб, бошқа миллатлар ила махлут бўлдук, шариъат ва ўз урфимиз устига қонун ва Оврупо одатига итоат қилмоққа мажбурмиз. Аммо қонун ва Оврупо одатларини билмаганимиз учун бойимиз бўлсун, қози ва миллий ҳукамомиз ва аҳолимиз бўлсун кўб ташвиш ва зарар кўрар. Замони собиқда фақат шариъат билмоқ кифоя этарди. Энди қонун ва закунни билмоқ ҳам лозимдур.
Шариъат илми мадрасаларга, қонун илми Русия дорилфунунларига ўқилур. Дорилфунунга кирмоқ учун, аввало, ўн сана гимназияга ўқумоқ керак. Сўнгра тўрт сана дорилфунун ўқуб андан ҳуқуқшунос, юрист, таъбир жоиз бўлса, замона фақиҳи бўлиб чиқар. Суд махкамаларинда, давлат доираларинда кириб, ҳар ҳуқуқшунос ўз муваккили ва ўз миллати ва уз тойифаси ва ўз Ватани ва ўз давлатининг нафъига сўйлашур, мудофаа қилур.
Масалан, давлат думасинда биз Туркистон мусулмонларидан шундай ҳуқуқшунос вакил бўлса, бизни дин ва миллатимиз нафъига ҳаракат қилур. Аммо шундай одам бизда йўқ.

Давлат думаси нари турсин, судга ва расмий маҳкамаларга кириб, бизни мудофаа қиладургон кишимиз йўқ. Бошимиз оғриса духтурга борамиз, аммо дардимизни айтмоқга тил йўқ. Ўзимиздан духтур йўқ.
Иккимиз бир-биримиз ила низо қиламиз. Кетамиз закунчига, сўйламоқга тил йўқ. Орадаги одамлар яна бизга фириб берар, пул берармиз, югурармиз, яна ишлар барбод, охири йўқ.
Иморат қилмокчи бўлсак, плон-лойиҳаси лозимки, инжинерга муҳтож бўлармиз. Аммо биз ҳануз «муҳандис» исмини билмаймиз.
Контур ва расмий дафтар тутиб, касса кўриб тижорат этмоқ лозим. Илм тижорат била турган бухгалтерлик ҳисоби юритадургон бойларимизга керак, ул ҳам ўзимиздан бир нафар топилмайдур.
Ҳаммолликдан бу ишлар яхши бўлса керак. Бир неча бойваччани биларманки, энг қаттиқ хизматларга гирифтор. Сабаби надур – илмсизлик, холбуки аларни «тўйи»га атоси 5 минг сўм сарф этиб эди.
Туркистон меваси, донаси, тоши, туфроғи, эски нимарсалари Оврупо бозорига кетар. Муни Оврупо даллоллари келиб оз баҳога олиб кетар, меҳнатни биз қилурмиз, фойдани улар кўрар. Ўз нимарсамизни Оврупо бозорига элтиб, яхши баҳога сотатургон бизда бир одам йўқ. Азбаски, Оврупо ила савдо қилатургон кишини (ўзи) аввал ун сана замона илми ўқумоғи ло­зим.
Бизда шохи, адрас, беқасам, алоча… бофликлар бор. Агарда бир нафар техник ва муҳандисимиз бўлса бу дастгоҳларни ислоҳ этар, аҳоли обод бўлур. Валлоҳ, яқин вақтда “дока” бофилларимиздек зоеъ бўлиб кетар. Чунки Оврупо янги асбоб ила мундин яхши қилиб чиқорур.
30 сана муқаддам Самарқандни Ёмини маҳалласинда 300 алочабоф ишчи бор эди. Ал-он 30 нафар йўқ 10 сана сўнгра тамоман маҳв бўлур.

Хулоса, мактабимиз, дуконимиз, корхонамиз, мадрасамиз ва ҳар нимарсамизни замонча ислоҳи лозимдур. Валлоҳ, ҳар нимарса қўлдан кетар, бизда муздурликдан бошқа ҳеч иш қолмас. Бир ускуна, дўкон ва саройни ишлатмоға ҳам илми замоний ва замона шумлигини билмоқ лозим.
Валлоҳ, биздан дунё илмини яхши билатургонларга мулк ва асбобимиз ўтар ва ўтуб турубдур.
Қисқа қилайлик, бошқа миллатларни бойлари фақира ва етимлар учун мактаб ва дорилфунунлар соладурлар, фақир ва етимларни ўқумоғи учун вақф “истипендия”-лар таъйин қилур. Бошқа миллат милиунерлари мактаби ила истипендияси-ла, идора қилатургон газет ва мажалласи-ла, бино қилган доруложизин (аёллар университети), барпо қилган жамъияти хайрияси-ла фахр қиладур.
Бизникилар жуфт оти-ла, аробаси-ла, тўйи ила ва… ла фахр этар. Ҳатто, ўз ўғилларини ўқутмайдургон бойлар бордур.
Бу кетишни охири ямондур, ўқумоқ, ўқутмоқ керакдур. Болаларга оталардан илми диний ва илми замоний мерос қолсун.

