19 январь — Туркистон жадидчилик ҳаракатининг ёрқин сиймоси, атоқли мутафаккир Маҳмудхожа Беҳбудий таваллуд топган кун
Ҳоло, биз туркистонийлар марҳум боболаримиз аҳволи ҳам Туркистон воқеоти тарихиясидан бутун ғофил ва бехабардурмиз. Чунки ҳануз Туркистон тарихи ҳақинда янги тадқиқот ила ёзилгон, тартибли ва истифодали мукаммал бир асар вужудға келган йўқ.
Маҳмудхўжа Беҳбудий
ТАРИХ ҲАҚИДА
«ТУРКИСТОН ТАРИХИ» КЕРАК
Тарих кўп аҳамиятли ва фойдали бир нарсадур. Тарихнинг фойдаларидан баъзиси ушбудурки, бир миллатнинг на тариқада, қайси йўл ила тараққий этганин ўқиб, ибрат олмоқ ёки бир миллатнинг на сабаблардан таназзул этиб, охири мунқариз бўлуб кетганин ўқуб мундан ҳам истифода этмак мумкиндур. Шунинг учун бизнинг ўз шевамизда Туркистонда ўтган боболаримизнинг маиший, сиёсий аҳволиға доир «Туркистон тарихи» бор бўлгонда, они кўз олдимизда қўюб, бурунғи қаҳрамон боболаримизнинг на йўл ила тараққий ва маданият давриға кируб ва нима сабабдан охири мунқариз бўлуб кетганларини ўқуб, билуб, хейли ибрат олар эдук. Ўшандоқ ҳозирги ҳолимизни боболаримиз давридаги ҳолларға бир даража муқояса этмак ила баробар ўз-ўзимиздан бир инфиоли даруний ҳис эдуб, юзларимиз қизарар эди. Ҳоло, биз туркистонийлар марҳум боболаримиз аҳволи ҳам Туркистон воқеоти тарихиясидан бутун ғофил ва бехабардурмиз. Чунки ҳануз Туркистон тарихи ҳақинда янги тадқиқот ила ёзилгон, тартибли ва истифодали мукаммал бир асар вужудға келган йўқ. Тўғриси, мундай тарих ёзувчи киши турк ўғлонларидан ҳануз майдонға чиқгон йўқки, бу эса турк болаларининг нохалаф бўлуб, чин ўғул эмасликлариға далилдур. Бу сўзлардан тарихсизлигимиз англашилмасун. Бизнинг тарихимиз бор.
Бурунғи асрларда Туркистон ва турклар воқеоти ва аҳволи ҳақинда туркий, форсий ва арабий тилларда неча китоблар ёзилгандурки, у китоблардан рус ва бошқа ёврупойилар истифода этган ва этмакдадурлар. Лекин у мухталиф тилларда ёзилган. Тарихий асарлардан биз туркистонийлар истифода этуб, янги муҳокама ва тадқиқот ила ўз шевамизда мунтазам бир асар вужудға келтурганимиз йўқ. Балки бизлар андоғ тарихий китоблардан аксарият ила хабарсиз бўлуб, баъзисидан хабардор бўлсак ҳам, аларнинг табъ ва нашриға аҳамият бермаймиз. Чунки бизнинг халқлар андоғ китоблардан кўра хурофотлик қисса, ҳикоя ва ошиқона ғазал китоблариға зиёда, рағбатлик бўлганидан моддий фойдасини кўзлаб, шундай афсона ва аслсиз китобларни табъ ва нашр этмакдамиз. Шунинг учун кундан-кун муҳим тарихий китобларимиз кўздан тушуб, эсдан чиқуб кетмакдадурки, мунинг айбу гуноҳи Туркистондаги манфаатпараст китобчилар бўйнига тушса керак. Чунки бу сўнг йилларда китобчилар тарафидан турли хурофотлик китоб ва рисолалар нашр бўлинуб турганлиги майдонда ва барчаға маълумдур. Агарда муҳтарам ношир ва китобчиларимиз мундан сўнг ахлоқ бузгувчи ошиқона ғазаллар ва соф эътиқодларни заҳарландирувчи хурофотлик афсона китоблар ўрниға мўътабар тарихий, ахлоқий ва адабий рисола ва китоблар нашр этмоқға ташаббус этсалар, шояд бу хайрли ишлари аввалги гуноҳларининг юзини ёпар.
