Одам ўлдирилган! Маҳкама хизматчиси тилидан айтилган бу сўз буткул ўзга хаёлда дарвозахонага монанд узун кутиш йўлагида дилтанг турган уч кишини тамоман довдиратиб қўйди.
Бекзод ЎКТАМ
МУҚАРРАР
Одам ўлдирилган!
Маҳкама хизматчиси тилидан айтилган бу сўз буткул ўзга хаёлда дарвозахонага монанд узун кутиш йўлагида дилтанг турган уч кишини тамоман довдиратиб қўйди. Улар тагига сув кетишидан зах нақ иккинчи қаватгача кўтарилиб зангтус олган бу кўҳна даргоҳга ўз юмушимизга кўра келдик, деб хаёл қилишган, шунча йил яшаб жиноят содир этишдан мудом ўзларини тийиб келгани боис дастлаб хизматчи шунчаки ҳазиллашяпти, деб ўйлашди.
– Совуқ ҳазил қиларкан, — деди шифокор. У юрак хасталигини даволашда тенгсиз, маҳкама бошлиғи эса залворли вазифада бўлгани, шу баҳона курсида қимирламай ишлагани оқибат юрагини ёғ ўраб борар, аксига олиб ҳаракатга эмас, заҳар-заққум дорига зўр берганди – ҳузурига кирсам, тонгда, яхшиси қош қорайганда югуринг, бошқа ҳеч иложи йўқ, демоқни кўзлаб турганди дўхтир. Одатда уни ўзлари олиб кетишар, шу сабаб ишининг, аввало ўзининг қадрини юқори санаб юрарди. Нуфузли кишилар, айниқса, мана бу амалдорлар хизматидан эса бўйин товламасди. Товлаб, товланиб бўлмасди ҳам.
— Ҳали ёш бўлса керак, — деди тилларанг гардишли кўзойнагини олиб кўзини ишқаганча адвокат. – Ҳа, янги. Уни аввал учратмаганман. Ёшларнинг димоғи баланд бўлади, катта ишга ўтса, ўзларича шундай димоғдор бўлиб қолишади.
— Аммо-лекин ҳазиллашаётганга ўхшамайди, — кўнглидагини айтди мужовул – эгнида кулранг тўн, қўлида дўппи тутган, қаттиқ ҳаяжонда эканини соққасининг ҳар томонига бориб келаётган қорачиқлари айтиб турарди.
— Ҳозирги урф, — деди адвокат бепарво оҳангда. Тор дарвозахонада туриш уни асабийлаштирарди, қолаверса, не бўлганда ҳам қонуну инсон ҳимоячиси, манави дўхтиру аллақандай мужовулнинг олдида мулзам бўлиб ўтиришни ўзига эп кўрмаётганди. – Аввал обдон куттиришади. Ўзларининг қадрини оширишади. Асабингиз тамом бўлгач, ҳар қандай шартга кўниб кетаверасиз. Бу эскирган услубдан терговчилар кўп фойдаланади. Жиноятда гумон қилинганни чақириб, эшиги олдида соатлаб куттиради. Бояги бечора айби бўлмаса ҳам папирос чекавериб, ўйлайвериб, адойи тамом бўлади. Кейин тиркалган айбни ҳам осонгина бўйнига олади-қўяди. Агар чиндан ҳам жиноятчи бўлса, узоққа бормайди – бирданига фош этиш мумкин.
Унга фақат мужовул эътибор берар, қонун вакилининг ҳар сўзини астойдил маъқуллаб турарди. Доктор эса бир олам иши қолиб кетаётганидан алағда, шу сабаб бир жойда туролмасди. Қўлини аввал шимининг, кейин бахмал тусли костюмининг чўнтагига солар, бўйнини қисиб қордай оқ кўйлагининг ёқасига ишқарди. Адвокатнинг гаплари уни асабийлаштираётганди.
— Сизни яхши танишади, бир суриштириб кўрмайсизми, – деди у адвокатга. – Сўранг-чи, нимага чақиришибди? Ҳаммамиз ишли одаммиз, вақт кетяпти… Касаллар кутиб қолди…
Қонун вакили бу пайтда ўзини жон-дили билан эшитишга тайёр одам топилганидан хурсанд ҳолда айбланувчи ва терговчи психологияси ҳақида гапирарди. “Жиноятчи бўласизми-йўқми, терговчи ишни қўполликдан бошлайди. Сенсирайди, сўкинади, ҳақоратлайди. Яъни… аввал руҳан синдиради. Ғўддайиб турган одамни тилидан ушлаш қийин-да… Руҳи чўккан одамни эса қайириб олса бўлади. Чўнтагингиз тўла ақча бўлсин – ўзингизга ишонч ортадими? Ортади. Сариқ чақангиз ҳам бўлмаса, бу ишонч сусайиб, муттасиллик асносида ҳатто йўқолиб кетади. Шундай аҳволга тушасизки, терговчи баён қилган тафсилотларни ҳеч нарса билан инкор этолмайсиз. Шунинг учун ичкарига кирсангиз терговчининг бу тахлит муомаласидан ҳайрон ҳам, хафа ҳам бўлманг. Ўзингизни босиб, бемалол жавоб қайтаринг. Менимча сизда ҳеч қандай гуноҳ йўқ… ”
Мужовул бу дамда тинмай “Асло!.. Зинҳор!.. Худо сақласин…” деб такрорларди. Докторнинг даъватидан оғринган адвокат шунчаки одам эмаслигини кўрсатиб қўйиши керак эди. Ҳарқалай, доктор иши кўплиги важидан эмас, адвокатдан кўп гапирмай амалда нимадир қилишни талаб қилаётганди.
Қонун вакили бу тор жойда товуши кимгача етиб боришини чамалаб кўрди. Бу тахлит иморатлар тарҳидан аёнки, яқин-ўртада ҳеч ким уларни эшитмайди. Нарироқдаги асосий бинодан тушиб келиб керакли гапни етказишади. Шунинг учун адвокат айни чоғда чорасиз эди.
— Тушишсин, кейин айтамиз, — деди у “Нима, ҳеч ким йўқлигини кўрмаяпсизми?” деган оҳангда. – Дўхтир кўп-ку, касаллар фақат сизга маҳтал бўлиб қолмагандир?
Кейин худди қонун вакили экани эсига тушиб қолгандай дафъатан сўради:
— Нимага асабийлашяпсиз ўзи? Ё…
Докторнинг энди чиндан ҳам жаҳли чиқди:
— Тилингизга эрк бераверманг!.. Билиб турибман қандай шубҳага бораётганингизни. Мен докторман, шаҳардаги биринчи рақамли доктор. Соҳамда менга тенг келадигани йўқ, буни ҳамма билади… Мени айблашга ҳеч кимнинг ҳаққи йўқ. Айниқса сизнинг…
Қўрс жавоб адвокатни эсанкиратиб қўймади. Қайтага хотиржам торттирди. Ҳарҳолда кимнингдир тиззаси қалтираяптими, ўшанинг бўйнида бир иллат бор.
— Тўғри, биринчи рақамли бўлишингиз мумкин, — деди адвокат. – Бу дегани айбингиз йўқ дегани эмас.
— Қўйинг, адвокат бува, — орага кирди мужовул. – Гумон иймондан айиради дейдилар. Чиндан ҳам бу киши таниқли дўхтир, бундай одамлардан шубҳа қилиш дуруст эмас.
— Бўлмаса нега сиз хотиржам турибсиз? – деди адвокат захдан қуми титилиб кетган деворга қўлини тираб. – Айбингиз йўқ, биласиз. Шунинг учун кўнглингиз тўқ.
У гапини давом эттиролмади:
— Эй, биродар, ишим кўп дедим-ку. Касаллар кутиб қолди. – Доктор шундай дея костюмининг тугмасини бўшатди. Унинг асабий ҳаракатлари ва олдинга туртиб чиққан қорни адвокат эътиборидан четда қолмади. – Юрак касали билан ўйнашиб бўлмайди. Томоғи ё тиши оғриган одам кутиб турар, лекин юрак ишнинг кўп-камлигига қараб ўтирмайди. Таққа тўхтайди.
Мужовул энди докторни маъқуллай бошлади: “Тўғри, ҳар кимнинг ризқи узилса, бунга чора йўқ”. Адвокатнинг эса доктор мавзуни чалғитаётганидан хуноби ошарди. Айни ҳолатда у айбдорни шу ерда аниқлаб, ўзининг айбсизлиги учун тараддуд кўраётгандай эди. Мужовул ҳам буни сезди ва унинг қилиқларига ортиқ эътибор бермай қўйди.
— Мен бир нарсага тушунмаяпман, — деди анча хотиржам ҳолда доктор. – Мана сиз, адвокатсиз. Ҳуқуқ ҳимоячиси. Лекин нимага менга ёпишиб олдингиз, ҳайронман. Терговчи эмассиз, суд эмассиз. Айбим бўлса, жавоб берарман. Асабийлашяпти эмиш… Аслида сиз кўпроқ жиғибийрон бўляпсиз! Ўзингизни тутишингиз номаъқул иш қилиб қўйиб, айбини бировга тўнкаган ёш боланинг қилиғини эсга солади…
— Э-э, ақлингиз жойидами? — деди пинагини бузгиси келмай адвокат. – Нима деяётганингизни ўйлаб кўряпсизми? Мен шунча йил қонунни ўрганиб келдим, уни бузишни эмас. Ким сизга ёпишиб олибди? Шунчаки нега асаб бузаётганингизга қизиқдим. Шунга шунчами? Хўш, нимага жаҳлингиз чиқяпти?
Шу дамда шифтдан бир бўлак оҳак парчаси шип этиб ерга тушди. Ҳамманинг нигоҳи унга қадалди.
— Захдан, — деди адвокат. Идора нуфузидан бохабар киши у жойлашган бино бу қадар путур топиб бораётганига ҳайрон бўлиши табиий эди. Мужовул шифтга қараркан, деворни уриб кўрди. Худди шуни кутиб тургандек неча асрлардан буён қулфлаб ташлангандай ва ундан ҳеч бир жонзот кириб-чиқмагандай таассурот уйғотувчи кўҳна эшикнинг оғир овози жаранглади ва маҳкама ходими чиқиб келди. Мужовул деворга мушт туширганимни ходим кўрмадимикан, деб қўлини орқага яширди. Ходим эса уваланиб кетаётган деворни тешар даражада тикилиб, айнан унга сўз қотди:
— Сиз! Мен билан юринг…
Мужовулнинг ранг-туси ўчиб, ҳаммага бир-бир қараб чиқди. Нималарнидир пичирлаганча хизматчига эргашди. Қовоғи солиқ ходим занглаб асл туси билинмай кетган эшик тутқичидан ушлаганча мужовулнинг ичкари ўтишини кутди. Докторнинг “Бизни нимага чақиришибди, билмайсизми?” деган сўроғига ҳеч қандай жавоб бермай эшикни қарс этиб ёпди, яна қум зарралари ёғилди.
“Қумдаги аёл…”. Адвокат шу номдаги китобни ўқиганди, сочи ва елкаси оша тушган зарралар ўша таниш битикларни ёдига солди.
…кутилмаган тасодиф билан биз ҳам асир тушган кўринамиз. Фақат асир олувчи жонон эмас, қовоғи уюқ хизматчилар…
Йўлакдаги икковлон қўнғиртоб-яшил тусдаги темир эшик чиқарган зингиллаган товушга диққат бўлиб туришаркан, бу овоз худди мужовулга ўқилган ҳукмдай жаранглади. Суд жараёнларида баъзан, ҳатто аксар ҳолларда бой беришга ўрганиб қолган адвокатга бу ёмон таъсир қилди – деворга суянганча худди яна ютқазиб қўйгандай хомуш бўлиб қолди.
— Бизга қандай айб қўйишни билишмаяпти шекилли, — деди бироздан кейин у ҳазил қилишга уриниб. Унинг бояги беўхшов гумонидан докторнинг ғашлиги ҳалиям тарқамаганди, шу сабаб ҳеч нарса демади.
— Ҳа, менимча, бизни бироздан кейин қўйиб юборишади, — гапида давом этди адвокат. – Адашмовчилик ҳар жойда бўлади. Айбимиз йўқ, нимасидан қўрқишимиз керак? Мужовулни қаранг жим туришини. Ким нима деса маъқуллаб турибди, писмиқ. Ўзи бошда ёқмаганди менга шу нусха. Қилғиликни қилиб ҳеч нарса бўлмагандай туришини кўринг буни…
Айни дамда эса мужовул дим ва бўғиқ хонада ҳаво етмаётгандек пишиллаб нафас олаётган хизматчининг чўччайган оғзига илҳақ қараб турар, қимир этмасдан тошдай қотганди гўё. Семиз хизматчи олдида уюлиб ётган қоғозлардан бош кўтармай ниманидир астойдил изларди.
