Ёш ёзувчи Анвар Суюннинг «Ғўбдинтоғ ҳикоялари» тўпламига сўнгги йилларда матбуот саҳифаларида чоп этилиб, устоз адиблар назарига тушган ҳикоялари ҳамда ўзига хос услубда ёзилган бошқа асарлари ўрин олган. Уларда диний, адабий, тарихий, фалсафий анъаналар муаллиф қиёфасидаги миллий маънавиятнинг бир улуши сифатида умумлашган.

Жасур КЕНГБОЕВ
ҲАР БИР АВЛОДНИНГ
ЎЗ МАВЗУСИ БЎЛАДИ

Анвар ака!

Яқинда “Ғўбдинтоғ ҳикоялари”ни ўқиб чиқдим. Мутолаа жараёнида баъзи фикрлар туғилди-ю, қўнғироқ қилиб, сизга айтмоқчи бўлдим. Кейин фикрларимни икки энлик мактуб шаклида баён қилсам, бошқалар ҳам ўқиса, эҳтимол, янги фикрлар ҳам туғилар ва айрим тенг-тўшларимизга фойдаси тегар, ижод майдонига от солаётган дўстларимизда озгина мулоҳаза уйғотиб, шижоат қўзғар, дея ўйладим.

Хуллас, “Ғўбдинтоғ ҳикоялари” яхши тўплам бўлибди. Нимаси яхши? Тили. Персонажларингиз буқаламун эмас: гоҳ у шевада, гоҳ бу лаҳжада сайрамайди. Ҳаммасиям кўкайи тупроқ искаган, заминдан оёғи узилмаган, жайдари одамлар. Айниқса, болалар руҳияти яхши чизилган: китобий эмас, ҳақиқий; даланинг, қир-адирларнинг ҳавосидан нафас олаётган болакайларнинг ички дунёси дуруст тасвирланган (мен бу ўринда асосан “Ота ва ўғил” ҳикоянгизни назарда тутяпман).

Назаримда, “Икки тонг ораси”, “Йўқчи” ҳикояларингиз тўпламдаги энг бақувват, ҳикоя жанри талабларига тўла жавоб берадиган, миллий руҳни яққол кўрсатадиган асар бўлибди. Савдолашаётган даллолнинг “Кўнг­лингизга ботмасин деб, мўлжали­нгизга яқин олдим”, оломоннинг “Тилинг танглайингга ёпишиб қолганми, гулдирасанг-чи!”, “(улов) кучдан қолган қирчанғидай имиллаб”, “Жағига пичоқ қайрайдиган бўлибди” (“Икки тонг ораси”) каби тасвир ва ифодалар ўқувчига хуш ёқиши табиий.

Аввал ҳам сизнинг бир нечта ҳикоянгизни ўқиганман, фикр ҳам билдирганман. Кўп гапим сизни қаноатлантирмагандир, эҳтимол (бир гал “Қишлоқдан узоқлашиб кетгансиз”, дея таъна қилганингиз ҳам эсимда). Мана, китоб мутолаасидан сўнг, ўша таъна­нгизда жон борлигини билдим.

Ҳикояларингизда жонли ифода мўл. Табиат тасвири – пейзажни яхши чизасиз. Айниқса, жониворлар, ўт-ўланларнинг билимдони бўлибсиз. Бир ҳисобда бу борада сизда Шукур Холмирзаевнинг улгуси борлиги ҳам сезилади. Бироқ бир жиҳатдан менда хавотир уйғонди: ҳамма ҳикоянгизни табиат тасвири билан бошлайсиз. Бу кетишда, эҳтимол, бир хилликка ўрганиб қолишингиз мумкин, ҳатто бу аллақачон бошлангандай, деб ўйлаб қолдим. Бу эса ўқувчини асарлари­нгизга нисбатан бироз беҳафсала қилиб қўймасмикан.

Яхши биласиз, баъзан ҳикояларга пейзажу об-ҳаво ҳақидаги тасвир, манзаралар чизгиси унча ўтиришмайди, маънони кучайтириш ёки “юк” беришга хизмат қилмайди. Рамзийлик ҳам касб этмайди. Хусусан, “Мажлисбоши” ҳикоянгизни олайлик. “Қиш. Кечагина қиличини қайраб турган аёз негадир ортга чекиниб, қайларгадир ғойиб бўлди-ю, анчадан буён қирчиллаган совуқда ҳурпайиб юрган одамларга илиқлик ва намхуш ҳаво хуш келди”, дея узундан-узун табиат тасвири билан бошланади. Сўнг айни пайтда бинонинг ичидагилар бунга эътибор бермаслиги-ю, аслида бунинг уларга қизиғи йўқлигини айтасиз. Кўрди­нгизми, воқеалар ривожи билан танишган одамга бу пейзаж ва қаҳрамонлар характеридаги бирор ўхшашлик ёки конф­ликт йўқлиги, турган гапки, фақатгина бинонинг ичидаги одамлар ҳақида сўз боргач, ҳеч қандай рамзийлик ҳам касб этмаслиги яққол кўринади. Назаримда, туб моҳияти “Итни сийласанг, тўрга ўтар” деган ўзбек халқ мақолини ифодаловчи мазкур ҳикояни ортиқча табиат манзараси ифодасидан фориғ қилинганда ҳам ҳеч нима ўзгармайди.

“Томоша” ҳикоянгиз ҳақида ҳам шундай фикр уйғонди. Аниқроғи, тўпламдан жой олган ҳикоялар ичида энг ажабланганим шу “Томоша” бўлди. Мақсад-муддао ноаниқ, композиция ғариб, “юк” эса парқут булут оғирлигича, холос. Энг чатоғи, қаҳрамон бўлмиш нега бунча китобий тилда гапиради? Қани, бошқа ҳикоялардаги жозибали тил? Ўқувчи кўнглини ўртайдиган дард?

Ҳикоя матнига ишонсак, қаҳрамон кўча кўрган, чойхонаю зиёфат ошиғига ўхшайди. Бироқ уни муаллифнинг ўзи ҳадеб “йўлдан уриб”, ғашга тегадиган даражада расмий ва китобий тилда гапиришга мажбурлайди, гўё. Ахир, емакхонада икки дўст сўрида ўтириб, бў­­йинбоғни ечиб, сал эркинроқ гапирса, табиий чиқмайдими? Гапим қуруқ бўлмасин, “Томоша” қаҳрамонининг ўзи айтганча: “…қишнинг қотқалоқли кунлари кетиб, омонатгина ижара уйимнинг лойшанг ҳовлиси пучмоқларида қурбақа қуриллади”, “Баҳайбат идорамиз кўзимга деворлари офтоб акси ўйнайдиган Тож Маҳалдай кўриниб кетди. Тўрт қаватли бино, кенг саҳнли йўлаклар, фойедаги кашандаларнинг чекиш жойи, мармар пиллапоялар, турли-туман асбобу аслаҳа билан таъминланган хонамиз мен биринчи куни ишга келганимдагидек сирли ва тароватли эди”.

Энди тасаввур қилинг, шу гапларни бошқа бир ижодкорнинг қаҳрамони айтса, аминманки, камида унинг устидан куласиз. “Ҳеч ким бундай гапирмайди”, дейсиз. Назаримда, бу каби оҳангжама фақат муаллиф тилидан баён қилинсагина ярашарди. Унда ҳам зинҳор-базинҳор диалогларда ишлатиб бўлмас. Фикримча, “Томоша” жуда таҳрирталаб. Ҳатто уч-тўрт абзацини бутунлай олиб қўйсангиз ҳам бўлади. Масалан, хазинабоннинг тихирлик қилгани, қаҳрамон унинг кўнглини қандай совға-пора билан топгани ҳақидаги баёнлар ҳикояга ямоқ бўлиб, ҳажмини кўпайтириб турибди, холос.

Яна бир мулоҳаза. Айрим сўз ва иборалар, тасвирлар бир неча ҳикоянгизда такрор келади. “Қия қаради”, “ҳайигиб кетди”, “қовурчини қотган”, “маҳрамлар” ва ҳоказо.

