10 август — Атоқли қозоқ шоири Абай Қўнонбоев таваллуд топган кун

Куч, Ақл ва Юрак қай биримиз инсонга кўпроқ керакмиз, дея баҳслашиб қолишибди. Улар бир фикрга келиша олмасликларига амин бўлиб, бу масалани ечиш учун ёрдам сўраб Билимга мурожаат этишибди.

АБАЙ
“ҚОРА СЎЗ” АСАРИДАН
Рустам Мусурмон таржимаси

Қозоқ классик адабиётининг асосчиларидан бири, буюк шоир ва маърифатпарвар Абай (Иброҳим) Қўнонбоев (1845—1904) Қозоғистоннинг Семипалатинск уездига қарашлн Чингизтов районида чорвадор оиласида туғилди. Ёшлик чоғларида мадрасада ўқиди. Кейинчалик рус мактабига қатнаб, рус тили ва адабиётини ўрганди. Абай, бир томондан, Шарқ адабиётининг буюк вакиллари Фирдавсий, Навоий, Низомий ижоди билан, иккинчи томондан, А. С. Пушкин, Л. Н. Толстой, М. Е. Салтиков-Шчедрин асарлари билан қизиқиб, ўз билимини оширди.
Абай ижоди ёшлик чоғларидан шеър ёзиш ва ўлан айтишдан бошланди. Унинг жуда кўп ўланлари халқ орасида машҳур. Ўз даврининг илғор ғояли зиёлиси бўлган Абай маърифатпарварлик ҳаракатига бошчилик қилди. У халқни саводхон қилиш ва руслардан ўрнак олишга даъват этди.
Абай биринчи қозоқ композиторидир. У ўз шеърларига халқ куйлари асосида куй басталаган. Абай А. С.Пушкиннинг «Евгений Онегин» асаридан парчаларни қозоқ тилига таржима қилди.
Ўзбек тилида Абайнинг «Ўланлар» (1945) ва «Абай Қўнонбоев» деган ном остида айрим асарлари таржима қилиб босилган.

Тирик одам учун энг муҳими — юрак. “Ботирлик” ва “қўрқоқлик” хислатлари “юрак”дан туғилади. Халқ ботирни “юракли”, қўрқоқни эса, “юраксиз” дейди.

Раҳмдиллик, бировнинг қайғусига ҳамдардлик каби олижаноб инсоний фазилатлар юрак туйғусидир. Шошқалоқлик ҳам юракнинг иши. Агарда, тил юракнинг айтганига кўнса, ёлғон сўзламайди. Бордию тил алдаётган бўлса, ўз-ўзидан, юрак ҳам алданмоқда.

Довюрак инсон юрак амрига амал қилади ва бир сўзли бўлади: у карвоннинг ортидан ит каби эргашавермайди, балки йўлдан адашганлар отининг бошини тўғри йўлга буриб юборишга ярайди.

У ҳақиқат олдида бўйсунишга ҳамиша тайёр. Ноҳақлик олдида, қанчалик қийин бўлса ҳам, бош эгмай тура олади. Ботир, мард ва жасур, кўкрагида бўрининг юраги эмас, инсоннинг титраб, ҳаяжонланиб турувчи юраги бор одам шундай бўлади.

Қозоқ ҳам хом сут эмган одам болаларидан бири. У ҳам бошқаларга ўхшаб ҳаётда адашиши мумкин. Нодонлиги учун эмас, балки ақл-идрокка қулоқ солмаганидан, ақллининг сўзини ўқиб олишда юрагида ғайрат-шижоат етишмаслигидан адашади.

Бехосдан ёмонлик қилиб қўйганимни билмай қолдим, деган кишиларга ишонмайман. Кўпинча бундай ҳолат иродасизлик ва ор-номуссизлик туфайли содир бўлади.

Ёмонликка бир марта қўл ургандан кейин, ундан қутулиш мушкул. Ёмонликдан қайтиш жасорати ҳар кимга ҳам насиб этавермайди.

Зўр йигит, полвон йигит, абжир йигит… деган олқишлар билан “Олға, ботирим!” дея ғўр йигитларни балога йўлиқтириб, жувонмарг қилганларнинг ҳам гувоҳи бўлдим.