«Садойи Туркистон» жаридасиға «Миллий тарихимизни ким ёзар?» мазмунида бир савол кўрулгон эди. Бизнинг фикримизча, мундай бир тарих ёзмоқлик ниҳоятда қийин бир иш бўлуб, ҳозирда мунинг ифоси бизларнинг қўлимиздан келмайтурғонга ўхшайдур. Шунинг учун бу хизматни Туркистон тарихи ила ошино бўла бошлаган ёш муаррихимиз муҳтарам Аҳмад Заки Валидий афандининг қаламидан умид этмакдамиз.
«Ойна» журнали, 1914 йил, 38-сон, 898—900-бетлар.
ТАРИХИ ИХТИРОИ БАШАР
Бугун кўзимизға кўринмайтургон нимарсалар аввалги замонда йўқ эди. Худонинг одамларға берган ақл ва тадбири соясинда бирин-бирин чиқорилди. Ва ҳам муни бир тоифа ихтиро қилмади, балки ҳар замонда ҳар ким тарафидан чиқорилди. Тарихдан бехабар баъзи кишилар ва ёинки душманлар мусулмонларни аввалдан охирғача нодон, ваҳший кўрсатурлар. Мусулмонлар дунёға ҳеч нима ихтиро қилмади… дерларки, ул ғалатдур. Ва ҳар бир шараф ва ҳунармандликни, букунги фарангларға иснод бермоқ ҳам тўғри эмас. Чунки дунёдан ўтганлар ўз навбатларинда ишлаб, ҳунар кўрсатиб ўтди. Ва ушбу кунги ихтиролар учун асбоб ҳозирлаб қўйди. Ва ҳозир фаранглар навбатидур. Бир замон келурки, навбат бошқаларға тегар, бул дунёнинг одатидур.
«Ойна»нинг муҳтарам хонандалариға дунёни аввалидан букунғача бани одам тарафидан ихтиро қилингон машҳур нимарсаларни арз қилмоқ учун тарих китобларидан олиб ёзмоқчи бўлдук ва мундан сўнгра «Ойна»нинг ҳар рақаминда пайдар-пай «Тарихи ихторои башар» унвони ила ёзилур. Мунда ёзилатургон нимарсалар «Тарихи умумий», «Тарихи маданият», «Маданияти исломия», «Коинот», «Тарих ва жуғрофия луғати», «Тарихи тамаддун» китоблари ва бошқа китоб ва рисолалардан нақл қилинур. Ва мунда кўрсатилган тарих уч навъ бўлуб, биринчи(си) «тарихи хилқат» аталурки «Таврот»ни баёни бўйинча дунё бино бўлганидан ҳазрати Исо алайҳиссаломни туғулгониғача 5594 санадур.
2-«тарихи милодия» ҳазрати Исони таваллудларидан ҳижрати ҳазрати пайғамбаримиз Муҳаммад мустафо алайҳиссаломғача 626 санадур.
3-«тарихи ҳижрия» ҳазрати пайғамбаримизни Маккадан Мадинаға ҳижрат этганларидан бу кунғача 1332 санадурки, тарихи хилқат «X», тарихи милодия «М», тарихи ҳижрия «Ҳ» ишоратлари ила кўрсатилур. Яна замоналар «азманҳаи қабл ат-тарихия», «азманҳаи тарихия», «Қаруни аввали», «Қаруни васати», «Қаруни жадида», «Аср» деган исмлар ила баён бўлинадур. Аз-манҳаи қабл ат-тарихия—тарихи яхши маълум бўлмаган замонларни дерлар. Азманҳаи тарихия — тарихи аниқ бўлган замонларни дерлар. Қаруни аввали — хилқати Одамдан Румо давлатининг йўқ бўлушиғачадур. «Қабл аз ҳижрат» — 146 сана Қаруни авсати — Румонинг йўқ бўлушидан мусулмонларнинг Истанбулни олгониғача (баъдаз ҳижрат — 731). Қаруни жадида — фатҳи Истанбулдан замонамизғачадур.