Мен нега айнан шу ибораларни айтаётганимнинг сабаби бор. Бу тасвирлар, ҳойнаҳой, мен ўқиган бошқа асарларда ҳадеб учрамаган, эҳтимол, айримлари билан илк бор шу тўпламда дуч келгандирман. Масалан, “қия қарамоқ” қандай бўларкин, деб анча ўйладим. Кейин бу тасвир қарийб барча ҳикояда такрорланиб, кўчманчи каби кўчиб юришини кўриб, мен учун оҳори тўкилган матоҳдай бўлди-қолди… Ҳатто “Қўшбурун”даги Боғлон кампирга ўхшаганлар ҳеч зарурат сезилмаса ҳам чолига “қия қараши” ортиқча кўринди…

Сирдош, дўст, биродар, ошна, ўртоқ каби дурустгина сўзларимиз турганда кўп ўринда такрор ва такрор “маҳрам” дея ишлатибсиз. Бир ўқувчи сифатида айтаман: эскириб кетган, бурунги маъносидан анча узоқлашиб, тор маъно касб этиб қолган бу араб­­ча сўз матнда ҳадеб ғашга тегаверади. Бу менга бир тилчи дўстимизнинг анчайин кулгили дунёқарашини эслатади: “сотка”сига пул тўлаш учун бир “дўкон”чага бош суқиб, “пэйнет” ишлаяптими, дебди. “Нима?” – сўрабди йигитча. “Пэйнет” дебди жўрамиз такроран. “Пайнет” денг, ака”, дебди ҳалиги. Дўстимиз йигитчанинг саводсизлигидан росмана жаҳли чиқиб: “Пэйнет” инглизча сўз бўлиб…” дея ярим соат бошини қотирибди. Шунда ҳалиги йигит: “Қўйсангиз-чи, ака, бутун халқ нима деб тил чиқарган бўлса, шуниси тўғри бўлади”, дея ўз билганидан қолмаган экан.

Шу маънода, адабиётда сўз қўллашда минг йил аввалги маъносига эмас, бугун, ҳозир – ҳикоя ёзилаётган маҳалда касб этаётган мазмунига эътибор берган маъқулмикин, деб ўйлайман. Тағин билмадим-у, дўсту биродарни “маҳрам” десангиз, бугун ҳаётда ҳам, ижодда ҳам унча-мунча одамнинг тилини тирнайди…

Тўғри, бу каби қайтариқ, такрорларни, магар муаллиф бир одам экан, табиий равишда учрайди-да, дейиш мумкин. Худди шоирларнинг ўзига хос севимли, турли шеър­ларида ҳар хил талқинларда ишлатадиган тимсоли, ташбеҳи бўлганидай, ёзувчиларнинг ҳам ўзлари ёқтирган иборалари, қўллайдиган баён услуби бўлади. Бу ҳам табиий ҳол… Бироқ ҳикоялар тўплам шаклига келганда, бундай қайтариқларни бирров кўриб чиқиш, “ёпишмаган гажак” бўлиб турганларидан воз кечиш ҳам ютуқ бўлар, эҳтимол.

Анвар ака!

Сизу биз – тенгдошларимиз қоғоз қоралаб, ҳикоялар ёзиб турибмиз. Бир неча ёзувчи акаларимиз бизнинг тенгдошлардан нимадир умид қилаётганини кўп айтишган. Сиртдаги айрим ижодкор акаларимизда эса: “Шулардан ҳам ёзувчи чиқармиди”, деган беписанд қараш ҳам йўқ эмас. Гўё, биз адабиётимизнинг келажаги сифатида, зўр авлод бўламиз, деб даъво қилиб, сўнг уларни маҳтал қилаётгандай. Аслида эса, биз “Ғўбдинтоғ ҳикоялари” қаҳрамони – хаскаш билан ер тирнаётган бола каби, қалбимизни тирнаб, у-бу машқ қиляпмиз. Азбаройи ёзувчилик йўлини тутишга аҳд қилганларимиз кам. Яхши ниятлар билан ҳикоялар ёзиб, қаламни чархлаяпмиз, тобланяпмиз, холос. Яхши асар битишнинг эрта-кечи йўқ. Муҳими, адабиётда қоладиган нимадир ёзиш…

Бир пайтлар Жеймс Олдриж: “Ёш ёзувчилар билиб қўйсинларки, адабиётда новаторлардан сўнг профессионаллар, профессионаллардан сўнг тақлидчилар ва улардан ҳам сўнг ҳашакилар, бузғунчилар ва энг охирида кўршапалаклар пайдо бўлади…” деган экан. Бу гап ҳақиқатга яқин келдими-йўқми, билмайман, устозларимиз айтганидек, ҳар бир даврнинг ўз адабиёти, ҳар бир авлоднинг ўз мавзуси бўлади. Профессионал етакчи барибир чиқаверади. Бунга вақтнинг ўзи ҳакам, албатта.

Анвар ака! Ҳикояларингиз ҳақида қанча мақтовим бўлса, ўзингизга кўп айтганман. Бугун мактубимда билдирилган тирноқдай эътирофу бармоқдай танқиддан эса ранжимайсиз, деган умиддаман. Ҳикоялар моҳиятига чуқурроқ кириб бориш, уни англаш, муаллиф кўнглига туккан маънини уқиш ҳар бир ўқувчининг ўзига ҳавола. Мен фақат яққол кўринган айрим камчилик ва услубий ғализликлар ҳақида мулоҳаза қилганим фойдалироқ деган фикрдаман.

Бугун танқид қилиниши шарт бўлган, ҳатто танқид қилишга ҳам арзимайдиган асарлар китоб расталарида, афсуски, кўп. Уларга қараб кўнглинг озади – беихтиёр нигоҳингни, эътиборингни ва, албатта, вақтингни қизғонасан. Яхши китоб эса кўзни қувнатадиган, кўнгилга ёруғлик бағишлайдиган гулдастага ўхшайди: нафис гуллар сафида сўлғин ёки ранги унчалик мос тушмаган чечак кўзга ташланса, уни олиб ташлагинг, тузатгинг, гулдастани мукаммал ҳолатда кўргинг келади.

Китобдан китобга ўсиб боришингизни, ҳар бир ҳикоянгизга қишлоқ нафаси билан дам солиб, унинг руҳи-ифори тобора ўткир таралиб туришини истардим.

Омон бўлинг, ижодингизга барака тилайман!

Янги асарлар кутиб қолувчи укангиз, Жасур

Манба: «Ёшлик» журнали, 2016 йил 3-сон

Анвар СУЮН
ИККИ ТОНГ ОРАСИ
“Ғўбдинтоғ ҳикоялари” тўпламидан

  Анвар Суюн (Суюнов) 1983 йилнинг 29 апрелида Самарқанд вилоятининг Булунғур туманида, Эшмонтўп қишлоғида туғилган. Ўзбекистон давлат жаҳон тиллари университетининг халқаро журналистика факультетини битирган. Газета ва журналларда, телевидениеда ишлаган. Мактабнинг ўн биринчи синфида ўқиб юргандаёқ “Қушларга тўла осмон” номли шеърий тўплами нашр этилган. Ўзининг ёзишича, кейинчалик негадир шеър ёзишга қизиқиши сусайиб кетган ва ҳикоя машқ қила бошлаган. «Назаримда, проза кенгроқдай» деб таъкидлайди у.

I

Ғира-шира тонг қоронғиси. Осмонга тош отса, пайқаш қийин.

Овлоқ кўчада лоп-лоп этиб ўтиб қоладиган машина чироқлари йўл гирдида йўрғалаётган байтал ва икки кишининг кўзини қамаштиради. Беткайликда ўн чоғли қўйнинг ҳайигиб кетаётгани, илгарироқда мол етаклаган одамларнинг шарпаси ҳаракатланади. Тун сукунатини бузиб кимнингдир қисқа-қисқа ҳуштак чалганию «Чаҳ-чаҳ, торт, эчки торт!» – деган хитоби эшитилади.

Йўловчилар бир-бирини қора олиб йўл босади. Йилқи бепарво қадам ташлайди. Арава сандиғидаги қўйларнинг кўзлари аҳён-аҳёндаги кучли ёғдудан яшил тусда товланади. Миқти болакай от биқинига нуқийди. Ғилдираклар ғадир тошлар аро лўкиллаб кетади.

– Кўп тез ҳайдайверма, – эллик ёшлардаги киши беих-тиёр гапиринади. – Ичимни эзиб юбординг.
– Эртароқ боришимиз керак-да, азонда бозор яхши бўлади, дада!

II

– Ҳей, бу қўйлар кимдан? – шопмўйлов, қориндор олиб-сотар эгар устидаги болакайга юзланади. – Ё сен билан савдо қиламизми?

– Дадам ҳозир келади.

Мўйловини бураб, қўйларнинг биқинига қўл ботир-ди. Қўлтиғига олиб силкиди. Новча ҳамроҳига лаб учи-да пичирлади. Жандага ўранган сотармонлар туя, от, ҳўкиз, сигир… етаклаб ўта бошлади. Мол бозори гав-жумлашди.

