ХХ аср жаҳон адабиётининг энг ёрқин сиймоларидан бири, норвегиялик ёзувчи Юхан Борген ижодининг марказида инсон ҳаёти муаамолари туради. Адибнинг сизга тақдим этилаётган “Денгиз бўйидаги уйча ” новелласи инсон учун умри ўтган қадрдон маконни тарк этишдек оғир синов йўқлиги, ўз ошёнига худди жигарбандидек ипсиз боғланган одам ҳақида.
Юхан БОРГЕН
ДЕНГИЗ БЎЙИДАГИ УЙЧА
Русчадан Ойгул СУЮНДИҚОВА таржимаси
Юхан Борген (1902-1979) — норвегиялик адиб, новелланавис. Унинг ижодида кичик жанрдаги асарлар алоҳида ўрин тутади. Ёзувчи маҳорати ҳам айнан новеллаларида ёрқин очилади. “Новеллани вулқоннинг отилиши ёхуд ижодкор “мен”и ўзидан-ўзи юзага чиқиши билан қиёслаш мумкин”, — деб ёзган эди у.
Норвегия адабиёти тадқиқотчиси Вилли Далл таъбирича, Борген новеллаларининг бадиий асоси “баён этишнинг кучли, ёрқин таассуротлари, манзараларни бир қарашда қамраб олишдадир”. Сизга тақдим этилаётган “Денгиз бўйидаги уйча ” новелласи инсон учун умри ўтган қадрдон маконни тарк этишдек оғир синов йўқлиги, ўз ошёнига худди жигарбандидек ипсиз боғланган одам ҳақида.
Қизғиш уйча худди шу ўлка билан уйғунликда эди.
Қоялар орасидаги денгиз, кўкиш тўлқинлар, юқорига караб югураётган сўқмоқ, кемалар тўхташ жойи, пастаккина тошлоқ адирлар уйчани шамоллардан ҳимоя қилаётгандай туюларди. Уй ортидан яшил қияликлар бошланади, мовий қўнғироқ гуллар тунда гулчамбарларини беркитиб қўяди.
Тонгда чиқиб кетаркан, назарида уй қон ютиб қолгандай кўринди. Сўнг сим арқонни силтади, очиқ бухтани яна бир бор айланди. Қават-қават қоялар ўртасида қолган уйчани кўрмоқчи бўлар, аммо унинг фақат бир бурчагигина кўзга ташланарди. Ёнлаб ўтаётганда уй бир зумга лоп этиб чиқар, зумда кўздан йўқоларди. У бу уй ҳақида одамларга қайта-қайта айтишдан чарчамасди: “Денгиз бўйида, қоялар орасида кичкина, шамоллардан пана, қуёш шуълалари денгиз юзасида ярқираб турган жойда, бухта ёнида уй бор — уни ким ҳам орзу қилмайди, дейсиз”.
Кетиш олдидан уй билан айрилиқни “ҳис этиш”, уй жойида турганлигига иқрор бўлиш учун бухтани икки марта айланди. Бундай дамларда уни аллақандай алдамчи ҳислар, ўзгача тасаввур қуршаб оларди. У безовталанди: наҳотки бу гал ниманидир унутди? Нимани унутдийкан? Ҳамиша уйни саранжом-саришта қилиб қолдирарди. Сув тўлдириладиган ёғоч идиш ва қаҳва қайнатгич тўнтарилган, сичқонлар тешиб кетмаслиги учун кўрпача ва болишлар чордоққа осилган, чўмич эшик ёнидаги, занглаган калит эса бўғот остида, ўнг тарафдаги михда. Бироқ у ниманидир унутганига ишонар, бу фикр уйдан олислаб бораётган бўлса-да, ҳеч хаёлидан кетмасди. Э, йўқ, ниманиям унутарди!