“Бугунлар тополмаса керак, — ўйлади мужовул. – Бормисан, йўқмисан ҳам демайди-я!..”
Ташқаридаги ҳавога изғирин игналари сочиб юборилган бўлса, хона иссиққина, ходимлар ҳам кўйлакчан юрар, овози пасайтирилган телевизорда қийшанглаган гавдалар, бир қарашда на эркак, на аёллигини билиб бўладиган нусхалар гўё дунё фақат шулардан таркиб топган каби бот-бот кўринар, қизғиш жавонда номига тахланган қалин китоблар ҳар қандай ҳукм ўзига қараб чиқарилишини билгандай вазмин турарди. Ниҳоят излагани топилди шекилли хизматчининг чўччайган оғзи икки томонга қараб камон шаклида ёйилди, кейин қаршисида қаққайиб турган киши ўз хонасига қандай келиб қолганига тушунмагандай ҳайрон бўлиб қаради.
— Шу десангиз, тушдан кейин қорин шишиб кетади-да…
Хизматчининг кутилмаган гапи мужовулни эсанкиратиб қўйди. Пичинг қиляптими, ё киноями, тушунолмади. Чиндан ҳам, ташвишда турган одам бировнинг қорни ҳақида қандай ўйлаб кўрсин ва нима десин?!
— Билмасам, тақсир. Кўп ўтириб ишласангиз керак-да.
— Шу-да, кўп ўтирамиз. Бошқа илож йўқ. Манави қоғозлардан қочиб қутулиб бўлармиди? Лекин шу… одамнинг кучини олиб қўяди-да. Ҳар ўн-ўн беш дақиқада диванга чўзилмасам бўлмай қолди. Ётсам, билинмайди. Ўтирсам, белимдан бўғзимгача қаттиқ бир оғриқ бор.
— Ундай бўлса, дўхтирга кўринмасангиз бўлмайди…
— Сиз-чи?.. Дўхтирмасмисиз?
— Йўқ, тақсир…
Хизматчи чизиқсиз, ялтироқ пешонасини биққи бармоқлари билан мулойим силаб, озгина ўйланди ва деди:
— Менга дўхтир келди, дейишганди… Сиз нима қилиб турибсиз унда?..
— Чақиришган экан… Анчадан бери эшик тагида кутдик, кейин шу ёққа бошлаб келишди…
Энди хизматчининг мулойимлиги йўқолди, юзи қаҳрли бир тус олди:
— Ҳа, билмайсизлар-а, билмайсизлар. Қилғилиқни қилиб, гўё ҳеч нарсадан хабари йўқдай турасизлар. Нима, биз бегуноҳ одамни ўзимиздан ўзимиз сўроққа тутаверамизми?
— Йўқ-йўқ, — ҳовлиқди мужовул. У вазият чигаллашаётганидан хавотирга тушиб қолди ва боя адвокат уқтирганларини эсдан чиқарганини англади, тилига тузукроқ сўз ҳам келақолмади. Уни мушкул ҳолатдан хизматчининг ўзи қутқарди:
— Нима иш қиласиз ўзи?
— Шу… ўзимизнинг мачит, қабристонга қараб юрамиз…
— Тутлар кесилиб кетди-а? – сўради хизматчи. – Шоҳариқнинг бўйидаги тутларни айтаман. Бир кўрганимда ичи ғорнинг оғзидай бўлиб кетган экан. Қуриса керак деб қўйгандим.
Хизматчи билан суҳбат худди шахмат ўйинидай эди. Куттириб-куттириб, қорни шишганидан сўз очади, жиноятда гумон қила туриб, мачитдаги тутларни суриштиради. Бу ёқда бировнинг жони бўғзидаю нафаси халқумидан зўрға ўтадиган кимса қандайдир тутнинг ташвишини қилиб турса. Танаси бошқа дард билмас деганлари шу-да. Ҳар ҳолда у гумондор. Бироқ хизматчининг тунд қиёфаси сал ёришгани мужовулга озгина ишонч берди:
— Йў-ўқ, у тутлар ҳали кўп яшайди… Эскида бирови қўпориб ташлайман деб бульдозер миниб қасд қилган экан, денг. Ўша пайти тили тортиб қолса-да. Минг йиллик тутлар, бировдан ош-нон сўраётгани йўқ эди, камига соя-салқинини аямасди. Шунинг учун бульдозерчига ҳеч кимнинг ёрдам бергиси келмади. Қаердандир қошиқ топиб, оғзига солишганди, барибир кор қилмади…
Буни айтишга айтдию, бирдан қаерда ва қандай ҳолда тургани эсига тушди. “Ҳа, ўл-а, — деди ичида. – Сендан биров шуни сўраяптими? Тили тортиб ўлганмиш, ҳеч ким ёрдам бермаганмиш. Шунинг ўзи жиноят-ку… Тилинг бошингга етмаса гўрга эди. Лекин у воқеага узоқ йиллар бўлиб кетди, энди нимага керак бўлдийкан?.. Буниси майли, нимага мендан шубҳа қилишяпти? Бир айбим – гувоҳлигимми…”
Хизматчи боя топган қоғозидан кўз узмай – табиийки, мужовулнинг ўйларидан бехабар эди – осойишта оҳангда яна суриштирди:
— Қабристонда нималар бўляпти? Ҳар хил гап-сўзлар юрибди…
Шу гапдан кейин мужовулнинг маҳкамадагилар ҳамма нарсадан хабардору атайин синаб кўришаётганига ишончи комил бўлди. Адвокат айтганича бор экан, булар гапнинг пўсткалласини айтиш ўрнига бир бечорани ахмоқ қилиб ўтиришибди. Билганини сир тутиб, қаршисидаги кишининг ўзини тутишини – довдираши, каловланишини кузатишдан мароқ туйиш фақат шу тоифага хос бўлса керак.
Мужовул энди амин эди: қилмиш – қидирмиш. Ахир, қачонгача ҳамманинг кўзига бинойидай ҳаёт кечираётгандай, жамият ўрнатган қоидаларга зид яшамаётгандай кўриниб юрарди? Тўғри, қотиллик қилмагани аниқ, аслини олганда, у одам бўлиб бировга қўл кўтарган зот эмас. Худодан эмас, шунчаки одамлардан қўрққани, уларга ўзининг ҳам ҳаётда борлигини исботлаш учун дин йўлини тутганидан кўз юмолмайди. Шунақаси ҳам бўлади-ку: айримлар худодан қўрқиши баробарида унинг каломини такрорлаб турадиганлардан ҳам ҳайиқади, буни ҳавас ёки ҳурмат дейиш ҳам сал қийинроқ, тўғрироғи ёмон дуо қилишларидан ёки қарғашларидан чўчишса керак – тушунмагандан кейин ҳар турфа қарашлар пайдо бўлаверади. Оқсуяклик деган ниқоб эса мўл имкониятларни туҳфа этади, кимки ўзини шу нарсалар билан иҳоталаб олган ёки буни бот-бот таъкидлашни хуш кўрадими, ҳаётда муносиб ўрин топмаган, истаганига эришмаган. Ҳаммаси кейин бошланади: уч-тўртта оят чала-ярим ёдланади, давралар тўридан жой олинади, ҳаётда ўрнини топганлар, истаганига эришганлар билан қуда-анда тутинилади… Бу катта айб саналмаслигининг боиси шундаки, бир одам жамиятдан ажралиб қолмаслик, лозим бўлса, озгина устунликка эга бўлиш кўйида нимадир ўйлаб топса ва бу қонун мезонларию ахлоққа зид келмаса, уни кечириш мумкин.
“Кулранг-қорамтир булутлар тарқамаган ўша тўполонли кун жуда расво бўлди, бундай булутлар одатда ёмғир келтирмаслиги боис жуда ёқимсиз, буям етмагандай одамни беҳол қилиб қўяди. Кўкка ўқталган мушт каби каллакланган тутлар оралаб қуёш ожиз бир тарзда ботаркан, буни ланжлик билан кузатиб турардим, — ўйларди мужовул. – Юракни эзадиган бундай кунда нимадир юз бериши керакдай эди. Аслида ўша жиноят ҳақида ўзим келиб хабар берганим яхши экан. Мана энди тавқингга “одам ўлдирган” деган лаънатни ҳам илишмоқчи… Бундай бўларини туш кўрибманми. Аслида у воқеа ҳам тушдай бир гап.
…Охирги вақтда қабристонда ўғирликлар кўпайиб қолди, кимнинг бунга қўли боряпти, ҳеч ақлим етмасди – қайси ноинсоф келиб-келиб ўликмакондан нарса ўғирлайди? Серҳашам мармартошлар, қурбонликка деб келтирилган бенуқсон қўй-қўзи, эҳсон қилинган пуллар бошда оз-оз, вақт ўтиб таг-туги билан йўқолиб қола бошлади. Ўғирликнинг одамлар энди-энди мени “эшон бува”лай бошлаган пайтига тўғри келганини қаранг. Бу замонда айбдор бўлишдан осони йўқ, шунинг учун нарсалар йўқолаётгани ҳақида эшон бувани огоҳлантириб қўйдим. Тўғриси, кейинги пайтда эшоннинг ҳам муносабати ўзгарган, чамаси бунга тушум камайгани сабаб эди. “Билмасам, сизнинг вазифангиз, қаранг, олдини олинг!..” деди у ғудурлаб. Қўшни чўпондан даштда юрган бир итини ижарага олиб, эҳсон қутисининг яқинига боғладим. Аммо итнинг ер тирнаб, тиш кериши эҳсон қилувчиларнинг қадамини узишини ўйламабман. Эшоннинг эса норозилиги баттар ортди: “Эс борми, эс, кучукка бало борми?!”
Итнинг ўрнини ўзим эгалладим, қўлим бошқа ишда бўлсаям, кўзим, дилим қутида. Аммо кечга бориб қутини очарканмиз, ичи қуп-қуруқ чиқади. Балки устомонлар йўлини қилиб ўзини пул ташлаётгандай кўрсатиб ичкаридаги пулни суғуриб кетаётгандир, на айбдорни била оламан, на ўйлаб ўйимга етаман. Эшоннинг эса тажанглиги авжига минган. Камига қутига қоровуллик қилган куним, мармартошларни ўмариб кетишади, тошларга қараб чиқсам, қўрадаги қўй-қўзи гум бўлади.
Бир муддат аввал мозор атрофини девор билан ўраш бошланган, каттаконлар бир кўриб кетганидан кейин қурилиш негадир тўхтаган – балки уларга нимадир ёқмагандир, худо билади – оз-моз шағал, ғишт қолиб кетганди. Битта-яримта кўтариб кетиб, жавобгар бўлиб қолмай деб (ҳар ҳолда бу давлатнинг мулки!) шу тақир-тошларни ҳам қўриб чиқдим. Яқин-ўртада шоқолнинг увиллаши, бунга жавобан қишлоқ итларининг жўровоз вовуллаши демаса, кеча тинч-ташвишсиз эди.
Қум-шағалдан хабар олиб, йўлни яқинлатиш кўйида мозорни қийиб чиқаётгандим. Дўмпайган қабрлар орасида бир нарса қорайиб кўринаркан, танам бўйлаб томир ёйиб бир титроқ югурди. Камига қаердадир, жуда яқинда ит улиди. Чигиртканинг чириллаши ҳам қўрқинчли туюлади, чумчуқ пир этса, юрак шир этадиган, наинки бу, тарс ёриладиган ҳолат. Ногаҳон хаёлимга кеча бир кампирни ерга қўйишгани, қорайиб кўринган нарса янги қабрнинг тупроғи эканлиги келди. Танамдаги қўрқув осмонга довур етиб борди чамаси булутларни йиртиб, ой кўриниш берди, шунданми кўнглим бироз ёришгандай бўлди, титроқ ҳам озгина босилди. Қорайган нарса ҳақиқатда ҳам янги қабр эканига ўзимни ишонтириш кўйида шу тарафга қараб юрдим.
Оёқларим бир-бирига чалишиб, гўрга яқинлашарканман… гўрнинг дўмпайиб кўринаётган тупроғидан одам шаклидаги қора бир шарпа ажралиб, мозор дарвозаси томон ўқдай учиб ўтди. Жонҳолатда қичқириб юбордим. Юраги ёрилиб ўлган одамлар ҳолатини ҳис этарканман, бир муддат ҳеч нарсани англолмай, тилим айланмай қолди. Одам тушида кўп воқеаларни кўрадию, аслида у бир лаҳзада онгда кўриниш берган таассуротлар йиғиндиси бўлади-ку, мен ҳам шу ҳолда эдим. Энди ўйласам, ўша воқеа жуда қисқа муддатда бўлиб ўтган, қўрқув сабаб узоқдай туюлган экан.