– Олдинга ўтиб торт, мен ҳайдайман, – деди отаси ара-ва атрофида каловланиб юрган болага.
– Бой бова, бу қўйларга пул санаймизми? – қориндор даллол қўй эгаси эгнига қўл ташлади.
– Билмасам, бозорни кўрайлик-чи…

– Келиштирсангиз, шу ер ҳам бозор-да!
– Оғзим тўла пул-да, биродар.

Даллол сотармоннинг эгнидан қўлини олди. Ҳамроҳи билан алланималарни шивирлашди. Новчароғи келиб:

– Қани, қўлни беринг! – дея илик узатди. – Еттовини кўтарасига бичайми ёки…
– Фарқи йўқ, пулнинг чиқиши ҳисоб.

– Унда бундай: еттови бир жойда беш юз минг, – дал-лол қўл силтай бошлади. – Кўнглингизга ботмасин деб мўлжалингизга яқин олдим.

Қўй эгаси чурқ этмади.

– Нега индамайсиз ё паст сўрадимми?

– Пачакиламанг!

– Унда йигирма беш ўтаман.

– Бўлмайди.

– Беш юз элликка бердингизми?

– Йўқ.

– Беш юз олтмиш!

– Қўйларни кўрдингизми, ўзи?

– Кўрди-кўрмади, бори еттов шалпангқулоқ-да, ака!

– Унда яхшилаб қараб, барака сўранг!

– Ҳе-ей, аччиқланманг ака, бозор-да бу! Ичида шир-риқ-мирриғи бўлса, мен куяман.
– Булар даштнинг моли, суяги бутун.

– Бирон улов олмоқчимисиз?..

– Қиз чиқаряпман.

– Э-э, тўйнинг харажати денг! – юзига табассум югурди. – Савоб ишнинг харжи экан, айтганимга ўн қўшдим.

Сотармон бош чайқади.

– Ҳо-ов ака, садо чиқадими?

– Сўрайверинг…

Даллол писанда билан қўйларни айлана бошлади. Четдаги қўчқорни хомчўт қилди. Қўлчироқ олиб қўзили совлиқнинг тишини санади. Бошқаларининг елкасини ғижимлади.

– Эти яхшимас-ку! – баланддан келди. – Ўттиз қўш-дим, топ-тоза олти юз бўлди. Қани, бир гулдиранг!
– Бўлмайди.

– Қўшадиган ҳеч нарсаси қолмади. Қийигача пулла-моқчимисиз?
– …

– Жамига саксони кам етти юз. Сизга ён босдим, ана!

– Тўғри келмайди.
– Олти юз элликка барака борми?

– …

– Чорак кам етти юз. Ҳо-ов, барака денг!

– Келиштиринг.

– Келишадиган жойи қолмади. Ҳай, сизнингам айтга-нингизмас, меникиям – тоза етти юз. Чек пули, даллолга ширинкома бермайсиз.

Қўй эгаси ўйланди…

Осмон тозариб, юлдузларнинг туси ўча бошлади. Мил-тироқ тонг юлдузи ва хира тортиб бораётган ой ўроғини айтмаса, фалак бўм-бўш. Уфқ қизариб қуёшнинг қонта-лаш ҳалқаси кўринади. Этни жимирлатар ёз тонготарида кўчма емакхоналардан дастлабки тутун таралади. Қўра-даги кабобнинг «жиз-жиз» ҳиди болакайнинг димоғини қитиқлайди. Бора-бора уловлар тирбандлашади. Отлиғу пиёда, олармону сотармон шашт билан ичкарига уради ўзини. Бозор ғўнғиллайди:

– Ҳей, айтганингдан озроқ туш!

– Тилинг танглайингга ёпишиб қолганми, гулдира-санг-чи!
– Ўни кам тўқсонга барака де!

Бақироқ даллоллар нарх талашади, олакўз буқалар ўкиради, ер депсинган бедовлар баланд ва давомли киш-найди, баджаҳл чекчилар зарда қилади.

– Арзон бердик, дада, – болакай қўй чилвирларини йиғиштираётиб ғўлдиради. – Оёқ тираганингизда яна қў-шарди.

– Майли, Худонинг буюргани-да, болам.

Ота-бола кийим-кечак расталарини оралаб кетди.

III

Қорақул комбайнчининг ёлғиз қизини сўрашди-ю, ташвиши бошланди: бир оёғи уйда бўлса, бир оёғи бозор-да. «Ўғиллиникида бир кун тўй, қизлиникида ўн кун тўй» деганларидек, ҳовлисидан келиб-кетарларнинг қадами узилмайди. Аёллар кунора бичиш-тикишнинг муҳока-масини қилади. Қуда томонга элчи жўнатишади. Вакил баҳонада қуданинг феъл-атворию қудаойининг матопа-растлигиниям билиб қайтади. Қорақул комбайнчининг оғили бўшаб, қўтонидаги туёқ сони сийраклашган. Аммо сарпони бировдан кам қилмоқчи эмас. Шу боис хотинлар маслаҳатини тўғри деб ўйлади.

– Ҳозир қиз томон мебель қиляпти, – деди хотини.

– Ойчечакдан ташқари куёвга ҳам қишлик-ёзлик кий-им қилишингиз керак, – қўшилди қўшни аёл.
– «Қизлар базми» билан «Куёв чақирди»ни бир кунда ўтказганларингиз маъқул, – фикр билдирди яна бири.
Бозорма-бозор кезиб англадики, замон қаричи ўз-гарган.
«Қиз сепи»га чинни олишда роса овора бўлди. Аввали-га идишларни хотин-халаж кўримсизга чиқарди. Бир-ик-ки сўм қўшиб алмаштириб келди. Кейинги сафар ранги, шакли, ҳажми мос тушмади дейишди. Яна бозор сари йўртди… Хуллас, бир ой деганда кўрпа-тўшак, идиш-то-воқ, кийим-кечак, пардаю дастурхоннинг кам-кўстини битирди. «Ҳаммаям шундай чиқим қиладимикан-а? – ўй-ланди ўзича. – Ё мен даҳмазани катта қиляпманми? Йў-ўқ… Ҳай, билмадим, ё нарх-наво ошган, ё замон ўзгарган, ё мен – дунёбехабар!»

У асли механик эди. Замон ўзгарганида катта бир боч-канинг остига мотор ўрнатиб, қўлбола комбайн ясади. Эл-юртнинг арпа-буғдойини янчишни касб қилди.

Комбайнчи лақаби шундан.

IV

Кун тушликка яқинлашаверганида жазирама зўрай-ди. Оёқ товуши тиниб, борлиқ сукунатга чулғанди. Би-гиздай тилини ўйнатиб ҳансираётган қушлар қишлоқ оралаган аравани кузатади. Бия кўзи атрофида ўралаш-ган чиркайлардан (1) зада, бош силкиб йўрғалайди. Яйдоқ адирларга тикилган бургут чилланинг ҳаракатсиз лаҳ-заларида емак қидиради. Ўткир кўзлари чекка ҳовлига ўрлаётган қўнғир тулкини нишонга олди. Сезгир жони-вор ўзини бурчакдаги бостирмага урди. Сал наридаги ғов очилиб, терчилаган биянинг ҳорғин гавдаси кўринди.

– Маржонбулоқдаги опамнинг ўғли келувди – жиянин-гиз, поччамни конда тош босиб қолибди, – деди ғов илга-гини илдираётган хотини.

Ғужум остида айронга нон ботириб еди-ю, бозордан ортганини белига тугиб отланди. Этакдаги ангарни кесиб катта йўлда эски автобусга илинди. Улов кучдан қолган қирчанғидай имиллаб, дуч келган жойда кимки кўринса ортмоқлаб авжи пешинда шаҳарга кириб келди.

Кўрдики, ётганлар яримжон: бирининг оёғи синган – бўксасигача гипслаб, тош ҳам осиб қўйибди. Бировининг белигача оқ мато ўралган. Тўрдагисининг кўзи билан бурни очиқ, аъзои бадани тошқотган дока ўра мида…

Сўраб-суриштириб катта дўхтирнинг хонасини та қил-латди.
– Киринг!

Дўхтирнинг қаршисида эгни қисилиб ўтирган опасини кўрди. «Олдириб қўйибди ўзини, – ўйлади ичида курсига чўкаётиб. – Нотинчлик қурсин, булутдай эди-я…»

Аёл ўксаси қуриб: «Хаҳ, фалак! Пешонамда бу кунлар ҳам бормиди? – деди, илло, ҳасратларини ўзидан бўлак ҳеч ким эшитмади. – Кўрсатганларинг каммиди?..» Коти-ба қиз пиёлада сув келтирди. Муздай сувдан ҳўплар экан, ҳовури бироз босилди.