У қирғоқда тўхтади, қайиқни боғлади-да, темирйўл бекатига йўналди — ярим чақирим йўл. Йўл-йўлакай доим бир жойда нафас ростларди. Юкини ерга қўйиб, қаддини ростлади. Йилдан-йилга бекатлар оралиғидаги масофа чўзилиб бораётгандек, илож қанча! У ҳар сафар ортга қайтиш истагини енголмасди. Бошида бу туйғу шаҳарга кириб келиши билан йўқоларди, эндиликда эса уни қўйиб юбормаяпти. Кўнглида нотинчлик. Яна бир ёз ўтди. Нимани унутдим экан, деган хаёл уни ҳамон таъқиб этарди.
Ажойиб кунларнинг бирида поездга ўтирди-да, уй томонга жўнади. Поезд уни жанубга қишлоқ йўллари бўйлаб елдириб борарди. Куз, яланғоч дарахтлар, тиниқ ҳаво, очиқ ва кенг уфқ… Қайиқни қирғоққа боғлаб, сўқмоқ ёқалаб юқорилади. Уй ёнида бир одам ўтирарди. Бу — ориқ, сал букчайган қария эди. Бирпас бир-бирига тикилиб туришди.
— Мана, ҳаммаси тугади, — деди қария маъюс жилмайиб. — Энди бизни нима қилмоқчисиз? Миршабхонага хабар берасизми?
— Сиз бултур ҳам шу ерда яшаганмисиз?
— Ҳар йили.
Қария оғир хўрсинди. Уларнинг ёнига озғин, чаққон, нозик лаблари чимрилган аёл келди.
— Ҳамма нарсани жой-жойига қўйиб кетардик, тозалардик, ҳеч бир из қолдирмасдик, — деди у пича истеҳзо аралаш. Сўнг бирдан хохолаб юборди. — Фақат чўмич бошқа томонга илинибди. Яна санчқилар… Рекард, ўтган йили тўртта санчқини унутганимизда у албатта сезади, дегандим-а…
— Кўк кўрпача… Уни том остидаги ёғочга илиш хаёлимдан кўтарилибди.
— Сиз барибир бир куни билиб қоласиз, деб ўйлардим. — Аёл унинг кўзларига тик қаради. — Ҳа, кўрпача савил кетди, уни сичқонлар тешиб кетмасин учун ана илиб қўяман, мана илиб қўяман, деб қилолмабман.
Улар уйнинг кунгай томонига ўтиб, қаҳва ичишди, майда-чуйдалар, хўжаликдаги кичик ўзгаришларни ҳам айтиб ўтишди. Ўз столи атрофида улар билан ўтириш анчайин ноқулай кечди. Бу ҳолат шу уй жойида турибдими-йўқми, деган ўй-фикрларга боғланган эди. Ниҳоят, уйнинг ҳам ўз ҳаёти борлигига иқрор бўлди.
У қариялар ҳикоясини жимгина тинглади, бу уй улар учун рўё эди, ўзларини номақбул иш қилиб қуйишгандай тутишарди.
— Бу гал нимага эртароқ қайтганингизни тушундик. Сентябрь жилвагар фасл, қуёш… Бизнинг ҳеч қачон уйимиз бўлмаган.
— Бу уй биз қачонлардир қурмоқчи бўлган уйга жудаям ўхшайди.
Улар бир-бирини тўлдириб, эҳтиётлаб, кўмаклашадигандай, эҳтимол, кечирим сўраётгандай сўзларди.
— Биринчи марта жудаям қўрқдик. Кейин эса…
Улар бир-бирига хушнуд боқишди.
— Бу уй бизникидай кўринди кўзимизга. Бироқ ҳеч қачон бизга тегишли деб ўйламаганмиз. У биз учун қадрли бўлиб қолди. Бунинг устига, сиз бўлмасдингиз…
— Пешонабоғларни шундай бўягим келардики… — деди секингина аёл. Қўллари билан йилдан-йилга ранги ўчиб бораётган ромларни силади.
Тонг отди. Қария яна сўради:
— Бизга қандай чора кўрмоқчисиз? Арз қиласизми?