Ўзини бошқара олмай, қабиҳликка қўл урган, ор-номусини йўқотган, уятсиз йигитни йигит деб бўладими, одам деб бўладими, ахир?!

* * *

Куч, Ақл ва Юрак қай биримиз инсонга кўпроқ керакмиз, дея баҳслашиб қолишибди. Улар бир фикрга келиша олмасликларига амин бўлиб, бу масалани ечиш учун ёрдам сўраб Билимга мурожаат этишибди.

— Сўзимни тингла, Билим, — дебди Куч, — заҳматли меҳнатсиз маҳоратга ҳам, бойликка ҳам эришиб бўлмайди. Фақатгина мен одамни енгилтакликлардан, инсон шаънига мос келмайдиган бемаъни ишлардан, беғам яшашга ружу қўйишдан асраб қола оламан. Фақатгина мен уни руҳан тушкун бўлишига йўл қўймайман ва ҳаттоки куппа-кундуз куни ҳам йўлдан адашган одамларни тўғри йўлга қайтараман. Эшитяпсанми, Билим! Одамлар менинг ғайрат-шижоатим шарофати билан бедор ва заҳматли меҳнатлари эвазига сени эгаллайдилар. Демак, бундан келиб чиқадики, ўз тараққиётинг учун сен ҳам мендан қарздорсан. Тунлари уйқу, кундузи чарчоқ нималигини билмай меҳнат қилганлари туфайли одамлар худони танишади, ўзлигини англашади. Бунинг учун улар мендан қарздор. Қани, айтчи, Билим, анави иккаласи нима учун мен -билан баҳслашмоқда?..

Шундан сўнг Ақл сўз бошлабди:
— Инсон учун бу дунёда ҳам, у дунёда ҳам нима фойдали ва нима зарарли эканини биладиган менман. Ахир, абадий ҳаётнинг асоси шунда эмасми? Одамлар менинг измимда ҳаракат қиладилар. Мен инсон кучининг нимага қодирлигини биламан ва илмнинг тилини тушунаман. Ахир, қандай қилиб мен билан баҳслашиш мумкин, модомики, одамлар менсиз фойда ва зиённи фарқлай билмасалар, балою офатдан халос бўлишга чора топмасалар, қандай қилиб илм олишни тушунмасалар?..

Шунда Юрак чидай олмабди:
— Мен — инсон ҳаётининг подшосиман! — хитоб қилибди у.— Мен томирларга қон югуртираман, жон менинг ичимга ватан қуради. Айнан шунинг учун менсиз тириклик йўқ! Мен иссиқ уйда, юмшоқ ўринда ётган, томоғи тўқ одамларнинг уйқусини бузаман, уларни қашшоқ, оч-юпун ва бошпанасиз одамлар тақдири учун изтироб чекишга мажбур қиламан. Мен туфайли катталарга ҳурмат, кичикларга иззат барқарор. Бироқ одамлар мени тоза сақлай олмайдилар ва оқибатда хор бўладилар. Мен тоза бўлсам адаштирмайман: яхшиликдан қувониб, эриб кетадиган мен, ёмонликдан жирканиб, юз буриб, аразлаб кетадиган мен. Адолат, инсоф, ор-номус, раҳм-шафқат, меҳр-оқибат деган фазилатларнинг барчаси мендан чиқади. Менсиз одамзотнинг кўрган куни қурсин! Бас, шундай экан, анави иккаласи мен билан нечун талашади?

Уччаласининг ҳам сўзини эшитиб бўлгач Билим шундай дебди:
— Эй куч, сенинг барча айтганларинг ҳақиқат. Сен айни дамда ўзингнинг яна кўп хислатларингни эсламадинг. Сенсиз бу ҳаётни тасаввур этиб бўлмайди. Бироқ баъзан сенинг имкониятларинг одамлар учун зулму шафқатсизликка эврилади. Сенинг чангалинг қаттиқ, ушлаган жойингни узиб оласан. Ноҳақлик тарафида бўлсанг — балою кулфат келтирасан. Сенинг яхши хислатларинг кўп, бироқ ёвуз қилиқларинг ҳам оз эмас. Шуниси ёмон-да.