– Аканинг етти жойи синган. Унчалик хавфли эмас, хавотир олманг, – дўхтир чуваланди. – Энди-и, очиғини айтишим керак, биз хўжалик ҳисобидамиз. Бу унча-мун-ча харажати… бор дегани. Ҳозир кўп жойларда аҳвол шу-нақа.

– Ука, дангал айтаверинг, – комбайнчи дўлворлигига борди. – Очиқчасига бўлгани маъқул, шунга қараб соз қи-лардим.

– Манглайим қора бўмаса, бу кунлар ҳам бормиди!? – опаси ичикди. – Бечора ёртибош эди, кунимизга сен бор экансан…

Қош қорайганида қишлоққа қайтди.

Осмонда ғуж-ғуж юлдузлар жимирлаб ётади. Сомон йўли бўйлаб учган бирининг тарам-тарам нурлари бир неча сония йўналишини ёритиб ўтади-да, хира тортиб йўқолади. Олис-олислардан итнинг ғингшиниб акилла-гани эшитилади. Тошларга сингган офтоб тафти кўтари-либ теваракни дим ва илиқ ҳароратга тўлдиради. Борлиқ осуда лаҳзалар қўйнида мудраб ётади. Ғужум остида ёт-ган эр-хотиннинг кўзига уйқу инмайди. Учи-қуйруғи йўқ хаёллар гирдобида. «Комбайнимни сотаман, – ўйлади эри. – Пулга боради. Бултур Умар қассоб сўратувди, – шу кез этакдан отнинг пишқириғи эшитилди. – Ё бияни бо-зорга солсаммикан…» Хотини эрига кишибилмас қараб қўяди. Минг бир режани хомчўт қилаётганини англайди. Ўқловдек ингичка, боз яна ажин босган бўйнига кўзи ту-шиб ич-ичидан ачинади: «Жағига пичоқ қайрайдиган бў-либди бечоранинг. Қандай йигит эди, тоғни урса талқон қиладиган. Ёлғизликнинг шуниси ёмон, ака-укалари бўлганида суяшиб турармиди… Ит бўл, қуш бўл – кўп бўл дегани бор гап экан-да».

Қўшни чол бомдодга азон айтганида Қорақул комбайн-чининг хаёлидан «Умар қассобникига борсаммикан ё Ҳамза раисдан қарз кўтарсаммикан…» деган яккам-дук-кам мулоҳзалар ўтди. Қайсики давлатмандни билса, улар билан орасини чамалайди. Масалан, Тайпоқсойга кўчган партадоши Бойсайфи билан жўрачилиги, анчай-ин қўли очиқлигини хотирлади. «Қарз сўраганнинг бир бети қора, бера олмаганнинг икки бети, – дейди ким-нингдир олдида мистар бўлишини ўйлаб. – Ҳай, бир гап бўлар. Ўладиган ҳўкиз болтадан қайтмас». Офтоб дашту далаларни оташдек куйдираётган бир паллада эшик-ма-эшик, уйма-уй кезган комбайнчининг тер қуйилиб келаётган пешонасида шамшир ўйнатади гўё. Шамшир-ки, жон олмас – ажал эмас. Фақатгина устомон қассобдай терисининг бир қаватини жизиллатиб шилиб ташлайди. Қизариб, ҳилдираб бораётган қиё фасида етим болалиги ва йилларнинг ғам-андуҳлари қотиб қолган. Қотиб қолган эмас, ажи-бужи чизиқларда акс этиб туради. Буж-майган қовоқлари орасидаги ботиқ кўзлари ана шу ажи-бужи чизиқларни ҳарфма-ҳарф, жумлама-жумла фош этади…

Бозордан бол топиб, сўнг қўйнига солиб, яна йўл-йўла-кай «Замон-замон, бизнинг замон…»ни хиргойи қилиб ке-лаётган ва хотинига икки зувала кулча солишни буюриб турган от даллоли Бойсайфи дўстининг илинжини уқди. Уқдики, …қийматини сўради.

Ўттиз-қирқ йил бурунги дали-ғулилигига борди, «То-паройида берасан!» – деди.

V

Тийрамоҳнинг намхуш шамоллари уйғонганида Қо-рақул комбайнчининг шаҳардан оёғи узилди. Суяк де-ганлари кун санар экан, Бердимурод поччаси қарийб олтмиш кун ётди дўхтирхонада. Бу орада комбайнчи ан-ча-мунча дорининг фарқию давосининг фаҳмига етди. Гоҳида оқ рангли иморатнинг ўткир ва қўланса ҳидидан безди ҳам. Баъзан шапалоқдек қоғозга битилган дори-лар рўйхатини қўлтиқлаб шаҳарнинг дуч келган теши-гига бош суқди. Қудалари билан келишиб тўйни ҳам орқага сурди.

Одам одамга эл бўлади, пул ёки мартаба эллик қил-майди деб ўйлаган қуда томон даладан ҳосил кўтарилгу-нича Қорақул комбайнчининг созини кутишди.

VI

Кечаси билан шаррос қуйган ёмғир эрта билан тиниб, тонгги рутубат одамларга хуш ёқди. Об-ҳавонинг юмша-ганидан мамнун тўй эгалари издиҳомнинг тадоригида. Ёш-яланг ўчоқ қазиш, самовар тайёрлаш билан банд. Бир-иккита ўрта ёшлилар ҳовлининг этагида, кўздан па-нароқда, қўчқор бўғизлаб, терисини шилиш билан овора. Чойнак-пиёла, коса-товоқ ташиётган хотин-халаж оёқ учида учиб юради гўё. Холироқ томга йиғилган қизлар келин бўлмишнинг пардоз-андозига зўр беришади. Айвондаги кексалар ўтган замонлардан гап суришади. Кай-вонилар келин сепини қайта кўрикдан ўтказадилар. Кун чошгоҳдан ўтиб шоҳнинг кўчига безатилгандай турли хил попукларга ўранган куёвжўраларнинг уловлари ке-лади. Остонагача пишқириб келган машинадан қориндор карнайчи ва миқти доирачи тушиб, «ғийқ-ғийқ, тапир-ту-пур»ини бошлайди. Қиз-жувонлар четроққа йиғилишиб йигитларни кузатишади. Шўхроқлари қочирим қилишга ҳам улгуради. Ҳазил-мутойиба бошланади. Даврани ипак саллали Имомхон эшон кесиб ўтади-ю, кулги тинчийди. Янгалар куёв болани бошлаб кетади…

– Қиз отасини чақиринг, – эшон никоҳ суви келтирган кишига юзланди.
Ҳаял ўтмасдан дўпписини қийшиқ бостирган комбайн-чи кўринди.
– Сиз тоғаси бўласизми?

– Йўқ, отаси.

– Унда тоғасини чақиринг, никоҳда тоғалар вакил ота бўлади!
Қорақул комбайнчи ташқарилади. Бўсағада хотинига имлаб деди:
– Ҳамқишлоқларингдан биронтасини айт.

Даҳлизда ўтирган Бердимурод поччаси қўлтиқтаёғига суяниб:

– Заркумуш, шошма, – деди оқсоқланиб келаркан. – Менам акаман! Икковимизам Тўрғайлининг одами бўл-сак.

Қиз хайрлашаётиб ҳўнграб юборди. Янгалар лаб учида шивирлади, билагидан тортиб четга олди.

Базм қизигандан-қизиди…

Комбайнчининг елкасидан тоғ ағдарилгандек бўл-ди. У ширакайф ошналарининг сершовқин қаҳқаҳасини эшитмайди гўё…

VII

Тонг туннинг пардасини тортиб, шарпани илғайдиган паллада Ғўбдинтоғнинг қуймичидаги адирларда бир от ўйноқлаб боради. Бойловдан чиққан йилқи тизгинни уз-гудек силтаниб, гоҳида олд оёқларини қўшшасига ўйна-тиб пишқиради. Оғзидаги сувлуқ ғижирлайди.

– Маҳкамроқ ўтир, ташлаб кетмасин, – отаси эгар орти-га қараб олди. – Бозоргача бир амаллаб етиб олсак…

Бола оёқларини қисиб эгар карсонига ёпишиб олади. Улар биянинг нархини хомчўт қилиб, бепоён кенгликлар ичида тонгги ғира-ширага сингиб боради…

1. Чиркай – чивинга ўхшаш жуда майда ҳашарот, кўпроқ ҳайвонларда учрайди.

