Бу воқеани руҳий касалликлар шифохонасининг бирида йигирма учинчи рақамли бемор ҳаммага гапириб беради. У, чамаси, ўттизни қоралаб қўйган, аммо зоҳиран жуда ёш кўринарди. У нималарни кўрган-кечирган… умуман олганда, нима фарқи бор кўрган-кечирганларининг? Мана, у мен ва шифохона директори шифокор С.нинг олдида тизза қучиб ўтирган кўйи ўз тарихини узундан-узоқ зерикарли ҳикоя қиларкан , вақти-вақти билан панжара орқасида – қовоғи солиқ қорли булутлар томон панжаларини узатганча, эман дарахти кўриниб турган дераза тарафга қараб-қараб қўярди…

Акутагава Рюноскэ
СУВОСТИ МАМЛАКАТИДА

   Акутагава Рюноскэ (1892.1.3 — Токио — 1927.24.7) — ўз асарлари билан япон адабиётини жаҳон миқёсига чиқишини бошлаб берган адиб сифатида тан олинади. У ижодида ғарб ва япон адабиети анъаналарини ўзаро уйғунлаштириб, япон анъанавий тасвир ва ифода усулини янги йўналишга бурган. Инсон онгининг «жумбоқ»лиги, олдиндан айтиб бўлмаслик хусусияти ифодаланган ҳикоялари — «Расёмон дарвозаси» (1915), «Бурун» (1916) унга шуҳрат келтиради. «Куз» (1920), «Совуқ» (1924) каби психологик ҳикояларида эса ижтимоий ёвузлик дунёсида эзгуликнинг фожиавий қисмати акс этган. «Сув алвастилари мамлакатида» (1927) ижтимоий-фантастик мажозий асардир. Инсоннинг ёлғизлиги, унинг вакт, тарих олдида ожизлиги панд-насиҳатдан иборат «Телбанинг ҳаёти» (1927) номли сўнгги асарининг мавзуидир. Япон маданиятида беқиёс ўрин эгаллагани учун «Акутагава» миллий мукофоти таъсис этилган.

у воқеани руҳий касалликлар шифохонасининг бирида йигирма учинчи рақамли бемор  ҳаммага гапириб беради. У, чамаси, ўттизни қоралаб қўйган, аммо зоҳиран жуда ёш кўринарди. У нималарни кўрган-кечирган… умуман олганда, нима фарқи бор кўрган-кечирганларининг? Мана, у мен ва шифохона директори шифокор С.нинг олдида тизза қучиб ўтирган кўйи ўз тарихини узундан-узоқ зерикарли ҳикоя қиларкан , вақти-вақти билан панжара орқасида – қовоғи солиқ қорли булутлар томон панжаларини узатганча, эман дарахти кўриниб турган дераза тарафга қараб-қараб қўярди. У ҳар замон имо-ишоралар билан бутун гавдасини ишга солиб, ҳар хил қилиқлар қиларди. Масалан,“мен қойил қолдим”, деяётиб, у бошини кескин орқага ташларди. Мен унинг ҳикоясини баҳоли қудрат аниқ-тиниқ қоғозга туширдим,деб ўйлайман. Мабодо ҳикоямдан қониқиш ҳосил қилмасангиз, Токио яқинида жойлашган Н. қишлоғидаги шифокор С.нинг руҳий касалликлар шифохонасига боринг. Йигирма учинчи рақамли кўриниши ёшгина бемор, эҳтимол, сизга мулойим таъзим қилади ва ўтиришингиз учун қаттиқ столни кўрсатади. Кейин маъюс табассум билан сокин овозда бу ҳикояни такрор гапириб беради. Тугатгач эса… Мен яхши эслайман унинг юзи қанақа тусга киришини. Ҳикоясини тугатгач, у ўрнидан туриб, иккала муштини дўлайтириб бақира бошлайди:

– Йўқол бу ердан! Ярамас! Ҳароми! Аҳмоқ, ичиқора, уятсиз, сурбет, каттазанг, бешафқат, жирканч махлуқ! Йўқол! Ярамас!

Бу воқеа уч йил олдин рўй берганди. Кўпчилик қатори мен ҳам елкамга сафархалтамни осиб, Камикоти иссиқ булоқларига етиб келдим ва у ердан Хотакаяга кўтарила бошладим. Маълумки, Хотакаяга бориш йўли битта – Адзусагава бўйлаб тепага юрилади. Менинг илгари ҳам Хотакаяга ва ҳатто Яригатакэга ҳам боришимга тўғри келган, шунинг учун йўл кўрсатувчининг кераги йўқ эди, тонгги туман оғушида ётган Адзусагава дарёси бўйлаб ёлғиз йўлга тушдим. Ҳа… тонгги туман оғушидаги. Бунинг устига, бу туман ҳали-бери тарқайдиганга ўхшамасди. Тарқаш у ёқда турсин, борган сари қуюқлашарди. Бир соатлар юргандан кейин мен тоққа кўтарилишни бас қилиб, орқага – Камикотига қайтиш ҳақида ўйлай бошладим. Гарчи бу қарорим қатъий бўлса ҳам, барибир туман тарқашини кутишга тўғри келарди, у эса атай қилгандай, ҳар дақиқада қуюқлашиб борарди . “Э-э, чиқишми, чиқиш-да ”, – ўйладим охири ва ўнгу сўлга қарамай, ғаровзорга ўзимни урдим, аммо шу билан бирга қирғоқдан ҳам кўп узоқлашмасликка ҳаракат қилдим. Кўрганим фақат қуюқ туман эди. Тўғри, вақти-вақти билан туман ичидан қора қайиннинг йўғон танаси ё оққарағайнинг яшил шохи кўриниб қолар, ёки тўсатдан кўз олдимда ўтлаб юрган сигир ва отларнинг тумшуғи пайдо бўларди, аммо булар бари кўриниб ҳам улгурмай, ўша заҳотиёқ қуюқ туман ичига ғарқ бўларди. Шу аснода оёқларим толиб, қорним ҳуштак чала бошлади. Бунинг устига, туманда намиққан альпинистча костюм ва пледим ҳам ҳаддан зиёд оғирлашиб кетганди. Мен барибир чекинишга мажбур бўлдим ва тошларга урилиб оқаётган сув овозидан йўналишни тахмин қилиб, Адзусагава қирғоғига туша бошладим.

