Буюк рус шоири Александр Сергеевич Пушкин аслида дуэлда ҳалок бўлмаган! Бунга нима дейсиз? Унинг ўлими ёлғондан уюштирилган, шоирнинг ўзи эса Парижга бош олиб кетган ва машҳур ёзувчи Александр Дюма сифатида танилган. Бу бир қарашда бемаъни уйдирмага ўхшайди, аммо бу ақл бовар қилмас фаразни олға сураётганлар анча ишонарли ва ғаройиб далилларни келтиришади.

Олег Горосов
ПУШКИН ВА ДЮМА – БИТТА ОДАММИ?
Хуршида Абдуллаева таржимаси

Буюк рус шоири Александр Сергеевич Пушкин аслида дуэлда ҳалок бўлмаган! Бунга нима дейсиз? Унинг ўлими ёлғондан уюштирилган, шоирнинг ўзи эса Парижга бош олиб кетган ва машҳур ёзувчи Александр Дюма сифатида танилган. Бу бир қарашда бемаъни уйдирмага ўхшайди, аммо бу ақл бовар қилмас фаразни олға сураётганлар анча ишонарли ва ғаройиб далилларни келтиришади.

Икки Александр

1837 йилнинг 27 январида Санкт-Петербургда кавалергард Жорж Дантес билан бўлган дуэл чоғида рус адабиётининг машъали Александр Сергеевич Пушкин оғир яраланиб, ҳалок бўлди. Орадан унча кўп вақт ўтмасдан Францияда янги юлдуз порлади, унинг ҳам исми Александр, фақат фамилияси бошқа, яъни Дюма. Ажабланарлиси шуки, француз Александр рус Александрига ташқи томондан ниҳоятда ўхшаш эди.
Пушкин ва Дюма деярли тенгдош: биринчиси 1799 йилда, иккинчиси эса 1802 йилда туғилган. Агар бу икки адабиёт даҳосининг қиёфасига разм солинса, ҳайратланарли даражадаги ўхшашликни пайқаш қийин эмас: буғдойранглилик, пешона шакли, қош-кўзлар, бурун, жингалак сочлар ҳар икковида бир хилда бўлган. Ўспирин Дюма эса қуйиб қўйгандек Пушкинга ўхшайди. Тадқиқотчилар буни ҳар икки Александрнинг келиб чиқиши африкалик эканлиги билан боғлайдилар. Маълумки, Пушкиннинг она томондан бобокалони Абрам Ганнибал Пётр I нинг Африкадан келтирилган занжи асрандиси эди. Дюманинг эса ота томондан бувиси Гаити оролларидан келтирилган ҳабаш канизак бўлган. Лекин фақат шунинг ўзигина бу қадар кучли ўхшашликка асос бўла олмайди. Чунки бир уруғга, ирққа мансуб одамлар орасида ҳам бир-бирига икки томчи сувдай ўхшашини учратиш қийин.

Жўшқин исёнчилар

Рус ва француз Александрларининг ўзаро ўхшашлиги фақат ташқи қиёфа билангина чекланмайди. Пушкиннинг адабий қобилияти барвақт намоён бўла бошлаганди, аммо математикага ўхшаган аниқ фанларда у мутлақо лаёқатсиз эди. Бунинг устига хулқи ҳам паст баҳога лойиқ топиларди. Унинг тадқиқотчилари ёзганларидек, “Лицейда ўтган беш йил давомида Пушкин ўз шахсини ҳар қандай тажовузлардан яхши ҳимоя қила олди, у фақат ўзи истаган нарсага интилар ва қандай истаса, шундай ўқирди”. Вояга етганида эса Пушкин ўзининг кескин, жиззаки табиати билан танилганди, маишат ва дуэлларни севарди. Шоирнинг яна бир ўзига хос томони нозик жинсга бўлган кучли иштиёқи эди. Шу билан бирга, Пушкиннинг сиёсий қарашларини ҳам таъкидлаб ўтиш даркор: у декабристлар билан дўстона алоқада эди, подшо Александр I номига ёзилган эпиграмма учун эса сал бўлмаса Сибирга сургун қилиниши мумкин эди.