У жўнаш олдидан қарияларни тинчлантирди. Бу ерда истаганларича яшашлари мумкинлигини айтди. Ахир, калитнинг қаерда туришини билишади. Бир неча бор шу калитни шаҳарда унутиб қолдирганини эслади. Агар шу уйда яшашса, бундан хурсанд бўлади.
Қарияларнинг кўзларида ёш тирқиради, бир-бирига қараб, енгил бош силкишди. Қолишларини ўтиниб сўради. Чол-кампир қатьийрок бош чайқашди: “Бўлмайди!”. У қизишди. “Уй уларга ёқмай колдимикан, балким бундан ҳам яхши шароит талаб қилишаётгандир?”
Буни айтганида қариялар гангиб қолишди, барибир кўнишмади. У қаттиқ аччиқланди, ҳатто моторли қайиғини уларга бериб кетишини билдирди, уни қай йўсин ишлатишни кўрсатишга киришди, қирғокка чиқишнинг осон йўлини кўрсатди. Бу хатти-ҳаракатлари қарияларни қийнаб юборди, улар бошларини чайқай-чайқай сўзларидан қайтишмади. “Бизга ҳеч нарса керакмас, уй ҳам, моторли қайиқ ҳам”, дейишди ўжар қариялар.
У беҳуда уринарди. Қизиқ, уйни шу қариялар учун ушлаб турганмиди, ё? Авваллари бу ердан кетганда уй мавжуд эмасдай туюлар, ҳозир унинг борлигига ишонди, ромларни бўягиси келса, бўяшсин..
У бу сафар бухтада айланмади, кўнгл и хотиржам тортди. Сўнгги бор қўл силкиб, дадил юриб кетди, бурилмади. Ўйлаб кўришади, рози бўлишади, деган тўхтамга келди. Бу қиш уйни ўйламади.
У бу сафар уй томон эрта отланди. Ёмғирли баҳор куни, денгиз юзида пўртаналар енгил сузади. Уйга қаради, бухтага киргач, ўйлади: “Шундан қўрқардим, энди уй жойида турганини биламан”. Қирғоққа тушди, сутранг-мовий тусли ромларни кўрди. “Демак, қолишган. Дарпардаларга мос ранг танлашибди”, — қувонди у. Уй шундай тунд кунда ҳам қувноқ ва меҳмоннавоз кўринарди. Уйга кирди, стол устида уни хат кутиб турарди: “Кўп йиллар меҳмоннавозлик қилдингиз. Сиздан миннатдормиз. Бизни аядингиз. Қайсарлигимизни кечиринг, ҳалигача нега бундай қарорга келганлигимизни билмаймиз. Биз энди қайтмаймиз. Бу кичкина сиримиз эди, асли”.
Ёз бўйи хатни такрор-такрор ўқиди, меҳмонларга кўрсатди. “Бу уйда яшашга рухсат бериб, уларнинг қувончини тортиб олдинг”, — деди меҳмонлардан бири.
“Бу ғаройиб қариялар тартибни ёқтиришган, уларнинг қайтиши қийин”, — қўшилди бошқаси.
“Қари одамлар болаларга ўхшаб қолади. Улар учун муҳими — сир”, — таъкидлади учинчиси.
У хатни бошқа ҳеч кимга кўрсатмади, сутранг-мовий ромларга тикилди: “Улар оқ рангда бўлса яхшимиди? Бу қандай бемаъниликки, ромларни кўкиш рангга бўяшди? Барини қайтадан бўяшга тўғри келади”.
Куз келди, бўёқ ва чўткалар сотиб олди-ю, қўли ишга бормади. Мовий рангни бўяб ташласа, эски, қадрдон хотираларни ўчириб юборишдан ҳадиксиради. Шундай қилса, қариялар уйни ўзлари билан олиб кетишгандай туюлмайдими… “Қайсидир ёзда, балки кейинчалик бу ерга бутунлай қайтиб келмасман. Уй эса турармикан? Ёз биз бўлмасак ҳам келаверади. Олам, борлиқ бизсиз ҳам мавжуд, яшайверади” ўйлади у.