Тарих энг машҳур ва мўътабар ҳодисалардан бошг ланур. Ҳар юз санани «аср—қарн» дерлар. Чунончи, ал-он тарихи милодиянинг 20-ва ҳижриянинг 14-асридир.
Энди асл матлабни бошлаймиз.
Зироат санъати ҳазрат Одам алайҳиссалом тарафидан чиқорилгондур. Деҳқончилик учун баъзи асбоблар 2500 (Х)да Эрон ва Мисрда ўхшатилиб кейин машҳур финикиялилар тарафидан ислоҳ қилиниб, 1280 (Х)да Оврупода ҳам баъзи мошиналар чиқорилибдур. Ал-он Амриқода оташ ила ҳаракат қилатургон мошиналар ила ерни ҳайдаб зироат қиладурлар. 200 от қувватиға баробар деҳқонлик оташ мошиналари чиқоратургондурлар.
1262 (Х)да тошларни тарашлаб, тахтадек қилиб устиға хат ёзмоқ усули ҳазрати Идрис алайҳиссалом тарафидан чиқарилибдур.
2150 (Х)да камонча сози учун гиёҳларни терисидан бир навъ маҳкам иплар ихтиро қилинибдур.
«Лиз» деган соз, ҳарфлар ила хандаса шаклларн машҳур Ҳурмуз тарафидан чиқорилибдур. Охирида юнонийлар ҳам ушбу асбобни яхши ислоҳ қилибдурлар.
2241 (X). Ҳазрати Нуҳ алайҳиссалом тарафидан кема чиқарилибдурким, анинг узунлиги 300, бари 50 ва баландлиги 30 газ бўлуб, уч табақаға тақсим бўлган экан. Оташ кема эса 1078 (Ҳ)да италияли машҳур Данис Поин тарафидан, бир навъ нажжорий мошинаси ихтиро қилиниб ва кейин Жемс Вайг номлик бир тафаннун тарафидан ислоҳ қилиниб, 1114 (Ҳ)да яна Дўку деган бир фаранги тарафидан чархнинг нажжор қуввати ила ҳаракати тажриба қилинибдур.
1218 (Ҳ)да амриқоли Қўлтун номлик киши чарх ҳаракатини ислоҳ этиб, Порисда Сан нахрида тажриб қилинибдур. 1222 (Ҳ)дан бошлаб парахўдлар ишламоқға кириб, эмди ер юзинда неча юз минглар ила оташ кемалар, ўн минг киши сиғатургон катта кемалар ичида босмахона, театрхона ва корхона ва мактабликлари бўлуб, сув устинда кичик бир шаҳар ҳикматидур (бақияси бор).
«Ойна» журнали, 1914 йил, 28-сон, 531—534-бетлар.
«САРТ» СЎЗИ МАЪЛУМ БЎЛМАДИ
Мўътабар «Садойи Фарғона» жаридасининг 30-нўмерида «Сарт сўзи маълумдур» унвонлик бир мақолани кўруб ўқумасдан аввал «сарт» сўзи ҳал қилинди гумони-ла қалбан бир даражада хурсанд бўлсак ҳам, лекин мақолани тамоман ўқуб чиққандан сўнг ҳурматлу Мулло Абдуллобек жанобларининг қилган ривоятлари мазмунидан «сарт масаласи»нинг яна бурунғи мажҳул ҳолиға қолгонин англаб умидимиз бўшға чиқди. Чунки А. афандининг сарт ҳақида ёзган сўз ва далиллари маҳз оғизлардан эшитилган ҳақиқати номаълум шайлардан иборат бўлуб, ҳеч бир асл ва асосға мабни эмасдур. Бизнинг фикр ва билганимизча, «сарт» сўзининг ҳақиқати машҳур ва инобатлик муаррих ва мусташриқлар тарафидан кашф ва ҳал ўлинуб, ҳануз бир жойға қарор берилган йўқдур. Агарда «сарт» сўзи маълум бўлса эди, яъни Туркистондаги халқларнинг барчаси ёки муайян бир қисмининг «сарт» аталгони далойили тарихий ила исбот қилинган бўлса эди, ул суратда ҳеч ким «сарт» хусусида сўз очмас ва баҳс чиқормас эди. Муҳтарам Маҳмудхўжа жанобларининг бул хусусда «Ойна»ға хели ривоят ва қилу қолларни нақл этуб ҳам ўз фикрларини ёзганлариға сабаб, шул «сарт» сўзининг мажҳуллиги бўлса керак.