Бутун Туркистондан ўн бой йилинда минг сўмдан берса, 25 бола учун Тошканда идиний ва замоний бир “пансиун” лайли ва нагори 5 мукаммал мактаб бино бўлуб, ҳар йил ҳукумат мактабинда 50 бола тайёрлайдур. Ўн йилда булардин… 200 муҳандис, дўхтур, ҳуқуқшунос, муаллим, техник, замона тожири, валлоҳ… чиқар ва бизни замон одамлари қаторида қўярлар ва давлат ишига кирарлар. Руслар ила бизни хасан имтизожларимизга хизмат қиладурлар.
Ал-он миллатимиз бойлардан шуни куз тутар, халойиқни барбод этатургон тўйларни эмас. Оҳ, бу сўзларни тушунатургон бойлар бизда етушганми?

«Самарқанд» газетаси 1913 йил 12 июл

МИЛЛАТЛАР ҚАНДАЙ ТАРАҚҚИЙ ЭТАРЛАР?

Миллатлар тараққийига бир неча сабаблар бўлуб, туб сабаби уламо ила ағниёнинг ҳамийят ва ғайратларидур. Тараққий қилғон ва ё энди тараққий қилгувчи миллатлар аҳволига диққат қилинса, мазкур икки синф муҳтарамни ўз миллатларига сўз ва оқча ила хидмат этганлари фавран зоҳир бўлур.

Ҳар миллатнинг уламоси, аҳли қалами, мутафаккири ўз миллатининг ояндаси (келажаги) учун йўл кўрсатур, машварат берур, миллат ахлоқининг ислоҳи учун масжидларда панд ва насиҳат берур, мактаб ва мадрасаларда дунё ва охиратда керак илм ва фан, таълим берарлар, китоб ва газет ила умматни муслиҳи (ислоҳи) учун баҳс ва муқоламалар килурлар.

Тараққий қилгувчи миллатларнинг уламоси замондин бохабар бўлиб, ўз миллатининг “масолиха замонийя”си учун саъй этар, миллатни пешрафтиға оқча ила, ғайрат ила иона қилмоқни миллат бойларига таклиф этар, ташвиқ ва тахрис этар.

Хулоса, ҳар миллатни уламоси, аҳли қалами миллат учун сўйлар, ёзар ва хавоижи миллийа ва замонияни ўз миллат мансубасига билдирарлар. Замона ағниёлари ўз миллатларини замонийча кераклиги йўлинда оқча сарф этарлар, масалан, янги усулда замонавий мактаблар бино этиб, замонийча одам тайёрламоқ учун ҳаракат этарлар. Ҳукуматни ўрта ва олий мактабларига ўқийдургон ўз миллат болаларига ионат этарлар. Ва бечора ҳамжинсларини диний ва дунёвий мактабларига беруб, ўз харажатлари ила ўқутадурлар.

Рус, армани, яҳудий ва бошқа Русиядаги ватандошларимизни бойлари доимо ўз миллатлари учун катта хайр ва эҳсонлар қиладурлар, инчунин, Қафқоз, Қирим, Қозондаки мусулмон биродарларимизни бойлари, уламоси ва аҳли қалами, соҳиби фикри ўз биродарларира мол, оқча, қалам ва илм ила кўб иона қиладурлар.

Аммо бизни Туркистонда бу ишлардин сўйламоққа ҳануз навбат келган йўқ. Ҳар ким ўз нафъи ва ўз шахсий иши ила саргардон, умумий ёинки диний ва миллий ишларни ояндаси учун, миллатни замона одамларидек тараққий этмоғи учун, халойиқни ислоҳ ахлоқи учун ғам тортувчи ва ҳаракат этгувчи йўқдир.

Бир карра диққат қилиб, маҳалла-кўй ва қишлоқ халқларига қаралсун. Авомлик, беилмлик нақадар кўпайган. Биз мусулмонмиз. Мусулмонликға илм лозим, амал лозим. Ўқумоқ керак, нима учун бошқа миллатларда юза бир нафар бесавод йўқ экан, биза юза бир нафар саводлик йўқ?

Бошка миллатнинг ёш болалари мактабда, лекин бизники ҳаммолликда ва гадойликда. Бошқа миллат уламосига тобеъ экан, бизни уламо билъакс авомга тобеъдур? Бунинг охири харобдур. Йигирма, ўттиз сана сўнгра яна ёмонроқ бўлур, мусулмонлик, илм ва одоб ила қоим. Миллат ахлоқи, фазл ва ҳунар ила боқий қолур.