Jasur KENGBOEV
HAR BIR AVLODNING
O’Z MAVZUSI BO’LADI

Anvar aka!

Yaqinda “G’o’bdintog’ hikoyalari”ni o’qib chiqdim. Mutolaa jarayonida ba’zi fikrlar tug’ildi-yu, qo’ng’iroq qilib, sizga aytmoqchi bo’ldim. Keyin fikrlarimni ikki enlik maktub shaklida bayon qilsam, boshqalar ham o’qisa, ehtimol, yangi fikrlar ham tug’ilar va ayrim teng-to’shlarimizga foydasi tegar, ijod maydoniga ot solayotgan do’stlarimizda ozgina mulohaza uyg’otib, shijoat qo’zg’ar, deya o’yladim.

Xullas, “G’o’bdintog’ hikoyalari” yaxshi to’plam bo’libdi. Nimasi yaxshi? Tili. Personajlaringiz buqalamun emas: goh u shevada, goh bu lahjada sayramaydi. Hammasiyam ko’kayi tuproq iskagan, zamindan oyog’i uzilmagan, jaydari odamlar. Ayniqsa, bolalar ruhiyati yaxshi chizilgan: kitobiy emas, haqiqiy; dalaning, qir-adirlarning havosidan nafas olayotgan bolakaylarning ichki dunyosi durust tasvirlangan (men bu o’rinda asosan “Ota va o’g’il” hikoyangizni nazarda tutyapman).

Nazarimda, “Ikki tong orasi”, “Yo’qchi” hikoyalaringiz to’plamdagi eng baquvvat, hikoya janri talablariga to’la javob beradigan, milliy ruhni yaqqol ko’rsatadigan asar bo’libdi. Savdolashayotgan dallolning “Ko’ng­lingizga botmasin deb, mo’ljali­ngizga yaqin oldim”, olomonning “Tiling tanglayingga yopishib qolganmi, guldirasang-chi!”, “(ulov) kuchdan qolgan qirchang’iday imillab”, “Jag’iga pichoq qayraydigan bo’libdi”
(“Ikki tong orasi”) kabi tasvir va ifodalar o’quvchiga xush yoqishi tabiiy.

Avval ham sizning bir nechta hikoyangizni o’qiganman, fikr ham bildirganman. Ko’p gapim sizni qanoatlantirmagandir, ehtimol (bir gal “Qishloqdan uzoqlashib ketgansiz”, deya ta’na qilganingiz ham esimda). Mana, kitob mutolaasidan so’ng, o’sha ta’na­ngizda jon borligini bildim.

Hikoyalaringizda jonli ifoda mo’l. Tabiat tasviri – peyzajni yaxshi chizasiz. Ayniqsa, jonivorlar, o’t-o’lanlarning bilimdoni bo’libsiz. Bir hisobda bu borada sizda Shukur Xolmirzaevning ulgusi borligi ham seziladi. Biroq bir jihatdan menda xavotir uyg’ondi: hamma hikoyangizni tabiat tasviri bilan boshlaysiz. Bu ketishda, ehtimol, bir xillikka o’rganib qolishingiz mumkin, hatto bu allaqachon boshlanganday, deb o’ylab qoldim. Bu esa o’quvchini asarlari­ngizga nisbatan biroz behafsala qilib qo’ymasmikan.

Yaxshi bilasiz, ba’zan hikoyalarga peyzaju ob-havo haqidagi tasvir, manzaralar chizgisi uncha o’tirishmaydi, ma’noni kuchaytirish yoki “yuk” berishga xizmat qilmaydi. Ramziylik ham kasb etmaydi. Xususan, “Majlisboshi” hikoyangizni olaylik. “Qish. Kechagina qilichini qayrab turgan ayoz negadir ortga chekinib, qaylargadir g’oyib bo’ldi-yu, anchadan buyon qirchillagan sovuqda hurpayib yurgan odamlarga iliqlik va namxush havo xush keldi”, deya uzundan-uzun tabiat tasviri bilan boshlanadi. So’ng ayni paytda binoning ichidagilar bunga e’tibor bermasligi-yu, aslida buning ularga qizig’i yo’qligini aytasiz. Ko’rdi­ngizmi, voqealar rivoji bilan tanishgan odamga bu peyzaj va qahramonlar xarakteridagi biror o’xshashlik yoki konf­likt yo’qligi, turgan gapki, faqatgina binoning ichidagi odamlar haqida so’z borgach, hech qanday ramziylik ham kasb etmasligi yaqqol ko’rinadi. Nazarimda, tub mohiyati “Itni siylasang, to’rga o’tar” degan o’zbek xalq maqolini ifodalovchi mazkur hikoyani ortiqcha tabiat manzarasi ifodasidan forig’ qilinganda ham hech nima o’zgarmaydi.

“Tomosha” hikoyangiz haqida ham shunday fikr uyg’ondi. Aniqrog’i, to’plamdan joy olgan hikoyalar ichida eng ajablanganim shu “Tomosha” bo’ldi. Maqsad-muddao noaniq, kompozitsiya g’arib, “yuk” esa parqut bulut og’irligicha, xolos. Eng chatog’i, qahramon bo’lmish nega buncha kitobiy tilda gapiradi? Qani, boshqa hikoyalardagi jozibali til? O’quvchi ko’nglini o’rtaydigan dard?

Hikoya matniga ishonsak, qahramon ko’cha ko’rgan, choyxonayu ziyofat oshig’iga o’xshaydi. Biroq uni muallifning o’zi hadeb “yo’ldan urib”, g’ashga tegadigan darajada rasmiy va kitobiy tilda gapirishga majburlaydi, go’yo. Axir, yemakxonada ikki do’st so’rida o’tirib, bo’­­yinbog’ni yechib, sal erkinroq gapirsa, tabiiy chiqmaydimi? Gapim quruq bo’lmasin, “Tomosha” qahramonining o’zi aytgancha: “…qishning qotqaloqli kunlari ketib, omonatgina ijara uyimning loyshang hovlisi puchmoqlarida qurbaqa qurilladi”, “Bahaybat idoramiz ko’zimga devorlari oftob aksi o’ynaydigan Toj Mahalday ko’rinib ketdi. To’rt qavatli bino, keng sahnli yo’laklar, foyedagi kashandalarning chekish joyi, marmar pillapoyalar, turli-tuman asbobu aslaha bilan ta’minlangan xonamiz men birinchi kuni ishga kelganimdagidek sirli va tarovatli edi”.

Endi tasavvur qiling, shu gaplarni boshqa bir ijodkorning qahramoni aytsa, aminmanki, kamida uning ustidan kulasiz. “Hech kim bunday gapirmaydi”, deysiz. Nazarimda, bu kabi ohangjama faqat muallif tilidan bayon qilinsagina yarashardi. Unda ham zinhor-bazinhor dialoglarda ishlatib bo’lmas. Fikrimcha, “Tomosha” juda tahrirtalab. Hatto uch-to’rt abzatsini butunlay olib qo’ysangiz ham bo’ladi. Masalan, xazinabonning tixirlik qilgani, qahramon uning ko’nglini qanday sovg’a-pora bilan topgani haqidagi bayonlar hikoyaga yamoq bo’lib, hajmini ko’paytirib turibdi, xolos.

Yana bir mulohaza. Ayrim so’z va iboralar, tasvirlar bir necha hikoyangizda takror keladi. “Qiya qaradi”, “hayigib ketdi”, “qovurchini qotgan”, “mahramlar” va hokazo.

Men nega aynan shu iboralarni aytayotganimning sababi bor. Bu tasvirlar, hoynahoy, men o’qigan boshqa asarlarda hadeb uchramagan, ehtimol, ayrimlari bilan ilk bor shu to’plamda duch kelgandirman. Masalan, “qiya qaramoq” qanday bo’larkin, deb ancha o’yladim. Keyin bu tasvir qariyb barcha hikoyada takrorlanib, ko’chmanchi kabi ko’chib yurishini ko’rib, men uchun ohori to’kilgan matohday bo’ldi-qoldi… Hatto “Qo’shburun”dagi Bog’lon kampirga o’xshaganlar hech zarurat sezilmasa ham choliga “qiya qarashi” ortiqcha ko’rindi…

Sirdosh, do’st, birodar, oshna, o’rtoq kabi durustgina so’zlarimiz turganda ko’p o’rinda takror va takror “mahram” deya ishlatibsiz. Bir o’quvchi sifatida aytaman: eskirib ketgan, burungi ma’nosidan ancha uzoqlashib, tor ma’no kasb etib qolgan bu arab­­cha so’z matnda hadeb g’ashga tegaveradi. Bu menga bir tilchi do’stimizning anchayin kulgili dunyoqarashini eslatadi: “sotka”siga pul to’lash uchun bir “do’kon”chaga bosh suqib, “peynet” ishlayaptimi, debdi. “Nima?” – so’rabdi yigitcha. “Peynet” debdi jo’ramiz takroran. “Paynet” deng, aka”, debdi haligi. Do’stimiz yigitchaning savodsizligidan rosmana jahli chiqib: “Peynet” inglizcha so’z bo’lib…” deya yarim soat boshini qotiribdi. Shunda haligi yigit: “Qo’ysangiz-chi, aka, butun xalq nima deb til chiqargan bo’lsa, shunisi to’g’ri bo’ladi”, deya o’z bilganidan qolmagan ekan.

