Устоз Мақсуд Шайхзоданинг энг гўзал асарларидан бўлмиш «Тошкентнома» лирик достони ўзбек шеъриятида ўзига хос ўрин эгаллайди. Умумтуркона сўзларнинг сермаъно товланиши, моҳирона топилган қофияларнинг қўлланилиши, бадиий воситаларнинг таъсирчанлиги сингари услубий фазилатлари мафтункор тафаккурли Шайхзода лирик қаҳрамонини ўқувчига янада ҳаммаслак ва ҳамфикр қилади.
Мақсуд Шайхзода
ТОШКЕНТНОМА
Лирик поэмадан парчалар
БАҒИШЛОВ
Шаҳарлар боқийдир, умр — ўткинчи,
Дарёлар собитдир, сувлар — кўчкинчи.
Ҳар ким ўз шаҳрида қўйган эсдалик:
Ё бино қуришда катта усталик,
Ё ширин латифа ёки ихтиро,
Ё дарахт, ё фарзанд, кўприк, ё мисра,
Ё қўшиқ, ё дори, мактаб, соғчилик,
Хулоса: дунёда бирон яхшилик…
Бир вақтлар мен сенга шаҳримни мақтаб
Қиларкан таърифин, сен бир оз тўхтаб,
«Шунчалар бормикан?» деб гумон қилдинг,
«Кўрганда айтамиз!» деб имо қилдинг.
Ва айтдинг – дарвоқе кўргандан кейин:
«Мақтовинг оз экан, соз экан уйинг!»
Қоматга муносиб бўлсин деб либос,
Шаҳримга дилдаги муҳаббат, ихлос
Достонга қуйилсин дегандим у чоқ,
Кечикиб ёзганим кечиргин, ўртоқ!
Бу ерда турганлар, ёки кўрганлар,
Ёки кўрайин деб истаб турганлар,
Ёки Тошкентимнинг шаклин сўрганлар,
Нақшини дилида олиб юрганлар…
Сизга бу таронам — куйим армуғон,
Наср — оғир қадам, назм — чопоғон.
* * *
Эҳ-ҳей, менинг шаҳримнинг кўҳна қиссасин,
Қиссасинки, минг йиллар қаърига чўмган,
Ер қатларида қотган сир-ҳодисасин.
Ҳодисаки, вақт уни тупроққа кўмган,—
Кимлар айта олади? Бормн гувоҳлар?
Ахир, минг йил яшамас қушлар, гиёҳлар!
Тушди не-не заҳматлар бу ер, бу элга.
Балки тошлар айтарди, кирсайди тилга!
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Сарғайган қўлёзмалар, жимжима хатлар,
Мулла боболаримиз чизган санадлар…
Варақладим бирма-бир ўтмишни эслаб,
Асрлар қадамида бир маъно излаб.
Бир авлоднинг умри-ку багоят қисқа,
Аммо талай авлодлар мангу халқ демак.
Халқ кураши ўлмаслик учун васиқа,
Дадилликка умидлар берарди кўмак.
Узилмасин замоннинг риштаси дея,
Асрларнинг ораси қолмасин деб бўш,
Емасин деб тарихнинг варағин куя,
Қулликка эрк тилаги кериб турди тўш…
Ҳа, билим қолар экан, ёзув қоларкан,
Ёзувдаги азалий орзу қоларкан,
Ёмонлик ўлар экан, пастлик ўларкан,
Истибдоднинг қалъаси бир кун қуларкан!..
Оҳ, китоблар, китоблар, мангу йшчилар,
Беғараз хайрихоҳлар ва кенгашчилар!
Меҳнатнинг таърифини ёзган китоблар,
Мардлар номин ҳарфма-ҳарф тизган китоблар;
Йилларим оқиб кетди саҳифаларда,
Сиз гоҳо кулдирдингиз латифаларда,
Гоҳо мудҳиш жангларни тасвир қилдингиз,
Қирғинларни нақл этиб, таъсир қилдингиз.
Гоҳ усталар ҳунарин баён этдингиз,
Олимларнинг кашфини аён этдингиз.
Лекин сизлар шоҳиди бўлган замона
Минг йилдан нари ўтмай турар ҳамона
Нари ёқнинг кечалар ва кундузларин
Халқ эсида қидириб топдик изларин.
Қолган-қутган нақллар, афсоналар бор,
Ном-нишонсиз куйчилар қўйган ёдгор:
Аждодларнинг девлар-ла панжалашгани,
Келганида ғанимнинг қанча лашкари,
Паҳлавонлар ёвларни қириб қувгани,
Булоқларда қон юқи қилич ювгани…
Эртакларнинг тоғ каби эски мағзида
Ўтган можароларнинг чувуқ иплари,
Достонларнинг сув каби равон сўзида
Гўзалликнинг, мардликнинг сўнмас типлари.
Нақлларга, қўшиққа, ривоятларга,
Мақолларга, эртакка, ҳикоятларга
Мен умримда жуда кўп қулоқ осибман,
Эшитибман боғбондан, нонвой, косибдан,
Пахсазонлар — тупроқни пишитганлардан,
Улар ўзи эшитган эшитганлардан
Археолог курагин тупроққа қоқиб,
Туртди мозий белини босган юкларни,
Нумизматлар кўзига ойнагин тақиб,
Ўқидилар тангада минг йилликларни.