Бояги шарпа ўқдай учиб кетаркан, нимагадир қоқилиб тушди ва “ҳе онангни…” дея ерга чўзилиб қолди. Бирданига танамдаги бор қўрқув қаергадир чекинди, чунки орада кулги, кулгили ҳолат пайдо бўлганди. Аслида нега қўрққандим ўзи? Даставвал хаёлимда гўрдан мурда чиқди, деган фикр жонланганди. Ё шарпани жин-алвасти деб ўйлагандим. “Онангни…” деб сўкиняптими, буларнинг ҳеч бири эмас.
Ниҳоят, ўғри қўлга тушган эди. Ойлар давомида тинчимни бузган, эшон олдида мени ўғрига чиқараёзган, ўликка мансуб нарсалардан, эҳсон қилинган пуллардан ҳазар қилмайдиган жирканч кимса оёғим остида осмонга қараб ихраб ётар, тусмолимча чўкиб ер билан деярли баравар ҳолга келган кўҳна қабртошга тўқанаб, мувозанатини йўқотганди.
Ғазабдан бўғриқиб, ёқасидан чангаллаганча зилдай гавдасини тортиб турғизарканман, бунча куч ўзимга қаердан келганига ҳайрон бир тарзда унинг қўлида ниманидир маҳкам ушлаб олганини пайқаб муштим билан шу чангалга уриб ҳолсизлантирдим. Панжалар осон очилди, қўлимга теккан шилимшиқ нарсадан ижирғаниб, пойимда латта қўғирчоқдай шалвираб турган кимсанинг бўйнидан баттар қисганча уни ой ёруғига тутиб кўришга ҳам ҳафсала топарканман, хаёлимда ёйсимон бу нарса кеча кўмилган кампирнинг оғзидан ўпириб олинган тилла тишлар экани хусусидаги фикр яшиндай ярқ этди; сесканиб тишни улоқтирар асносида бу қадар қабиҳликдан тап тортмаган, ўмараётган шунча нарсасига қаноат қилмай энди ўликларни ҳам безовта қила бошлаган нусха билан кўзма-кўз бўлдим ва… бояги омбурдай мустаҳкам қўлим жонсиз бир ҳолда сирғалиб тушди, гўё ичи бўшатилган қопдай ҳилвираб қолдим. Қаршимда… ўзим… турардим…”
Яна қайта қоғоз титкилашга тушган маҳкама хизматчиси зўр бериб керишди-да, креслосидан сирғалиб сал наридаги диванга чўзилди.
— Қурилиш нега тўхтаб қолди? – сўз қотди у ётган жойида. – Пулни еб юборишган деган гаплар бор. Сиз нима дейсиз?
— У ишларга аралашмадим ҳисоб. Ҳовлида озроқ қум-шағал қолган, шунга қараб қўямиз.
— Ҳа, ҳеч ким тегаётгани йўқми? Анави… телефонни узатиб юборасизми…
Хизматчи ўз истаги мужовул томонидан бажонидил рўёбга чиқарилишини кузатиб, ётган жойида рақам тераркан, беҳафсала шифтга, хона деворларига кўз югуртирарди.
— Эй, менга қаранглар, мужовулни ким чақирган ўзи? Бирортанг ёмон туш кўриб, ис-пис чиқармоқчимидинг?.. Қаранглар-да энди…
Хизматчи трубкани хуш кайфиятда жойига қўяркан, деди:
— Билмаймиз дейишяпти. Нима бўларди, қурувчининг иши бўйича чақирган-да. Хўп, сиз бораверинг-чи… Лекин бефарқ бўлманглар ўғри-муттаҳамларга…
Мужовул таниш йўлакдан чиқиб бораркан, адвокат четроқда тахланган эски-туски тахта бўлакларини ерга ёйиб ётиб олганига, докторнинг эса бир чеккада қунишиб ўтирганига кўзи тушди. Докторнинг савол оҳангидаги қарашига “Шунчаки, бошқа масалада чақиришган экан…” дея жавоб берди.
“Доира торайди, — хаёлланди доктор. – Демак, қотилликда айбланаётган ўзи. Бўлмаса нега адвокат бу қадар хотиржам, дунёни сув босса тўпиғига чиқмайди? Ўзидан гумон қилишларига эса асос йўқ, шу вақтгача бирор бемор унинг иштирокида ўлим топмаган. Фақат…
“Ҳали ҳаётдан дарак берувчи юрак зарбларини титроқ бармоқларингда ҳис қиларкансан, бу қўлларда ҳеч қачон ҳеч ким ўлим топмайди, дея виждонинг олдида ичган қасаминг ёдингга келар, айни дамда қонига бўккан шу юрак эгаси бир вақтлар ҳаётингни бағишлаган, ўзлигингни унуттирган малак қалбини забт этганини ўйлаб, турмушингга туташиши лозим ришталар девор оша бошқа бўғотларни кўзлаган кади палаклари сингари буткул ўзга ёқларга тарвақайлаб кетганию мана бу яримжоннинг нимаси сендан устун эканлигига тушунолмасдинг, ваҳоланки унинг бир умр ҳайдовчиликдан боши чиқмади, суюклигингга қандай “жаннат” яратиб бергани ҳам худога аён, мана энди автоҳалокатга учраб уни ярим йўлда ожиз ва маҳзун ҳолда ташлаб кетяпти; йиллар ҳукмини ўтказа бошлаган бўлса-да, кимдир хонангга ташлаб кетгани – суратда кўрганинг – келинлик либосида яшнаб турган суюклигинг (уни шу либосда кўришни қанчалар орзу қилардинг!) билан қўл ушлашиб турган нусханинг биринчи кўзга ташланадиган ўша жингалак сочлари, жарроҳлик ёритгичида ялтираб турган қорамағиз юзи ҳануз ўзгармаган ва бу қорамағиз жингалаксоч билан ҳисоб-китоб они қачондир юз беришини билардинг, орзу-умидларингни чилпарчин қилган бўлишига қарамай айнан у ҳаёт пиллапояларидан дадил кўтарилишингга сабабчи эканидан эса юз ўгиролмайсан, у боис кўп хотиралар қалбингда узилмаган гул орзуси каби тиниқ, покиза сақланадики, бир вақтлар тут соя солиб турган дераза ёнида дарахтдаги марваридларга тикилиб орзу қилишдан чарчамасдинг, бугун иқрорсанки, ҳиссиётдан кўра ақл устунлик қиларди сенда – бутун қишлоқни тилларанг ифорга бўяб, сеҳрли кўринишга келтирган шафақ ёлқинини севгилинг билан майин шабада кезган баланд тепаликда туриб кузатаркансан, шовуллаётган теракзор ёнлаб оқаётган шошқин сой ёқалаб велосипедда бораётиб унинг шамолда яйраётган гунгурт сочлари юзу кўзингни силаб ўтаркан, пиёздоғ ҳиди анқиган тунчўкарда тизза қадар келадиган қор узра югуриб, илк бора бағрингга босаркансан, барибир, ёринг ўзини бахтли санаши учун ҳаётда ўрнингни топиб, кам-кўстсиз муҳит яратиш зарурлигини англаб турардинг – тут салқинидаги хонадан чиқмай китобларга берилганинг боиси шу эди, асли муносабатлар чигаллашувига ҳам келажакни ҳаддан кўп ўйлаганинг сабабмиди: у сени бугун билан яшамасликда айбларди, кўпроқ вақтингни унга ажратишинг, ўйнаб-кулишингни истарди, эртага умр йўллари боғланганда ҳам шу – қоғозлардан узила олмаслигингдан ҳадиксирарди балки; ниҳоят, ўқишга кириб узоқ манзил сари отланганингда эса уни кўрмай кетолмасдинг – аҳду паймон қилиш, у кутишга, сен унутмасликка ваъда беришинг керак эди, билет тунги поездга бўлгани учун кузнинг ғамгин нурлари сезила бошлаган, олам пуштиранг тусда товланаётган бир чоғда таниш мажнунтол томон секин қадам ташлаб бораркансизлар, мутлақо бекерак нарсалар, кечки поездда кетишинг, йўл узоқлиги, ижарада эмас, ётоқхонада туришинг, ўзинг билмаган ўқиш ва яна бир балолар ҳақида пойинтар-сойинтар гаплар айтиб валдирадинг, “Энди декабрда кўришамиз” деганингда ҳам у жим эди, эҳтимол декабргача қанча вақт борлигини чамаларди – унинг олдида айбдордай сезардинг ўзингни, ташлаб кетади, деб қўрқарди у, бироқ сен уни эмас, у сени ташлаб кетди (балки юз ўгирди десак тўғри бўлар), умрингда илк марта уйингдан узоқ, мусофирликда ўзга манзил-макон, ҳиссиз қиёфалар аро эзилиб, бунинг устига узоқ пойтахтда қачон ўқиб одам бўлишингни кутаётган муштоқ нигоҳлар йўқлигини англаб яшаркансан, устингдан кулишганига, ҳеч кимга кераксиз буюмдек ахлат қутисига улоқтириб юборишганига чидолмасдинг: бунинг учун бир кун афсус чекишлари, ҳали ҳаммасига жавоб беришларига шубҳанг йўқ эди, гўё барчаси ишқ-муҳаббат мавзусидаги кинолардагидек бўларди: сен ўқиб, жуда бойиб кетасан, узатган жойга қўлинг етади, машина, уй, сулув хотин, бир пайтлар келажагингга шубҳа қилиб, писанд этмаган аёл сендай одамни кутмаганига, ҳаёт йўллари боғланишини истамаганига минг пушаймон бўлади, қай тасодиф билан юз кўришиб қоласизлару, тақдир ато этган неъматлар у билан яшашдан кўра анча беҳроқлигини таъкидлаган каби унинг ёнидан бефарқ ўтиб кетасан; аммо кўп марта хаёлингдан ўтган бу якундан бирор қаноат туймайсан: ахир, у тоғасининг қўлида ўсган етим қиз эди, ихтиёр ўзида эмасди, хоҳлаганига, истаган вақтида турмушга чиқа олармиди, эри ширакайф ҳолда бировни туртиб юборгани, кейин енгилтак аёлларга иликишиб, рўзғорни абгор қилганини эшитганингдан кейингина шу ҳақиқат билан юзма-юз келдинг ва биринчи марта ўзингдан уялдинг, айнан сени деб етимликда ўсган қизнинг бошидан ташвиш аримади, сен эса ўшанда ё ўқишни, ё қизни танлашинг керак эди, балки узоқ пойтахт, ўқиш кутиб турар, аммо у кутолмасди, янгасию тоғаваччаларининг қош-қовоғига қараб ортиқ яшолмасди, сенда қатъий қарор бўлмаганидан кейин нима қилсин эди, бошдаги қасос ўти вақт ўтиб, раҳмдиллик билан алмашаркан, қачондир кўришсанг, тазарру этиш истаги ҳам йўқ эмасди, асли хато сендан ўтгани, таваккал қилишга қодир бўлмаганингни айтишга неча бор ҳозирланган кунларнинг бирида оғир жароҳат билан воқеа жойига яқин клиникангга келтирилган беморга назар ташларкансан, қони ҳали қотиб улгурмаган ўша таниш юз эгасини кўриб, ихтиёрсиз бир тарзда ёрдамга шошилдинг; жарроҳлик тиғи, кесишлар, аппаратларнинг чийиллаши, юқоридан тушаётган нур ва бармоқларинг ҳар замонда тегиб кетаётган, сония сайин ҳаёт унсурлари тугаб бораётган юрак бирданига аввалги кечмишларингни ёдга солди, бир вақтлар ахмоқ бўлиб қолганинг, сени туфлаб ташлашгани фикру ёдингни забт этди, қароғингда асраганингни қора қонига беланиб ётган мана бу кимса топтаб хор этгани ғайирлигингни баттар оширди, ҳолбуки ҳеч қачон хато қилмаслик ҳақида хусусий онтинг бор, боз устига дўхтирлар орасида биринчи рақамли эдинг ва юз беражак ўлим шуҳратингга соя солиши аниқ эди, аммо сенда ҳиссиётдан кўра ақл устунлик қилишини теварагингдаги ёрдамга шай ходимларинг билишмасди…”
Девор орасиданми, пол остиданми чийиллаган овоз эшитилар, сичқон ё каламушларнинг дукурлаб чопгани қулоққа чалинарди. Туйнукдан тундай қора қарғаларнинг бугунги сафари қариганини англатувчи кўнгилга хижиллик берадиган манзара кўзга ташланар, гўё бутун олам зулмат қаърига сингиб борарди. Адвокат ҳали у – ҳали бу томонига ўнгарилганча сотқинликда айбланиб, маҳкумларни зиндондан қутқаришга уринган бобоси ҳақида туш кўрар, бениҳоя безовта эди. Бировнинг тушига мўралаш нақадар хижолатли бўлмасин, бир вақтлар масжид бўлгани одамлар хотирасидан ўчиб кетган зиндондан қочиш режасини тузган маҳбуслар кечмиши шу қадар қизиқ эди. Қатағон йилларида маҳбуслар кўпайиб кетганидан ҳар камерага ўн-ўн бешлаб одам қамаб ташланган, жой танқислашган чоғлар улар тўда-тўда отиб ташланар, асли бунга у қадар эҳтиёж ҳам йўқ, кўплаб маҳбуслар очликдан силласи қуриб, ё бўлмаса касалликдан ўлиб кетарди. Ҳаммаси бир вақтлар таҳоратхона бўлган камера деворидаги тирналган, ўйилган минглаб битиклар орасида араб имлосида қон билан битилган “б”, “ш” ва “р” ҳарфларидан кимдир маъно қидириб қолганидан бошланди. Қачонлардир оҳаклангани одам қўли етмайдиган шифтга яқин жойлардан кўриниб турган девордаги исмлар, хотиралар, орзу-умидлар, кундалик майда-чуйдалар билан тўла кечмишлар орасидаги бу ёзувни шу пайтгача биров “башар” деб ўқиб маҳкумлик инсоният бошидаги кўргилик қабилидаги хулосага келган бўлса, бошқа биров “Башир” деган маҳбус шунчаки исмини ёзиб қўйган, холос, дерди. Аслида унинг қон билан ёзилганини айтмаса, диққатни тортувчи айтарли хусусият кўзга ташланмас, кўпчилик ноҳақ айблангани ва энди шу жойларда ўлиб кетажагини ўйлаб бу каби майда нарсалар ҳақида бош қотиришга ўзида мажол тополмасди.