Француз ёзувчиси Андре Моруа ёш Дюма ҳақида ўзининг “Уч Дюма” китобида шундай ёзади:”У бир тийиқсиз кучга ўхшарди, чунки унда африкалик қони жўш урарди. У ақл бовар қилмас даражада сермаҳсул ва ровийлик қобилиятига эга ижодкор эди. Унинг мижозидаги тийиқсизлик бирор бир тартибга бўйсунмаслигида очиқ кўринарди. Мактаб унинг табиатига ҳеч қандай таъсир ўтказа олмади. Ҳар қандай сиқув, чеклов унинг учун чидаб бўлмайдиган ҳол саналарди. Аёллар? О, у уларни севарди, яна ҳаммасини бирйўла…” Моруа яна Дюманинг алгебра, геометрия, физика каби аниқ фанларга умуман лаёқати бўлмаганини алоҳида таъкидлайди. Дюма мамлакатдаги сиёсий вазиятга бепарво эмасди. Ҳаттоки 1830 йилда Францияда аланга олган Июль инқилобида ёзувчи қиролнинг Тюильри қасрини эгаллашда шахсан иштирок этади.

Хуллас, иккала Александрни солиштириб, ростдан ҳам гап битта одам ҳақида кетаётганига ишонч ҳосил қилиш мумкин. Биргина фарқи улардан бири Россияда, иккинчиси эса Францияда яшаган, холос.

Тобутдаги даҳо

Савол туғилиши табиий: ўз ўлимини уюштириш Пушкинга нима учун керак бўлиб қолди? Ҳаётининг сўнгги йилларида Александр Сергеевичнинг ишлари ёмонлашганди. Уни улкан қарзлар ўз сиртмоғига ўраётган, шунингдек, адабий фаолиятидаги муаммолар ҳам кам эмасди. Масалан, 1833 йилда тугалланган “Мис чавандоз” достонининг нашр этилиши Николай I томонидан таъқиқланади. Умуман, подшо саройи билан шоир ўртасидаги муносабатлар совуқлашганди. Ҳатто Россия императори томонидан Пушкинга тақдим этилган камер-юнкерлик унвони ҳам бу муносабатни илита олмайди, қайтага шоирнинг ғазабини қўзғатади. У ўз кундалигида буни шундай изоҳлайди: “бу менинг ёшимга нисбатан очиқдан-очиқ масхара, зеро, бундай унвонни жуда ёш йигитларга беришади…” Пушкин камер-юнкерлик унвони сарой аҳли унинг рафиқасини ўз зиёфатларида кўришни истагани учунгина берилди, деб ҳисоблаган. 1836 йилда Пушкин “Замондош” адабий алманахини чоп эттира бошлайди, мақсади журнал ёрдамида ўзининг молиявий аҳволини яхшилаш эди. Лекин журнал янги чиқимлар, харажатларни бошлаб келди, холос. Киборлар орасида рафиқаси Наталья Гончарова ҳамда Жорж Дантес ўртасидаги ишқий алоқалар борасидаги миш-мишлар ҳам Александр Сергеевични безовта қиларди. Ўша йили у тақдирнинг яна бир зарбасига учрайди – онаси Надежда Осиповна вафот этади. Замондошлари таъкидлаганларидек, ҳаётининг охирги йилларида Пушкин жуда тушкун аҳволда бўлган. Ниҳоят, 1837 йилнинг январида Дантес отган ўқ Пушкиннинг қовурғасини ялаб ўтиб, қорнига қадалади. Жароҳат ўша давр учун ҳалокатли эди(гарчи қатор мутахассислар ўлимнинг асл сабабини шифокорларнинг хатосида деб билсалар-да, чунки яхши парвариш қилинса, шоир оёққа туриб кетиши мумкин эди).