Исодан, Искандардан, Кайковуслардан
Илгарироқ бу ерда бозорлар бўлган,
Тақачилар сув ичган кўк ҳовузлардан,
Айвонларни ойнасоз ойнабанд қилган.
«Шош камони» таърифи мерганлар аро
Эрон билан Туронда бўлган овоза,
Полизларда узоқдан кўринар қаро,
Чалинарди кўзларга баланд ҳавоза.
* * *
Эсимда Анҳорнинг ёғоч кўприги,
Бу ерни азалдан дейишган Ўрда.
Жисми йўқ, исми бор. Бекларнинг арки,
Ном қолган, аммо ном эгаси мурда.
Тошкентнинг ҳокими, беклар бегиси
Шаҳарни сўраган Ўрдада туриб,
Лекин ғовак экан қалъа негизи,
Девор ҳам, давлат ҳам қулаган чириб.
Замон пўк нарсани тез унуттирар,
Яъни турғунликдан хаёт ўч олар.
Эски лой қалъа йўқ, қиссаси турар,
Ерга чўкиб кетган эски кўчалар…
Ҳозирда бу ҳолат… Аммо бу ерда —
Аввалги асрнинг ярмига довур
Ҳукумат дейилса мазмуни — «Ўрда».
У йиллар утганлар Сайҳундай оғир.
Ўн икки қопқадан, ўн икки йўлдан
Божгирга пул тўлаб кирган карвонлар,
Ҳар юртнинг матоин қув бозорбонлар
Жойлаб қўяр экан, ўтказиб қўлдан…
Гоҳо юткизишда, гоҳо ютуқда
Бир-бирин англарди олиқ-сотиқда,
Бир-бирин тилмочсиз тушунар эди,
Уларга аниқ тил — молнинг сифати.
Ўн икки копқадан, ўн икки йўлга
Жўнаб кетар экан юкли карвонлар,
Жанубга, Шимолга, ўнгга ва сўлга
Қатнаб юрар экан юкли карвонлар.
Ўн икки қопқадан гоҳо бемаҳал
Отлиқ босқинчилар киргани ҳам бор.
Ханжарлар дамида санчилиб ажал,
Тинч халқни тўнардл қилиб тору мор.
Гоҳо атрофдаги йўлтўсар беклар
Дастидан соврилди карвонлар-юклар.
Гоҳо олисдаги амирлар, хонлар,
Ишратга ўлармон нафси ёмонлар
Хун дея, кул дея, пул дея босди,
Талон-торож қилди, зўрлади, осди.
Гоҳо ёт ерлардан «мен-мен»чи шоҳлар
Лашкар тортиб келди дағдаға бирла,
Йўлларда ётарди кўп бегуноҳлар,
Фотиҳлар излари-бесон қабрдар.
Тилингдан, элингдан кеч, деб буюрди,
Тиз чўкмай «йўқ» деди ботирлар юрти.
Эл-элат қўзғалиб золимни қувди,
Қайтадан тупрокдан ахлатни ювди.
Аммо бири кетса баттари келди,
Янги очкўзларнинг хатари қелди,
Гоҳо Бухорога, гоҳ Самаркандга,
Гоҳ Қипчоқ чўлиға, гоҳо Хўқандга
Хирож тўлар эди Шош фуқароси,
Чўзилди узилмай жанглар ароси.
Эрксевар шаҳарнинг ёши, қариси
Тош ила, мушт ила, ўқ ва тиғ ила
Эркинлик жазмида халқнинг бариси
Босқинчи лашкарга, қиларди ҳамла,
Анқовроқ кўринса шаҳар ҳокими,
Эл шаънин сақлагин мардлар туркуми
Мухрини қўлидан тортиб ҳайдашди;
(Кўпдир фуқарою бек саргузашти!)
Шош аҳли баҳодир бўлса-да, асти
Бировлар шаҳрига бўлмаган қасди. . .
* * *
— Нимаси кўп Тошкентнинг?
— Суви, сойи, сояси…
Тошкентга ихлосманднинг
Тугамас ҳикояси!..
— Нималар кўп Тошкентда?
— Ошлар, ишлар, кишилар.
Созанда-ю пазанда,
Ишчилар, ишбошилар.
— Нима кўрдинг Тошкентда?
— Меваларнинг аслини,
Доим қуёш фаслини,
Қуёш бунда иззатда.
Ораста айвонларда
Янги қизлар кўраман,
Яшил хиёбонларда
Эски дўст-ла юраман.
Тонг ёриган чоқларда
Ерга кулги сочилар,
Шу учун дудоқларда
Шўх ғунчалар очилар.
Тошкентда ёз иссиғи
Дилга берар йигитлик,
Кабобпазнинг ҳар сихи
Кун туфайли хушҳидлик.
Теракзорлар хушбичим,
Боғларда ҳамма ёқ жим.
Ер ҳам, кўк ҳам мовий ранг,
Ҳавонинг юзи тиниқ,
Шунча тиниқки қаранг:
Гулларнинг атри аниқ —
Ҳавода билинади,
Кўзларга чалинади.
Ану дароз чинорлар
Ўтган кузни ва қишни,
Баҳорда келган қушни
Тинмай-синмай санарлар.
Булут осиқ Чотқолга,
Булут ўхшар соқолга,
— Булутлар, ҳай булутлар,
Сизда борми бургутлар.
— Бургутларни билмаймиз,
Аммо бор самолётлар.