Yuxan BORGEN
DENGIZ BO’YIDAGI UYCHA
Ruschadan Oygul SUYUNDIQOVA tarjimasi
Yuxan Borgen (1902-1979) — norvegiyalik adib, novellanavis. Uning ijodida kichik janrdagi asarlar alohida o’rin tutadi. Yozuvchi mahorati ham aynan novellalarida yorqin ochiladi. “Novellani vulqonning otilishi yoxud ijodkor “men”i o’zidan-o’zi yuzaga chiqishi bilan qiyoslash mumkin”, — deb yozgan edi u.
Norvegiya adabiyoti tadqiqotchisi Villi Dall ta’biricha, Borgen novellalarining badiiy asosi “bayon etishning kuchli, yorqin taassurotlari, manzaralarni bir qarashda qamrab olishdadir”. Sizga taqdim etilayotgan “Dengiz bo’yidagi uycha ” novellasi inson uchun umri o’tgan qadrdon makonni tark etishdek og’ir sinov yo’qligi, o’z oshyoniga xuddi jigarbandidek ipsiz bog’langan odam haqida.
Qizg’ish uycha xuddi shu o’lka bilan uyg’unlikda edi.
Qoyalar orasidagi dengiz, ko’kish to’lqinlar, yuqoriga karab yugurayotgan so’qmoq, kemalar to’xtash joyi, pastakkina toshloq adirlar uychani shamollardan himoya qilayotganday tuyulardi. Uy ortidan yashil qiyaliklar boshlanadi, moviy qo’ng’iroq gullar tunda gulchambarlarini berkitib qo’yadi.
Tongda chiqib ketarkan, nazarida uy qon yutib qolganday ko’rindi. So’ng sim arqonni siltadi, ochiq buxtani yana bir bor aylandi. Qavat-qavat qoyalar o’rtasida qolgan uychani ko’rmoqchi bo’lar, ammo uning faqat bir burchagigina ko’zga tashlanardi. Yonlab o’tayotganda uy bir zumga lop etib chiqar, zumda ko’zdan yo’qolardi. U bu uy haqida odamlarga qayta-qayta aytishdan charchamasdi: “Dengiz bo’yida, qoyalar orasida kichkina, shamollardan pana, quyosh shu’lalari dengiz yuzasida yarqirab turgan joyda, buxta yonida uy bor — uni kim ham orzu qilmaydi, deysiz”.
Ketish oldidan uy bilan ayriliqni “his etish”, uy joyida turganligiga iqror bo’lish uchun buxtani ikki marta aylandi. Bunday damlarda uni allaqanday aldamchi hislar, o’zgacha tasavvur qurshab olardi. U bezovtalandi: nahotki bu gal nimanidir unutdi? Nimani unutdiykan? Hamisha uyni saranjom-sarishta qilib qoldirardi. Suv to’ldiriladigan yog’och idish va qahva qaynatgich to’ntarilgan, sichqonlar teshib ketmasligi uchun ko’rpacha va bolishlar chordoqqa osilgan, cho’mich eshik yonidagi, zanglagan kalit esa bo’g’ot ostida, o’ng tarafdagi mixda. Biroq u nimanidir unutganiga ishonar, bu fikr uydan olislab borayotgan bo’lsa-da, hech xayolidan ketmasdi. E, yo’q, nimaniyam unutardi!
U qirg’oqda to’xtadi, qayiqni bog’ladi-da, temiryo’l bekatiga yo’naldi — yarim chaqirim yo’l. Yo’l-yo’lakay doim bir joyda nafas rostlardi. Yukini yerga qo’yib, qaddini rostladi. Yildan-yilga bekatlar oralig’idagi masofa cho’zilib borayotgandek, iloj qancha! U har safar ortga qaytish istagini yengolmasdi. Boshida bu tuyg’u shaharga kirib kelishi bilan yo’qolardi, endilikda esa uni qo’yib yubormayapti. Ko’nglida notinchlik. Yana bir yoz o’tdi. Nimani unutdim ekan, degan xayol uni hamon ta’qib etardi.