— Чиқиш йўли бу, — деди ўсиб кетган соч-соқол орасида қатъий нигоҳлари бўртиб турган маҳбус. Келган вақти – икки ойдан буён лом-мим демаган одамнинг кутилмаган гапи эътиборни тортмай қолмади. Чамаси у узоқ ўйланганди: балки ёзув сирини, эҳтимол қандай қилиб бўлмасин бу ердан қочишни. Ҳар ҳолда у айтган тахмин деворнинг шу қисмига уч-тўрт кишини жамлади. – Мана қаранг, “Б”нинг тепага қараган ярим ой қисми – биз ўтирган жой, остидаги нуқта қуйидаги хонага ишора, “с” – унга ёндаш, энига қараган уч, йўқ, икки ярим камера, устидаги уч нуқта юқорига қараб яна 3 хона босиб ўтилади, дегани… Қизиғ-а. Охиридаги “р”нинг “думи” – пастга қараган кескин қайрилиш, яъни чиқиш йўли. Илгари бу ерда таҳоратхона бўлганини ҳисобга олиб сувнинг чиқиш йўли билан борсак, ишимиз анча енгиллашади. Шаҳарда эскидан ер ости йўли бўлганини эшитган бўлсангиз керак, айтиб бўлмайди, балки унинг қай бир тармоғи шу ердан ўтгандир.
Аслида ҳеч кимнинг зиндонда ўлиб кетгиси йўқ эди, қолаверса бу тусмол ҳазилга ҳам ўхшамайди, ҳамманинг тепасида бир хатар турганда, бошнинг бирикиши осон бўлгани каби лаҳм кавлаб қутулиб кетишга ҳеч ким эътироз билдирмади. Қўшни камераларда жисмоний оғриқлардан дилни ўртайдиган инграшлар бирин-кетин тина бошлаганида эса ишга киришишди. Дастлабки уч кеча одам сиғадиган кенгликда бўй баравар кавлашди (илгари бу ердан муттасил сув тушиб тургани сабаб иш анча осон кечди, боз маҳбуслар ҳам кўп эди), кейинги кунлар ўша арабча ҳарфларга амал қилиб қуйидаги хона тарафга йўл очилди. Ўн учинчи куни тонг оқара бошлаган чоғ “с”га ўтилди ва шу ерда ҳамманинг ҳафсаласи пир бўлди – косаю қошиқлар, темир бўлаклари билан ер кавлаётган маҳбуслар қаршисида анча пишиқ тош пойдевор пайдо бўлганди.
— Йўлдан адашдик, — деди қора терига ботган бир маҳбус. – Мўлжал тескари олинган шекилли.
— Тўғри кетяпмиз, — деди ишбоши умидсизликка берилмай. – Шунча жой очилди, ёмон ишламадик. Балки шу тошдан ўтсак, нариёғи осон кетар.
Кўпчилик ҳолдан тойганди, бошида ишлаб дам олганлар кавланган тупроқни чиқариб хона бўйлаб ёйди-да, эски-тускилар билан устини ёпиб, уйқуга кетишди. Уйғонишганда (бу орада ўлиб-нетиб қолмадимикан деган хаёлда соқчи хабар олиб кетганидан бехабар эдилар) қўлида тўрвасини қўлтиқлаганча эшик ёнидаги бурчакка тиқилиб олган кўккўз маҳбус турар, кўзининг пирпирашидан бу ердагиларга ўзида ҳеч қандай гуноҳ йўқлигини англатишга уринаётгани сезиларди.
— Қўрқманг, бемалол жойлашиб олаверинг, — деди сўнгги кунларда камерада ўзига хос мавқега эга бўлган ишбоши. – Бу ерда жиноятчи йўқ, ҳаммаси ўзингизга ўхшаган одамлар. Муттаҳам зоти борки, ташқарида, роҳат-фароғатда юрибди.
Кўккўз кўп куттирмади, тўрга яқин жойга ўрнашди. Тун чўкиб гўё ухлагани ётишаркан, аксар ҳамхоналарда савол пайдо бўлди: кўккўзни ишга қўшиш керакми-йўқми?! Бир муддат ўйланган ишбоши “Боқибеғам кўринади, кавлайверамиз” дегандан кейин галма-гал лаҳмга кириб, тош йўнишга тушишди. Биров бир энлик, яна кимдир айтгулик натижасиз чиқаркан, туйнук очиш нақадар қийин бўлмасин, бир ойлардан кейин пойдеворнинг икки қарич келадиган жойи ўйилиб қолди. Аввал ҳафта-ўн кунда камерадан мурда чиқарди, қутулиш истаги ишонч бердими, ҳарқалай туйнук очишга киришилганидан бери ҳеч ким ўлиш ҳақида ўйлаб кўрмади. Бу орада кўккўз ҳам анча мослашиб, камига ҳамхоналарининг қочишга уринаётганларидан воқиф бўлиб олди. Энди лаҳм қазувчилар орасида у ҳам бор эди, астойдил ишласа-да, бундан бирор наф чиқишига шубҳа билан қарарди, тасодиф билан қутулмасак, ер кавлаб қочиб кетишимиз даргумон, дерди у. Бир сафар қазишга тушганида (улкан пойдевор енгиб ўтилганди), намликданми, устига бир замбил тупроқ тўкилиб тушди, жонҳолатда бақирганини эшитган ишбоши дарҳол қутқариб олди ва у қайтиб ер остига тушмади.
“Р”нинг “думи”га келишган кунларнинг бирида қўққисдан кўккўз йўқолиб қолди, бир неча соат ўтиб қайтиб келгач, ҳеч нарса бўлмагандай тутди ўзини – одатда маҳбусни камерадан ё отиб ташлаш, ё бошқа жойга сургун қилиш мақсадида олиб чиқишарди, унга балоям урмагани бошқаларда шубҳа уйғотдики, озодликка чиқиш илинжи тобора йўқолиб бораётган асабий маҳкум кўккўзнинг нақ бўғзига чанг солди, “Сотқинлик қилишимни исташяпти… Бир-икки ҳамкасбларни суриштирди, уларни ҳам қамамоқчи” дегачгина қўйиб юборди. Қўйиб юбордию барибир ишонмаётганини билдириш кўйида қаншарига ўхшатиб мушт туширди. Шу дамда тергаб ўтиришга ҳожат қолмади: ниҳоят қочиш йўли очилганди. Одатдагидек, туйнукдан ишбошининг гавдаси кўринаркан, у ҳамон жиддий алфозда турарди, бироқ чиқиб олгач, бир четда мушт ейишдан қўрқиб титраб турган кўккўзни кўтариб олди ва “Етдик! Қутулдик!” дея сал қолмаса бақириб юбораёзди. Шу вақтгача ўлик сукунат кезган хонадагилар от устида мағрур бораётган музаффар саркарда мисол ҳис қилардилар ўзларини.
Бошда келишилганидек, бирин-кетин ҳамма ўзини тартибга кетиришга тушиб кетди: биров соқол қиртишлаган, кимдир йиртиқ камзулини ямашга тушган, яна бири ҳаяжондан нима қилишни билмай ҳар томонга бориб-келади. Ҳар ҳолда ташқарига чиққанда кишининг турқи бировни шубҳалантирмаслиги керак, қолганига Худо – подшо… Келишилганидек, даставвал ишбоши чиқиши керак эди – айни дамда унинг қатъияти қаергадир ғойиб бўлган, неча ойлаб давом этган маҳкумликдан сўнг эрк билан рўпара келиб ҳаяжонини босолмасди.
Бирданига эшик тақиллаб қолди.
Ҳамманинг ранг-қути ўчган, қутулдик, деб ўйлашганида жуда ёмон нарсага тутилишгандек эди. Қийин вазиятларда ўзини қўлга ола биладиган ишбоши эшик тирқишидан ташқарига қараркан, кўрган манзарасидан лол эди: йўлакни тўлдириб гўё соқчилар қўшини турар, гўё улар қочишга ҳеч қанақасига имкон қолдирмасди. Ишбоши ортига ўгирилиб, ўлжасига отилган қоплондай кўккўзга ташланди, қолганлар нима бўлганига ҳайрон турар, ичкаридаги шовқин соқчиларни ҳам ҳаракатга келтирган, тақиллашлар кучайган, кўпайган эди. Бир неча сонияда эшикни бузиб киришди, яна бироздан кейин қочоқ-маҳкумлар қўли боғлиқ ҳолда калтаклар зарбидан сулайиб ерда ётар, кўккўзни олдинроқ олиб чиқиб кетишганди…
Адвокат оиласи тарихига бобосининг шонли ўтмиши, зиндондан қочиш йўлини топгани ҳақидаги воқелик битилган, бу катта сармоя эвазига нашр қилинган китобда ҳам ифода этилганди. Адвокат фарзандлик бурчи сифатида қатағон қурбони бўлган бобоси ҳақида мақолалар ёзар, интервьюларида айтган, тузум жабрини чекканлар сафида доим у олдинги ўринда. Бироқ адвокатнинг кўзи кўк эканига ҳеч ким эътибор бермайди ва кўккўз маҳбусни фақат угина тушларида кўришидан зоти мардумнинг хабари йўқ.
…Кун қайтардаги уйқу бехосият бўлади, дейишади, гарчи осмонда анчадан бери қуёш кўринмаган бўлса-да, адвокатнинг уйқуси шу вақтга тўғри келгани боис лоҳас бир ҳолда уйғонди. Дастлаб қаерда эканини тушунмагандай турди, сал нарида ўйланиб турган дўхтирни кўриб, “одам ўлдирилган” деган айблов билан ўзларини ушлаб туришгани хаёлига келди, мужовул кўринмаётганига ажабланди. Шу пайт қўнғиртоб эшик очилди ва қўлида қоғоз тутганча бу сафар ходим қовоғи очиқ ҳолда кўринди-да, хушҳол оҳангда деди:
— Кечирасизлар. Англашилмовчилик бўлибди. Бемалол уйга қайтишларинг мумкин.
Гарчи бу хушхабар бонги янглиғ жаранг сочиши керак бўлса-да, доктор маҳзун бир алфозда жойида қотиб турар, адвокат эса худди ўзининг хизмати билан бу даргоҳдан қутулишгандек “Айтмадимми сизга”, деганча шахдам қадамлар билан тутқичдан ушлади-да, ташқарига чиқди.
Odam o‘ldirilgan! Mahkama xizmatchisi tilidan aytilgan bu so‘z butkul o‘zga xayolda darvozaxonaga monand uzun kutish yo‘lagida diltang turgan uch kishini tamoman dovdiratib qo‘ydi.