Бизнинг шунқор ботирлар,
Учқур, девкор ботирлар,
Шаҳримизга ҳар ёқдан
Учиб келаётирлар.
* * *
Тинчлик бизга қиммат тушди,
Эрк йўлида эл урушди.
Хотирлардан чиқмас, эвоҳ,
Оғир синов ҳафталари. . .
Варақлардим қўлёзмани,
Ўқир эдим Хондамирни,
Жимжимадор ҳар сўз — маъни,
Ҳар сўз сақлар эски сирни.
Навоийнинг замонасин
Сайр этардим кўзим юмиб.
Жавҳарлари намунасин
Тизар эдим эсга, жимиб…
Ен эшикдан кирди кимдир,
Боқсам бизнинг ошна-мудир,
Ранги ўчган, гўё ўзга,
Бу — ўзгами, ўшамидир?
Зўрға оғиз очди сўзга
Титраб деди: «Ёмон хабар.
Гитлер бизга қилди ҳамла,
Сарҳад бўлган зеру забар!»
Сирқиради дил алам-ла,
Хондамирни ёпиб у дам
Мен кўчага чиқдим илдам . . .
Кечагина биз мажлисда
Тўйга қарор қилган эдик;
Лермонтовнинг тўйи қолди,
Душман ишга ишкал солди…
…Мен Лоҳутий кўчасида
Тўхтаб турдим ҳаяжонли;
Хиёбоннинг чеккасида
Кўрдим Ҳамид Олимжонни;
Ҳар галгидай хотири жам,
Қиёфати жипс, ихчам,
Лекин ўзин одатидан
Кўра шошқин ташлар қадам.
Эсонлашдик: «Уруш», деди,
«Фашист қилди хуруж», деди.
«Жанг бўлади кўп ҳайбатли,
Ёв ғаламис, қув, шиддатли.
Босиб кирган еримизга,
Қасос дея қўзғалган эл,
Кел, биродар, шеъримизга –
Кийгизайлик биз ҳам шинель!
Қурбон-ку кўп бўлур, ё Шайх,
Пироварди биз енгамиз,
Истайманки, кўп йил яшай,
Эришамиз, бил, бунга биз!»
Асл шоир эди Ҳамид,
Шеъри — кураш, бахт ва умид!
Шаҳарлар-ла қатор туриб
Бажаролдик биз онтимиз,
Севиб, сийлаб, ишлаб, қуриб
Шуҳрат топди Тошкентимиз. . .
* * *
. . . Бола деса хотирланар болажонлилар,
Болаларга ғамхўрлилар, меҳрибонлилар.
Мен тошкентлик темирчига айтаман: — Раҳмат!
Ўн тўрт бола асраб олган Шоаҳмад ака…
А, меҳрибон Баҳри опа, сен чекиб заҳмат,
Ўз болангдай меҳр қўйдинг ўн тўрт ўксизга.
Ўн тўрт бола, ўн тўрт миллат, турли ўн тўрт от,
Шоаҳмаднинг фарзанди деб танилган авлод.
Бу гулзорлар, бу ҳовузлар, боғлар-боғчалар
Алланелар эслатади бу кенг кўчалар…
Утаётган дўст-ошналар ҳаддан зиёда.
Саломлашиб бормоқдаман кўкракда қўлим,
Бу эл билан шерикликдир ҳаётим, йўлим.
Мана артист, мана ишчи, талаба, шофер,
Мана доктор, бу — министр, бу-чи — инженер…
Мен бу халқнинг шоириман… Шу учун гўё
Ҳар саломда эҳтиром бор ва бир оз даъво…
Кўп хаёллар, гоҳо равшан, гоҳо пажмурда,
Тахланмаган варақлардай турар фикрда…
Қумриларнинг «ҳу-ҳу»лари, гулларнинг иси,
Шабнамларда ҳали ўчмай қолган ой нури,
Тунов кунги зиёфатда қизлар кулгиси,
Лола ранги, най оҳанги, шийпонли сўри,
Марҳумларнинг хотираси, тирик васият,
Ўтган кунлар, бугунги иш, эртанги ният…
Лекин билдим ва англадим ўйларга толиб:
Ёмонликлар ўткинчидир, яхшилик ғолиб.
* * *
Шаҳарларнинг номи абадий,
Бу номларни қўйган эл-улус,
Манглайларин секин ўпади
Ўтиб турган асрлар холис.
Одамларга қўйгандай лақаб,
Шаҳарларнинг шарафин олқаб –
Қўйилганда унвонлар махсус,
Тошкентимиз олган тахаллус
«Саломобод» бўлар эди, рост,
Бу тахаллус шаҳримизга мос!..
Шарқдан, ғарбдан, жанубдан мудом
«Салом» дея келар меҳмонлар,
«Салом» деса, «аликассалом»
Ва гулдаста олар меҳмонлар.
Улар кўнгил қўноқларидир,
Чин дўстликнинг иноқларидир.
Осойишнинг, равшан тинчликнинг
Устимизда эсар ҳавоси,
Шу учун ҳам босқинчиликнинг
Чўчитмайди бизни иғвоси.
Ўн иккимас энди дарвоза,
Балки бир оз ўн учдан ошиқ,
Олам аро илиқ овози –
Шуки, Тошкент қўли кўп очиқ!
Қул ерларда жабру зулмдан
Жафо тортган йўлчилар келар,
Беш қитъадан, етти иқлимдан
Сузиб, учиб элчилар келар.