Эй, Ақл, сен ҳам тўғри сўзладинг. Сенсиз одамнинг ҳеч нарсага эриша олмаслиги рост. Табиат, ҳаёт ва руҳият сирларини кашф этиш неъмати сенга ато этилган. Ҳатто Яратганни ҳам бандаларга сен танитасан. Сен икки оламдаги ҳаёт сирларини ҳам эгаллагансан. Бироқ бу ҳам сени қониқтирмади. Шумлик ва макру ҳийлани урчитдинг. Икки оламдаги хазиналар эшигини очиш калити сенда, айнан шунинг учун ҳам яхши одамлар ҳам, ёмон одамлар ҳам сенга суяна бошладилар. Фожеа шундаки, сен буларнинг ҳам, уларнинг ҳам истакларини бажо келтиришга ҳамиша тайёрсан. Шу ишинг ёмон.

Инсон учун қайси бирингиз муҳим аҳамиятга эга эканингизни аниқлаб беришимни сўраб менга мурожаат қилган экансиз, тўғрисини айтаман. Бироқ мен сизларни бир-бирингизга қарама-қарши қўймоқчи эмасман.

Ҳар доим раҳнамонгиз Юрак бўлсин.

Сен, Ақл, кўпқиррали ва турли қиёфалисан. Юрак сенинг ҳар бир қароринг ортидан эргаша олмайди. У яхши фикрингни маъқуллайди ва жон деб уни бажаришга ҳаракат қилади. Ёмон ниятингни эса, умуман қабул қилмайди ва бунинг учун нафратланиб сени уйидан қувиб чиқаради.

Сен эса, Куч, қудратли ва чўрткесарсан. Юрак сени ўз эркингга қўймайди. Яхшилик учун сени аямай ишлатади. Ёмонлик учун ишламоқчи бўлсанг, йўлингни тўсади.

Барчангиз бошингизни бир ерга қўшиб, бирлашингиз ва юрак амрига бўйсунингиз. Барчангиз битта одамда мужассам бўлсангиз, юрак йўлбошчи бўлади. Унинг қадамидан чиққан чанг кўрларнинг кўзини очади.

Агарда сиз келиша олмасангиз, унда мен Юракни, инсон вужуди ва руҳининг подшосини ёқлайман. Хайру барака шунда, юрагингни тоза сақла, Аллоҳ таоло ҳамиша юрагингга боқади. Илоҳий китобда шундай ёзилган!

* * *

1. Одамнинг одамгарчилиги ишни қандай бошлаганидан билинади, қандай битирганидан эмас.

2. Кўнгилдаги кўркам ўй оғиздан чиққанда сири қочади.

3. Ҳикматли сўзларни ўзбошимча нодонга айтганингда кўнглинг ёнади ҳам, ўчади ҳам.

4. Яхшиликни билганга қайиш, ношукурга қайишмоқ қадрни ерга урмоқдир.

5. Отасининг боласи — одамнинг душмани, одамнинг боласи — жигаринг.

6. Мард кўп сўраса ҳам озга рози бўлади, номард оз сўрайди, ортиқча берсанг ҳам рози бўлмайди.

7. Фақат ўзинг учун меҳнат қилсанг, ўз қорни ғамида ўтлаган ҳайвонлардан бири бўласан, инсоният равнақи учун меҳнат қилсанг, Аллоҳнинг севимли бандаларидан бири бўласан.

8. Суқротга заҳар ичтирган, Жанна д` Аркни ўтда ёндирган, Исони хочпарчин қилган ким? Оломон. Демак, оломоннинг ақли йўқ. Эвини топда уни ҳақ йўлга сол.

9. Одам боласини замон вояга етказади, кимда-ким ёмон бўлса, бунинг учун унинг замондошларининг барчаси айбдор.

10. Агар қонун қудрати менинг қўлимда бўлса эди, одамнинг феълини тузатиб бўлмайди деган кишининг тилини кесар эдим.