Shu ma’noda, adabiyotda so’z qo’llashda ming yil avvalgi ma’nosiga emas, bugun, hozir – hikoya yozilayotgan mahalda kasb etayotgan mazmuniga e’tibor bergan ma’qulmikin, deb o’ylayman. Tag’in bilmadim-u, do’stu birodarni “mahram” desangiz, bugun hayotda ham, ijodda ham uncha-muncha odamning tilini tirnaydi…

To’g’ri, bu kabi qaytariq, takrorlarni, magar muallif bir odam ekan, tabiiy ravishda uchraydi-da, deyish mumkin. Xuddi shoirlarning o’ziga xos sevimli, turli she’r­larida har xil talqinlarda ishlatadigan timsoli, tashbehi bo’lganiday, yozuvchilarning ham o’zlari yoqtirgan iboralari, qo’llaydigan bayon uslubi bo’ladi. Bu ham tabiiy hol… Biroq hikoyalar to’plam shakliga kelganda, bunday qaytariqlarni birrov ko’rib chiqish, “yopishmagan gajak” bo’lib turganlaridan voz kechish ham yutuq bo’lar, ehtimol.

Anvar aka!

Sizu biz – tengdoshlarimiz qog’oz qoralab, hikoyalar yozib turibmiz. Bir necha yozuvchi akalarimiz bizning tengdoshlardan nimadir umid qilayotganini ko’p aytishgan. Sirtdagi ayrim ijodkor akalarimizda esa: “Shulardan ham yozuvchi chiqarmidi”, degan bepisand qarash ham yo’q emas. Go’yo, biz adabiyotimizning kelajagi sifatida, zo’r avlod bo’lamiz, deb da’vo qilib, so’ng ularni mahtal qilayotganday. Aslida esa, biz “G’o’bdintog’ hikoyalari” qahramoni – xaskash bilan yer tirnayotgan bola kabi, qalbimizni tirnab, u-bu mashq qilyapmiz. Azbaroyi yozuvchilik yo’lini tutishga ahd qilganlarimiz kam. Yaxshi niyatlar bilan hikoyalar yozib, qalamni charxlayapmiz, toblanyapmiz, xolos. Yaxshi asar bitishning erta-kechi yo’q. Muhimi, adabiyotda qoladigan nimadir yozish…

Bir paytlar Jeyms Oldrij: “Yosh yozuvchilar bilib qo’ysinlarki, adabiyotda novatorlardan so’ng professionallar, professionallardan so’ng taqlidchilar va ulardan ham so’ng hashakilar, buzg’unchilar va eng oxirida ko’rshapalaklar paydo bo’ladi…” degan ekan. Bu gap haqiqatga yaqin keldimi-yo’qmi, bilmayman, ustozlarimiz aytganidek, har bir davrning o’z adabiyoti, har bir avlodning o’z mavzusi bo’ladi. Professional yetakchi baribir chiqaveradi. Bunga vaqtning o’zi hakam, albatta.

Anvar aka! Hikoyalaringiz haqida qancha maqtovim bo’lsa, o’zingizga ko’p aytganman. Bugun maktubimda bildirilgan tirnoqday e’tirofu barmoqday tanqiddan esa ranjimaysiz, degan umiddaman. Hikoyalar mohiyatiga chuqurroq kirib borish, uni anglash, muallif ko’ngliga tukkan ma’nini uqish har bir o’quvchining o’ziga havola. Men faqat yaqqol ko’ringan ayrim kamchilik va uslubiy g’alizliklar haqida mulohaza qilganim foydaliroq degan fikrdaman.

Bugun tanqid qilinishi shart bo’lgan, hatto tanqid qilishga ham arzimaydigan asarlar kitob rastalarida, afsuski, ko’p. Ularga qarab ko’ngling ozadi – beixtiyor nigohingni, e’tiboringni va, albatta, vaqtingni qizg’onasan. Yaxshi kitob esa ko’zni quvnatadigan, ko’ngilga yorug’lik bag’ishlaydigan guldastaga o’xshaydi: nafis gullar safida so’lg’in yoki rangi unchalik mos tushmagan chechak ko’zga tashlansa, uni olib tashlaging, tuzatging, guldastani mukammal holatda ko’rging keladi.

Kitobdan kitobga o’sib borishingizni, har bir hikoyangizga qishloq nafasi bilan dam solib, uning ruhi-ifori tobora o’tkir taralib turishini istardim.

Omon bo’ling, ijodingizga baraka tilayman!

Yangi asarlar kutib qoluvchi ukangiz, Jasur

Manba: «Yoshlik» jurnali, 2016 yil 3-son

Anvar SUYUN
IKKI TONG ORASI
“G’o’bdintog’ hikoyalari” to’plamidan

 Anvar Suyun (Suyunov) 1983 yilning 29 aprelida Samarqand viloyatining Bulung’ur tumanida, Eshmonto’p qishlog’ida tug’ilgan. O’zbekiston davlat jahon tillari universitetining xalqaro jurnalistika fakul`tetini bitirgan. Gazeta va jurnallarda, televidenieda ishlagan. Maktabning o’n birinchi sinfida o’qib yurgandayoq “Qushlarga to’la osmon” nomli she’riy to’plami nashr etilgan. O’zining yozishicha, keyinchalik negadir she’r yozishga qiziqishi susayib ketgan va hikoya mashq qila boshlagan. «Nazarimda, proza kengroqday» deb ta’kidlaydi u.

I

G’ira-shira tong qorong’isi. Osmonga tosh otsa, payqash qiyin.

Ovloq ko’chada lop-lop etib o’tib qoladigan mashina chiroqlari yo’l girdida yo’rg’alayotgan baytal va ikki kishining ko’zini qamashtiradi. Betkaylikda o’n chog’li qo’yning hayigib ketayotgani, ilgariroqda mol yetaklagan odamlarning sharpasi harakatlanadi. Tun sukunatini buzib kimningdir qisqa-qisqa hushtak chalganiyu «Chah-chah, tort, echki tort!» – degan xitobi eshitiladi.

Yo’lovchilar bir-birini qora olib yo’l bosadi. Yilqi beparvo qadam tashlaydi. Arava sandig’idagi qo’ylarning ko’zlari ahyon-ahyondagi kuchli yog’dudan yashil tusda tovlanadi. Miqti bolakay ot biqiniga nuqiydi. G’ildiraklar g’adir toshlar aro lo’killab ketadi.

– Ko’p tez haydayverma, – ellik yoshlardagi kishi beix-tiyor gapirinadi. – Ichimni ezib yubording.
– Ertaroq borishimiz kerak-da, azonda bozor yaxshi bo’ladi, dada!

II

– Hey, bu qo’ylar kimdan? – shopmo’ylov, qorindor olib-sotar egar ustidagi bolakayga yuzlanadi. – YO sen bilan savdo qilamizmi?

– Dadam hozir keladi.

Mo’ylovini burab, qo’ylarning biqiniga qo’l botir-di. Qo’ltig’iga olib silkidi. Novcha hamrohiga lab uchi-da pichirladi. Jandaga o’rangan sotarmonlar tuya, ot, ho’kiz, sigir… yetaklab o’ta boshladi. Mol bozori gav-jumlashdi.

– Oldinga o’tib tort, men haydayman, – dedi otasi ara-va atrofida kalovlanib yurgan bolaga.
– Boy bova, bu qo’ylarga pul sanaymizmi? – qorindor dallol qo’y egasi egniga qo’l tashladi.
– Bilmasam, bozorni ko’raylik-chi…

– Kelishtirsangiz, shu yer ham bozor-da!
– Og’zim to’la pul-da, birodar.