Шарқнинг ҳаво дарвозаси биз,
Янгиликнинг андозаси биз.
Дўстлар учун эшиклар очиқ,
Саломлар-ла нурланар қўшиқ.
Тинчлик бизнинг анъанамиздир. . .
Меҳмонлар, сиз — юрак қўноғи,
Хуш келибсиз уйимизга сиз,
Ортсин дўстлар сони-саноғи,
Жанг балосин ҳеч кўрмагайсиз!
Сизга берган гулдасталарда
Анқир меҳмондўстликнинг атри,
Қалби-дили пайвасталарда
Кам бўлмайди меҳрнинг қадри!..
Яшасин гул, яшасин кулги!
Яшнаб турсин шундай бир гулки,
Унинг номи бўлгай яхшилик,
Куйиб кетгай ёвлик-ваҳшийлик!
Курашларда сафлар зичлиги!
Шунда эллар, диллар тинчлиги…
* * *
Тошкентни севмоқлик юракнинг иши,
Шу учун шартмикан бунда туғилмоқ!
Шартми, бир романга ишқибоз киши
Ўзи у романга қаҳрамон бўлмоқ!
Умрим бино бўлди Озарбайжонда,
Кечди болалигим у гул маконда.
Низомий ватани, Ганжа ўлкаси
Ўпкамга тулдирди шеър ҳавосин,
Кур наҳрим мулойим, тинч музикаси
Кўнглимда уйғотди куйлаш ҳавасин.
Лекин шоирликнинг нозик толеи
Кулди Сирдарёнинг ҳавзаларида,
Ўзбек қуёшининг чин оталиги
Акс этди мастоба косаларида.
Ҳазрат Навоийнинг ўпиб қўлини
Ўзбек водийсида отимни сурдим,
Ижод карвонининг узоқ йўлини –
Азиз йўлдошлар-ла ўтолдим, юрдим.
Йўқ, мен тақдиримдан эмасман хафа,
Шоирлик унвони бахтимдан туҳфа!. . .
Кўчат кўчиб келиб экилган тупроқ
Унинг ватанидир дейиш тўғрироқ.
Бу шаҳар шеъримнинг тиниқ чашмаси.
Яшадим ўттиз йил бунда чамаси.
Бу ерда туғилган Ғафур ва Ойбек,
Умримнинг бошланғич мавсумларида
Мени ардоқлашди қучиб оғадек,
Инилик кўрсатдим таъзимларида…
Бири — шеъримизнинг ўтли юраги,
Бири — наср уйининг баланд тираги,
Очдилар уй билан қалб эшикларин,
Аямай ўгит ва мезбонликларин.
Йигитча эдим мен ҳаваскор, содда,
Бўлдим оқибатда шоир Шайхзода!…
Тошкент, сен ўзингсан азим поэма,
Сени асраб келди она каби вақт,
Ҳеч қачон, йўлимни тугатдим, — дема!
Сен мангу шаҳарсан, кундай безавол,
Сени таъриф қилган достончининг ҳам
Байтлари тугаши, бу-амри маҳол,
Ҳар қанча тараннум этилсанг бу-кам!..
Сафар чоғи сени тушда кўраман,
Шарқдан учиб келган қушда кўраман…
Мен ўзбек шеърининг тўққиз вазнида
Сенинг достонингни оҳангга солдим,
Қиссага кескинлик бермоқ жазмида
Бахши бисотидан ўлчовлар олдим.
Дерлар, кам ўқилар узун достонлар,
Айниқса саргузашт оз бўлса агар.
Аммо яхши кўрган нарса туфайли
Киши сергап бўлса бу узр, майли!
Ошиқ ўз ишқидан сўйласа нуқул,
Уйларки, ҳаммага севгиси маъқул…
Узрим шу тариқа, азиз китобхон,
Сергап бўлишлигим суйганимдандир,
Тошкент тақдирида келажак аён,
Дилда келажакни туйганимдандир.
Куйладим ўн саккиз бобда — қўшиқда,
Ва «Тошкентнома»га қўйдим сўнг нуқта.
1957 йил
Мақсуд Шайхзода 1908 йил 25 октябрда Озарбайжон Республикаси Ганжа вилоятининг Оқтош шаҳрида туғилган. Ўзбекистонда хизмат кўрсатган санъат арбоби (1964). Бокудаги дорулмуаллиминни тугатган (1925). Дастлабки шеърий тўплами — «Лойиқ соқчи» (1932). «Ўн шеър» (1932), «Ундошларим» (1933), «Учинчи китоб» (1934), «Жумҳурият» (1935), «Ўн икки», «Янги девон» (1937), «Кураш нечун» (1942), «Кўнгил дейдики…» (1943), «Ўн беш йилнинг дафтари» (1947), «Юрт шеърлари» (1948), «Олқишларим» (1949), «Йиллар ва йўллар» (1961), «Шеърлар» (1964) ва бошқа шеърий тўпламлари нашр этилган. «Жалолиддин Мангуберди» (1944) ва «Мирзо Улуғбек» (1961) каби драматик асарлар муаллифи. Йирик адабиётшунос («Гениал шоир», 1941; «Ғазал мулкининг султони». 1966; «Тазкирачилик тарихидан», 1968 ва бошқа). А. С. Пушкиннинг «Мис чавандоз», М. Ю. Лермонтовнинг «Кавказ асири», В. Шекспирнинг «Ҳамлет», «Ромео ва Жульетта» трагедиялари ва сонетларини, Нозим Ҳикматнинг шеърларини, шунингдек, дунё адабиётидаги бир қанча буюк сиймоларнинг асарларини ўзбек тилига таржима қилган. 1967 йил 19 февралда Тошкент шаҳрида вафот этган.