Ajoyib kunlarning birida poezdga o’tirdi-da, uy tomonga jo’nadi. Poezd uni janubga qishloq yo’llari bo’ylab yeldirib borardi. Kuz, yalang’och daraxtlar, tiniq havo, ochiq va keng ufq… Qayiqni qirg’oqqa bog’lab, so’qmoq yoqalab yuqoriladi. Uy yonida bir odam o’tirardi. Bu — oriq, sal bukchaygan qariya edi. Birpas bir-biriga tikilib turishdi.
— Mana, hammasi tugadi, — dedi qariya ma’yus jilmayib. — Endi bizni nima qilmoqchisiz? Mirshabxonaga xabar berasizmi?
— Siz bultur ham shu yerda yashaganmisiz?
— Har yili.
Qariya og’ir xo’rsindi. Ularning yoniga ozg’in, chaqqon, nozik lablari chimrilgan ayol keldi.
— Hamma narsani joy-joyiga qo’yib ketardik, tozalardik, hech bir iz qoldirmasdik, — dedi u picha istehzo aralash. So’ng birdan xoxolab yubordi. — Faqat cho’mich boshqa tomonga ilinibdi. Yana sanchqilar… Rekard, o’tgan yili to’rtta sanchqini unutganimizda u albatta sezadi, degandim-a…
— Ko’k ko’rpacha… Uni tom ostidagi yog’ochga ilish xayolimdan ko’tarilibdi.
— Siz baribir bir kuni bilib qolasiz, deb o’ylardim. — Ayol uning ko’zlariga tik qaradi. — Ha, ko’rpacha savil ketdi, uni sichqonlar teshib ketmasin uchun ana ilib qo’yaman, mana ilib qo’yaman, deb qilolmabman.
Ular uyning kungay tomoniga o’tib, qahva ichishdi, mayda-chuydalar, xo’jalikdagi kichik o’zgarishlarni ham aytib o’tishdi. O’z stoli atrofida ular bilan o’tirish anchayin noqulay kechdi. Bu holat shu uy joyida turibdimi-yo’qmi, degan o’y-fikrlarga bog’langan edi. Nihoyat, uyning ham o’z hayoti borligiga iqror bo’ldi.
U qariyalar hikoyasini jimgina tingladi, bu uy ular uchun ro’yo edi, o’zlarini nomaqbul ish qilib quyishganday tutishardi.
— Bu gal nimaga ertaroq qaytganingizni tushundik. Sentyabr` jilvagar fasl, quyosh… Bizning hech qachon uyimiz bo’lmagan.
— Bu uy biz qachonlardir qurmoqchi bo’lgan uyga judayam o’xshaydi.
Ular bir-birini to’ldirib, ehtiyotlab, ko’maklashadiganday, ehtimol, kechirim so’rayotganday so’zlardi.
— Birinchi marta judayam qo’rqdik. Keyin esa…
Ular bir-biriga xushnud boqishdi.
— Bu uy biznikiday ko’rindi ko’zimizga. Biroq hech qachon bizga tegishli deb o’ylamaganmiz. U biz uchun qadrli bo’lib qoldi. Buning ustiga, siz bo’lmasdingiz…
— Peshonabog’larni shunday bo’yagim kelardiki… — dedi sekingina ayol. Qo’llari bilan yildan-yilga rangi o’chib borayotgan romlarni siladi.
Tong otdi. Qariya yana so’radi:
— Bizga qanday chora ko’rmoqchisiz? Arz qilasizmi?
U jo’nash oldidan qariyalarni tinchlantirdi. Bu yerda istaganlaricha yashashlari mumkinligini aytdi. Axir, kalitning qaerda turishini bilishadi. Bir necha bor shu kalitni shaharda unutib qoldirganini esladi. Agar shu uyda yashashsa, bundan xursand bo’ladi.