Ўлими олдидан Пушкин императорга шундай ёзади: “хотиржам кўз юмиш учун бир оғиз марҳаматли сўзингизни кутяпман…” Николай I уни авф этганини билдириб, хотини ва болаларига ғамхўрлик қилиш, ҳатто шоирнинг ҳамма қарзларини тўлашга ҳам ваъда беради(буларнинг бари кейинроқ адо этилади ҳам). Энди Александр Сергеевич тинчгина кўз юмиши мумкин эди. Аммо даҳонинг дафн маросими ҳанузга қадар қатор сааволларни келтириб чиқаради. Адабий тарихчи Александр Никитенко ўз кундалигида қайд этганидек, жуда кўпчилик бу машҳур сиймо билан видолашишни истаган, аммо одамларни атай чалғитишган: дафн маросими Исаакиевский соборида бўлиши эълон қилинади ва халқ ўша ерда тўпланади. Аслида эса жасад тунда яширинча Конюшенний черковига келтирилади. Ўша куни университет профессорлари кафедрадан бир зум ҳам жилмаслик ҳамда талабаларнинг маърузаларда тўлиқ иштирок этишларини таъминлаш борасида “юқоридан” қаттиқ ёзма фармойиш оладилар. Тиловатдан сўнг тобутни черков ертўласига олиб тушадилар ва уни ўша ерда 3-февралга қадар сақлайдилар, сўнг Псковга жўнатадилар. Псков губернаторига императорнинг махсус фармони йўлланади. Яъни “ҳар қандай йиғилиш, алоҳида тадбирлар, бир сўз билан айтганда, ҳар қанақа маросимни таъқиқлаш, шу билан бирга, оқсуякларга мансуб шоирнинг жасадини черков тартиб-қоидаларига биноан дафн этиш” буюрилади. Бундан келиб чиқадики, Николай I шоир “ўлим”ининг асл сабабларини билган бўлиши эҳтимол…

Қайта яралиш

Хўш, Пушкин Дюма бўла олиши мумкинмиди?
Наполеоннинг дўсти – генерал Том-Александр Дюма вафот этади, бу вақтда унинг ўғли Александр тўрт ёшда эди. Француз киборлари доирасида генералнинг унча машҳур бўлмаган исми-шарифи тезда унутилади. Ва кутилмаганда 1822 йилда Парижда йигирма ёшлардаги ўспирин пайдо бўлади ва ўзини афсонавий генерал Дюманинг ўғли сифатида таништириб, отасининг эски қадрдонларини излай бошлайди. Парижда унинг асл келиб чиқиши ҳеч кимда шубҳа уйғотмайди, чунки йигитча европаликка ўхшамас, генерал Дюманинг томирида африкаликлар қони оқиши ҳақида эса ҳамма биларди. Ўша йигитча Пушкин бўлиши мумкинмиди?
Албатта, 1822 йилда Александр Сергеевич тирик ва соғ-саломат, машъум дуэлгача эса ҳали олдинда 15 йил вақт бор эди. Тахмин қилиш мумкинки, шоир авантюрачилик табиатининг ундови остида икки хилда ҳаёт кечирган, Россияда Пушкин, Францияда эса Дюма бўлиб яшаган бўлиши мумкин. 1820 йилдан кейин у тўрт йил давомида жанубда яшаганди. Шу йиллар ичида шоир бир неча маротаба Парижда бўлиши ва ҳатто француз тилида Дюма тахаллуси билан бир нечта асарлар ёзишга ҳам улгуриши мумкин эди. 1824 йилда икки йилга сургун ҳисобида қувилган жойи — Михайловскдан Парижга кетишига ҳеч нарса тўсқинлик қилмасди ҳам. Айтганча, худди шу йили Дюманинг ноқонуний ўғли туғилган…