Бугун ислоҳи мактаб-мадраса, яъни ислоҳи миллатга қўшиш қилинмаса раби аср сўнгра диёнат барбод бўлур ва анинг жавоби масъулияти бугунгиларға қолур, бу масъулиятдин қутулмоқ учун миллатни диний илм ва дунёвий илм-фанлар ўқумоқ учун тарғиб қилмоқ керакдур. Диний илм ва фанларнинг ўрни мактаб ва мадрасадур.

Дунёвий фанларни ўрни ҳукумат мактабларидур, иккисига ўқумоқ учун оқча лозимки, ул оқча бойларни киссайи ҳамиятидан чиқса керак. Ҳар замон учун асбоби ислоҳ ва тараққийи ионат бошқарур. Миллатға ионат этмоқ учун, ислоҳи мактаб ва мударрис учун, русий мактабларига бола тайёрламоқ учун, деҳқон ва санъаткорларни ривож бермоқ учун “ҳамийяти хайрия”, “нашри маориф”, қироатхоналар, фундлар, куружуклар, жаридалар, мажаллалар, нашриётлар… керакдур. Миллатлар тараққийси шул ила бўлур ва бу ишларга оқча керакдур, оқча бойларда ва афродда!

Маро ба тажриба маълум шуд даро ҳар кор,
Ки қадри мард ба илм аст қадри илм ба мол.

(Маъноси: Менга тажрибадан маълум бўлдики,
Одамда қанчалик илм бўлса ҳам илмнинг қадри молдадур.)

«Самарқанд» газетаси 1913 йил 30 июл

19 yanvar — Turkiston jadidchilik harakatining yorqin siymosi, atoqli mutafakkir Mahmudxoja Behbudiy tavallud topgan kun

Boshqa millatning yosh bolalari maktabda, lekin bizniki hammollikda va gadoylikda. Boshqa millat ulamosiga tobeʼ ekan, bizni ulamo bilʼaks avomga tobeʼdur? Buning oxiri xarobdur. Yigirma, oʻttiz sana soʻngra yana yomonroq boʻlur…

Mahmudxo’ja Behbudiy
YOSHLARGA BAG’ISHLANGAN MAQOLALAR

YOSHLARG’A MUROJAAT

Bizni Turkiston va Buxoroda bir sinf muhtaram yoshlar mavjuddurki, hukumat mahkamalarinda tijoratxona, bonka va korxonalarg’a kotib, tarjimon, molfurush va dallollik yoinki nasyachinlik ila mashg’uldurlar va bu sinf ahlining adadi bugun Buxoro va Turkistonda minglarchadur. Ana yoshlarg’a murojaatdan murod shu sinf ahlidan bo’lgan hamvatanlarimizg’a bir necha kalima arz qilmoqdur. Lutfan so’zimizni tinglasalar, deb iltimos qilamiz. Va kamoli ehtirom ila ul janoblarg’a bayon qilarmizki, sizlardan aksaringiz savqi qadar va yoinki savqi tabiat ila bir nav’i bo’lub, ruscha bir oz o’qub-yozmoqg’a va yoinki faqat so’ylamoqg’a qodir bo’lubsiz va bu ozgina zamoniy bilgu sababidan vazifa olib, yengillik va bir oz rifohiyat ila umr o’tkarursizki, Tangrim ziyoda etsun!

Va sizlarni ozgina ilmi zamoniy bilganingiz, albatta, naf’ kelturdi va alhamdulilloh dini mubing’a ham yaxshi mu’taqidsiz va bu ilmiy zamoniy e’tiqodingizni buzmadi. Zotan islomiyat shunday bir dini matin va qobili taraqqiydurki, na qadar ilmi zamoniy ko’b o’qusa, insonni yana dini islomg’a shuncha aqidasi mustahkam bo’lur. Chunonchi, ilmi zamoniy ko’b o’qug’on Ovrupo ulamolarini(ng) eng nomdor va davlatliklaridan musulmon bo’lub turgonlari jaridaxonlarg’a ma’lumdur. Bas, sabab bo’ldiki, ilmi zamoniy islomiyatg’a zarar qilmoq nari tursun foyda etar, endi matlabg’a kelayluk.