Дуруст, ҳаёт ва мамот масаласи қадар муҳим бўлган неча масалалар кўзимиз олдиға тургон ҳолда аларни эҳмол этуб, фақат «сарт» сўзи ила шуғуллануб, фурсатларни бўшға ўткармоқлик ҳам яхши эмас. Лекин асримиздаги ёврупойилар қошида «миллият» масаласи «дин» масаласидан муҳим ва муқаддам тутилган бир замонда бизлар ҳам миллият масаласидан саналган «сарт» ҳақида гоҳ-гоҳ баҳс этишуб миллиятимизин хотирлаб тургонда зарар кўрмасмиз. Диний, миллий ва маиший масалалар хусусида (низом ва қонундан чиқмаслик шарти-ла) ҳар доим баҳс ва музокара этишуб турмоқға ҳаққимиз бор. Шунинг учун фалон масала хусусида сўз очма! Ёки фалон лақабни мутлақо бўйнунгга тоқарсан, деб сабабсиз зўрлик этмоқга ҳеч кимнинг ҳаққи бўлмаса керак.
Мақсадға келайлук. Мулло А. афандининг «Сарт сўзи маълумдур» унвони остида: «Бир замонларда Туркистонда саҳройи қирғиз ва қазоқ…»,—деб нақл ва ривоят этган маълумотлари қайси таърих китобидан ва ё қайси ишончлик муаррих сўзидан олинганлигини била олмадук, агар бу ривоятлари маҳзи оғзаки ҳикоя ва сўзлар жумласидан иборат бўлса, бул тақдирда, мунинг ила «сарт» сўзи маълум бўлди, ёки «сарт» масаласи ҳал қилинди, деб ҳукм этмоқ мутлақо дуруст эмасдур. Чунки муаррихлар мундай аслсиз сўзларни далил мақомиға келтуруб, мушкул бир масалаи тарихияни қатъий суратда ҳал этмайдурлар. Балки бир муносиб келганда, қаринаи мақомға қараб, бир даъвонинг тақвияси учун зикр этубгина ўтарлар. Асли номаълум бир ривоят ила улуғ масалаи тарихияни ҳал этмоқликни эса тарих ҳақида жиноят санайдурлар.
Шундай қоидаларни оз-моз билганимиздан Мулло Л. афандининг сарт масаласини ҳал этмоқ қасди-ла ёзган аслсиз далиллари ҳайрат ва таажжубимизни мужаб бўлди. Чунончи, мушорун алайҳ сўзларин бир жойида «сарт»нинг асли «шарт» деб, оидан сўнгра деюр: «Муҳтарам азизларға махфий қолмасунки, ҳар ким бизни сарт деса, мунга хурсанд бўлуб, фахр қилмоқимиз даркордур. Чароки сарт дегани, масжидлик ва мадрасалик ва бозорлик ва озода уламони маданий, дегани бўлур». Ҳолбуки бу маъно аввалги маънога бутун мағойирдур. Чунки, аввалги маънога қараганда, «сарт» лафзи «шарт»дан маъхуз эдики, бул суратда сартнинг маъноси иечук масжидлик ва фалонлик бўлсун?.. Шерали Лапин жанобларинииг «сарт»га «сариг…» деб берган маъноси на қадар номуносиб бўлса, юқорида берилган маъно ҳам шундай келишсиздур. Бизнинг баъзи асарларда кўрганимизча, «сарт»нинг маъноси карвонбоши ёки савдогар каби мазмунда эдики, бул ҳам бир мусташриқнинг сўзидур. Хулоса: «сарт» на маънода бўлса бўлсун, арбоби тарафидан ҳал қилинмагунча они қабул этмасликка ҳаққимиз бор. Шунинг учун мажбурий суратда айтиб турармизки, «сарт» сўзи ҳануз мажҳулдур. Юқоридағи мазмунда мухтасарча бир мақола ёзуб, қачонлар «Садойи Фарғона» идорасиға юборган эдук. Идора жаридаға дарж этмоқға танзил этмагани ёки муносиб кўрмагани учун бир оз тафсили ила «Ойна»ға ёзмоқға мажбур бўлдук.