Қолаверса, бир марта Александр Дюмани ҳам тириклай кўмишганди. 1832 йилда бир француз газетасида Дюма қўзғолондаги иштироки учун полиция ўқига учгани ҳақидаги хабар босилади. Шундан сўнг ёзувчи узоқ вақтга Францияни тарк этган. Агар Дюма – бу Пушкин, деган қараш тўғри бўлса, рус шоири худди шу йўл билан бу фирибгарликка нуқта қўйишга қарор қилган бўлиши мумкин. Чунки айни шу йили Пушкин Наталья Гончаровага уйланади. Аммо у кейинроқ яна ўзининг французча қиёфасини сақлаб туришга аҳд қилгандир балки.
Ғалати томони шундаки, Пушкиннинг ўлимига қадар Дюманинг фақат бир нечта кичик асарларигина эълон қилинганди ва улар унчалик машҳур ҳам бўлмаган. 1830 йилларнинг сўнгига келиб эса у бирдан роман кетидан роман ёза бошлайди, натижада адиб ҳақида энди ҳатто Франциядан четда ҳам гапирадиган бўлишади.

Сатрлар оралаб…

Агар Александр Дюма асарлари қаҳрамонлари диққат билан ўрганиб чиқилса, уларда Пушкинга хос белгиларни пайқаш қийин эмас. Масалан, д’Артаньянни олайлик. Худди мана шу жасур гасконлик каби Пушкин ҳам камбағал аслзодалардан эди, ўзига нисбатан бўлган озгина беҳурматликдан ҳам фиғони кўкка чиқар ва муштлашишгача борарди. Унинг ўз “ташаббус”и билан ўн беш маротаба расман дуэлга чақирилгани маълум(шулардан тўрттаси яккама-якка олишув билан тугаган).
Баъзилар Миледи образида Наталья Гончаровани кўришади. Миледи Атосга турмушга чиққанида 16 ёшда бўлади, Гончарова Пушкинни ўзига мафтун қилганида ҳам худди шу ёшда эди. Ёзувчи шу йўл билан собиқ хотинидан иккинчи марта турмуш қургани учун қасос олгандай гўё. “Уч мушкетёр” 1844 йилда ёзилган, Наталья Гончарова ҳам айни шу йили генерал-лейтенант Пётр Ланскийга турмушга чиққан!
Яна бир чигал ва ғалати далил шуки, қотил сифатида ноҳақ айбланган Жорж Дантеснинг фамилиясини Пушкин-Дюма ижобий образга – “Граф Монте-Кристо” асарининг бош қаҳрамонига беради. Энг қизиғи, Дюманинг қаҳрамони бўлган Эдмон Дантес ўз ўлимини ўзи саҳналаштириб, қутулиб бўлмас Иф қалъасидан эсон-омон чиқишга муваффақ бўлади ва одамлар орасига бошқа ном билан қайтади. Эҳтимол, ёзувчи бу билан ўз “ўлим”ига шама қилгандир?

Аслиятнинг намоёни

Мана, навбатдаги қизиқарли далил: 1840 йилда ҳали бирор марта Россияда бўлмаган Дюма “Қиличбозлик мураббийси” номли роман ёзади ва бу романида декабристлар воқеасини ҳамда 1825 йилдаги қўзғолонни батафсил ёритади. Шунингдек, у рус шоирларидан кўпчилигининг асарларини француз тилига таржима қилади, шу жумладан, Пушкиннинг ҳам.
Умуман, француз адиби Россияга катта қизиқиш билан қараган. Пушкиннинг ватанига эса фақатгина 1858 йилда келган. Унинг ташрифи Николай I тахтдан ағдарилиб, ўрнига Александр II чиққани билан боғлиқ бўлса эҳтимол, зотан, Николай I Пушкиннинг асарларига таъқиқ берганидек, Дюманинг ижодига ҳам тиш-тирноғи билан қарши эди. Бундан ташқари, Пушкин энди ўзини таниб қолишларидан чўчимаса ҳам бўларди, чунки кексайган, қиёфаси ҳам анча ўзгарганди. Адиб Санкт-Петербургдаги барча таниқли киборлар уйида азиз меҳмон сифатида кутиб олинган, аммо рус аслзодалари  Дюмани эмас, эҳтимол бундан 20 йил аввал “вафот этган” Александр Сергеевич Пушкинни қарши олган бўлишлари мумкин…