11. Дунёда ёлғиз қолган одам — одамнинг ўлгани. Ғам-қайғунинг бари шунинг бошига тушади. Дунёда ғам-ташвиш ҳам кўп, бироқ қизиқарли эрмак ҳам кўп. Биринчисига ким чидайди? Иккинчисидан ким ўлмайди?

12. Кимнинг бошига ғам-ташвиш тушмайди? Умидни узмоқ — матонатсизлик. Дунёда ҳар нарсанинг интиҳоси бор, ёмонликнинг ҳам охири йўқ, деб ким айтади? Қалин қорли қаҳратон қишнинг ортидан кўм-кўк майсалари мўл, ёмғири кўл кўклам келмайдими, ахир!

13. Аччиқланиб бақирганнинг зиёни йўқ. Ғазабланиб индамагандан қўрқ.

14. Бахт ва шодликдан кўпчилик бошини йўқотиб қўяди, мингдан бир кишигина халқ олдида ожиз бўлиб кўринмаслик учун хотиржамлик билан эс-ҳушини сақлаб қолади.

15. Агар меҳнатим унсин десанг — ишнинг кўзини топ.

16. Шон-шуҳрат — баланд чўққи. Сабр-тоқат билан ўрмалаган илон ҳам унга тирмашиб чиқади. Тарқоқ эл чўққига чиқмаганни мақтайди, йўловчилар буни чин деб ўйлайди.

17. Дунё — улкан уммон. Вақт — тўхтамай елаётган шамол. Олдиндаги тўлқинлар — аждодлар, орқадаги тўлқинлар — авлодлар. Уларнинг давомийлигида абадий ҳаёт яшайди.

18.Бахти ортиқ подшодан ақли ортиқ фақир яхши: Соқолини сотган қариядан меҳнатини сотган бола афзал.

19. Тўқ тиланчи — одамнинг шайтони.
Илмсиз сўфи — мўлтони.

20. Ёмон дўст сояга ўхшайди. Пешонангга кун туғса, қочиб қутула олмайсан, -бошингда булут тўпланса, излаб топа олмайсан.

21. Дўсти йўқ билан сирлаш, дўсти кўп билан сийлаш. Қайғусиздан узоқ қоч, қайғулига қучоқ оч.

22. Боғинг униб ўсгунча бутун эл сенга тилакдош бўлади. Боғинг униб ўсгандан сўнг мевасини ўзинг ейсан.

ABAY
“QORA SO’Z” ASARIDAN
Rustam Musurmon tarjimasi

Qozoq klassik adabiyotining asoschilaridan biri, buyuk shoir va ma’rifatparvar Abay (Ibrohim) Qo’nonboev (1845—1904) Qozog’istonning Semipalatinsk uezdiga qarashln Chingiztov rayonida chorvador oilasida tug’ildi. Yoshlik chog’larida madrasada o’qidi. Keyinchalik rus maktabiga qatnab, rus tili va adabiyotini o’rgandi. Abay, bir tomondan, Sharq adabiyotining buyuk vakillari Firdavsiy, Navoiy, Nizomiy ijodi bilan, ikkinchi tomondan, A. S. Pushkin, L. N. Tolstoy, M. YE. Saltikov-Shchedrin asarlari bilan qiziqib, o’z bilimini oshirdi.
Abay ijodi yoshlik chog’laridan she’r yozish va o’lan aytishdan boshlandi. Uning juda ko’p o’lanlari xalq orasida mashhur. O’z davrining ilg’or g’oyali ziyolisi bo’lgan Abay ma’rifatparvarlik harakatiga boshchilik qildi. U xalqni savodxon qilish va ruslardan o’rnak olishga da’vat etdi.
Abay birinchi qozoq kompozitoridir. U o’z she’rlariga xalq kuylari asosida kuy bastalagan. Abay A. S.Pushkinning «Yevgeniy Onegin» asaridan parchalarni qozoq tiliga tarjima qildi.
O’zbek tilida Abayning «O’lanlar» (1945) va «Abay Qo’nonboev» degan nom ostida ayrim asarlari tarjima qilib bosilgan.

Tirik odam uchun eng muhimi — yurak. “Botirlik” va “qo’rqoqlik” xislatlari “yurak”dan tug’iladi. Xalq botirni “yurakli”, qo’rqoqni esa, “yuraksiz” deydi.