Bekzod O‘KTAM
MUQARRAR
Odam o‘ldirilgan!
Mahkama xizmatchisi tilidan aytilgan bu so’z butkul o’zga xayolda darvozaxonaga monand uzun kutish yo’lagida diltang turgan uch kishini tamoman dovdiratib qo’ydi. Ular tagiga suv ketishidan zax naq ikkinchi qavatgacha ko’tarilib zangtus olgan bu ko’hna dargohga o’z yumushimizga ko’ra keldik, deb xayol qilishgan, shuncha yil yashab jinoyat sodir etishdan mudom o’zlarini tiyib kelgani bois dastlab xizmatchi shunchaki hazillashyapti, deb o’ylashdi.
– Sovuq hazil qilarkan, — dedi shifokor. U yurak xastaligini davolashda tengsiz, mahkama boshlig’i esa zalvorli vazifada bo’lgani, shu bahona kursida qimirlamay ishlagani oqibat yuragini yog’ o’rab borar, aksiga olib harakatga emas, zahar-zaqqum doriga zo’r bergandi – huzuriga kirsam, tongda, yaxshisi qosh qorayganda yuguring, boshqa hech iloji yo’q, demoqni ko’zlab turgandi do’xtir. Odatda uni o’zlari olib ketishar, shu sabab ishining, avvalo o’zining qadrini yuqori sanab yurardi. Nufuzli kishilar, ayniqsa, mana bu amaldorlar xizmatidan esa bo’yin tovlamasdi. Tovlab, tovlanib bo’lmasdi ham.
— Hali yosh bo’lsa kerak, — dedi tillarang gardishli ko’zoynagini olib ko’zini ishqagancha advokat. – Ha, yangi. Uni avval uchratmaganman. Yoshlarning dimog’i baland bo’ladi, katta ishga o’tsa, o’zlaricha shunday dimog’dor bo’lib qolishadi.
— Ammo-lekin hazillashayotganga o’xshamaydi, — ko’nglidagini aytdi mujovul – egnida kulrang to’n, qo’lida do’ppi tutgan, qattiq hayajonda ekanini soqqasining har tomoniga borib kelayotgan qorachiqlari aytib turardi.
— Hozirgi urf, — dedi advokat beparvo ohangda. Tor darvozaxonada turish uni asabiylashtirardi, qolaversa, ne bo’lganda ham qonunu inson himoyachisi, manavi do’xtiru allaqanday mujovulning oldida mulzam bo’lib o’tirishni o’ziga ep ko’rmayotgandi. – Avval obdon kuttirishadi. O’zlarining qadrini oshirishadi. Asabingiz tamom bo’lgach, har qanday shartga ko’nib ketaverasiz. Bu eskirgan uslubdan tergovchilar ko’p foydalanadi. Jinoyatda gumon qilinganni chaqirib, eshigi oldida soatlab kuttiradi. Boyagi bechora aybi bo’lmasa ham papiros chekaverib, o’ylayverib, adoyi tamom bo’ladi. Keyin tirkalgan aybni ham osongina bo’yniga oladi-qo’yadi. Agar chindan ham jinoyatchi bo’lsa, uzoqqa bormaydi – birdaniga fosh etish mumkin.
Unga faqat mujovul e’tibor berar, qonun vakilining har so’zini astoydil ma’qullab turardi. Doktor esa bir olam ishi qolib ketayotganidan alag’da, shu sabab bir joyda turolmasdi. Qo’lini avval shimining, keyin baxmal tusli kostyumining cho’ntagiga solar, bo’ynini qisib qorday oq ko’ylagining yoqasiga ishqardi. Advokatning gaplari uni asabiylashtirayotgandi.
— Sizni yaxshi tanishadi, bir surishtirib ko’rmaysizmi, – dedi u advokatga. – So’rang-chi, nimaga chaqirishibdi? Hammamiz ishli odammiz, vaqt ketyapti… Kasallar kutib qoldi…
Qonun vakili bu paytda o’zini jon-dili bilan eshitishga tayyor odam topilganidan xursand holda ayblanuvchi va tergovchi psixologiyasi haqida gapirardi. “Jinoyatchi bo’lasizmi-yo’qmi, tergovchi ishni qo’pollikdan boshlaydi. Sensiraydi, so’kinadi, haqoratlaydi. Ya’ni… avval ruhan sindiradi. G’o’ddayib turgan odamni tilidan ushlash qiyin-da… Ruhi cho’kkan odamni esa qayirib olsa bo’ladi. Cho’ntagingiz to’la aqcha bo’lsin – o’zingizga ishonch ortadimi? Ortadi. Sariq chaqangiz ham bo’lmasa, bu ishonch susayib, muttasillik asnosida hatto yo’qolib ketadi. Shunday ahvolga tushasizki, tergovchi bayon qilgan tafsilotlarni hech narsa bilan inkor etolmaysiz. Shuning uchun ichkariga kirsangiz tergovchining bu taxlit muomalasidan hayron ham, xafa ham bo’lmang. O’zingizni bosib, bemalol javob qaytaring. Menimcha sizda hech qanday gunoh yo’q… ”
Mujovul bu damda tinmay “Aslo!.. Zinhor!.. Xudo saqlasin…” deb takrorlardi. Doktorning da’vatidan og’ringan advokat shunchaki odam emasligini ko’rsatib qo’yishi kerak edi. Harqalay, doktor ishi ko’pligi vajidan emas, advokatdan ko’p gapirmay amalda nimadir qilishni talab qilayotgandi.
Qonun vakili bu tor joyda tovushi kimgacha yetib borishini chamalab ko’rdi. Bu taxlit imoratlar tarhidan ayonki, yaqin-o’rtada hech kim ularni eshitmaydi. Nariroqdagi asosiy binodan tushib kelib kerakli gapni yetkazishadi. Shuning uchun advokat ayni chog’da chorasiz edi.
— Tushishsin, keyin aytamiz, — dedi u “Nima, hech kim yo’qligini ko’rmayapsizmi?” degan ohangda. – Do’xtir ko’p-ku, kasallar faqat sizga mahtal bo’lib qolmagandir?
Keyin xuddi qonun vakili ekani esiga tushib qolganday daf’atan so’radi:
— Nimaga asabiylashyapsiz o’zi? Yo…
Doktorning endi chindan ham jahli chiqdi:
— Tilingizga erk beravermang!.. Bilib turibman qanday shubhaga borayotganingizni. Men doktorman, shahardagi birinchi raqamli doktor. Sohamda menga teng keladigani yo’q, buni hamma biladi… Meni ayblashga hech kimning haqqi yo’q. Ayniqsa sizning…
Qo’rs javob advokatni esankiratib qo’ymadi. Qaytaga xotirjam torttirdi. Harholda kimningdir tizzasi qaltirayaptimi, o’shaning bo’ynida bir illat bor.
— To’g’ri, birinchi raqamli bo’lishingiz mumkin, — dedi advokat. – Bu degani aybingiz yo’q degani emas.
— Qo’ying, advokat buva, — oraga kirdi mujovul. – Gumon iymondan ayiradi deydilar. Chindan ham bu kishi taniqli do’xtir, bunday odamlardan shubha qilish durust emas.
— Bo’lmasa nega siz xotirjam turibsiz? – dedi advokat zaxdan qumi titilib ketgan devorga qo’lini tirab. – Aybingiz yo’q, bilasiz. Shuning uchun ko’nglingiz to’q.
U gapini davom ettirolmadi:
— Ey, birodar, ishim ko’p dedim-ku. Kasallar kutib qoldi. – Doktor shunday deya kostyumining tugmasini bo’shatdi. Uning asabiy harakatlari va oldinga turtib chiqqan qorni advokat e’tiboridan chetda qolmadi. – Yurak kasali bilan o’ynashib bo’lmaydi. Tomog’i yo tishi og’rigan odam kutib turar, lekin yurak ishning ko’p-kamligiga qarab o’tirmaydi. Taqqa to’xtaydi.
Mujovul endi doktorni ma’qullay boshladi: “To’g’ri, har kimning rizqi uzilsa, bunga chora yo’q”. Advokatning esa doktor mavzuni chalg’itayotganidan xunobi oshardi. Ayni holatda u aybdorni shu yerda aniqlab, o’zining aybsizligi uchun taraddud ko’rayotganday edi. Mujovul ham buni sezdi va uning qiliqlariga ortiq e’tibor bermay qo’ydi.
— Men bir narsaga tushunmayapman, — dedi ancha xotirjam holda doktor. – Mana siz, advokatsiz. Huquq himoyachisi. Lekin nimaga menga yopishib oldingiz, hayronman. Tergovchi emassiz, sud emassiz. Aybim bo’lsa, javob berarman. Asabiylashyapti emish… Aslida siz ko’proq jig’ibiyron bo’lyapsiz! O’zingizni tutishingiz noma’qul ish qilib qo’yib, aybini birovga to’nkagan yosh bolaning qilig’ini esga soladi…
— E-e, aqlingiz joyidami? — dedi pinagini buzgisi kelmay advokat. – Nima deyayotganingizni o’ylab ko’ryapsizmi? Men shuncha yil qonunni o’rganib keldim, uni buzishni emas. Kim sizga yopishib olibdi? Shunchaki nega asab buzayotganingizga qiziqdim. Shunga shunchami? Xo’sh, nimaga jahlingiz chiqyapti?
Shu damda shiftdan bir bo’lak ohak parchasi ship etib yerga tushdi. Hammaning nigohi unga qadaldi.
— Zaxdan, — dedi advokat. Idora nufuzidan boxabar kishi u joylashgan bino bu qadar putur topib borayotganiga hayron bo’lishi tabiiy edi. Mujovul shiftga qararkan, devorni urib ko’rdi. Xuddi shuni kutib turgandek necha asrlardan buyon qulflab tashlanganday va undan hech bir jonzot kirib-chiqmaganday taassurot uyg’otuvchi ko’hna eshikning og’ir ovozi jarangladi va mahkama xodimi chiqib keldi. Mujovul devorga musht tushirganimni xodim ko’rmadimikan, deb qo’lini orqaga yashirdi. Xodim esa uvalanib ketayotgan devorni teshar darajada tikilib, aynan unga so’z qotdi:
— Siz! Men bilan yuring…
Mujovulning rang-tusi o’chib, hammaga bir-bir qarab chiqdi. Nimalarnidir pichirlagancha xizmatchiga ergashdi. Qovog’i soliq xodim zanglab asl tusi bilinmay ketgan eshik tutqichidan ushlagancha mujovulning ichkari o’tishini kutdi. Doktorning “Bizni nimaga chaqirishibdi, bilmaysizmi?” degan so’rog’iga hech qanday javob bermay eshikni qars etib yopdi, yana qum zarralari yog’ildi.
“Qumdagi ayol…”. Advokat shu nomdagi kitobni o’qigandi, sochi va yelkasi osha tushgan zarralar o’sha tanish bitiklarni yodiga soldi.
…kutilmagan tasodif bilan biz ham asir tushgan ko’rinamiz. Faqat asir oluvchi jonon emas, qovog’i uyuq xizmatchilar…
Yo’lakdagi ikkovlon qo’ng’irtob-yashil tusdagi temir eshik chiqargan zingillagan tovushga diqqat bo’lib turisharkan, bu ovoz xuddi mujovulga o’qilgan hukmday jarangladi. Sud jarayonlarida ba’zan, hatto aksar hollarda boy berishga o’rganib qolgan advokatga bu yomon ta’sir qildi – devorga suyangancha xuddi yana yutqazib qo’yganday xomush bo’lib qoldi.
— Bizga qanday ayb qo’yishni bilishmayapti shekilli, — dedi birozdan keyin u hazil qilishga urinib. Uning boyagi beo’xshov gumonidan doktorning g’ashligi haliyam tarqamagandi, shu sabab hech narsa demadi.
— Ha, menimcha, bizni birozdan keyin qo’yib yuborishadi, — gapida davom etdi advokat. – Adashmovchilik har joyda bo’ladi. Aybimiz yo’q, nimasidan qo’rqishimiz kerak? Mujovulni qarang jim turishini. Kim nima desa ma’qullab turibdi, pismiq. O’zi boshda yoqmagandi menga shu nusxa. Qilg’ilikni qilib hech narsa bo’lmaganday turishini ko’ring buni…
Ayni damda esa mujovul dim va bo’g’iq xonada havo yetmayotgandek pishillab nafas olayotgan xizmatchining cho’chchaygan og’ziga ilhaq qarab turar, qimir etmasdan toshday qotgandi go’yo. Semiz xizmatchi oldida uyulib yotgan qog’ozlardan bosh ko’tarmay nimanidir astoydil izlardi.