Oleg Gorosov
PUSHKIN VA DYUMA – BITTA ODAMMI?
Xurshida Abdullaeva tarjimasi

Buyuk rus shoiri Aleksandr Sergeevich Pushkin aslida duelda halok bo’lmagan! Bunga nima deysiz? Uning o’limi yolg’ondan uyushtirilgan, shoirning o’zi esa Parijga bosh olib ketgan va mashhur yozuvchi Aleksandr Dyuma sifatida tanilgan. Bu bir qarashda bema’ni uydirmaga o’xshaydi, ammo bu aql bovar qilmas farazni olg’a surayotganlar ancha ishonarli va g’aroyib dalillarni keltirishadi.

Ikki Aleksandr

1837 yilning 27 yanvarida Sankt-Peterburgda kavalergard Jorj Dantes bilan bo’lgan duel chog’ida rus adabiyotining mash’ali Aleksandr Sergeevich Pushkin og’ir yaralanib, halok bo’ldi. Oradan uncha ko’p vaqt o’tmasdan Frantsiyada yangi yulduz porladi, uning ham ismi Aleksandr, faqat familiyasi boshqa, ya’ni Dyuma. Ajablanarlisi shuki, frantsuz Aleksandr rus Aleksandriga tashqi tomondan nihoyatda o’xshash edi.
Pushkin va Dyuma deyarli tengdosh: birinchisi 1799 yilda, ikkinchisi esa 1802 yilda tug’ilgan. Agar bu ikki adabiyot dahosining qiyofasiga razm solinsa, hayratlanarli darajadagi o’xshashlikni payqash qiyin emas: bug’doyranglilik, peshona shakli, qosh-ko’zlar, burun, jingalak sochlar har ikkovida bir xilda bo’lgan. O’spirin Dyuma esa quyib qo’ygandek Pushkinga o’xshaydi. Tadqiqotchilar buni har ikki Aleksandrning kelib chiqishi afrikalik ekanligi bilan bog’laydilar. Ma’lumki, Pushkinning ona tomondan bobokaloni Abram Gannibal Pyotr I ning Afrikadan keltirilgan zanji asrandisi edi. Dyumaning esa ota tomondan buvisi Gaiti orollaridan keltirilgan habash kanizak bo’lgan. Lekin faqat shuning o’zigina bu qadar kuchli o’xshashlikka asos bo’la olmaydi. Chunki bir urug’ga, irqqa mansub odamlar orasida ham bir-biriga ikki tomchi suvday o’xshashini uchratish qiyin.

Jo’shqin isyonchilar

Rus va frantsuz Aleksandrlarining o’zaro o’xshashligi faqat tashqi qiyofa bilangina cheklanmaydi. Pushkinning adabiy qobiliyati barvaqt namoyon bo’la boshlagandi, ammo matematikaga o’xshagan aniq fanlarda u mutlaqo layoqatsiz edi. Buning ustiga xulqi ham past bahoga loyiq topilardi. Uning tadqiqotchilari yozganlaridek, “Litseyda o’tgan besh yil davomida Pushkin o’z shaxsini har qanday tajovuzlardan yaxshi himoya qila oldi, u faqat o’zi istagan narsaga intilar va qanday istasa, shunday o’qirdi”. Voyaga yetganida esa Pushkin o’zining keskin, jizzaki tabiati bilan tanilgandi, maishat va duellarni sevardi. Shoirning yana bir o’ziga xos tomoni nozik jinsga bo’lgan kuchli ishtiyoqi edi. Shu bilan birga, Pushkinning siyosiy qarashlarini ham ta’kidlab o’tish darkor: u dekabristlar bilan do’stona aloqada edi, podsho Aleksandr I nomiga yozilgan epigramma uchun esa sal bo’lmasa Sibirga surgun qilinishi mumkin edi.