Rahmdillik, birovning qayg’usiga hamdardlik kabi olijanob insoniy fazilatlar yurak tuyg’usidir. Shoshqaloqlik ham yurakning ishi. Agarda, til yurakning aytganiga ko’nsa, yolg’on so’zlamaydi. Bordiyu til aldayotgan bo’lsa, o’z-o’zidan, yurak ham aldanmoqda.

Dovyurak inson yurak amriga amal qiladi va bir so’zli bo’ladi: u karvonning ortidan it kabi ergashavermaydi, balki yo’ldan adashganlar otining boshini to’g’ri yo’lga burib yuborishga yaraydi.

U haqiqat oldida bo’ysunishga hamisha tayyor. Nohaqlik oldida, qanchalik qiyin bo’lsa ham, bosh egmay tura oladi. Botir, mard va jasur, ko’kragida bo’rining yuragi emas, insonning titrab, hayajonlanib turuvchi yuragi bor odam shunday bo’ladi.

Qozoq ham xom sut emgan odam bolalaridan biri. U ham boshqalarga o’xshab hayotda adashishi mumkin. Nodonligi uchun emas, balki aql-idrokka quloq solmaganidan, aqllining so’zini o’qib olishda yuragida g’ayrat-shijoat yetishmasligidan adashadi.

Bexosdan yomonlik qilib qo’yganimni bilmay qoldim, degan kishilarga ishonmayman. Ko’pincha bunday holat irodasizlik va or-nomussizlik tufayli sodir bo’ladi.

Yomonlikka bir marta qo’l urgandan keyin, undan qutulish mushkul. Yomonlikdan qaytish jasorati har kimga ham nasib etavermaydi.

Zo’r yigit, polvon yigit, abjir yigit… degan olqishlar bilan “Olg’a, botirim!” deya g’o’r yigitlarni baloga yo’liqtirib, juvonmarg qilganlarning ham guvohi bo’ldim.

O’zini boshqara olmay, qabihlikka qo’l urgan, or-nomusini yo’qotgan, uyatsiz yigitni yigit deb bo’ladimi, odam deb bo’ladimi, axir?!

* * *

Kuch, Aql va Yurak qay birimiz insonga ko’proq kerakmiz, deya bahslashib qolishibdi. Ular bir fikrga kelisha olmasliklariga amin bo’lib, bu masalani yechish uchun yordam so’rab Bilimga murojaat etishibdi.

— So’zimni tingla, Bilim, — debdi Kuch, — zahmatli mehnatsiz mahoratga ham, boylikka ham erishib bo’lmaydi. Faqatgina men odamni yengiltakliklardan, inson sha’niga mos kelmaydigan bema’ni ishlardan, beg’am yashashga ruju qo’yishdan asrab qola olaman. Faqatgina men uni ruhan tushkun bo’lishiga yo’l qo’ymayman va hattoki kuppa-kunduz kuni ham yo’ldan adashgan odamlarni to’g’ri yo’lga qaytaraman. Eshityapsanmi, Bilim! Odamlar mening g’ayrat-shijoatim sharofati bilan bedor va zahmatli mehnatlari evaziga seni egallaydilar. Demak, bundan kelib chiqadiki, o’z taraqqiyoting uchun sen ham mendan qarzdorsan. Tunlari uyqu, kunduzi charchoq nimaligini bilmay mehnat qilganlari tufayli odamlar xudoni tanishadi, o’zligini anglashadi. Buning uchun ular mendan qarzdor. Qani, aytchi, Bilim, anavi ikkalasi nima uchun men -bilan bahslashmoqda?..

Shundan so’ng Aql so’z boshlabdi:
— Inson uchun bu dunyoda ham, u dunyoda ham nima foydali va nima zararli ekanini biladigan menman. Axir, abadiy hayotning asosi shunda emasmi? Odamlar mening izmimda harakat qiladilar. Men inson kuchining nimaga qodirligini bilaman va ilmning tilini tushunaman. Axir, qanday qilib men bilan bahslashish mumkin, modomiki, odamlar mensiz foyda va ziyonni farqlay bilmasalar, baloyu ofatdan xalos bo’lishga chora topmasalar, qanday qilib ilm olishni tushunmasalar?..