Maqsud Shayxzoda 1908 yil 25 oktyabrda Ozarbayjon Respublikasi Ganja viloyatining Oqtosh shahrida tug’ilgan. O’zbekistonda xizmat ko’rsatgan san’at arbobi (1964). Bokudagi dorulmualliminni tugatgan (1925). Dastlabki she’riy to’plami — «Loyiq soqchi» (1932). «O’n she’r» (1932), «Undoshlarim» (1933), «Uchinchi kitob» (1934), «Jumhuriyat» (1935), «O’n ikki», «Yangi devon» (1937), «Kurash nechun» (1942), «Ko’ngil deydiki…» (1943), «O’n besh yilning daftari» (1947), «Yurt she’rlari» (1948), «Olqishlarim» (1949), «Yillar va yo’llar» (1961), «She’rlar» (1964) va boshqa she’riy to’plamlari nashr etilgan. «Jaloliddin Manguberdi» (1944) va «Mirzo Ulug’bek» (1961) kabi dramatik asarlar muallifi. Yirik adabiyotshunos («Genial shoir», 1941; «G’azal mulkining sultoni». 1966; «Tazkirachilik tarixidan», 1968 va boshqa). A. S. Pushkinning «Mis chavandoz», M. YU. Lermontovning «Kavkaz asiri», V. Shekspirning «Hamlet», «Romeo va Jul`etta» tragediyalari va sonetlarini, Nozim Hikmatning she’rlarini, shuningdek, dunyo adabiyotidagi bir qancha buyuk siymolarning asarlarini o’zbek tiliga tarjima qilgan. 1967 yil 19 fevralda Toshkent shahrida vafot etgan.
Maqsud Shayxzoda
TOSHKENTNOMA
Lirik poemadan parchalar
BAG’ISHLOV
Shaharlar boqiydir, umr — o’tkinchi,
Daryolar sobitdir, suvlar — ko’chkinchi.
Har kim o’z shahrida qo’ygan esdalik:
YO bino qurishda katta ustalik,
YO shirin latifa yoki ixtiro,
YO daraxt, yo farzand, ko’prik, yo misra,
YO qo’shiq, yo dori, maktab, sog’chilik,
Xulosa: dunyoda biron yaxshilik…
Bir vaqtlar men senga shahrimni maqtab
Qilarkan ta’rifin, sen bir oz to’xtab,
«Shunchalar bormikan?» deb gumon qilding,
«Ko’rganda aytamiz!» deb imo qilding.
Va aytding – darvoqe ko’rgandan keyin:
«Maqtoving oz ekan, soz ekan uying!»
Qomatga munosib bo’lsin deb libos,
Shahrimga dildagi muhabbat, ixlos
Dostonga quyilsin degandim u choq,
Kechikib yozganim kechirgin, o’rtoq!
Bu yerda turganlar, yoki ko’rganlar,
Yoki ko’rayin deb istab turganlar,
Yoki Toshkentimning shaklin so’rganlar,
Naqshini dilida olib yurganlar…
Sizga bu taronam — kuyim armug’on,
Nasr — og’ir qadam, nazm — chopog’on.
* * *
Eh-hey, mening shahrimning ko’hna qissasin,
Qissasinki, ming yillar qa’riga cho’mgan,
Yer qatlarida qotgan sir-hodisasin.
Hodisaki, vaqt uni tuproqqa ko’mgan,—
Kimlar ayta oladi? Bormn guvohlar?
Axir, ming yil yashamas qushlar, giyohlar!
Tushdi ne-ne zahmatlar bu yer, bu elga.
Balki toshlar aytardi, kirsaydi tilga!
. . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Sarg’aygan qo’lyozmalar, jimjima xatlar,
Mulla bobolarimiz chizgan sanadlar…
Varaqladim birma-bir o’tmishni eslab,
Asrlar qadamida bir ma’no izlab.
Bir avlodning umri-ku bagoyat qisqa,
Ammo talay avlodlar mangu xalq demak.
Xalq kurashi o’lmaslik uchun vasiqa,
Dadillikka umidlar berardi ko’mak.
Uzilmasin zamonning rishtasi deya,
Asrlarning orasi qolmasin deb bo’sh,
Yemasin deb tarixning varag’in kuya,
Qullikka erk tilagi kerib turdi to’sh…
Ha, bilim qolar ekan, yozuv qolarkan,
Yozuvdagi azaliy orzu qolarkan,
Yomonlik o’lar ekan, pastlik o’larkan,
Istibdodning qal’asi bir kun qularkan!..
Oh, kitoblar, kitoblar, mangu yshchilar,
Beg’araz xayrixohlar va kengashchilar!
Mehnatning ta’rifini yozgan kitoblar,
Mardlar nomin harfma-harf tizgan kitoblar;
Yillarim oqib ketdi sahifalarda,
Siz goho kuldirdingiz latifalarda,
Goho mudhish janglarni tasvir qildingiz,
Qirg’inlarni naql etib, ta’sir qildingiz.