Frantsuz yozuvchisi Andre Morua yosh Dyuma haqida o’zining “Uch Dyuma” kitobida shunday yozadi:”U bir tiyiqsiz kuchga o’xshardi, chunki unda afrikalik qoni jo’sh urardi. U aql bovar qilmas darajada sermahsul va roviylik qobiliyatiga ega ijodkor edi. Uning mijozidagi tiyiqsizlik biror bir tartibga bo’ysunmasligida ochiq ko’rinardi. Maktab uning tabiatiga hech qanday ta’sir o’tkaza olmadi. Har qanday siquv, cheklov uning uchun chidab bo’lmaydigan hol sanalardi. Ayollar? O, u ularni sevardi, yana hammasini biryo’la…” Morua yana Dyumaning algebra, geometriya, fizika kabi aniq fanlarga umuman layoqati bo’lmaganini alohida ta’kidlaydi. Dyuma mamlakatdagi siyosiy vaziyatga beparvo emasdi. Hattoki 1830 yilda Frantsiyada alanga olgan Iyul` inqilobida yozuvchi qirolning Tyuilri qasrini egallashda shaxsan ishtirok etadi.

Xullas, ikkala Aleksandrni solishtirib, rostdan ham gap bitta odam haqida ketayotganiga ishonch hosil qilish mumkin. Birgina farqi ulardan biri Rossiyada, ikkinchisi esa Frantsiyada yashagan, xolos.

Tobutdagi daho

Savol tug’ilishi tabiiy: o’z o’limini uyushtirish Pushkinga nima uchun kerak bo’lib qoldi? Hayotining so’nggi yillarida Aleksandr Sergeevichning ishlari yomonlashgandi. Uni ulkan qarzlar o’z sirtmog’iga o’rayotgan, shuningdek, adabiy faoliyatidagi muammolar ham kam emasdi. Masalan, 1833 yilda tugallangan “Mis chavandoz” dostonining nashr etilishi Nikolay I tomonidan ta’qiqlanadi. Umuman, podsho saroyi bilan shoir o’rtasidagi munosabatlar sovuqlashgandi. Hatto Rossiya imperatori tomonidan Pushkinga taqdim etilgan kamer-yunkerlik unvoni ham bu munosabatni ilita olmaydi, qaytaga shoirning g’azabini qo’zg’atadi. U o’z kundaligida buni shunday izohlaydi: “bu mening yoshimga nisbatan ochiqdan-ochiq masxara, zero, bunday unvonni juda yosh yigitlarga berishadi…” Pushkin kamer-yunkerlik unvoni saroy ahli uning rafiqasini o’z ziyofatlarida ko’rishni istagani uchungina berildi, deb hisoblagan. 1836 yilda Pushkin “Zamondosh” adabiy almanaxini chop ettira boshlaydi, maqsadi jurnal yordamida o’zining moliyaviy ahvolini yaxshilash edi. Lekin jurnal yangi chiqimlar, xarajatlarni boshlab keldi, xolos. Kiborlar orasida rafiqasi Natal`ya Goncharova hamda Jorj Dantes o’rtasidagi ishqiy aloqalar borasidagi mish-mishlar ham Aleksandr Sergeevichni bezovta qilardi. O’sha yili u taqdirning yana bir zarbasiga uchraydi – onasi Nadejda Osipovna vafot etadi. Zamondoshlari ta’kidlaganlaridek, hayotining oxirgi yillarida Pushkin juda tushkun ahvolda bo’lgan. Nihoyat, 1837 yilning yanvarida Dantes otgan o’q Pushkinning qovurg’asini yalab o’tib, qorniga qadaladi. Jarohat o’sha davr uchun halokatli edi(garchi qator mutaxassislar o’limning asl sababini shifokorlarning xatosida deb bilsalar-da, chunki yaxshi parvarish qilinsa, shoir oyoqqa turib ketishi mumkin edi).

