Декарт фалсафаси худо, жисм ва жондан иборат учта туғма ғоя бор деган қоидага асосланади. У худонинг мавжудлигини, ташқи оламнинг реаллигини исботлашга ҳаракат қилган. Декарт ғоясига кўра, инсоннинг моҳияти унинг фикрлашидадир. «Фикрлаяпман, демак мавжудман» деган фикри шундан келиб чиққан.
Рене Декарт
ҲИКМАТЛАР
ДЕКАРТ (Descartes) Рене (лот. номи— Картезий; 1596.31.3, Лаэ, Турень —1650.11.2, Стокгольм) — француз файласуфи, математиги, физиги, физиологи. Ла-Флеш иезуит коллежида таълим олди, юнон ва лотин тилларини, мат. ва фалсафани ўрганди. 1629 й.да Нидерландияга кўчиб борди, фан б-н шуғулланади. Қиролича Христина таклифи б-н 1649 й.да Швецияга боради ва ўша жойда вафот этади. Декарт фалсафаси унинг математикаси, космогонияси, физикаси б-н боғлиқ. Математикада аналитик геометрия асосчиларидан бири (тўғри бурчакли координаталар тизими унинг номи б-н аталади), ўзгарувчи миқдор ва функция тушунчасини берган («Геометрия», 1637), бир қанча алгебра белгиларини жорий қилган. «Диоптрика» (1637) асарида ёруғлик нурининг икки муҳит чегарасида синиши ҳақидаги қонунни баён қилган. Ҳаракат миқдорининг сақланиш қонунини таърифлаган. Осмон жисмларининг юзага келиши ва ҳаракати материя зарраларининг уюрма ҳаракатидан деб тушунтирувчи назария (Декарт уюрмалари) муаллифи. У физиологияга оид бир қанча тажрибалар ўтказди ва биринчи бўлиб шартсиз рефлекс ҳақидаги тасаввурни яратди. Декарт фазо материя б-н тўла, материясиз фазо йўқ, деб тушунди.
Декарт фалсафаси асосида жон ва тана, «фикрловчи» ва «кўламли» субстанция дуализми ётади. Материяни кўлам (ёки фазо) га тенглаштирган, ҳаракатни жисмларнинг ўз жойини ўзгартиришидан иборат деб билган. Унинг фикрича, ҳаракатнинг умумий сабабчиси худо бўлиб, у материя, ҳаракат ва осойишталикни яратган. Инсон жонсиз аъзои баданни тафаккурга ва иродага эга бўлган жон б-н боғлаб туради. Декарт фалсафаси худо, жисм ва жондан иборат учта туғма ғоя бор деган қоидага асосланади. У худонинг мавжудлигини, ташқи оламнинг реаллигини исботлашга ҳаракат қилган. Декарт ғоясига кўра, инсоннинг моҳияти унинг фикрлашидадир. «Фикрлаяпман, демак мавжудман» деган фикри шундан келиб чиққан. Унинг фикрича, илмда ишончли, исботланган, тажрибада текширилган дастлабки асос икки йўл б-н — биринчиси индукция ва анализ орқали, иккинчиси — дедукция ва синтез орқали излаб топилади. Декарт иккинчи йўлни маъқул йўл деб ҳисоблайди. У инсон ақл-идрокининг билиш жараёнидаги ўрнига юксак баҳо беради. «Ҳар бир хулосага шубҳа б-н қараш керак», дей- ди у. Ҳар жиҳатдан рационал-файласуф бўлган Д. 17—18-а. фалсафаси ва фани тараққиётига салмоқли ҳисса қўшди. Унинг фалсафа ва табиатшуносликка оид таълимотлари таъсирида вужудга келган илмий мактаблар мажмуаси картезийчилик фалсафаси номи б-н машҳур бўлди. Асосий асарлари: «Геометрия» (1637),«Метод ҳақида мулоҳазалар» (1637), «Фалсафа асослари» (1644) ва б.