Goh ustalar hunarin bayon etdingiz,
Olimlarning kashfini ayon etdingiz.
Lekin sizlar shohidi bo’lgan zamona
Ming yildan nari o’tmay turar hamona
Nari yoqning kechalar va kunduzlarin
Xalq esida qidirib topdik izlarin.
Qolgan-qutgan naqllar, afsonalar bor,
Nom-nishonsiz kuychilar qo’ygan yodgor:
Ajdodlarning devlar-la panjalashgani,
Kelganida g’animning qancha lashkari,
Pahlavonlar yovlarni qirib quvgani,
Buloqlarda qon yuqi qilich yuvgani…
Ertaklarning tog’ kabi eski mag’zida
O’tgan mojarolarning chuvuq iplari,
Dostonlarning suv kabi ravon so’zida
Go’zallikning, mardlikning so’nmas tiplari.
Naqllarga, qo’shiqqa, rivoyatlarga,
Maqollarga, ertakka, hikoyatlarga
Men umrimda juda ko’p quloq osibman,
Eshitibman bog’bondan, nonvoy, kosibdan,
Paxsazonlar — tuproqni pishitganlardan,
Ular o’zi eshitgan eshitganlardan
Arxeolog kuragin tuproqqa qoqib,
Turtdi moziy belini bosgan yuklarni,
Numizmatlar ko’ziga oynagin taqib,
O’qidilar tangada ming yilliklarni.
Isodan, Iskandardan, Kaykovuslardan
Ilgariroq bu yerda bozorlar bo’lgan,
Taqachilar suv ichgan ko’k hovuzlardan,
Ayvonlarni oynasoz oynaband qilgan.
«Shosh kamoni» ta’rifi merganlar aro
Eron bilan Turonda bo’lgan ovoza,
Polizlarda uzoqdan ko’rinar qaro,
Chalinardi ko’zlarga baland havoza.
* * *
Esimda Anhorning yog’och ko’prigi,
Bu yerni azaldan deyishgan O’rda.
Jismi yo’q, ismi bor. Beklarning arki,
Nom qolgan, ammo nom egasi murda.
Toshkentning hokimi, beklar begisi
Shaharni so’ragan O’rdada turib,
Lekin g’ovak ekan qal’a negizi,
Devor ham, davlat ham qulagan chirib.
Zamon po’k narsani tez unuttirar,
Ya’ni turg’unlikdan xayot o’ch olar.
Eski loy qal’a yo’q, qissasi turar,
Yerga cho’kib ketgan eski ko’chalar…
Hozirda bu holat… Ammo bu yerda —
Avvalgi asrning yarmiga dovur
Hukumat deyilsa mazmuni — «O’rda».
U yillar utganlar Sayhunday og’ir.
O’n ikki qopqadan, o’n ikki yo’ldan
Bojgirga pul to’lab kirgan karvonlar,
Har yurtning matoin quv bozorbonlar
Joylab qo’yar ekan, o’tkazib qo’ldan…
Goho yutkizishda, goho yutuqda
Bir-birin anglardi oliq-sotiqda,
Bir-birin tilmochsiz tushunar edi,
Ularga aniq til — molning sifati.
O’n ikki kopqadan, o’n ikki yo’lga
Jo’nab ketar ekan yukli karvonlar,
Janubga, Shimolga, o’ngga va so’lga
Qatnab yurar ekan yukli karvonlar.
O’n ikki qopqadan goho bemahal
Otliq bosqinchilar kirgani ham bor.
Xanjarlar damida sanchilib ajal,
Tinch xalqni to’nardl qilib toru mor.
Goho atrofdagi yo’lto’sar beklar
Dastidan sovrildi karvonlar-yuklar.
Goho olisdagi amirlar, xonlar,
Ishratga o’larmon nafsi yomonlar
Xun deya, kul deya, pul deya bosdi,
Talon-toroj qildi, zo’rladi, osdi.
Goho yot yerlardan «men-men»chi shohlar
Lashkar tortib keldi dag’dag’a birla,
Yo’llarda yotardi ko’p begunohlar,
Fotihlar izlari-beson qabrdar.
Tilingdan, elingdan kech, deb buyurdi,
Tiz cho’kmay «yo’q» dedi botirlar yurti.
El-elat qo’zg’alib zolimni quvdi,
Qaytadan tuprokdan axlatni yuvdi.
Ammo biri ketsa battari keldi,
Yangi ochko’zlarning xatari qeldi,
Goho Buxoroga, goh Samarkandga,
Goh Qipchoq cho’lig’a, goho Xo’qandga
Xiroj to’lar edi Shosh fuqarosi,
Cho’zildi uzilmay janglar arosi.
Erksevar shaharning yoshi, qarisi
Tosh ila, musht ila, o’q va tig’ ila
Erkinlik jazmida xalqning barisi
Bosqinchi lashkarga, qilardi hamla,
Anqovroq ko’rinsa shahar hokimi,
El sha’nin saqlagin mardlar turkumi
Muxrini qo’lidan tortib haydashdi;
(Ko’pdir fuqaroyu bek sarguzashti!)
Shosh ahli bahodir bo’lsa-da, asti
Birovlar shahriga bo’lmagan qasdi. . .
* * *
— Nimasi ko’p Toshkentning?
— Suvi, soyi, soyasi…
Toshkentga ixlosmandning
Tugamas hikoyasi!..