O’limi oldidan Pushkin imperatorga shunday yozadi: “xotirjam ko’z yumish uchun bir og’iz marhamatli so’zingizni kutyapman…” Nikolay I uni avf etganini bildirib, xotini va bolalariga g’amxo’rlik qilish, hatto shoirning hamma qarzlarini to’lashga ham va’da beradi(bularning bari keyinroq ado etiladi ham). Endi Aleksandr Sergeevich tinchgina ko’z yumishi mumkin edi. Ammo dahoning dafn marosimi hanuzga qadar qator saavollarni keltirib chiqaradi. Adabiy tarixchi Aleksandr Nikitenko o’z kundaligida qayd etganidek, juda ko’pchilik bu mashhur siymo bilan vidolashishni istagan, ammo odamlarni atay chalg’itishgan: dafn marosimi Isaakievskiy soborida bo’lishi e’lon qilinadi va xalq o’sha yerda to’planadi. Aslida esa jasad tunda yashirincha Konyushenniy cherkoviga keltiriladi. O’sha kuni universitet professorlari kafedradan bir zum ham jilmaslik hamda talabalarning ma’ruzalarda to’liq ishtirok etishlarini ta’minlash borasida “yuqoridan” qattiq yozma farmoyish oladilar. Tilovatdan so’ng tobutni cherkov yerto’lasiga olib tushadilar va uni o’sha yerda 3-fevralga qadar saqlaydilar, so’ng Pskovga jo’natadilar. Pskov gubernatoriga imperatorning maxsus farmoni yo’llanadi. Ya’ni “har qanday yig’ilish, alohida tadbirlar, bir so’z bilan aytganda, har qanaqa marosimni ta’qiqlash, shu bilan birga, oqsuyaklarga mansub shoirning jasadini cherkov tartib-qoidalariga binoan dafn etish” buyuriladi. Bundan kelib chiqadiki, Nikolay I shoir “o’lim”ining asl sabablarini bilgan bo’lishi ehtimol…

Qayta yaralish

Xo’sh, Pushkin Dyuma bo’la olishi mumkinmidi?
Napoleonning do’sti – general Tom-Aleksandr Dyuma vafot etadi, bu vaqtda uning o’g’li Aleksandr to’rt yoshda edi. Frantsuz kiborlari doirasida generalning uncha mashhur bo’lmagan ismi-sharifi tezda unutiladi. Va kutilmaganda 1822 yilda Parijda yigirma yoshlardagi o’spirin paydo bo’ladi va o’zini afsonaviy general Dyumaning o’g’li sifatida tanishtirib, otasining eski qadrdonlarini izlay boshlaydi. Parijda uning asl kelib chiqishi hech kimda shubha uyg’otmaydi, chunki yigitcha yevropalikka o’xshamas, general Dyumaning tomirida afrikaliklar qoni oqishi haqida esa hamma bilardi. O’sha yigitcha Pushkin bo’lishi mumkinmidi?
Albatta, 1822 yilda Aleksandr Sergeevich tirik va sog’-salomat, mash’um duelgacha esa hali oldinda 15 yil vaqt bor edi. Taxmin qilish mumkinki, shoir avantyurachilik tabiatining undovi ostida ikki xilda hayot kechirgan, Rossiyada Pushkin, Frantsiyada esa Dyuma bo’lib yashagan bo’lishi mumkin. 1820 yildan keyin u to’rt yil davomida janubda yashagandi. Shu yillar ichida shoir bir necha marotaba Parijda bo’lishi va hatto frantsuz tilida Dyuma taxallusi bilan bir nechta asarlar yozishga ham ulgurishi mumkin edi. 1824 yilda ikki yilga surgun hisobida quvilgan joyi — Mixaylovskdan Parijga ketishiga hech narsa to’sqinlik qilmasdi ham. Aytgancha, xuddi shu yili Dyumaning noqonuniy o’g’li tug’ilgan…