Shunda Yurak chiday olmabdi:
— Men — inson hayotining podshosiman! — xitob qilibdi u.— Men tomirlarga qon yugurtiraman, jon mening ichimga vatan quradi. Aynan shuning uchun mensiz tiriklik yo’q! Men issiq uyda, yumshoq o’rinda yotgan, tomog’i to’q odamlarning uyqusini buzaman, ularni qashshoq, och-yupun va boshpanasiz odamlar taqdiri uchun iztirob chekishga majbur qilaman. Men tufayli kattalarga hurmat, kichiklarga izzat barqaror. Biroq odamlar meni toza saqlay olmaydilar va oqibatda xor bo’ladilar. Men toza bo’lsam adashtirmayman: yaxshilikdan quvonib, erib ketadigan men, yomonlikdan jirkanib, yuz burib, arazlab ketadigan men. Adolat, insof, or-nomus, rahm-shafqat, mehr-oqibat degan fazilatlarning barchasi mendan chiqadi. Mensiz odamzotning ko’rgan kuni qursin! Bas, shunday ekan, anavi ikkalasi men bilan nechun talashadi?

Uchchalasining ham so’zini eshitib bo’lgach Bilim shunday debdi:
— Ey kuch, sening barcha aytganlaring haqiqat. Sen ayni damda o’zingning yana ko’p xislatlaringni eslamading. Sensiz bu hayotni tasavvur etib bo’lmaydi. Biroq ba’zan sening imkoniyatlaring odamlar uchun zulmu shafqatsizlikka evriladi. Sening changaling qattiq, ushlagan joyingni uzib olasan. Nohaqlik tarafida bo’lsang — baloyu kulfat keltirasan. Sening yaxshi xislatlaring ko’p, biroq yovuz qiliqlaring ham oz emas. Shunisi yomon-da.

Ey, Aql, sen ham to’g’ri so’zlading. Sensiz odamning hech narsaga erisha olmasligi rost. Tabiat, hayot va ruhiyat sirlarini kashf etish ne’mati senga ato etilgan. Hatto Yaratganni ham bandalarga sen tanitasan. Sen ikki olamdagi hayot sirlarini ham egallagansan. Biroq bu ham seni qoniqtirmadi. Shumlik va makru hiylani urchitding. Ikki olamdagi xazinalar eshigini ochish kaliti senda, aynan shuning uchun ham yaxshi odamlar ham, yomon odamlar ham senga suyana boshladilar. Fojea shundaki, sen bularning ham, ularning ham istaklarini bajo keltirishga hamisha tayyorsan. Shu ishing yomon.

Inson uchun qaysi biringiz muhim ahamiyatga ega ekaningizni aniqlab berishimni so’rab menga murojaat qilgan ekansiz, to’g’risini aytaman. Biroq men sizlarni bir-biringizga qarama-qarshi qo’ymoqchi emasman.

Har doim rahnamongiz Yurak bo’lsin.

Sen, Aql, ko’pqirrali va turli qiyofalisan. Yurak sening har bir qaroring ortidan ergasha olmaydi. U yaxshi fikringni ma’qullaydi va jon deb uni bajarishga harakat qiladi. Yomon niyatingni esa, umuman qabul qilmaydi va buning uchun nafratlanib seni uyidan quvib chiqaradi.

Sen esa, Kuch, qudratli va cho’rtkesarsan. Yurak seni o’z erkingga qo’ymaydi. Yaxshilik uchun seni ayamay ishlatadi. Yomonlik uchun ishlamoqchi bo’lsang, yo’lingni to’sadi.

Barchangiz boshingizni bir yerga qo’shib, birlashingiz va yurak amriga bo’ysuningiz. Barchangiz bitta odamda mujassam bo’lsangiz, yurak yo’lboshchi bo’ladi. Uning qadamidan chiqqan chang ko’rlarning ko’zini ochadi.