Dallol sotarmonning egnidan qo’lini oldi. Hamrohi bilan allanimalarni shivirlashdi. Novcharog’i kelib:

– Qani, qo’lni bering! – deya ilik uzatdi. – Yettovini ko’tarasiga bichaymi yoki…
– Farqi yo’q, pulning chiqishi hisob.

– Unda bunday: yettovi bir joyda besh yuz ming, – dal-lol qo’l siltay boshladi. – Ko’nglingizga botmasin deb mo’ljalingizga yaqin oldim.

Qo’y egasi churq etmadi.

– Nega indamaysiz yo past so’radimmi?

– Pachakilamang!

– Unda yigirma besh o’taman.

– Bo’lmaydi.

– Besh yuz ellikka berdingizmi?

– Yo’q.

– Besh yuz oltmish!

– Qo’ylarni ko’rdingizmi, o’zi?

– Ko’rdi-ko’rmadi, bori yettov shalpangquloq-da, aka!

– Unda yaxshilab qarab, baraka so’rang!

– He-yey, achchiqlanmang aka, bozor-da bu! Ichida shir-riq-mirrig’i bo’lsa, men kuyaman.
– Bular dashtning moli, suyagi butun.

– Biron ulov olmoqchimisiz?..

– Qiz chiqaryapman.

– E-e, to’yning xarajati deng! – yuziga tabassum yugurdi. – Savob ishning xarji ekan, aytganimga o’n qo’shdim.

Sotarmon bosh chayqadi.

– Ho-ov aka, sado chiqadimi?

– So’rayvering…

Dallol pisanda bilan qo’ylarni aylana boshladi. Chetdagi qo’chqorni xomcho’t qildi. Qo’lchiroq olib qo’zili sovliqning tishini sanadi. Boshqalarining yelkasini g’ijimladi.

– Eti yaxshimas-ku! – balanddan keldi. – O’ttiz qo’sh-dim, top-toza olti yuz bo’ldi. Qani, bir guldirang!
– Bo’lmaydi.

– Qo’shadigan hech narsasi qolmadi. Qiyigacha pulla-moqchimisiz?
– …

– Jamiga saksoni kam yetti yuz. Sizga yon bosdim, ana!

– To’g’ri kelmaydi.
– Olti yuz ellikka baraka bormi?

– …

– Chorak kam yetti yuz. Ho-ov, baraka deng!

– Kelishtiring.

– Kelishadigan joyi qolmadi. Hay, sizningam aytga-ningizmas, menikiyam – toza yetti yuz. Chek puli, dallolga shirinkoma bermaysiz.

Qo’y egasi o’ylandi…

Osmon tozarib, yulduzlarning tusi o’cha boshladi. Mil-tiroq tong yulduzi va xira tortib borayotgan oy o’rog’ini aytmasa, falak bo’m-bo’sh. Ufq qizarib quyoshning qonta-lash halqasi ko’rinadi. Etni jimirlatar yoz tongotarida ko’chma yemakxonalardan dastlabki tutun taraladi. Qo’ra-dagi kabobning «jiz-jiz» hidi bolakayning dimog’ini qitiqlaydi. Bora-bora ulovlar tirbandlashadi. Otlig’u piyoda, olarmonu sotarmon shasht bilan ichkariga uradi o’zini. Bozor g’o’ng’illaydi:

– Hey, aytganingdan ozroq tush!

– Tiling tanglayingga yopishib qolganmi, guldira-sang-chi!
– O’ni kam to’qsonga baraka de!

Baqiroq dallollar narx talashadi, olako’z buqalar o’kiradi, yer depsingan bedovlar baland va davomli kish-naydi, badjahl chekchilar zarda qiladi.

– Arzon berdik, dada, – bolakay qo’y chilvirlarini yig’ishtirayotib g’o’ldiradi. – Oyoq tiraganingizda yana qo’-shardi.

– Mayli, Xudoning buyurgani-da, bolam.

Ota-bola kiyim-kechak rastalarini oralab ketdi.

III

Qoraqul kombaynchining yolg’iz qizini so’rashdi-yu, tashvishi boshlandi: bir oyog’i uyda bo’lsa, bir oyog’i bozor-da. «O’g’illinikida bir kun to’y, qizlinikida o’n kun to’y» deganlaridek, hovlisidan kelib-ketarlarning qadami uzilmaydi. Ayollar kunora bichish-tikishning muhoka-masini qiladi. Quda tomonga elchi jo’natishadi. Vakil bahonada qudaning fe’l-atvoriyu qudaoyining matopa-rastliginiyam bilib qaytadi. Qoraqul kombaynchining og’ili bo’shab, qo’tonidagi tuyoq soni siyraklashgan. Ammo sarponi birovdan kam qilmoqchi emas. Shu bois xotinlar maslahatini to’g’ri deb o’yladi.

– Hozir qiz tomon mebel` qilyapti, – dedi xotini.

– Oychechakdan tashqari kuyovga ham qishlik-yozlik kiy-im qilishingiz kerak, – qo’shildi qo’shni ayol.
– «Qizlar bazmi» bilan «Kuyov chaqirdi»ni bir kunda o’tkazganlaringiz ma’qul, – fikr bildirdi yana biri.
Bozorma-bozor kezib angladiki, zamon qarichi o’z-gargan.
«Qiz sepi»ga chinni olishda rosa ovora bo’ldi. Avvali-ga idishlarni xotin-xalaj ko’rimsizga chiqardi. Bir-ik-ki so’m qo’shib almashtirib keldi. Keyingi safar rangi, shakli, hajmi mos tushmadi deyishdi. Yana bozor sari yo’rtdi… Xullas, bir oy deganda ko’rpa-to’shak, idish-to-voq, kiyim-kechak, pardayu dasturxonning kam-ko’stini bitirdi. «Hammayam shunday chiqim qiladimikan-a? – o’y-landi o’zicha. – YO men dahmazani katta qilyapmanmi? Yo’-o’q… Hay, bilmadim, yo narx-navo oshgan, yo zamon o’zgargan, yo men – dunyobexabar!»

U asli mexanik edi. Zamon o’zgarganida katta bir boch-kaning ostiga motor o’rnatib, qo’lbola kombayn yasadi. El-yurtning arpa-bug’doyini yanchishni kasb qildi.

Kombaynchi laqabi shundan.

IV

Kun tushlikka yaqinlashaverganida jazirama zo’ray-di. Oyoq tovushi tinib, borliq sukunatga chulg’andi. Bi-gizday tilini o’ynatib hansirayotgan qushlar qishloq oralagan aravani kuzatadi. Biya ko’zi atrofida o’ralash-gan chirkaylardan (1) zada, bosh silkib yo’rg’alaydi. Yaydoq adirlarga tikilgan burgut chillaning harakatsiz lah-zalarida yemak qidiradi. O’tkir ko’zlari chekka hovliga o’rlayotgan qo’ng’ir tulkini nishonga oldi. Sezgir joni-vor o’zini burchakdagi bostirmaga urdi. Sal naridagi g’ov ochilib, terchilagan biyaning horg’in gavdasi ko’rindi.

– Marjonbuloqdagi opamning o’g’li keluvdi – jiyanin-giz, pochchamni konda tosh bosib qolibdi, – dedi g’ov ilga-gini ildirayotgan xotini.

G’ujum ostida ayronga non botirib yedi-yu, bozordan ortganini beliga tugib otlandi. Etakdagi angarni kesib katta yo’lda eski avtobusga ilindi. Ulov kuchdan qolgan qirchang’iday imillab, duch kelgan joyda kimki ko’rinsa ortmoqlab avji peshinda shaharga kirib keldi.

Ko’rdiki, yotganlar yarimjon: birining oyog’i singan – bo’ksasigacha gipslab, tosh ham osib qo’yibdi. Birovining beligacha oq mato o’ralgan. To’rdagisining ko’zi bilan burni ochiq, a’zoi badani toshqotgan doka o’ra mida…

So’rab-surishtirib katta do’xtirning xonasini ta qil-latdi.
– Kiring!

Do’xtirning qarshisida egni qisilib o’tirgan opasini ko’rdi. «Oldirib qo’yibdi o’zini, – o’yladi ichida kursiga cho’kayotib. – Notinchlik qursin, bulutday edi-ya…»

Ayol o’ksasi qurib: «Xah, falak! Peshonamda bu kunlar ham bormidi? – dedi, illo, hasratlarini o’zidan bo’lak hech kim eshitmadi. – Ko’rsatganlaring kammidi?..» Koti-ba qiz piyolada suv keltirdi. Muzday suvdan ho’plar ekan, hovuri biroz bosildi.