Muhtaram birodarlar! Siz xidmat qilaturgon doiralarda sizdan katta va sizdan oz ishlaydurgon va sizlarg’a ish buyuraturg’on kishilar borki, sizdan besh, hatto, yigirma daf’a ziyoda vazifa olur. (Ba’zi bonka va tijoratxonalarda oyinda besh yuz so’m, hatto ming so’m olaturgon kishilar bor va alarni tijorat maktabig’a o’qugoni besh-olti yilginadur.) Muning sababi nadur? Sizning qo’l ostingizda sizdan ko’p ishlaydurgon va qattig’ xidmat qilaturgon va yuk ko’tara turgon musulmon va yo o’ruslar borki, sizdan ham oz vazifa olur. Muning sababi nadur? Albatta, munga javob berursizki, bizni ustimizdan qaraydurgonlarni(ng) «ilmi zamoniy»si bizdan ziyoda va mehnatkashlarni ilmi bizga ham emas. Mana sabab shudur. Biz ham dermizki, javobingiz durust. Bas, ma’lum bo’ldiki, hozirgi zamon ishlarig’a xoh tijorat va hukumat va san’atxonalarga bo’lsun, kirib vazifa olmoqg’a va ish qilmoqg’a ilmi zamoniy degan nimarsa lozim ekan va har kim baqadar bilgusi vazifa olur ekan. Bas, siz muhtaramlar ham o’z avlodingizni va aziz bolalaringizni, agarda xohlasangizki, sizdan ko’ra taraqqiy etsa, din va millatg’a xizmat etsa. (Din va millatg’a xizmat ilm va oqcha ila bo’lur.) Shu ilmi zamoniyni tahsil qilmoq uchun harakat qilmog’ingiz lozimdur. Hamvatanlarimiz mulkini sotib to’y qilganidek siz-da, hatto, lozim bo’lganda mulkingizni sotsangizda o’g’lingizni zamoncha o’qumoqig’a sa’y qilsangiz. To’yga isrof qilinaturgon oqchalarni o’qumoq yo’lig’a sarf qilsangiz! Zamoncha o’qutmoq tariqasidan boshqa maqolada arz qilinur.

«Oyna» jurnali, 1914 yil, 21-son, 390—391-betlar.

MUHTARAM YOSHLARG’A MUROJAAT

Har bir mamlakatda islohot va madaniyat asbobig’a tavassul va tashabbus etmoqlik harakati u mamlakatning yoshlari tarafidan zuhur eta boshlagani kabi, bizning Turkistonda ham madaniyat eshigi manzalasida bo’lgan makotibi ibtidoiyya ila intiboh va islohot jarchisi bo’lgan milliy matbuot g’ayratlu yoshlarning harakoti maorifparvaronalari soyasida vujudga keldi. Shuning uchun har bir milliy havoyijimizdan bo’lgan mushkul ishlarda yolg’iz yoshlarimizni marja’ va umidgoh tutib, alardan yordam so’raymiz (mollari yoki so’zlari ila millat foidasig’a yordamlari tekgan ba’zi ulamou ag’niyomiz ham yoshlar qatoridadurlar).

Muhtaram birodarlar! Barchamizga oftob kabi ravshan va ayondurki, makotib— taraqqiyning boshlang’ichi, madaniyat va saodatning darvozasidur. Har millat eng avval, makotibi ibtidoiysini zamoncha isloh etib ko’payturmaguncha taraqqiy yo’lig’a kirub madaniyatdan foydalanmas. Madaniyati hoziradan mahrum qolub, sanoe’ va maorif salohi ila qurollanmagan millat esa, dunyoda rohat va saodat yuzini ko’rolmas. «Muborizai hayot» maydonida mutlaqo mag’lub bo’lur, oyoqlar ostida ezilur, diniy, iqtisodiy ishlarda o’zgalarning asiri bo’lub, bora-bora milliyat va diyonatini ham ho’ldan berur. Ana ushbu yo’llar ila oxiri mahv va nobud bo’lub ketar.

Binoan alayh, yer yuzidagi barcha millatlar o’z bolalarini ibtidoiy tarbiyasig’a va maktablarning har jihatdan intizom va akmolig’a ahamiyat berub bolalarini milliy va diniy ruhda mukammal suratda yetushdurarlar. Aning uchundurki, o’zga millatlar diniy va milliy hissiyotg’a molik bo’lub, har ishda diyonat va milliyatni muqaddam tutarlar. Va luzumi kelganda bu yo’lda molu jonlarini fido etmoqg’a hozir turarlar. Mana, hozirgi urushlar va iqtisodiy tortishlar diyonat va milliyat hissiyoti natijasidur.

Eidi, bizni Turkistonda munday hissiyotlar qayda? Modomiki, biz turkistoniylar nlmu maorifdan haqqincha istifoda etmaymiz. Fazoyili insoniyadan sanalgan shaylar qanday hosil bo’lur? Chin insoniyat nimadan iborat ekanligini qaydan bilurmiz?

Bizlarda bir fazilat bor bo’lsa, ul ham faqat taassuboti johilonadan iboratdur. Demak, bizlar hozirgi nimokla diyonatimizni yolg’uz taassub soyasida saqlab turubmiz. Lekin ushbu tamaddun asrida ilmsiz quruq taassub ila ham yashab bo’lmas. Chunki zamonamiz shunday zo’rki, ozgina fursatda churuk taassubotimizni asosidan qo’parub tashlaydur. Shuning uchun zamonaning muhlik asbobig’a qarshu muqovamat etadurgon bir narsa bor bo’lsa, ul-da maorifdur.