Qolaversa, bir marta Aleksandr Dyumani ham tiriklay ko’mishgandi. 1832 yilda bir frantsuz gazetasida Dyuma qo’zg’olondagi ishtiroki uchun politsiya o’qiga uchgani haqidagi xabar bosiladi. Shundan so’ng yozuvchi uzoq vaqtga Frantsiyani tark etgan. Agar Dyuma – bu Pushkin, degan qarash to’g’ri bo’lsa, rus shoiri xuddi shu yo’l bilan bu firibgarlikka nuqta qo’yishga qaror qilgan bo’lishi mumkin. Chunki ayni shu yili Pushkin Natal`ya Goncharovaga uylanadi. Ammo u keyinroq yana o’zining frantsuzcha qiyofasini saqlab turishga ahd qilgandir balki.
G’alati tomoni shundaki, Pushkinning o’limiga qadar Dyumaning faqat bir nechta kichik asarlarigina e’lon qilingandi va ular unchalik mashhur ham bo’lmagan. 1830 yillarning so’ngiga kelib esa u birdan roman ketidan roman yoza boshlaydi, natijada adib haqida endi hatto Frantsiyadan chetda ham gapiradigan bo’lishadi.

Satrlar oralab…

Agar Aleksandr Dyuma asarlari qahramonlari diqqat bilan o’rganib chiqilsa, ularda Pushkinga xos belgilarni payqash qiyin emas. Masalan, d’Artan`yanni olaylik. Xuddi mana shu jasur gaskonlik kabi Pushkin ham kambag’al aslzodalardan edi, o’ziga nisbatan bo’lgan ozgina behurmatlikdan ham fig’oni ko’kka chiqar va mushtlashishgacha borardi. Uning o’z “tashabbus”i bilan o’n besh marotaba rasman duelga chaqirilgani ma’lum (shulardan to’rttasi yakkama-yakka olishuv bilan tugagan).
Ba’zilar Miledi obrazida Natal`ya Goncharovani ko’rishadi. Miledi Atosga turmushga chiqqanida 16 yoshda bo’ladi, Goncharova Pushkinni o’ziga maftun qilganida ham xuddi shu yoshda edi. Yozuvchi shu yo’l bilan sobiq xotinidan ikkinchi marta turmush qurgani uchun qasos olganday go’yo. “Uch mushketyor” 1844 yilda yozilgan, Natal`ya Goncharova ham ayni shu yili general-leytenant Pyotr Lanskiyga turmushga chiqqan!
Yana bir chigal va g’alati dalil shuki, qotil sifatida nohaq ayblangan Jorj Dantesning familiyasini Pushkin-Dyuma ijobiy obrazga – “Graf Monte-Kristo” asarining bosh qahramoniga beradi. Eng qizig’i, Dyumaning qahramoni bo’lgan Edmon Dantes o’z o’limini o’zi sahnalashtirib, qutulib bo’lmas If qal’asidan eson-omon chiqishga muvaffaq bo’ladi va odamlar orasiga boshqa nom bilan qaytadi. Ehtimol, yozuvchi bu bilan o’z “o’lim”iga shama qilgandir?

Asliyatning namoyoni

Mana, navbatdagi qiziqarli dalil: 1840 yilda hali biror marta Rossiyada bo’lmagan Dyuma “Qilichbozlik murabbiysi” nomli roman yozadi va bu romanida dekabristlar voqeasini hamda 1825 yildagi qo’zg’olonni batafsil yoritadi. Shuningdek, u rus shoirlaridan ko’pchiligining asarlarini frantsuz tiliga tarjima qiladi, shu jumladan, Pushkinning ham.
Umuman, frantsuz adibi Rossiyaga katta qiziqish bilan qaragan. Pushkinning vataniga esa faqatgina 1858 yilda kelgan. Uning tashrifi Nikolay I taxtdan ag’darilib, o’rniga Aleksandr II chiqqani bilan bog’liq bo’lsa ehtimol, zotan, Nikolay I Pushkinning asarlariga ta’qiq berganidek, Dyumaning ijodiga ham tish-tirnog’i bilan qarshi edi. Bundan tashqari, Pushkin endi o’zini tanib qolishlaridan cho’chimasa ham bo’lardi, chunki keksaygan, qiyofasi ham ancha o’zgargandi. Adib Sankt-Peterburgdagi barcha taniqli kiborlar uyida aziz mehmon sifatida kutib olingan, ammo rus aslzodalari Dyumani emas, ehtimol bundan 20 yil avval “vafot etgan” Aleksandr Sergeevich Pushkinni qarshi olgan bo’lishlari mumkin…