“Bugunlar topolmasa kerak, — o’yladi mujovul. – Bormisan, yo’qmisan ham demaydi-ya!..”
Tashqaridagi havoga izg’irin ignalari sochib yuborilgan bo’lsa, xona issiqqina, xodimlar ham ko’ylakchan yurar, ovozi pasaytirilgan televizorda qiyshanglagan gavdalar, bir qarashda na erkak, na ayolligini bilib bo’ladigan nusxalar go’yo dunyo faqat shulardan tarkib topgan kabi bot-bot ko’rinar, qizg’ish javonda nomiga taxlangan qalin kitoblar har qanday hukm o’ziga qarab chiqarilishini bilganday vazmin turardi. Nihoyat izlagani topildi shekilli xizmatchining cho’chchaygan og’zi ikki tomonga qarab kamon shaklida yoyildi, keyin qarshisida qaqqayib turgan kishi o’z xonasiga qanday kelib qolganiga tushunmaganday hayron bo’lib qaradi.
— Shu desangiz, tushdan keyin qorin shishib ketadi-da…
Xizmatchining kutilmagan gapi mujovulni esankiratib qo’ydi. Piching qilyaptimi, yo kinoyami, tushunolmadi. Chindan ham, tashvishda turgan odam birovning qorni haqida qanday o’ylab ko’rsin va nima desin?!
— Bilmasam, taqsir. Ko’p o’tirib ishlasangiz kerak-da.
— Shu-da, ko’p o’tiramiz. Boshqa iloj yo’q. Manavi qog’ozlardan qochib qutulib bo’larmidi? Lekin shu… odamning kuchini olib qo’yadi-da. Har o’n-o’n besh daqiqada divanga cho’zilmasam bo’lmay qoldi. Yotsam, bilinmaydi. O’tirsam, belimdan bo’g’zimgacha qattiq bir og’riq bor.
— Unday bo’lsa, do’xtirga ko’rinmasangiz bo’lmaydi…
— Siz-chi?.. Do’xtirmasmisiz?
— Yo’q, taqsir…
Xizmatchi chiziqsiz, yaltiroq peshonasini biqqi barmoqlari bilan muloyim silab, ozgina o’ylandi va dedi:
— Menga do’xtir keldi, deyishgandi… Siz nima qilib turibsiz unda?..
— Chaqirishgan ekan… Anchadan beri eshik tagida kutdik, keyin shu yoqqa boshlab kelishdi…
Endi xizmatchining muloyimligi yo’qoldi, yuzi qahrli bir tus oldi:
— Ha, bilmaysizlar-a, bilmaysizlar. Qilg’iliqni qilib, go’yo hech narsadan xabari yo’qday turasizlar. Nima, biz begunoh odamni o’zimizdan o’zimiz so’roqqa tutaveramizmi?
— Yo’q-yo’q, — hovliqdi mujovul. U vaziyat chigallashayotganidan xavotirga tushib qoldi va boya advokat uqtirganlarini esdan chiqarganini angladi, tiliga tuzukroq so’z ham kelaqolmadi. Uni mushkul holatdan xizmatchining o’zi qutqardi:
— Nima ish qilasiz o’zi?
— Shu… o’zimizning machit, qabristonga qarab yuramiz…
— Tutlar kesilib ketdi-a? – so’radi xizmatchi. – Shohariqning bo’yidagi tutlarni aytaman. Bir ko’rganimda ichi g’orning og’ziday bo’lib ketgan ekan. Qurisa kerak deb qo’ygandim.
Xizmatchi bilan suhbat xuddi shaxmat o’yiniday edi. Kuttirib-kuttirib, qorni shishganidan so’z ochadi, jinoyatda gumon qila turib, machitdagi tutlarni surishtiradi. Bu yoqda birovning joni bo’g’zidayu nafasi xalqumidan zo’rg’a o’tadigan kimsa qandaydir tutning tashvishini qilib tursa. Tanasi boshqa dard bilmas deganlari shu-da. Har holda u gumondor. Biroq xizmatchining tund qiyofasi sal yorishgani mujovulga ozgina ishonch berdi:
— Yo’-o’q, u tutlar hali ko’p yashaydi… Eskida birovi qo’porib tashlayman deb bulьdozer minib qasd qilgan ekan, deng. O’sha payti tili tortib qolsa-da. Ming yillik tutlar, birovdan osh-non so’rayotgani yo’q edi, kamiga soya-salqinini ayamasdi. Shuning uchun bulьdozerchiga hech kimning yordam bergisi kelmadi. Qayerdandir qoshiq topib, og’ziga solishgandi, baribir kor qilmadi…
Buni aytishga aytdiyu, birdan qayerda va qanday holda turgani esiga tushdi. “Ha, o’l-a, — dedi ichida. – Sendan birov shuni so’rayaptimi? Tili tortib o’lganmish, hech kim yordam bermaganmish. Shuning o’zi jinoyat-ku… Tiling boshingga yetmasa go’rga edi. Lekin u voqeaga uzoq yillar bo’lib ketdi, endi nimaga kerak bo’ldiykan?.. Bunisi mayli, nimaga mendan shubha qilishyapti? Bir aybim – guvohligimmi…”
Xizmatchi boya topgan qog’ozidan ko’z uzmay – tabiiyki, mujovulning o’ylaridan bexabar edi – osoyishta ohangda yana surishtirdi:
— Qabristonda nimalar bo’lyapti? Har xil gap-so’zlar yuribdi…
Shu gapdan keyin mujovulning mahkamadagilar hamma narsadan xabardoru atayin sinab ko’rishayotganiga ishonchi komil bo’ldi. Advokat aytganicha bor ekan, bular gapning po’stkallasini aytish o’rniga bir bechorani axmoq qilib o’tirishibdi. Bilganini sir tutib, qarshisidagi kishining o’zini tutishini – dovdirashi, kalovlanishini kuzatishdan maroq tuyish faqat shu toifaga xos bo’lsa kerak.
Mujovul endi amin edi: qilmish – qidirmish. Axir, qachongacha hammaning ko’ziga binoyiday hayot kechirayotganday, jamiyat o’rnatgan qoidalarga zid yashamayotganday ko’rinib yurardi? To’g’ri, qotillik qilmagani aniq, aslini olganda, u odam bo’lib birovga qo’l ko’targan zot emas. Xudodan emas, shunchaki odamlardan qo’rqqani, ularga o’zining ham hayotda borligini isbotlash uchun din yo’lini tutganidan ko’z yumolmaydi. Shunaqasi ham bo’ladi-ku: ayrimlar xudodan qo’rqishi barobarida uning kalomini takrorlab turadiganlardan ham hayiqadi, buni havas yoki hurmat deyish ham sal qiyinroq, to’g’rirog’i yomon duo qilishlaridan yoki qarg’ashlaridan cho’chishsa kerak – tushunmagandan keyin har turfa qarashlar paydo bo’laveradi. Oqsuyaklik degan niqob esa mo’l imkoniyatlarni tuhfa etadi, kimki o’zini shu narsalar bilan ihotalab olgan yoki buni bot-bot ta’kidlashni xush ko’radimi, hayotda munosib o’rin topmagan, istaganiga erishmagan. Hammasi keyin boshlanadi: uch-to’rtta oyat chala-yarim yodlanadi, davralar to’ridan joy olinadi, hayotda o’rnini topganlar, istaganiga erishganlar bilan quda-anda tutiniladi… Bu katta ayb sanalmasligining boisi shundaki, bir odam jamiyatdan ajralib qolmaslik, lozim bo’lsa, ozgina ustunlikka ega bo’lish ko’yida nimadir o’ylab topsa va bu qonun mezonlariyu axloqqa zid kelmasa, uni kechirish mumkin.
“Kulrang-qoramtir bulutlar tarqamagan o’sha to’polonli kun juda rasvo bo’ldi, bunday bulutlar odatda yomg’ir keltirmasligi bois juda yoqimsiz, buyam yetmaganday odamni behol qilib qo’yadi. Ko’kka o’qtalgan musht kabi kallaklangan tutlar oralab quyosh ojiz bir tarzda botarkan, buni lanjlik bilan kuzatib turardim, — o’ylardi mujovul. – Yurakni ezadigan bunday kunda nimadir yuz berishi kerakday edi. Aslida o’sha jinoyat haqida o’zim kelib xabar berganim yaxshi ekan. Mana endi tavqingga “odam o’ldirgan” degan la’natni ham ilishmoqchi… Bunday bo’larini tush ko’ribmanmi. Aslida u voqea ham tushday bir gap.
…Oxirgi vaqtda qabristonda o’g’irliklar ko’payib qoldi, kimning bunga qo’li boryapti, hech aqlim yetmasdi – qaysi noinsof kelib-kelib o’likmakondan narsa o’g’irlaydi? Serhasham marmartoshlar, qurbonlikka deb keltirilgan benuqson qo’y-qo’zi, ehson qilingan pullar boshda oz-oz, vaqt o’tib tag-tugi bilan yo’qolib qola boshladi. O’g’irlikning odamlar endi-endi meni “eshon buva”lay boshlagan paytiga to’g’ri kelganini qarang. Bu zamonda aybdor bo’lishdan osoni yo’q, shuning uchun narsalar yo’qolayotgani haqida eshon buvani ogohlantirib qo’ydim. To’g’risi, keyingi paytda eshonning ham munosabati o’zgargan, chamasi bunga tushum kamaygani sabab edi. “Bilmasam, sizning vazifangiz, qarang, oldini oling!..” dedi u g’udurlab. Qo’shni cho’pondan dashtda yurgan bir itini ijaraga olib, ehson qutisining yaqiniga bog’ladim. Ammo itning yer tirnab, tish kerishi ehson qiluvchilarning qadamini uzishini o’ylamabman. Eshonning esa noroziligi battar ortdi: “Es bormi, es, kuchukka balo bormi?!”
Itning o’rnini o’zim egalladim, qo’lim boshqa ishda bo’lsayam, ko’zim, dilim qutida. Ammo kechga borib qutini ocharkanmiz, ichi qup-quruq chiqadi. Balki ustomonlar yo’lini qilib o’zini pul tashlayotganday ko’rsatib ichkaridagi pulni sug’urib ketayotgandir, na aybdorni bila olaman, na o’ylab o’yimga yetaman. Eshonning esa tajangligi avjiga mingan. Kamiga qutiga qorovullik qilgan kunim, marmartoshlarni o’marib ketishadi, toshlarga qarab chiqsam, qo’radagi qo’y-qo’zi gum bo’ladi.
Bir muddat avval mozor atrofini devor bilan o’rash boshlangan, kattakonlar bir ko’rib ketganidan keyin qurilish negadir to’xtagan – balki ularga nimadir yoqmagandir, xudo biladi – oz-moz shag’al, g’isht qolib ketgandi. Bitta-yarimta ko’tarib ketib, javobgar bo’lib qolmay deb (har holda bu davlatning mulki!) shu taqir-toshlarni ham qo’rib chiqdim. Yaqin-o’rtada shoqolning uvillashi, bunga javoban qishloq itlarining jo’rovoz vovullashi demasa, kecha tinch-tashvishsiz edi.
Qum-shag’aldan xabar olib, yo’lni yaqinlatish ko’yida mozorni qiyib chiqayotgandim. Do’mpaygan qabrlar orasida bir narsa qorayib ko’rinarkan, tanam bo’ylab tomir yoyib bir titroq yugurdi. Kamiga qayerdadir, juda yaqinda it ulidi. Chigirtkaning chirillashi ham qo’rqinchli tuyuladi, chumchuq pir etsa, yurak shir etadigan, nainki bu, tars yoriladigan holat. Nogahon xayolimga kecha bir kampirni yerga qo’yishgani, qorayib ko’ringan narsa yangi qabrning tuprog’i ekanligi keldi. Tanamdagi qo’rquv osmonga dovur yetib bordi chamasi bulutlarni yirtib, oy ko’rinish berdi, shundanmi ko’nglim biroz yorishganday bo’ldi, titroq ham ozgina bosildi. Qoraygan narsa haqiqatda ham yangi qabr ekaniga o’zimni ishontirish ko’yida shu tarafga qarab yurdim.
Oyoqlarim bir-biriga chalishib, go’rga yaqinlasharkanman… go’rning do’mpayib ko’rinayotgan tuprog’idan odam shaklidagi qora bir sharpa ajralib, mozor darvozasi tomon o’qday uchib o’tdi. Jonholatda qichqirib yubordim. Yuragi yorilib o’lgan odamlar holatini his etarkanman, bir muddat hech narsani anglolmay, tilim aylanmay qoldi. Odam tushida ko’p voqealarni ko’radiyu, aslida u bir lahzada ongda ko’rinish bergan taassurotlar yig’indisi bo’ladi-ku, men ham shu holda edim. Endi o’ylasam, o’sha voqea juda qisqa muddatda bo’lib o’tgan, qo’rquv sabab uzoqday tuyulgan ekan.