Tahsili maorifni ibtidoiy qismi muntazam maktablar bo’lgan uchun endi biz Turkiston musulmonlarig’a ibtidoiy maktablarni ko’payturmoq lozimdur. Tabiiy, maktab muallimsiz ko’paymas. Hozirda esa Turkistonda muallim oz bo’lub, muallimlarga ehtiyojimiz shadiddur. Chunki bu kunlarda yangi maktab havaskoroni kundan-kun ziyodalashmoqdadurki, muallimlar mavjud bo’lgan taqdirda har yil Turkistoida yuzlarcha maktab ochmoq mumkindur.

Endi ushbu mushkul hollarni nazari e’tiborga olub, Turkiston yoshlari muallim yetushdurmoqning chorasini topmoqlari lozimdur. Agar bukungi yoshlarimiz ushbu muhim vazifa va xizmatni ifo etmakga qasd eta boshlasalar, muallim yetushdurmoqni chorasi ham topilsa kerak. Chunonchi, Turkistonda muallim chiqormak uchun dorilmuallimin bo’lmasa ham, har shaharda usuli ta’limdan xabardor bir-ikki nafar muallim, albatta, bordur. Ana, muallimlikka tolib kishilarni alarning huzurig’a yuborub, 3-4 oy zarfida usuli ta’limdan xabardor qildurmoq mumkindur. Agar boyafarz, ushbu xidmatni muallimlarimiz iltizom qilmasalar, ul holda muallimlikka havaskor yoshlarni biroz zahmatlik bo’lsa ham, to’g’ridan-to’g’ri Toshkandda Munavvar-qori janoblarining maktabig’a yubormoq kerakdurki, mushorun alayhning munday toliblarni maalmamnuniyat qabul etmoqlarig’a amindurmiz. Ishta, muhtaram qarindoshlar, millatimizning tilagi va eng zo’r ehtiyoji ushbu shaylar ediki, nazari oliylaringiza arzu taqdim etduk. Endi g’ayrat sizlardan, tavfiq Oldodandur.

«Oyna» jurnali, 1914 yil, 41-son, 970—972-betlar.

IKKI EMAS, TO’RT TIL LOZIM

Biz turkistoniylarg’a turkiy, forsiy, arabiy va rusiy bilmoq lozimdur. Turkiy, ya’ni o’zbekini sababi shulki, Turkiston xalqining aksari o’zbakiy so’ylashur. Forsiy bo’lsa, madrasa va udabo tilidur. Bukung’acha Turkistonni har tarafindagi eski va yangi maktablarinda forsiy nazm va nasr kitoblari ta’lim berilib kelgandur.Barcha madrasalarda shar’iy va diniy kitoblar arabiy ta’lim berilsa ham, mudarrislarni taqriru tarjimalari forschadur. Bu qoida, ya’ni dars kitobi — arabiy, muallim — turkiy, taqriru tarjimani forsiyligi xila ajibdur.

Turkistonda qadimdan beri bu uch til joriydur. Chunonchi, eski yorliqlardan ma’lum bo’lurki, Turkistonda eski amir va xonlarni amri farmoyish va muborak nomalari doimo turkiy, yana ayni zamonda dorulqazou adabiyot tahrirlari forsiy yozilar ekan. Bu qoidalar zotan yaxshidur. Ammo bora-bora yoinki kela-kela usuli ta’lim va kitobatg’a ehmol paydo bo’lub, hozir bir darajag’a kelibdurki, ahli savod yoinki ahli ilmni yuzdan to’qson to’qquzi bu uch tilda mukammal tahriri adabiyg’a molik yo’qdur. Ya’ni usuli ta’lim va tadrisni isloh etmak kerak. O’tayluk.

Turkistonning Samarqand va Farg’ona viloyatlarinda forscha so’ylayturgan bir necha shahar va qishloqlar bordur. Buxoro hukumatining tili forsiydur.Fors shoiru udabosi asarlari qiyomatg’acha lazzati ketmayturgan xazinai ma’naviydurki, mundan foydalanmoq uchun ovrupoyilar milyardlar sarf etarlar.Bizg’a saodatdurki, turkiy va forsiyni tahsilsiz bilurmiz. Har turkni forsiy va har forsni turkiy bilmog’i lozimdur.Forsiy bilgan kishi Firdavsiy, Bedil, Sa’diy, «Masnaviy»dan qanday lazzat olsa, turkiy bilganlar Fuzuliy, Navoiy, Boqiy, Somiy, Abdulhaq Homid, Akrambek, Sanoyi, Nobiy, Nojiylardan, yana Tolsto’y, Jul Vern va ulamoi zamoniy asarini turkiy tarjimasidan lazzat shunday oladur.Farang va rus donishmandlarining asarlaridan foydalanmoq turkiy yo rusiy va farangiy bilmak ila mumkin bo’lur, na uchunki bugun usmonli, Kafkaz va Qazon turklari zamona ulamosi asarini turkiyg’a tarjima qilib, ko’paytirgandurlar, ya’ni turkiy bilgan kishi zamonni bilur. Turk tilig’a har bir yangi va naf’lik kitoblar barcha tilda tarjima bo’lgandur. Arab madaniyati yunoniy Suqrot, Buqrot, Falotunlardan foydalanganidek, zamoni hozira madaniyati Tolsto’y, Jul Vern, Kepler, Kopernik, Nyutonlardan foydalanur. Maqsaddan uzoq tushdik.