«Ойна» журнали, 1914 йил, 39-сон, 922—924-бетлар.
19 YANVAR — JADIDCHILIK HARAKATINING YIRIK VAKILI,BUYUK MUTAFAKKIR MAHMUDXOʻJA BЕHBUDIY TAVALLUD TOPGAN KUN
Bizning oʻz shevamizda Turkistonda oʻtgan bobolarimizning maishiy, siyosiy ahvoligʻa doir “Turkiston tarixi” bor boʻlgonda, oni koʻz oldimizda qoʻyub, burungʻi qahramon bobolarimizning na yoʻl ila taraqqiy va madaniyat davrigʻa kirub va nima sababdan oxiri munqariz boʻlub ketganlarini oʻqub, bilub, xeyli ibrat olar eduk. Oʻshandoq hozirgi holimizni bobolarimiz davridagi hollargʻa bir daraja muqoyasa etmak ila barobar oʻz-oʻzimizdan bir infioli daruniy his edub, yuzlarimiz qizarar edi. Holo, biz turkistoniylar marhum bobolarimiz ahvoli ham Turkiston voqeoti tarixiyasidan butun gʻofil va bexabardurmiz. Chunki hanuz Turkiston tarixi haqinda yangi tadqiqot ila yozilgon, tartibli va istifodali mukammal bir asar vujudgʻa kelgan yoʻq.
Mahmudxo’ja Behbudiy
TARIX HAQIDA
«TURKISTON TARIXI» KERAK
Burung’i asrlarda Turkiston va turklar voqeoti va ahvoli haqinda turkiy, forsiy va arabiy tillarda necha kitoblar yozilgandurki, u kitoblardan rus va boshqa yovrupoyilar istifoda etgan va etmakdadurlar. Lekin u muxtalif tillarda yozilgan. Tarixiy asarlardan biz turkistoniylar istifoda etub, yangi muhokama va tadqiqot ila o’z shevamizda muntazam bir asar vujudg’a kelturganimiz yo’q. Balki bizlar andog’ tarixiy kitoblardan aksariyat ila xabarsiz bo’lub, ba’zisidan xabardor bo’lsak ham, alarning tab’ va nashrig’a ahamiyat bermaymiz. Chunki bizning xalqlar andog’ kitoblardan ko’ra xurofotlik qissa, hikoya va oshiqona g’azal kitoblarig’a ziyoda, rag’batlik bo’lganidan moddiy foydasini ko’zlab, shunday afsona va aslsiz kitoblarni tab’ va nashr etmakdamiz. Shuning uchun kundan-kun muhim tarixiy kitoblarimiz ko’zdan tushub, esdan chiqub ketmakdadurki, muning aybu gunohi Turkistondagi manfaatparast kitobchilar bo’yniga tushsa kerak. Chunki bu so’ng yillarda kitobchilar tarafidan turli xurofotlik kitob va risolalar nashr bo’linub turganligi maydonda va barchag’a ma’lumdur. Agarda muhtaram noshir va kitobchilarimiz mundan so’ng axloq buzguvchi oshiqona g’azallar va sof e’tiqodlarni zaharlandiruvchi xurofotlik afsona kitoblar o’rnig’a mo»tabar tarixiy, axloqiy va adabiy risola va kitoblar nashr etmoqg’a tashabbus etsalar, shoyad bu xayrli ishlari avvalgi gunohlarining yuzini yopar.