— Nimalar ko’p Toshkentda?
— Oshlar, ishlar, kishilar.
Sozanda-yu pazanda,
Ishchilar, ishboshilar.
— Nima ko’rding Toshkentda?
— Mevalarning aslini,
Doim quyosh faslini,
Quyosh bunda izzatda.
Orasta ayvonlarda
Yangi qizlar ko’raman,
Yashil xiyobonlarda
Eski do’st-la yuraman.
Tong yorigan choqlarda
Yerga kulgi sochilar,
Shu uchun dudoqlarda
Sho’x g’unchalar ochilar.
Toshkentda yoz issig’i
Dilga berar yigitlik,
Kabobpazning har sixi
Kun tufayli xushhidlik.
Terakzorlar xushbichim,
Bog’larda hamma yoq jim.
Yer ham, ko’k ham moviy rang,
Havoning yuzi tiniq,
Shuncha tiniqki qarang:
Gullarning atri aniq —
Havoda bilinadi,
Ko’zlarga chalinadi.
Anu daroz chinorlar
O’tgan kuzni va qishni,
Bahorda kelgan qushni
Tinmay-sinmay sanarlar.
Bulut osiq Chotqolga,
Bulut o’xshar soqolga,
— Bulutlar, hay bulutlar,
Sizda bormi burgutlar.
— Burgutlarni bilmaymiz,
Ammo bor samolyotlar.
Bizning shunqor botirlar,
Uchqur, devkor botirlar,
Shahrimizga har yoqdan
Uchib kelayotirlar.
* * *
Tinchlik bizga qimmat tushdi,
Erk yo’lida el urushdi.
Xotirlardan chiqmas, evoh,
Og’ir sinov haftalari. . .
Varaqlardim qo’lyozmani,
O’qir edim Xondamirni,
Jimjimador har so’z — ma’ni,
Har so’z saqlar eski sirni.
Navoiyning zamonasin
Sayr etardim ko’zim yumib.
Javharlari namunasin
Tizar edim esga, jimib…
Yen eshikdan kirdi kimdir,
Boqsam bizning oshna-mudir,
Rangi o’chgan, go’yo o’zga,
Bu — o’zgami, o’shamidir?
Zo’rg’a og’iz ochdi so’zga
Titrab dedi: «Yomon xabar.
Gitler bizga qildi hamla,
Sarhad bo’lgan zeru zabar!»
Sirqiradi dil alam-la,
Xondamirni yopib u dam
Men ko’chaga chiqdim ildam . . .
Kechagina biz majlisda
To’yga qaror qilgan edik;
Lermontovning to’yi qoldi,
Dushman ishga ishkal soldi…
…Men Lohutiy ko’chasida
To’xtab turdim hayajonli;
Xiyobonning chekkasida
Ko’rdim Hamid Olimjonni;
Har galgiday xotiri jam,
Qiyofati jips, ixcham,
Lekin o’zin odatidan
Ko’ra shoshqin tashlar qadam.
Esonlashdik: «Urush», dedi,
«Fashist qildi xuruj», dedi.
«Jang bo’ladi ko’p haybatli,
Yov g’alamis, quv, shiddatli.
Bosib kirgan yerimizga,
Qasos deya qo’zg’algan el,
Kel, birodar, she’rimizga –
Kiygizaylik biz ham shinel`!
Qurbon-ku ko’p bo’lur, yo Shayx,
Pirovardi biz yengamiz,
Istaymanki, ko’p yil yashay,
Erishamiz, bil, bunga biz!»
Asl shoir edi Hamid,
She’ri — kurash, baxt va umid!
Shaharlar-la qator turib
Bajaroldik biz ontimiz,
Sevib, siylab, ishlab, qurib
Shuhrat topdi Toshkentimiz. . .
* * *
. . . Bola desa xotirlanar bolajonlilar,
Bolalarga g’amxo’rlilar, mehribonlilar.
Men toshkentlik temirchiga aytaman: — Rahmat!
O’n to’rt bola asrab olgan Shoahmad aka…
A, mehribon Bahri opa, sen chekib zahmat,
O’z bolangday mehr qo’yding o’n to’rt o’ksizga.
O’n to’rt bola, o’n to’rt millat, turli o’n to’rt ot,
Shoahmadning farzandi deb tanilgan avlod.
Bu gulzorlar, bu hovuzlar, bog’lar-bog’chalar
Allanelar eslatadi bu keng ko’chalar…
Utayotgan do’st-oshnalar haddan ziyoda.
Salomlashib bormoqdaman ko’krakda qo’lim,
Bu el bilan sheriklikdir hayotim, yo’lim.
Mana artist, mana ishchi, talaba, shofer,
Mana doktor, bu — ministr, bu-chi — injener…
Men bu xalqning shoiriman… Shu uchun go’yo
Har salomda ehtirom bor va bir oz da’vo…
Ko’p xayollar, goho ravshan, goho pajmurda,
Taxlanmagan varaqlarday turar fikrda…
Qumrilarning «hu-hu»lari, gullarning isi,
Shabnamlarda hali o’chmay qolgan oy nuri,
Tunov kungi ziyofatda qizlar kulgisi,
Lola rangi, nay ohangi, shiyponli so’ri,
Marhumlarning xotirasi, tirik vasiyat,
O’tgan kunlar, bugungi ish, ertangi niyat…
Lekin bildim va angladim o’ylarga tolib:
Yomonliklar o’tkinchidir, yaxshilik g’olib.