– Akaning yetti joyi singan. Unchalik xavfli emas, xavotir olmang, – do’xtir chuvalandi. – Endi-i, ochig’ini aytishim kerak, biz xo’jalik hisobidamiz. Bu uncha-mun-cha xarajati… bor degani. Hozir ko’p joylarda ahvol shu-naqa.

– Uka, dangal aytavering, – kombaynchi do’lvorligiga bordi. – Ochiqchasiga bo’lgani ma’qul, shunga qarab soz qi-lardim.

– Manglayim qora bo’masa, bu kunlar ham bormidi!? – opasi ichikdi. – Bechora yortibosh edi, kunimizga sen bor ekansan…

Qosh qorayganida qishloqqa qaytdi.

Osmonda g’uj-g’uj yulduzlar jimirlab yotadi. Somon yo’li bo’ylab uchgan birining taram-taram nurlari bir necha soniya yo’nalishini yoritib o’tadi-da, xira tortib yo’qoladi. Olis-olislardan itning g’ingshinib akilla-gani eshitiladi. Toshlarga singgan oftob tafti ko’tari-lib tevarakni dim va iliq haroratga to’ldiradi. Borliq osuda lahzalar qo’ynida mudrab yotadi. G’ujum ostida yot-gan er-xotinning ko’ziga uyqu inmaydi. Uchi-quyrug’i yo’q xayollar girdobida. «Kombaynimni sotaman, – o’yladi eri. – Pulga boradi. Bultur Umar qassob so’ratuvdi, – shu kez etakdan otning pishqirig’i eshitildi. – YO biyani bo-zorga solsammikan…» Xotini eriga kishibilmas qarab qo’yadi. Ming bir rejani xomcho’t qilayotganini anglaydi. O’qlovdek ingichka, boz yana ajin bosgan bo’yniga ko’zi tu-shib ich-ichidan achinadi: «Jag’iga pichoq qayraydigan bo’-libdi bechoraning. Qanday yigit edi, tog’ni ursa talqon qiladigan. Yolg’izlikning shunisi yomon, aka-ukalari bo’lganida suyashib turarmidi… It bo’l, qush bo’l – ko’p bo’l degani bor gap ekan-da».

Qo’shni chol bomdodga azon aytganida Qoraqul kombayn-chining xayolidan «Umar qassobnikiga borsammikan yo Hamza raisdan qarz ko’tarsammikan…» degan yakkam-duk-kam mulohzalar o’tdi. Qaysiki davlatmandni bilsa, ular bilan orasini chamalaydi. Masalan, Taypoqsoyga ko’chgan partadoshi Boysayfi bilan jo’rachiligi, anchay-in qo’li ochiqligini xotirladi. «Qarz so’raganning bir beti qora, bera olmaganning ikki beti, – deydi kimningdir oldida mistar bo’lishini o’ylab. – Hay, bir gap bo’lar. O’ladigan ho’kiz boltadan qaytmas». Oftob dashtu dalalarni otashdek kuydirayotgan bir pallada eshik-ma-eshik, uyma-uy kezgan kombaynchining ter quyilib kelayotgan peshonasida shamshir
o’ynatadi go’yo. Shamshir-ki, jon olmas – ajal emas. Faqatgina ustomon qassobday terisining bir qavatini jizillatib shilib tashlaydi. Qizarib, hildirab borayotgan qiyo fasida yetim bolaligi va yillarning g’am-anduhlari qotib qolgan. Qotib qolgan emas, aji-buji chiziqlarda aks etib turadi. Buj-maygan qovoqlari orasidagi botiq ko’zlari ana shu aji-buji chiziqlarni harfma-harf, jumlama-jumla fosh etadi…

Bozordan bol topib, so’ng qo’yniga solib, yana yo’l-yo’la-kay «Zamon-zamon, bizning zamon…»ni xirgoyi qilib ke-layotgan va xotiniga ikki zuvala kulcha solishni buyurib turgan ot dalloli Boysayfi do’stining ilinjini uqdi. Uqdiki, …qiymatini so’radi.

O’ttiz-qirq yil burungi dali-g’uliligiga bordi, «To-paroyida berasan!» – dedi.

V

Tiyramohning namxush shamollari uyg’onganida Qo-raqul kombaynchining shahardan oyog’i uzildi. Suyak de-ganlari kun sanar ekan, Berdimurod pochchasi qariyb oltmish kun yotdi do’xtirxonada. Bu orada kombaynchi an-cha-muncha dorining farqiyu davosining fahmiga yetdi. Gohida oq rangli imoratning o’tkir va qo’lansa hididan bezdi ham. Ba’zan shapaloqdek qog’ozga bitilgan dori-lar ro’yxatini qo’ltiqlab shaharning duch kelgan teshi-giga bosh suqdi. Qudalari bilan kelishib to’yni ham orqaga surdi.

Odam odamga el bo’ladi, pul yoki martaba ellik qil-maydi deb o’ylagan quda tomon daladan hosil ko’tarilgu-nicha Qoraqul kombaynchining sozini kutishdi.

VI

Kechasi bilan sharros quygan yomg’ir erta bilan tinib, tonggi rutubat odamlarga xush yoqdi. Ob-havoning yumsha-ganidan mamnun to’y egalari izdihomning tadorigida. Yosh-yalang o’choq qazish, samovar tayyorlash bilan band. Bir-ikkita o’rta yoshlilar hovlining etagida, ko’zdan pa-naroqda, qo’chqor bo’g’izlab, terisini shilish bilan ovora. Choynak-piyola, kosa-tovoq tashiyotgan xotin-xalaj oyoq uchida uchib yuradi go’yo. Xoliroq tomga yig’ilgan qizlar kelin bo’lmishning pardoz-andoziga zo’r berishadi. Ayvondagi keksalar o’tgan zamonlardan gap surishadi. Kay-vonilar kelin sepini qayta ko’rikdan o’tkazadilar. Kun choshgohdan o’tib shohning ko’chiga bezatilganday turli xil popuklarga o’rangan kuyovjo’ralarning ulovlari ke-ladi. Ostonagacha pishqirib kelgan mashinadan qorindor karnaychi va miqti doirachi tushib, «g’iyq-g’iyq, tapir-tu-pur»ini boshlaydi. Qiz-juvonlar chetroqqa yig’ilishib yigitlarni kuzatishadi. Sho’xroqlari qochirim qilishga ham ulguradi. Hazil-mutoyiba boshlanadi. Davrani ipak sallali Imomxon eshon kesib o’tadi-yu, kulgi tinchiydi. Yangalar kuyov bolani boshlab ketadi…

– Qiz otasini chaqiring, – eshon nikoh suvi keltirgan kishiga yuzlandi.
Hayal o’tmasdan do’ppisini qiyshiq bostirgan kombayn-chi ko’rindi.
– Siz tog’asi bo’lasizmi?

– Yo’q, otasi.

– Unda tog’asini chaqiring, nikohda tog’alar vakil ota bo’ladi!
Qoraqul kombaynchi tashqariladi. Bo’sag’ada xotiniga imlab dedi:
– Hamqishloqlaringdan birontasini ayt.

Dahlizda o’tirgan Berdimurod pochchasi qo’ltiqtayog’iga suyanib:

– Zarkumush, shoshma, – dedi oqsoqlanib kelarkan. – Menam akaman! Ikkovimizam To’rg’aylining odami bo’l-sak.

Qiz xayrlashayotib ho’ngrab yubordi. Yangalar lab uchida shivirladi, bilagidan tortib chetga oldi.

Bazm qizigandan-qizidi…

Kombaynchining yelkasidan tog’ ag’darilgandek bo’l-di. U shirakayf oshnalarining sershovqin qahqahasini eshitmaydi go’yo…

VII

Tong tunning pardasini tortib, sharpani ilg’aydigan pallada G’o’bdintog’ning quymichidagi adirlarda bir ot o’ynoqlab boradi. Boylovdan chiqqan yilqi tizginni uz-gudek siltanib, gohida old oyoqlarini qo’shshasiga o’yna-tib pishqiradi. Og’zidagi suvluq g’ijirlaydi.

– Mahkamroq o’tir, tashlab ketmasin, – otasi egar orti-ga qarab oldi. – Bozorgacha bir amallab yetib olsak…

Bola oyoqlarini qisib egar karsoniga yopishib oladi. Ular biyaning narxini xomcho’t qilib, bepoyon kengliklar ichida tonggi g’ira-shiraga singib boradi…

1. Chirkay – chivinga o’xshash juda mayda hasharot, ko’proq hayvonlarda uchraydi.

Anvar Suyun. G’o’bdintog’ hikoyalari by Khurshid Davron on Scribd