«Sadoyi Turkiston» jaridasig’a «Milliy tariximizni kim yozar?» mazmunida bir savol ko’rulgon edi. Bizning fikrimizcha, munday bir tarix yozmoqlik nihoyatda qiyin bir ish bo’lub, hozirda muning ifosi bizlarning qo’limizdan kelmayturg’onga o’xshaydur. Shuning uchun bu xizmatni Turkiston tarixi ila oshino bo’la boshlagan yosh muarriximiz muhtaram Ahmad Zaki Validiy afandining qalamidan umid etmakdamiz.
«Oyna» jurnali, 1914 yil, 38-son, 898—900-betlar.
TARIXI IXTIROI BASHAR
Bugun ko’zimizg’a ko’rinmayturgon nimarsalar avvalgi zamonda yo’q edi. Xudoning odamlarg’a bergan aql va tadbiri soyasinda birin-birin chiqorildi. Va ham muni bir toifa ixtiro qilmadi, balki har zamonda har kim tarafidan chiqorildi. Tarixdan bexabar ba’zi kishilar va yoinki dushmanlar musulmonlarni avvaldan oxirg’acha nodon, vahshiy ko’rsaturlar. Musulmonlar dunyog’a hech nima ixtiro qilmadi… derlarki, ul g’alatdur. Va har bir sharaf va hunarmandlikni, bukungi faranglarg’a isnod bermoq ham to’g’ri emas. Chunki dunyodan o’tganlar o’z navbatlarinda ishlab, hunar ko’rsatib o’tdi. Va ushbu kungi ixtirolar uchun asbob hozirlab qo’ydi. Va hozir faranglar navbatidur. Bir zamon kelurki, navbat boshqalarg’a tegar, bul dunyoning odatidur.
«Oyna»ning muhtaram xonandalarig’a dunyoni avvalidan bukung’acha bani odam tarafidan ixtiro qilingon mashhur nimarsalarni arz qilmoq uchun tarix kitoblaridan olib yozmoqchi bo’lduk va mundan so’ngra «Oyna»ning har raqaminda paydar-pay «Tarixi ixtoroi bashar» unvoni ila yozilur. Munda yozilaturgon nimarsalar «Tarixi umumiy», «Tarixi madaniyat», «Madaniyati islomiya», «Koinot», «Tarix va jug’rofiya lug’ati», «Tarixi tamaddun» kitoblari va boshqa kitob va risolalardan naql qilinur. Va munda ko’rsatilgan tarix uch nav’ bo’lub, birinchi(si) «tarixi xilqat» atalurki «Tavrot»ni bayoni bo’yincha dunyo bino bo’lganidan hazrati Iso alayhissalomni tug’ulgonig’acha 5594 sanadur.
2-«tarixi milodiya» hazrati Isoni tavalludlaridan hijrati hazrati payg’ambarimiz Muhammad mustafo alayhissalomg’acha 626 sanadur.
3-«tarixi hijriya» hazrati payg’ambarimizni Makkadan Madinag’a hijrat etganlaridan bu kung’acha 1332 sanadurki, tarixi xilqat «X», tarixi milodiya «M», tarixi hijriya «H» ishoratlari ila ko’rsatilur. Yana zamonalar «azmanhai qabl at-tarixiya», «azmanhai tarixiya», «Qaruni avvali», «Qaruni vasati», «Qaruni jadida», «Asr» degan ismlar ila bayon bo’linadur. Az-manhai qabl at-tarixiya—tarixi yaxshi ma’lum bo’lmagan zamonlarni derlar. Azmanhai tarixiya — tarixi aniq bo’lgan zamonlarni derlar. Qaruni avvali — xilqati Odamdan Rumo davlatining yo’q bo’lushig’achadur. «Qabl az hijrat» — 146 sana Qaruni avsati — Rumoning yo’q bo’lushidan musulmonlarning Istanbulni olgonig’acha (ba’daz hijrat — 731). Qaruni jadida — fathi Istanbuldan zamonamizg’achadur.
Tarix eng mashhur va mo»tabar hodisalardan boshg lanur. Har yuz sanani «asr—qarn» derlar. Chunonchi, al-on tarixi milodiyaning 20-va hijriyaning 14-asridir.