* * *
Shaharlarning nomi abadiy,
Bu nomlarni qo’ygan el-ulus,
Manglaylarin sekin o’padi
O’tib turgan asrlar xolis.
Odamlarga qo’yganday laqab,
Shaharlarning sharafin olqab –
Qo’yilganda unvonlar maxsus,
Toshkentimiz olgan taxallus
«Salomobod» bo’lar edi, rost,
Bu taxallus shahrimizga mos!..
Sharqdan, g’arbdan, janubdan mudom
«Salom» deya kelar mehmonlar,
«Salom» desa, «alikassalom»
Va guldasta olar mehmonlar.
Ular ko’ngil qo’noqlaridir,
Chin do’stlikning inoqlaridir.
Osoyishning, ravshan tinchlikning
Ustimizda esar havosi,
Shu uchun ham bosqinchilikning
Cho’chitmaydi bizni ig’vosi.
O’n ikkimas endi darvoza,
Balki bir oz o’n uchdan oshiq,
Olam aro iliq ovozi –
Shuki, Toshkent qo’li ko’p ochiq!
Qul yerlarda jabru zulmdan
Jafo tortgan yo’lchilar kelar,
Besh qit’adan, yetti iqlimdan
Suzib, uchib elchilar kelar.
Sharqning havo darvozasi biz,
Yangilikning andozasi biz.
Do’stlar uchun eshiklar ochiq,
Salomlar-la nurlanar qo’shiq.
Tinchlik bizning an’anamizdir. . .
Mehmonlar, siz — yurak qo’nog’i,
Xush kelibsiz uyimizga siz,
Ortsin do’stlar soni-sanog’i,
Jang balosin hech ko’rmagaysiz!
Sizga bergan guldastalarda
Anqir mehmondo’stlikning atri,
Qalbi-dili payvastalarda
Kam bo’lmaydi mehrning qadri!..
Yashasin gul, yashasin kulgi!
Yashnab tursin shunday bir gulki,
Uning nomi bo’lgay yaxshilik,
Kuyib ketgay yovlik-vahshiylik!
Kurashlarda saflar zichligi!
Shunda ellar, dillar tinchligi…
* * *
Toshkentni sevmoqlik yurakning ishi,
Shu uchun shartmikan bunda tug’ilmoq!
Shartmi, bir romanga ishqiboz kishi
O’zi u romanga qahramon bo’lmoq!
Umrim bino bo’ldi Ozarbayjonda,
Kechdi bolaligim u gul makonda.
Nizomiy vatani, Ganja o’lkasi
O’pkamga tuldirdi she’r havosin,
Kur nahrim muloyim, tinch muzikasi
Ko’nglimda uyg’otdi kuylash havasin.
Lekin shoirlikning nozik tolei
Kuldi Sirdaryoning havzalarida,
O’zbek quyoshining chin otaligi
Aks etdi mastoba kosalarida.
Hazrat Navoiyning o’pib qo’lini
O’zbek vodiysida otimni surdim,
Ijod karvonining uzoq yo’lini –
Aziz yo’ldoshlar-la o’toldim, yurdim.
Yo’q, men taqdirimdan emasman xafa,
Shoirlik unvoni baxtimdan tuhfa!. . .
Ko’chat ko’chib kelib ekilgan tuproq
Uning vatanidir deyish to’g’riroq.
Bu shahar she’rimning tiniq chashmasi.
Yashadim o’ttiz yil bunda chamasi.
Bu yerda tug’ilgan G’afur va Oybek,
Umrimning boshlang’ich mavsumlarida
Meni ardoqlashdi quchib og’adek,
Inilik ko’rsatdim ta’zimlarida…
Biri — she’rimizning o’tli yuragi,
Biri — nasr uyining baland tiragi,
Ochdilar uy bilan qalb eshiklarin,
Ayamay o’git va mezbonliklarin.
Yigitcha edim men havaskor, sodda,
Bo’ldim oqibatda shoir Shayxzoda!…
Toshkent, sen o’zingsan azim poema,
Seni asrab keldi ona kabi vaqt,
Hech qachon, yo’limni tugatdim, — dema!
Sen mangu shaharsan, kunday bezavol,
Seni ta’rif qilgan dostonchining ham
Baytlari tugashi, bu-amri mahol,
Har qancha tarannum etilsang bu-kam!..
Safar chog’i seni tushda ko’raman,
Sharqdan uchib kelgan qushda ko’raman…
Men o’zbek she’rining to’qqiz vaznida
Sening dostoningni ohangga soldim,
Qissaga keskinlik bermoq jazmida
Baxshi bisotidan o’lchovlar oldim.
Derlar, kam o’qilar uzun dostonlar,
Ayniqsa sarguzasht oz bo’lsa agar.
Ammo yaxshi ko’rgan narsa tufayli
Kishi sergap bo’lsa bu uzr, mayli!
Oshiq o’z ishqidan so’ylasa nuqul,
Uylarki, hammaga sevgisi ma’qul…
Uzrim shu tariqa, aziz kitobxon,
Sergap bo’lishligim suyganimdandir,
Toshkent taqdirida kelajak ayon,
Dilda kelajakni tuyganimdandir.
Kuyladim o’n sakkiz bobda — qo’shiqda,
Va «Toshkentnoma»ga qo’ydim so’ng nuqta.
1957 yil