Bizg’a lozimki, o’z naf’imiz uchun ruscha bilayluk, hukumat maktablarinda o’quylik. Davlat mansablarig’a kirayluk. Vatanimizg’a va o’z dinimizg’a xidmat etayluk. Musulmon bo’lub turib taraqqiy qilayluk. Bu zamon tijorat ishi, sanoat va mamlakat ishlari, hatto, dini islom va millatga xidmat ilmsiz bo’lmaydur. Masalan, bugungi «podsholik duma»g’a o’z din va millatimiz naf’ig’a so’zlamoq bizlar uchun mumkin bo’lur. Ammo anda borib so’ylaguvchi kishi bizg’a yo’q. Anda borib naf’i bir o’n sana o’qumoq kerak, zamondan, qonundan xabardor bo’lmoq kerakdur.Xulosa, bugun bizlarga to’rt tilga tahrir va taqrir etguvchilar kerak, ya’ni arabiy, rusiy, turkiy va forsiy.

Arabiy til din uchun na daraja lozim bo’lsa, rusiy ham tiriklik va dunyo uchun lozimdur.Hadisi sharifdan ma’lum bo’ladurki, janobi payg’ambar o’z sahobalaridan Zayd bin Sobit(g’a) yahudiy xatini o’qub-o’rganmoqg’a buyurgan ekanlar. Va ul janob Umar hazrat nubuvvat panohi ila yahudiy xatini o’rganib hazrat payg’ambarg’a yahudiylardan kelaturgon xatlarni o’qub berar ekanlar (Sahihi Buxoriy, juz 4, sahifa 156).Holbuki, ul zoti bobarokot payg’ambarimiz quvvati hokima egasi edilar. Yahudiylar mahkum va tobe’ edi. Al-on Rusiya hokim, bizlar anga tobe’ va o’z tirikligimiz uchun alar xatini bilmoq zarur va hadisi sharif dalolatincha durustligig’a joyi inkor bo’lmasa kerakdur.

«Oyna» jurnali, 1913 yil, 1-son, 12—14-betlar.

EHTIYOJI MILLAT

«Boshqa millatlarga qaralsa ko’rilurki, muntazam maktablari bor va avval maktabda diniy ilm ustida dunyoviy ilm va fanlar ham o’qilur. Chunki dunyoda turmok uchun dunyoviy fan va ilm lozimdur. Zamona ilmi va fanidan bebahra millat boshqa millatlarga poymol bo’lur.50 sana muqaddamgi zamonda, biz turkistonlilar yakka va tanho yashab, boshqalar ila muomala va munosabatimiz yo’q edi. Endi zamon o’zgarib, boshqa millatlar ila maxlut bo’lduk, shari’at va o’z urfimiz ustiga qonun va Ovrupo odatiga itoat qilmoqqa majburmiz. Ammo qonun va Ovrupo odatlarini bilmaganimiz uchun boyimiz bo’lsun, qozi va milliy hukamomiz va aholimiz bo’lsun ko’b tashvish va zarar ko’rar. Zamoni sobiqda faqat shari’at bilmoq kifoya etardi. Endi qonun va zakunni bilmoq ham lozimdur.Shari’at ilmi madrasalarga, qonun ilmi Rusiya dorilfununlariga o’qilur. Dorilfununga kirmoq uchun, avvalo, o’n sana gimnaziyaga o’qumoq kerak. So’ngra to’rt sana dorilfunun o’qub andan huquqshunos, yurist, ta’bir joiz bo’lsa, zamona faqihi bo’lib chiqar. Sud maxkamalarinda, davlat doiralarinda kirib, har huquqshunos o’z muvakkili va o’z millati va uz toyifasi va o’z Vatani va o’z davlatining naf’iga so’ylashur, mudofaa qilur.Masalan, davlat dumasinda biz Turkiston musulmonlaridan shunday huquqshunos vakil bo’lsa, bizni din va millatimiz naf’iga harakat qilur. Ammo shunday odam bizda yo’q.