Boyagi sharpa o’qday uchib ketarkan, nimagadir qoqilib tushdi va “he onangni…” deya yerga cho’zilib qoldi. Birdaniga tanamdagi bor qo’rquv qayergadir chekindi, chunki orada kulgi, kulgili holat paydo bo’lgandi. Aslida nega qo’rqqandim o’zi? Dastavval xayolimda go’rdan murda chiqdi, degan fikr jonlangandi. Yo sharpani jin-alvasti deb o’ylagandim. “Onangni…” deb so’kinyaptimi, bularning hech biri emas.
Nihoyat, o’g’ri qo’lga tushgan edi. Oylar davomida tinchimni buzgan, eshon oldida meni o’g’riga chiqarayozgan, o’likka mansub narsalardan, ehson qilingan pullardan hazar qilmaydigan jirkanch kimsa oyog’im ostida osmonga qarab ixrab yotar, tusmolimcha cho’kib yer bilan deyarli baravar holga kelgan ko’hna qabrtoshga to’qanab, muvozanatini yo’qotgandi.
G’azabdan bo’g’riqib, yoqasidan changallagancha zilday gavdasini tortib turg’izarkanman, buncha kuch o’zimga qayerdan kelganiga hayron bir tarzda uning qo’lida nimanidir mahkam ushlab olganini payqab mushtim bilan shu changalga urib holsizlantirdim. Panjalar oson ochildi, qo’limga tekkan shilimshiq narsadan ijirg’anib, poyimda latta qo’g’irchoqday shalvirab turgan kimsaning bo’ynidan battar qisgancha uni oy yorug’iga tutib ko’rishga ham hafsala toparkanman, xayolimda yoysimon bu narsa kecha ko’milgan kampirning og’zidan o’pirib olingan tilla tishlar ekani xususidagi fikr yashinday yarq etdi; seskanib tishni uloqtirar asnosida bu qadar qabihlikdan tap tortmagan, o’marayotgan shuncha narsasiga qanoat qilmay endi o’liklarni ham bezovta qila boshlagan nusxa bilan ko’zma-ko’z bo’ldim va… boyagi omburday mustahkam qo’lim jonsiz bir holda sirg’alib tushdi, go’yo ichi bo’shatilgan qopday hilvirab qoldim. Qarshimda… o’zim… turardim…”
Yana qayta qog’oz titkilashga tushgan mahkama xizmatchisi zo’r berib kerishdi-da, kreslosidan sirg’alib sal naridagi divanga cho’zildi.
— Qurilish nega to’xtab qoldi? – so’z qotdi u yotgan joyida. – Pulni yeb yuborishgan degan gaplar bor. Siz nima deysiz?
— U ishlarga aralashmadim hisob. Hovlida ozroq qum-shag’al qolgan, shunga qarab qo’yamiz.
— Ha, hech kim tegayotgani yo’qmi? Anavi… telefonni uzatib yuborasizmi…
Xizmatchi o’z istagi mujovul tomonidan bajonidil ro’yobga chiqarilishini kuzatib, yotgan joyida raqam terarkan, behafsala shiftga, xona devorlariga ko’z yugurtirardi.
— Ey, menga qaranglar, mujovulni kim chaqirgan o’zi? Birortang yomon tush ko’rib, is-pis chiqarmoqchimiding?.. Qaranglar-da endi…
Xizmatchi trubkani xush kayfiyatda joyiga qo’yarkan, dedi:
— Bilmaymiz deyishyapti. Nima bo’lardi, quruvchining ishi bo’yicha chaqirgan-da. Xo’p, siz boravering-chi… Lekin befarq bo’lmanglar o’g’ri-muttahamlarga…
Mujovul tanish yo’lakdan chiqib borarkan, advokat chetroqda taxlangan eski-tuski taxta bo’laklarini yerga yoyib yotib olganiga, doktorning esa bir chekkada qunishib o’tirganiga ko’zi tushdi. Doktorning savol ohangidagi qarashiga “Shunchaki, boshqa masalada chaqirishgan ekan…” deya javob berdi.
“Doira toraydi, — xayollandi doktor. – Demak, qotillikda ayblanayotgan o’zi. Bo’lmasa nega advokat bu qadar xotirjam, dunyoni suv bossa to’pig’iga chiqmaydi? O’zidan gumon qilishlariga esa asos yo’q, shu vaqtgacha biror bemor uning ishtirokida o’lim topmagan. Faqat…
“Hali hayotdan darak beruvchi yurak zarblarini titroq barmoqlaringda his qilarkansan, bu qo’llarda hech qachon hech kim o’lim topmaydi, deya vijdoning oldida ichgan qasaming yodingga kelar, ayni damda qoniga bo’kkan shu yurak egasi bir vaqtlar hayotingni bag’ishlagan, o’zligingni unuttirgan malak qalbini zabt etganini o’ylab, turmushingga tutashishi lozim rishtalar devor osha boshqa bo’g’otlarni ko’zlagan kadi palaklari singari butkul o’zga yoqlarga tarvaqaylab ketganiyu mana bu yarimjonning nimasi sendan ustun ekanligiga tushunolmasding, vaholanki uning bir umr haydovchilikdan boshi chiqmadi, suyukligingga qanday “jannat” yaratib bergani ham xudoga ayon, mana endi avtohalokatga uchrab uni yarim yo’lda ojiz va mahzun holda tashlab ketyapti; yillar hukmini o’tkaza boshlagan bo’lsa-da, kimdir xonangga tashlab ketgani – suratda ko’rganing – kelinlik libosida yashnab turgan suyukliging (uni shu libosda ko’rishni qanchalar orzu qilarding!) bilan qo’l ushlashib turgan nusxaning birinchi ko’zga tashlanadigan o’sha jingalak sochlari, jarrohlik yoritgichida yaltirab turgan qoramag’iz yuzi hanuz o’zgarmagan va bu qoramag’iz jingalaksoch bilan hisob-kitob oni qachondir yuz berishini bilarding, orzu-umidlaringni chilparchin qilgan bo’lishiga qaramay aynan u hayot pillapoyalaridan dadil ko’tarilishingga sababchi ekanidan esa yuz o’girolmaysan, u bois ko’p xotiralar qalbingda uzilmagan gul orzusi kabi tiniq, pokiza saqlanadiki, bir vaqtlar tut soya solib turgan deraza yonida daraxtdagi marvaridlarga tikilib orzu qilishdan charchamasding, bugun iqrorsanki, hissiyotdan ko’ra aql ustunlik qilardi senda – butun qishloqni tillarang iforga bo’yab, sehrli ko’rinishga keltirgan shafaq yolqinini sevgiling bilan mayin shabada kezgan baland tepalikda turib kuzatarkansan, shovullayotgan terakzor yonlab oqayotgan shoshqin soy yoqalab velosipedda borayotib uning shamolda yayrayotgan gungurt sochlari yuzu ko’zingni silab o’tarkan, piyozdog’ hidi anqigan tuncho’karda tizza qadar keladigan qor uzra yugurib, ilk bora bag’ringga bosarkansan, baribir, yoring o’zini baxtli sanashi uchun hayotda o’rningni topib, kam-ko’stsiz muhit yaratish zarurligini anglab turarding – tut salqinidagi xonadan chiqmay kitoblarga berilganing boisi shu edi, asli munosabatlar chigallashuviga ham kelajakni haddan ko’p o’ylaganing sababmidi: u seni bugun bilan yashamaslikda ayblardi, ko’proq vaqtingni unga ajratishing, o’ynab-kulishingni istardi, ertaga umr yo’llari bog’langanda ham shu – qog’ozlardan uzila olmasligingdan hadiksirardi balki; nihoyat, o’qishga kirib uzoq manzil sari otlanganingda esa uni ko’rmay ketolmasding – ahdu paymon qilish, u kutishga, sen unutmaslikka va’da berishing kerak edi, bilet tungi poyezdga bo’lgani uchun kuzning g’amgin nurlari sezila boshlagan, olam pushtirang tusda tovlanayotgan bir chog’da tanish majnuntol tomon sekin qadam tashlab borarkansizlar, mutlaqo bekerak narsalar, kechki poyezdda ketishing, yo’l uzoqligi, ijarada emas, yotoqxonada turishing, o’zing bilmagan o’qish va yana bir balolar haqida poyintar-soyintar gaplar aytib valdirading, “Endi dekabrda ko’rishamiz” deganingda ham u jim edi, ehtimol dekabrgacha qancha vaqt borligini chamalardi – uning oldida aybdorday sezarding o’zingni, tashlab ketadi, deb qo’rqardi u, biroq sen uni emas, u seni tashlab ketdi (balki yuz o’girdi desak to’g’ri bo’lar), umringda ilk marta uyingdan uzoq, musofirlikda o’zga manzil-makon, hissiz qiyofalar aro ezilib, buning ustiga uzoq poytaxtda qachon o’qib odam bo’lishingni kutayotgan mushtoq nigohlar yo’qligini anglab yasharkansan, ustingdan kulishganiga, hech kimga keraksiz buyumdek axlat qutisiga uloqtirib yuborishganiga chidolmasding: buning uchun bir kun afsus chekishlari, hali hammasiga javob berishlariga shubhang yo’q edi, go’yo barchasi ishq-muhabbat mavzusidagi kinolardagidek bo’lardi: sen o’qib, juda boyib ketasan, uzatgan joyga qo’ling yetadi, mashina, uy, suluv xotin, bir paytlar kelajagingga shubha qilib, pisand etmagan ayol senday odamni kutmaganiga, hayot yo’llari bog’lanishini istamaganiga ming pushaymon bo’ladi, qay tasodif bilan yuz ko’rishib qolasizlaru, taqdir ato etgan ne’matlar u bilan yashashdan ko’ra ancha behroqligini ta’kidlagan kabi uning yonidan befarq o’tib ketasan; ammo ko’p marta xayolingdan o’tgan bu yakundan biror qanoat tuymaysan: axir, u tog’asining qo’lida o’sgan yetim qiz edi, ixtiyor o’zida emasdi, xohlaganiga, istagan vaqtida turmushga chiqa olarmidi, eri shirakayf holda birovni turtib yuborgani, keyin yengiltak ayollarga ilikishib, ro’zg’orni abgor qilganini eshitganingdan keyingina shu haqiqat bilan yuzma-yuz kelding va birinchi marta o’zingdan uyalding, aynan seni deb yetimlikda o’sgan qizning boshidan tashvish arimadi, sen esa o’shanda yo o’qishni, yo qizni tanlashing kerak edi, balki uzoq poytaxt, o’qish kutib turar, ammo u kutolmasdi, yangasiyu tog’avachchalarining qosh-qovog’iga qarab ortiq yasholmasdi, senda qat’iy qaror bo’lmaganidan keyin nima qilsin edi, boshdagi qasos o’ti vaqt o’tib, rahmdillik bilan almasharkan, qachondir ko’rishsang, tazarru etish istagi ham yo’q emasdi, asli xato sendan o’tgani, tavakkal qilishga qodir bo’lmaganingni aytishga necha bor hozirlangan kunlarning birida og’ir jarohat bilan voqea joyiga yaqin klinikangga keltirilgan bemorga nazar tashlarkansan, qoni hali qotib ulgurmagan o’sha tanish yuz egasini ko’rib, ixtiyorsiz bir tarzda yordamga shoshilding; jarrohlik tig’i, kesishlar, apparatlarning chiyillashi, yuqoridan tushayotgan nur va barmoqlaring har zamonda tegib ketayotgan, soniya sayin hayot unsurlari tugab borayotgan yurak birdaniga avvalgi kechmishlaringni yodga soldi, bir vaqtlar axmoq bo’lib qolganing, seni tuflab tashlashgani fikru yodingni zabt etdi, qarog’ingda asraganingni qora qoniga belanib yotgan mana bu kimsa toptab xor etgani g’ayirligingni battar oshirdi, holbuki hech qachon xato qilmaslik haqida xususiy onting bor, boz ustiga do’xtirlar orasida birinchi raqamli eding va yuz berajak o’lim shuhratingga soya solishi aniq edi, ammo senda hissiyotdan ko’ra aql ustunlik qilishini tevaragingdagi yordamga shay xodimlaring bilishmasdi…”
Devor orasidanmi, pol ostidanmi chiyillagan ovoz eshitilar, sichqon yo kalamushlarning dukurlab chopgani quloqqa chalinardi. Tuynukdan tunday qora qarg’alarning bugungi safari qariganini anglatuvchi ko’ngilga xijillik beradigan manzara ko’zga tashlanar, go’yo butun olam zulmat qa’riga singib borardi. Advokat hali u – hali bu tomoniga o’ngarilgancha sotqinlikda ayblanib, mahkumlarni zindondan qutqarishga uringan bobosi haqida tush ko’rar, benihoya bezovta edi. Birovning tushiga mo’ralash naqadar xijolatli bo’lmasin, bir vaqtlar masjid bo’lgani odamlar xotirasidan o’chib ketgan zindondan qochish rejasini tuzgan mahbuslar kechmishi shu qadar qiziq edi. Qatag’on yillarida mahbuslar ko’payib ketganidan har kameraga o’n-o’n beshlab odam qamab tashlangan, joy tanqislashgan chog’lar ular to’da-to’da otib tashlanar, asli bunga u qadar ehtiyoj ham yo’q, ko’plab mahbuslar ochlikdan sillasi qurib, yo bo’lmasa kasallikdan o’lib ketardi. Hammasi bir vaqtlar tahoratxona bo’lgan kamera devoridagi tirnalgan, o’yilgan minglab bitiklar orasida arab imlosida qon bilan bitilgan “b”, “sh” va “r” harflaridan kimdir ma’no qidirib qolganidan boshlandi. Qachonlardir ohaklangani odam qo’li yetmaydigan shiftga yaqin joylardan ko’rinib turgan devordagi ismlar, xotiralar, orzu-umidlar, kundalik mayda-chuydalar bilan to’la kechmishlar orasidagi bu yozuvni shu paytgacha birov “bashar” deb o’qib mahkumlik insoniyat boshidagi ko’rgilik qabilidagi xulosaga kelgan bo’lsa, boshqa birov “Bashir” degan mahbus shunchaki ismini yozib qo’ygan, xolos, derdi. Aslida uning qon bilan yozilganini aytmasa, diqqatni tortuvchi aytarli xususiyat ko’zga tashlanmas, ko’pchilik nohaq ayblangani va endi shu joylarda o’lib ketajagini o’ylab bu kabi mayda narsalar haqida bosh qotirishga o’zida majol topolmasdi.