Бизни инсон қиладиган ягона нарса ақлдир.
* * *
Баъзан сохта қувонч чин ғам-андуҳдан афзалдир.
* * *
Тушкунлик умидсиз қўрқувдир.
* * *
Ҳамма нарсага шубҳа билан боқ.
* * *
Ёлғизликни катта шаҳарлардан излаш керак.
* * *
Ақлни чархлаш учун ёдлашдан кўра кўпроқ фикрлаш керак.
* * *
Ортиқча саёҳат қилувчилар ўз ватанида бегонага айланади.
* * *
Бировларни ҳурмат қилиш ўзини ҳурмат қилишга имкон беради.
* * *
Ақлли бўлишнинг ўзи етарли эмас, асосийси – ақлни ишлата билиш.
* * *
Ақлингиз яхши ишлашини хоҳласангиз, танангизни парвариш қилинг.
* * *
Ўткир нигоҳ ҳар қандай руҳий ва ҳиссий гумонни йўққа чиқариши мумкин.
* * *
Фалсафасиз яшаш – юмуқ кўзларни очишга ҳаракат қилмай яшаш билан баробар.
* * *
Қўрқоқлик фойдали ҳаракатлардан иродани тўхтатиб қолиши билан зарарлидир.
* * *
Эҳтиросга бериладиган кишилар бошқаларга қараганда ҳаётдан кўпроқ завқ олишлари мумкин.
* * *
Ўтган аср ёзувчилари билан суҳбат қуриш деярли улар билан бирга саёҳат қилиш демакдир.
* * *
Сўзларни тўғри ишлатинг, шунда дунёни тушунмовчиликларнинг ярмидан қутқарган бўласиз.
* * *
Давлат учун ҳақиқий файласуфларга эга бўлишдан зиёдроқ саодат йўқдир.
* * *
Яхши китобларни ўқиш – ўтган даврнинг энг зўр фикрларини айтадиган илғор инсонлар билан суҳбат қуриш демак.
* * *
Ҳеч бир файласуф айтмаган ўзига хос нарсани ўйлаб топиш мумкин эмаслигини мактаб давридаёқ англаганман.
Rene Dekart
HIKMATLAR
DEKART (Descartes) Rene (lot. nomi— Karteziy; 1596.31.3, Lae, Turen` —1650.11.2, Stokgol`m) — frantsuz faylasufi, matematigi, fizigi, fiziologi. La-Flesh iezuit kollejida ta’lim oldi, yunon va lotin tillarini, mat. va falsafani o’rgandi. 1629 y.da Niderlandiyaga ko’chib bordi, fan b-n shug’ullanadi. Qirolicha Xristina taklifi b-n 1649 y.da Shvetsiyaga boradi va o’sha joyda vafot etadi. Dekart falsafasi uning matematikasi, kosmogoniyasi, fizikasi b-n bog’liq. Matematikada analitik geometriya asoschilaridan biri (to’g’ri burchakli koordinatalar tizimi uning nomi b-n ataladi), o’zgaruvchi miqdor va funktsiya tushunchasini bergan («Geometriya», 1637), bir qancha algebra belgilarini joriy qilgan. «Dioptrika» (1637) asarida yorug’lik nurining ikki muhit chegarasida sinishi haqidagi qonunni bayon qilgan. Harakat miqdorining saqlanish qonunini ta’riflagan. Osmon jismlarining yuzaga kelishi va harakati materiya zarralarining uyurma harakatidan deb tushuntiruvchi nazariya (Dekart uyurmalari) muallifi. U fiziologiyaga oid bir qancha tajribalar o’tkazdi va birinchi bo’lib shartsiz refleks haqidagi tasavvurni yaratdi. Dekart fazo materiya b-n to’la, materiyasiz fazo yo’q, deb tushundi.