Agarda siz kelisha olmasangiz, unda men Yurakni, inson vujudi va ruhining podshosini yoqlayman. Xayru baraka shunda, yuragingni toza saqla, Alloh taolo hamisha yuragingga boqadi. Ilohiy kitobda shunday yozilgan!

* * *

1. Odamning odamgarchiligi ishni qanday boshlaganidan bilinadi, qanday bitirganidan emas.

2. Ko’ngildagi ko’rkam o’y og’izdan chiqqanda siri qochadi.

3. Hikmatli so’zlarni o’zboshimcha nodonga aytganingda ko’ngling yonadi ham, o’chadi ham.

4. Yaxshilikni bilganga qayish, noshukurga qayishmoq qadrni yerga urmoqdir.

5. Otasining bolasi — odamning dushmani, odamning bolasi — jigaring.

6. Mard ko’p so’rasa ham ozga rozi bo’ladi, nomard oz so’raydi, ortiqcha bersang ham rozi bo’lmaydi.

7. Faqat o’zing uchun mehnat qilsang, o’z qorni g’amida o’tlagan hayvonlardan biri bo’lasan, insoniyat ravnaqi uchun mehnat qilsang, Allohning sevimli bandalaridan biri bo’lasan.

8. Suqrotga zahar ichtirgan, Janna d` Arkni o’tda yondirgan, Isoni xochparchin qilgan kim? Olomon. Demak, olomonning aqli yo’q. Evini topda uni haq yo’lga sol.

9. Odam bolasini zamon voyaga yetkazadi, kimda-kim yomon bo’lsa, buning uchun uning zamondoshlarining barchasi aybdor.

10. Agar qonun qudrati mening qo’limda bo’lsa edi, odamning fe’lini tuzatib bo’lmaydi degan kishining tilini kesar edim.

11. Dunyoda yolg’iz qolgan odam — odamning o’lgani. G’am-qayg’uning bari shuning boshiga tushadi. Dunyoda g’am-tashvish ham ko’p, biroq qiziqarli ermak ham ko’p. Birinchisiga kim chidaydi? Ikkinchisidan kim o’lmaydi?

12. Kimning boshiga g’am-tashvish tushmaydi? Umidni uzmoq — matonatsizlik. Dunyoda har narsaning intihosi bor, yomonlikning ham oxiri yo’q, deb kim aytadi? Qalin qorli qahraton qishning ortidan ko’m-ko’k maysalari mo’l, yomg’iri ko’l ko’klam kelmaydimi, axir!

13. Achchiqlanib baqirganning ziyoni yo’q. G’azablanib indamagandan qo’rq.

14. Baxt va shodlikdan ko’pchilik boshini yo’qotib qo’yadi, mingdan bir kishigina xalq oldida ojiz bo’lib ko’rinmaslik uchun xotirjamlik bilan es-hushini saqlab qoladi.

15. Agar mehnatim unsin desang — ishning ko’zini top.

16. Shon-shuhrat — baland cho’qqi. Sabr-toqat bilan o’rmalagan ilon ham unga tirmashib chiqadi. Tarqoq el cho’qqiga chiqmaganni maqtaydi, yo’lovchilar buni chin deb o’ylaydi.

17. Dunyo — ulkan ummon. Vaqt — to’xtamay yelayotgan shamol. Oldindagi to’lqinlar — ajdodlar, orqadagi to’lqinlar — avlodlar. Ularning davomiyligida abadiy hayot yashaydi.

18.Baxti ortiq podshodan aqli ortiq faqir yaxshi: Soqolini sotgan qariyadan mehnatini sotgan bola afzal.

19. To’q tilanchi — odamning shaytoni.
Ilmsiz so’fi — mo’ltoni.

20. Yomon do’st soyaga o’xshaydi. Peshonangga kun tug’sa, qochib qutula olmaysan, -boshingda bulut to’plansa, izlab topa olmaysan.

21. Do’sti yo’q bilan sirlash, do’sti ko’p bilan siylash. Qayg’usizdan uzoq qoch, qayg’uliga quchoq och.

22. Bog’ing unib o’sguncha butun el senga tilakdosh bo’ladi. Bog’ing unib o’sgandan so’ng mevasini o’zing yeysan.