Davlat dumasi nari tursin, sudga va rasmiy mahkamalarga kirib, bizni mudofaa qiladurgon kishimiz yo’q. Boshimiz og’risa duxturga boramiz, ammo dardimizni aytmoqga til yo’q. O’zimizdan duxtur yo’q.Ikkimiz bir-birimiz ila nizo qilamiz. Ketamiz zakunchiga, so’ylamoqga til yo’q. Oradagi odamlar yana bizga firib berar, pul berarmiz, yugurarmiz, yana ishlar barbod, oxiri yo’q.Imorat qilmokchi bo’lsak, plon-loyihasi lozimki, injinerga muhtoj bo’larmiz. Ammo biz hanuz «muhandis» ismini bilmaymiz.Kontur va rasmiy daftar tutib, kassa ko’rib tijorat etmoq lozim. Ilm tijorat bila turgan buxgalterlik hisobi yuritadurgon boylarimizga kerak, ul ham o’zimizdan bir nafar topilmaydur.Hammollikdan bu ishlar yaxshi bo’lsa kerak. Bir necha boyvachchani bilarmanki, eng qattiq xizmatlarga giriftor. Sababi nadur – ilmsizlik, xolbuki alarni «to’yi»ga atosi 5 ming so’m sarf etib edi.Turkiston mevasi, donasi, toshi, tufrog’i, eski nimarsalari Ovrupo bozoriga ketar. Muni Ovrupo dallollari kelib oz bahoga olib ketar, mehnatni biz qilurmiz, foydani ular ko’rar. O’z nimarsamizni Ovrupo bozoriga eltib, yaxshi bahoga sotaturgon bizda bir odam yo’q. Azbaski, Ovrupo ila savdo qilaturgon kishini (o’zi) avval un sana zamona ilmi o’qumog’i lo­zim.Bizda shoxi, adras, beqasam, alocha… bofliklar bor. Agarda bir nafar texnik va muhandisimiz bo’lsa bu dastgohlarni isloh etar, aholi obod bo’lur. Valloh, yaqin vaqtda “doka” bofillarimizdek zoe’ bo’lib ketar. Chunki Ovrupo yangi asbob ila mundin yaxshi qilib chiqorur.
30 sana muqaddam Samarqandni Yomini mahallasinda 300 alochabof ishchi bor edi. Al-on 30 nafar yo’q 10 sana so’ngra tamoman mahv bo’lur.

Xulosa, maktabimiz, dukonimiz, korxonamiz, madrasamiz va har nimarsamizni zamoncha islohi lozimdur. Valloh, har nimarsa qo’ldan ketar, bizda muzdurlikdan boshqa hech ish qolmas. Bir uskuna, do’kon va saroyni ishlatmog’a ham ilmi zamoniy va zamona shumligini bilmoq lozim.Valloh, bizdan dunyo ilmini yaxshi bilaturgonlarga mulk va asbobimiz o’tar va o’tub turubdur.Qisqa qilaylik, boshqa millatlarni boylari faqira va yetimlar uchun maktab va dorilfununlar soladurlar, faqir va yetimlarni o’qumog’i uchun vaqf “istipendiya”-lar ta’yin qilur. Boshqa millat miliunerlari maktabi ila istipendiyasi-la, idora qilaturgon gazet va majallasi-la, bino qilgan dorulojizin (ayollar universiteti), barpo qilgan jam’iyati xayriyasi-la faxr qiladur.Biznikilar juft oti-la, arobasi-la, to’yi ila va… la faxr etar. Hatto, o’z o’g’illarini o’qutmaydurgon boylar bordur.Bu ketishni oxiri yamondur, o’qumoq, o’qutmoq kerakdur. Bolalarga otalardan ilmi diniy va ilmi zamoniy meros qolsun.

Butun Turkistondan o’n boy yilinda ming so’mdan bersa, 25 bola uchun Toshkanda idiniy va zamoniy bir “pansiun” layli va nagori 5 mukammal maktab bino bo’lub, har yil hukumat maktabinda 50 bola tayyorlaydur. O’n yilda bulardin… 200 muhandis, do’xtur, huquqshunos, muallim, texnik, zamona tojiri, valloh… chiqar va bizni zamon odamlari qatorida qo’yarlar va davlat ishiga kirarlar. Ruslar ila bizni xasan imtizojlarimizga xizmat qiladurlar.Al-on millatimiz boylardan shuni kuz tutar, xaloyiqni barbod etaturgon to’ylarni emas. Oh, bu so’zlarni tushunaturgon boylar bizda yetushganmi?

«Samarqand» gazetasi 1913 yil 12 iyul

MILLATLAR QANDAY TARAQQIY ETARLAR?

Millatlar taraqqiyiga bir necha sabablar bo’lub, tub sababi ulamo ila ag’niyoning hamiyyat va g’ayratlaridur. Taraqqiy qilg’on va yo endi taraqqiy qilguvchi millatlar ahvoliga diqqat qilinsa, mazkur ikki sinf muhtaramni o’z millatlariga so’z va oqcha ila xidmat etganlari favran zohir bo’lur.