Qariyalarning ko’zlarida yosh tirqiradi, bir-biriga qarab, yengil bosh silkishdi. Qolishlarini o’tinib so’radi. Chol-kampir qat`iyrok bosh chayqashdi: “Bo’lmaydi!”. U qizishdi. “Uy ularga yoqmay koldimikan, balkim bundan ham yaxshi sharoit talab qilishayotgandir?”
Buni aytganida qariyalar gangib qolishdi, baribir ko’nishmadi. U qattiq achchiqlandi, hatto motorli qayig’ini ularga berib ketishini bildirdi, uni qay yo’sin ishlatishni ko’rsatishga kirishdi, qirg’okka chiqishning oson yo’lini ko’rsatdi. Bu xatti-harakatlari qariyalarni qiynab yubordi, ular boshlarini chayqay-chayqay so’zlaridan qaytishmadi. “Bizga hech narsa kerakmas, uy ham, motorli qayiq ham”, deyishdi o’jar qariyalar.
U behuda urinardi. Qiziq, uyni shu qariyalar uchun ushlab turganmidi, yo? Avvallari bu yerdan ketganda uy mavjud emasday tuyular, hozir uning borligiga ishondi, romlarni bo’yagisi kelsa, bo’yashsin..
U bu safar buxtada aylanmadi, ko’ngl i xotirjam tortdi. So’nggi bor qo’l silkib, dadil yurib ketdi, burilmadi. O’ylab ko’rishadi, rozi bo’lishadi, degan to’xtamga keldi. Bu qish uyni o’ylamadi.
U bu safar uy tomon erta otlandi. Yomg’irli bahor kuni, dengiz yuzida po’rtanalar yengil suzadi. Uyga qaradi, buxtaga kirgach, o’yladi: “Shundan qo’rqardim, endi uy joyida turganini bilaman”. Qirg’oqqa tushdi, sutrang-moviy tusli romlarni ko’rdi. “Demak, qolishgan. Darpardalarga mos rang tanlashibdi”, — quvondi u. Uy shunday tund kunda ham quvnoq va mehmonnavoz ko’rinardi. Uyga kirdi, stol ustida uni xat kutib turardi: “Ko’p yillar mehmonnavozlik qildingiz. Sizdan minnatdormiz. Bizni ayadingiz. Qaysarligimizni kechiring, haligacha nega bunday qarorga kelganligimizni bilmaymiz. Biz endi qaytmaymiz. Bu kichkina sirimiz edi, asli”.
Yoz bo’yi xatni takror-takror o’qidi, mehmonlarga ko’rsatdi. “Bu uyda yashashga ruxsat berib, ularning quvonchini tortib olding”, — dedi mehmonlardan biri.
“Bu g’aroyib qariyalar tartibni yoqtirishgan, ularning qaytishi qiyin”, — qo’shildi boshqasi.
“Qari odamlar bolalarga o’xshab qoladi. Ular uchun muhimi — sir”, — ta’kidladi uchinchisi.
U xatni boshqa hech kimga ko’rsatmadi, sutrang-moviy romlarga tikildi: “Ular oq rangda bo’lsa yaxshimidi? Bu qanday bema’nilikki, romlarni ko’kish rangga bo’yashdi? Barini qaytadan bo’yashga to’g’ri keladi”.
Kuz keldi, bo’yoq va cho’tkalar sotib oldi-yu, qo’li ishga bormadi. Moviy rangni bo’yab tashlasa, eski, qadrdon xotiralarni o’chirib yuborishdan hadiksiradi. Shunday qilsa, qariyalar uyni o’zlari bilan olib ketishganday tuyulmaydimi… “Qaysidir yozda, balki keyinchalik bu yerga butunlay qaytib kelmasman. Uy esa turarmikan? Yoz biz bo’lmasak ham kelaveradi. Olam, borliq bizsiz ham mavjud, yashayveradi” o’yladi u.