Dekart falsafasi asosida jon va tana, «fikrlovchi» va «ko’lamli» substantsiya dualizmi yotadi. Materiyani ko’lam (yoki fazo) ga tenglashtirgan, harakatni jismlarning o’z joyini o’zgartirishidan iborat deb bilgan. Uning fikricha, harakatning umumiy sababchisi xudo bo’lib, u materiya, harakat va osoyishtalikni yaratgan. Inson jonsiz a’zoi badanni tafakkurga va irodaga ega bo’lgan jon b-n bog’lab turadi. Dekart falsafasi xudo, jism va jondan iborat uchta tug’ma g’oya bor degan qoidaga asoslanadi. U xudoning mavjudligini, tashqi olamning realligini isbotlashga harakat qilgan. Dekart g’oyasiga ko’ra, insonning mohiyati uning fikrlashidadir. «Fikrlayapman, demak mavjudman» degan fikri shundan kelib chiqqan. Uning fikricha, ilmda ishonchli, isbotlangan, tajribada tekshirilgan dastlabki asos ikki yo’l b-n — birinchisi induktsiya va analiz orqali, ikkinchisi — deduktsiya va sintez orqali izlab topiladi. Dekart ikkinchi yo’lni ma’qul yo’l deb hisoblaydi. U inson aql-idrokining bilish jarayonidagi o’rniga yuksak baho beradi. «Har bir xulosaga shubha b-n qarash kerak», dey- di u. Har jihatdan ratsional-faylasuf bo’lgan D. 17—18-a. falsafasi va fani taraqqiyotiga salmoqli hissa qo’shdi. Uning falsafa va tabiatshunoslikka oid ta’limotlari ta’sirida vujudga kelgan ilmiy maktablar majmuasi karteziychilik falsafasi nomi b-n mashhur bo’ldi. Asosiy asarlari: «Geometriya» (1637),«Metod haqida mulohazalar» (1637), «Falsafa asoslari» (1644) va b.
Bizni inson qiladigan yagona narsa aqldir.
* * *
Ba’zan soxta quvonch chin g’am-anduhdan afzaldir.
* * *
Tushkunlik umidsiz qo’rquvdir.
* * *
Hamma narsaga shubha bilan boq.
* * *
Yolg’izlikni katta shaharlardan izlash kerak.
* * *
Aqlni charxlash uchun yodlashdan ko’ra ko’proq fikrlash kerak.
* * *
Ortiqcha sayohat qiluvchilar o’z vatanida begonaga aylanadi.
* * *
Birovlarni hurmat qilish o’zini hurmat qilishga imkon beradi.
* * *
Aqlli bo’lishning o’zi yetarli emas, asosiysi – aqlni ishlata bilish.
* * *
Aqlingiz yaxshi ishlashini xohlasangiz, tanangizni parvarish qiling.
* * *
O’tkir nigoh har qanday ruhiy va hissiy gumonni yo’qqa chiqarishi mumkin.
* * *
Falsafasiz yashash – yumuq ko’zlarni ochishga harakat qilmay yashash bilan barobar.
* * *
Qo’rqoqlik foydali harakatlardan irodani to’xtatib qolishi bilan zararlidir.
* * *
Ehtirosga beriladigan kishilar boshqalarga qaraganda hayotdan ko’proq zavq olishlari mumkin.
* * *
O’tgan asr yozuvchilari bilan suhbat qurish deyarli ular bilan birga sayohat qilish demakdir.
* * *
So’zlarni to’g’ri ishlating, shunda dunyoni tushunmovchiliklarning yarmidan qutqargan bo’lasiz.
* * *
Davlat uchun haqiqiy faylasuflarga ega bo’lishdan ziyodroq saodat yo’qdir.
* * *
Yaxshi kitoblarni o’qish – o’tgan davrning eng zo’r fikrlarini aytadigan ilg’or insonlar bilan suhbat qurish demak.
* * *
Hech bir faylasuf aytmagan o’ziga xos narsani o’ylab topish mumkin emasligini maktab davridayoq anglaganman.