Har millatning ulamosi, ahli qalami, mutafakkiri o’z millatining oyandasi (kelajagi) uchun yo’l ko’rsatur, mashvarat berur, millat axloqining islohi uchun masjidlarda pand va nasihat berur, maktab va madrasalarda
dunyo va oxiratda kerak ilm va fan, ta’lim berarlar, kitob va gazet ila ummatni muslihi (islohi) uchun bahs va muqolamalar kilurlar.

Taraqqiy qilguvchi millatlarning ulamosi zamondin boxabar bo’lib, o’z millatining “masolixa zamoniyya”si uchun sa’y etar, millatni peshraftig’a oqcha ila, g’ayrat ila iona qilmoqni millat boylariga taklif etar, tashviq va taxris etar.

Xulosa, har millatni ulamosi, ahli qalami millat uchun so’ylar, yozar va xavoiji milliya va zamoniyani o’z millat mansubasiga bildirarlar. Zamona ag’niyolari o’z millatlarini zamoniycha kerakligi yo’linda oqcha sarf etarlar, masalan, yangi usulda zamonaviy maktablar bino etib, zamoniycha odam tayyorlamoq uchun harakat etarlar. Hukumatni o’rta va oliy maktablariga o’qiydurgon o’z millat bolalariga ionat etarlar. Va bechora hamjinslarini diniy va dunyoviy maktablariga berub, o’z xarajatlari ila o’qutadurlar.

Rus, armani, yahudiy va boshqa Rusiyadagi vatandoshlarimizni boylari doimo o’z millatlari uchun katta xayr va ehsonlar qiladurlar, inchunin, Qafqoz, Qirim, Qozondaki musulmon birodarlarimizni boylari, ulamosi va ahli qalami, sohibi fikri o’z birodarlarira mol, oqcha, qalam va ilm ila ko’b iona qiladurlar.

Ammo bizni Turkistonda bu ishlardin so’ylamoqqa hanuz navbat kelgan yo’q. Har kim o’z naf’i va o’z shaxsiy ishi ila sargardon, umumiy yoinki diniy va milliy ishlarni oyandasi uchun, millatni zamona odamlaridek taraqqiy etmog’i uchun, xaloyiqni isloh axloqi uchun g’am tortuvchi va harakat etguvchi yo’qdir.

Bir karra diqqat qilib, mahalla-ko’y va qishloq xalqlariga qaralsun. Avomlik, beilmlik naqadar ko’paygan. Biz musulmonmiz. Musulmonlikg’a ilm lozim, amal lozim. O’qumoq kerak, nima uchun boshqa millatlarda yuza bir nafar besavod yo’q ekan, biza yuza bir nafar savodlik yo’q?

Boshka millatning yosh bolalari maktabda, lekin bizniki hammollikda va gadoylikda. Boshqa millat ulamosiga tobe’ ekan, bizni ulamo bil’aks avomga tobe’dur? Buning oxiri xarobdur. Yigirma, o’ttiz sana so’ngra yana yomonroq bo’lur, musulmonlik, ilm va odob ila qoim. Millat axloqi, fazl va hunar ila boqiy qolur.

Bugun islohi maktab-madrasa, ya’ni islohi millatga qo’shish qilinmasa rabi asr so’ngra diyonat barbod bo’lur va aning javobi mas’uliyati bugungilarg’a qolur, bu mas’uliyatdin qutulmoq uchun millatni diniy ilm va dunyoviy ilm-fanlar o’qumoq uchun targ’ib qilmoq kerakdur. Diniy ilm va fanlarning o’rni maktab va madrasadur.

Dunyoviy fanlarni o’rni hukumat maktablaridur, ikkisiga o’qumoq uchun oqcha lozimki, ul oqcha boylarni kissayi hamiyatidan chiqsa kerak. Har zamon uchun asbobi isloh va taraqqiyi ionat boshqarur. Millatg’a ionat etmoq uchun, islohi maktab va mudarris uchun, rusiy maktablariga bola tayyorlamoq uchun, dehqon va san’atkorlarni rivoj bermoq uchun “hamiyyati xayriya”, “nashri maorif”, qiroatxonalar, fundlar, kurujuklar, jaridalar, majallalar, nashriyotlar… kerakdur. Millatlar taraqqiysi shul ila bo’lur va bu ishlarga oqcha kerakdur, oqcha boylarda va afrodda!

Maro ba tajriba ma’lum shud daro har kor,
Ki qadri mard ba ilm ast qadri ilm ba mol.

(Ma’nosi: Menga tajribadan ma’lum bo’ldiki,
Odamda qanchalik ilm bo’lsa ham ilmning qadri moldadur.)

«Samarqand» gazetasi 1913 yil 30 iyul