Endi asl matlabni boshlaymiz.
Ziroat san’ati hazrat Odam alayhissalom tarafidan chiqorilgondur. Dehqonchilik uchun ba’zi asboblar 2500 (X)da Eron va Misrda o’xshatilib keyin mashhur finikiyalilar tarafidan isloh qilinib, 1280 (X)da Ovrupoda ham ba’zi moshinalar chiqorilibdur. Al-on Amriqoda otash ila harakat qilaturgon moshinalar ila yerni haydab ziroat qiladurlar. 200 ot quvvatig’a barobar dehqonlik otash moshinalari chiqoraturgondurlar.
1262 (X)da toshlarni tarashlab, taxtadek qilib ustig’a xat yozmoq usuli hazrati Idris alayhissalom tarafidan chiqarilibdur.
2150 (X)da kamoncha sozi uchun giyohlarni terisidan bir nav’ mahkam iplar ixtiro qilinibdur.
«Liz» degan soz, harflar ila xandasa shakllarn mashhur Hurmuz tarafidan chiqorilibdur. Oxirida yunoniylar ham ushbu asbobni yaxshi isloh qilibdurlar.
2241 (X). Hazrati Nuh alayhissalom tarafidan kema chiqarilibdurkim, aning uzunligi 300, bari 50 va balandligi 30 gaz bo’lub, uch tabaqag’a taqsim bo’lgan ekan. Otash kema esa 1078 (H)da italiyali mashhur Danis Poin
tarafidan, bir nav’ najjoriy moshinasi ixtiro qilinib va keyin Jems Vayg nomlik bir tafannun tarafidan isloh qilinib, 1114 (H)da yana Do’ku degan bir farangi tarafidan charxning najjor quvvati ila harakati tajriba qilinibdur.
1218 (H)da amriqoli Qo’ltun nomlik kishi charx harakatini isloh etib, Porisda San naxrida tajrib qilinibdur. 1222 (H)dan boshlab paraxo’dlar ishlamoqg’a kirib, emdi yer yuzinda necha yuz minglar ila otash kemalar, o’n ming kishi sig’aturgon katta kemalar ichida bosmaxona, teatrxona va korxona va maktabliklari bo’lub, suv ustinda kichik bir shahar hikmatidur (baqiyasi bor).
«Oyna» jurnali, 1914 yil, 28-son, 531—534-betlar.
«SART» SO’ZI MA’LUM BO’LMADI
Mo»tabar «Sadoyi Farg’ona» jaridasining 30-no’merida «Sart so’zi ma’lumdur» unvonlik bir maqolani ko’rub o’qumasdan avval «sart» so’zi hal qilindi gumoni-la qalban bir darajada xursand bo’lsak ham, lekin maqolani tamoman o’qub chiqqandan so’ng hurmatlu Mullo Abdullobek janoblarining qilgan rivoyatlari mazmunidan «sart masalasi»ning yana burung’i majhul holig’a qolgonin anglab umidimiz bo’shg’a chiqdi. Chunki A. afandining sart haqida yozgan so’z va dalillari mahz og’izlardan eshitilgan haqiqati noma’lum shaylardan iborat bo’lub, hech bir asl va asosg’a mabni emasdur. Bizning fikr va bilganimizcha, «sart» so’zining haqiqati mashhur va inobatlik muarrix va mustashriqlar tarafidan kashf va hal o’linub, hanuz bir joyg’a qaror berilgan yo’qdur. Agarda «sart» so’zi ma’lum bo’lsa edi, ya’ni Turkistondagi xalqlarning barchasi yoki muayyan bir qismining «sart» atalgoni daloyili tarixiy ila isbot qilingan bo’lsa edi, ul suratda hech kim «sart» xususida so’z ochmas va bahs chiqormas edi. Muhtaram Mahmudxo’ja janoblarining bul xususda «Oyna»g’a xeli rivoyat va qilu qollarni naql etub ham o’z fikrlarini yozganlarig’a sabab, shul «sart» so’zining majhulligi bo’lsa kerak.