— Chiqish yo’li bu, — dedi o’sib ketgan soch-soqol orasida qat’iy nigohlari bo’rtib turgan mahbus. Kelgan vaqti – ikki oydan buyon lom-mim demagan odamning kutilmagan gapi e’tiborni tortmay qolmadi. Chamasi u uzoq o’ylangandi: balki yozuv sirini, ehtimol qanday qilib bo’lmasin bu yerdan qochishni. Har holda u aytgan taxmin devorning shu qismiga uch-to’rt kishini jamladi. – Mana qarang, “B”ning tepaga qaragan yarim oy qismi – biz o’tirgan joy, ostidagi nuqta quyidagi xonaga ishora, “s” – unga yondash, eniga qaragan uch, yo’q, ikki yarim kamera, ustidagi uch nuqta yuqoriga qarab yana 3 xona bosib o’tiladi, degani… Qizig’-a. Oxiridagi “r”ning “dumi” – pastga qaragan keskin qayrilish, ya’ni chiqish yo’li. Ilgari bu yerda tahoratxona bo’lganini hisobga olib suvning chiqish yo’li bilan borsak, ishimiz ancha yengillashadi. Shaharda eskidan yer osti yo’li bo’lganini eshitgan bo’lsangiz kerak, aytib bo’lmaydi, balki uning qay bir tarmog’i shu yerdan o’tgandir.
Aslida hech kimning zindonda o’lib ketgisi yo’q edi, qolaversa bu tusmol hazilga ham o’xshamaydi, hammaning tepasida bir xatar turganda, boshning birikishi oson bo’lgani kabi lahm kavlab qutulib ketishga hech kim e’tiroz bildirmadi. Qo’shni kameralarda jismoniy og’riqlardan dilni o’rtaydigan ingrashlar birin-ketin tina boshlaganida esa ishga kirishishdi. Dastlabki uch kecha odam sig’adigan kenglikda bo’y baravar kavlashdi (ilgari bu yerdan muttasil suv tushib turgani sabab ish ancha oson kechdi, boz mahbuslar ham ko’p edi), keyingi kunlar o’sha arabcha harflarga amal qilib quyidagi xona tarafga yo’l ochildi. O’n uchinchi kuni tong oqara boshlagan chog’ “s”ga o’tildi va shu yerda hammaning hafsalasi pir bo’ldi – kosayu qoshiqlar, temir bo’laklari bilan yer kavlayotgan mahbuslar qarshisida ancha pishiq tosh poydevor paydo bo’lgandi.
— Yo’ldan adashdik, — dedi qora teriga botgan bir mahbus. – Mo’ljal teskari olingan shekilli.
— To’g’ri ketyapmiz, — dedi ishboshi umidsizlikka berilmay. – Shuncha joy ochildi, yomon ishlamadik. Balki shu toshdan o’tsak, nariyog’i oson ketar.
Ko’pchilik holdan toygandi, boshida ishlab dam olganlar kavlangan tuproqni chiqarib xona bo’ylab yoydi-da, eski-tuskilar bilan ustini yopib, uyquga ketishdi. Uyg’onishganda (bu orada o’lib-netib qolmadimikan degan xayolda soqchi xabar olib ketganidan bexabar edilar) qo’lida to’rvasini qo’ltiqlagancha eshik yonidagi burchakka tiqilib olgan ko’kko’z mahbus turar, ko’zining pirpirashidan bu yerdagilarga o’zida hech qanday gunoh yo’qligini anglatishga urinayotgani sezilardi.
— Qo’rqmang, bemalol joylashib olavering, — dedi so’nggi kunlarda kamerada o’ziga xos mavqega ega bo’lgan ishboshi. – Bu yerda jinoyatchi yo’q, hammasi o’zingizga o’xshagan odamlar. Muttaham zoti borki, tashqarida, rohat-farog’atda yuribdi.
Ko’kko’z ko’p kuttirmadi, to’rga yaqin joyga o’rnashdi. Tun cho’kib go’yo uxlagani yotisharkan, aksar hamxonalarda savol paydo bo’ldi: ko’kko’zni ishga qo’shish kerakmi-yo’qmi?! Bir muddat o’ylangan ishboshi “Boqibeg’am ko’rinadi, kavlayveramiz” degandan keyin galma-gal lahmga kirib, tosh yo’nishga tushishdi. Birov bir enlik, yana kimdir aytgulik natijasiz chiqarkan, tuynuk ochish naqadar qiyin bo’lmasin, bir oylardan keyin poydevorning ikki qarich keladigan joyi o’yilib qoldi. Avval hafta-o’n kunda kameradan murda chiqardi, qutulish istagi ishonch berdimi, harqalay tuynuk ochishga kirishilganidan beri hech kim o’lish haqida o’ylab ko’rmadi. Bu orada ko’kko’z ham ancha moslashib, kamiga hamxonalarining qochishga urinayotganlaridan voqif bo’lib oldi. Endi lahm qazuvchilar orasida u ham bor edi, astoydil ishlasa-da, bundan biror naf chiqishiga shubha bilan qarardi, tasodif bilan qutulmasak, yer kavlab qochib ketishimiz dargumon, derdi u. Bir safar qazishga tushganida (ulkan poydevor yengib o’tilgandi), namlikdanmi, ustiga bir zambil tuproq to’kilib tushdi, jonholatda baqirganini eshitgan ishboshi darhol qutqarib oldi va u qaytib yer ostiga tushmadi.
“R”ning “dumi”ga kelishgan kunlarning birida qo’qqisdan ko’kko’z yo’qolib qoldi, bir necha soat o’tib qaytib kelgach, hech narsa bo’lmaganday tutdi o’zini – odatda mahbusni kameradan yo otib tashlash, yo boshqa joyga surgun qilish maqsadida olib chiqishardi, unga baloyam urmagani boshqalarda shubha uyg’otdiki, ozodlikka chiqish ilinji tobora yo’qolib borayotgan asabiy mahkum ko’kko’zning naq bo’g’ziga chang soldi, “Sotqinlik qilishimni istashyapti… Bir-ikki hamkasblarni surishtirdi, ularni ham qamamoqchi” degachgina qo’yib yubordi. Qo’yib yubordiyu baribir ishonmayotganini bildirish ko’yida qanshariga o’xshatib musht tushirdi. Shu damda tergab o’tirishga hojat qolmadi: nihoyat qochish yo’li ochilgandi. Odatdagidek, tuynukdan ishboshining gavdasi ko’rinarkan, u hamon jiddiy alfozda turardi, biroq chiqib olgach, bir chetda musht yeyishdan qo’rqib titrab turgan ko’kko’zni ko’tarib oldi va “Etdik! Qutuldik!” deya sal qolmasa baqirib yuborayozdi. Shu vaqtgacha o’lik sukunat kezgan xonadagilar ot ustida mag’rur borayotgan muzaffar sarkarda misol his qilardilar o’zlarini.
Boshda kelishilganidek, birin-ketin hamma o’zini tartibga ketirishga tushib ketdi: birov soqol qirtishlagan, kimdir yirtiq kamzulini yamashga tushgan, yana biri hayajondan nima qilishni bilmay har tomonga borib-keladi. Har holda tashqariga chiqqanda kishining turqi birovni shubhalantirmasligi kerak, qolganiga Xudo – podsho… Kelishilganidek, dastavval ishboshi chiqishi kerak edi – ayni damda uning qat’iyati qayergadir g’oyib bo’lgan, necha oylab davom etgan mahkumlikdan so’ng erk bilan ro’para kelib hayajonini bosolmasdi.
Birdaniga eshik taqillab qoldi.
Hammaning rang-quti o’chgan, qutuldik, deb o’ylashganida juda yomon narsaga tutilishgandek edi. Qiyin vaziyatlarda o’zini qo’lga ola biladigan ishboshi eshik tirqishidan tashqariga qararkan, ko’rgan manzarasidan lol edi: yo’lakni to’ldirib go’yo soqchilar qo’shini turar, go’yo ular qochishga hech qanaqasiga imkon qoldirmasdi. Ishboshi ortiga o’girilib, o’ljasiga otilgan qoplonday ko’kko’zga tashlandi, qolganlar nima bo’lganiga hayron turar, ichkaridagi shovqin soqchilarni ham harakatga keltirgan, taqillashlar kuchaygan, ko’paygan edi. Bir necha soniyada eshikni buzib kirishdi, yana birozdan keyin qochoq-mahkumlar qo’li bog’liq holda kaltaklar zarbidan sulayib yerda yotar, ko’kko’zni oldinroq olib chiqib ketishgandi…
Advokat oilasi tarixiga bobosining shonli o’tmishi, zindondan qochish yo’lini topgani haqidagi voqelik bitilgan, bu katta sarmoya evaziga nashr qilingan kitobda ham ifoda etilgandi. Advokat farzandlik burchi sifatida qatag’on qurboni bo’lgan bobosi haqida maqolalar yozar, intervьyularida aytgan, tuzum jabrini chekkanlar safida doim u oldingi o’rinda. Biroq advokatning ko’zi ko’k ekaniga hech kim e’tibor bermaydi va ko’kko’z mahbusni faqat ugina tushlarida ko’rishidan zoti mardumning xabari yo’q.
…Kun qaytardagi uyqu bexosiyat bo’ladi, deyishadi, garchi osmonda anchadan beri quyosh ko’rinmagan bo’lsa-da, advokatning uyqusi shu vaqtga to’g’ri kelgani bois lohas bir holda uyg’ondi. Dastlab qayerda ekanini tushunmaganday turdi, sal narida o’ylanib turgan do’xtirni ko’rib, “odam o’ldirilgan” degan ayblov bilan o’zlarini ushlab turishgani xayoliga keldi, mujovul ko’rinmayotganiga ajablandi. Shu payt qo’ng’irtob eshik ochildi va qo’lida qog’oz tutgancha bu safar xodim qovog’i ochiq holda ko’rindi-da, xushhol ohangda dedi:
— Kechirasizlar. Anglashilmovchilik bo’libdi. Bemalol uyga qaytishlaring mumkin.
Garchi bu xushxabar bongi yanglig’ jarang sochishi kerak bo’lsa-da, doktor mahzun bir alfozda joyida qotib turar, advokat esa xuddi o’zining xizmati bilan bu dargohdan qutulishgandek “Aytmadimmi sizga”, degancha shaxdam qadamlar bilan tutqichdan ushladi-da, tashqariga chiqdi.