Durust, hayot va mamot masalasi qadar muhim bo’lgan necha masalalar ko’zimiz oldig’a turgon holda alarni ehmol etub, faqat «sart» so’zi ila shug’ullanub, fursatlarni bo’shg’a o’tkarmoqlik ham yaxshi emas. Lekin asrimizdagi yovrupoyilar qoshida «milliyat» masalasi «din» masalasidan muhim va muqaddam tutilgan bir zamonda bizlar ham milliyat masalasidan sanalgan «sart» haqida goh-goh bahs etishub milliyatimizin xotirlab turgonda zarar ko’rmasmiz. Diniy, milliy va maishiy masalalar xususida (nizom va qonundan chiqmaslik sharti-la) har doim bahs va muzokara etishub turmoqg’a haqqimiz bor. Shuning uchun falon masala xususida so’z ochma! Yoki falon laqabni mutlaqo bo’ynungga toqarsan, deb sababsiz zo’rlik etmoqga hech kimning haqqi bo’lmasa kerak.
Maqsadg’a kelayluk. Mullo A. afandining «Sart so’zi ma’lumdur» unvoni ostida: «Bir zamonlarda Turkistonda sahroyi qirg’iz va qazoq…»,—deb naql va rivoyat etgan ma’lumotlari qaysi ta’rix kitobidan va yo qaysi ishonchlik muarrix so’zidan olinganligini bila olmaduk, agar bu rivoyatlari mahzi og’zaki hikoya va so’zlar jumlasidan iborat bo’lsa, bul taqdirda, muning ila «sart» so’zi ma’lum bo’ldi, yoki «sart» masalasi hal qilindi, deb hukm etmoq mutlaqo durust emasdur. Chunki muarrixlar munday aslsiz so’zlarni dalil maqomig’a kelturub, mushkul bir masalai tarixiyani qat’iy suratda hal etmaydurlar. Balki bir munosib kelganda, qarinai maqomg’a qarab, bir da’voning taqviyasi uchun zikr etubgina o’tarlar. Asli noma’lum bir rivoyat ila ulug’ masalai tarixiyani hal etmoqlikni esa tarix haqida jinoyat sanaydurlar.
Shunday qoidalarni oz-moz bilganimizdan Mullo L. afandining sart masalasini hal etmoq qasdi-la yozgan aslsiz dalillari hayrat va taajjubimizni mujab bo’ldi. Chunonchi, mushorun alayh so’zlarin bir joyida «sart»ning asli «shart» deb, oidan so’ngra deyur: «Muhtaram azizlarg’a maxfiy qolmasunki, har kim bizni sart desa, munga xursand bo’lub, faxr qilmoqimiz darkordur. Charoki sart degani, masjidlik va madrasalik va bozorlik va ozoda ulamoni madaniy, degani bo’lur». Holbuki bu ma’no avvalgi ma’noga butun mag’oyirdur. Chunki, avvalgi ma’noga qaraganda, «sart» lafzi «shart»dan ma’xuz ediki, bul suratda sartning ma’nosi iechuk masjidlik va falonlik bo’lsun?.. Sherali Lapin janoblariniig «sart»ga «sarig…» deb bergan ma’nosi na qadar nomunosib bo’lsa, yuqorida berilgan ma’no ham shunday kelishsizdur. Bizning ba’zi asarlarda ko’rganimizcha, «sart»ning ma’nosi karvonboshi yoki savdogar kabi mazmunda ediki, bul ham bir mustashriqning so’zidur. Xulosa: «sart» na ma’noda bo’lsa bo’lsun, arbobi tarafidan hal qilinmaguncha oni qabul etmaslikka haqqimiz bor. Shuning uchun majburiy suratda aytib turarmizki, «sart» so’zi hanuz majhuldur. Yuqoridag’i mazmunda muxtasarcha bir maqola yozub, qachonlar «Sadoyi Farg’ona» idorasig’a yuborgan eduk. Idora jaridag’a darj etmoqg’a tanzil etmagani yoki munosib ko’rmagani uchun bir oz tafsili ila «Oyna»g’a yozmoqg’a majbur bo’lduk.
«Oyna» jurnali, 1914 yil, 39-son, 922—924-betlar.