Сув яқинидаги тошга ўтириб, энг аввал овқатга уннадим. Тузланган гўшт солинган банкани очдим, қуруқ новдалардан олов ёқдим… Булар учун тахминан ўн дақиқача вақт кетди ва шунда эътибор бердимки, қалин туман аста-секин сийраклаша бошлаяпти. Чайнаган нонимни ютаётиб, хаёл билан соатга қарадим. Буни қаранг-а! Бирдан йигирма дақиқа ўтиб қўйибди! Аммо бундан ҳам кўпроқ мени бошқа нарса ҳайратга солди. Соатимнинг думалоқ ойнасида қандайдир қўрқинчли башара акси кўзимга ташланди. Қўрқиб орқамга қарадим ва… Ана шунда ҳаётимда биринчи марта ўз кўзим билан мен ҳақиқий тирик каппани1 кўрдим! У орқамдаги қоя устида худди қадимги расмларда тасвирлангандек, бир қўли билан оққайин танасини қучиб, иккинчисини кўзига соябон қилиб, менга қизиқсиниб қараб турарди.

Ҳайратдан анчагача қимир этмай туриб қолдим. Афтидан, каппа ҳам таажжубда эди. У ҳам қўлини кўтарган кўйи қотиб турарди. Ўрнимдан сапчиб туриб унга томон югурдим. У ҳам нарёққа қараб югурди. Ҳарҳолда, менга шундай туюлди. Бир вақт у ўзини четга ташлади-да, шу заҳотиёқ худди ер ютгандай кўздан ғойиб бўлди. Ҳайратим ошиб, ғаровзорни кўздан кечирдим. Хўш, нима бўлди, дейсизми? Каппа бор-йўғи мендан икки-уч метр нарида экан. У эгилганча қочишга шай бўлиб, елкаси оша менга қараб турарди. Бу ерда ҳали ҳайратланарли ҳеч нима йўқ. Менинг гангитиб қўйган ва чалғитган нарса унинг танасининг ранги эди. Каппа қоядан менга қараб турганида кулранг эди. Энди эса у бошдан-оёқ зумраддек ям-яшил бўлиб қолганди. “Ҳап сен ярамасни!” – дея бақирдим ва яна унга ташландим. Кутганимдай, у қочди. Ғаровзорни кесиб, тошлардан сакраб ўтиб, ўттиз дақиқача унинг орқасидан елдек учдим.

1 Япон афсоналарида учрайдиган афсонавий махлуқ.

Оёқларининг тезлиги ва чаққонликда каппа маймундан ҳеч қолишмасди. Уни вақти-вақти билан кўздан йўқотиб, сирпаниб, қоқилиб, ўпкамни қўлтиқлаганча орқасидан югурдим. Каппа сершох баҳайбат каштангача югуриб борди ва бахтимга, унинг олдини ҳўкиз тўсди. Ҳўкизки, жуда бақувват, оёқлари йўғон, кўзи қонга тўлган. Уни кўрган каппа аянчли вангиллаб, лип этиб ўзини четга олди ва бор кучи билан чакалакзорга – баланд ғаровлар орасига отилди. Мен-чи… Нимаям қилардим, шошилмай унинг изидан бордим, чунки у мендан қочиб қутулиб бўпти, деган хаёлда эдим.

Афтидан, у ерда етти ухлаб тушимга ҳам кирмаган чуқурлик бор эди. Бармоқларим каппанинг силлиқ баданига тегиши билан қоронғилик қаърига думалаб кетдим. Ўлим ёқасида туриб ҳам биз инсонлар қандайдир бир бемаъни нарсалар ҳақида ўйлаймиз. Даҳшатдан нафасим ичимга тушиб кетган пайтда Камикоти қайноқ булоқлари ёнида “Каппабаси” деб номланувчи кўприк борлиги эсимга тушди. Кейин… Кейин нима бўлди, эслай олмайман. Кўзимдан ўт чиққандай бўлди ва ҳушдан кетдим.

Ҳушимга келганимда, мени каппаларнинг катта тўдаси ўраб олганди. Мен осмонга қараб ётардим. Тепамда семиз тумшуғига кўзойнак осган каппа кўкрагимга стетоскоп босганча тиззалаб турарди. Кўзимни очганимни кўриб, имо-ишора билан тинч ётишимни сўради ва қайрилиб тўдадан кимгадир: “Quax, quax”, деди. Ўша заҳотиёқ қаердандир замбил кўтарган иккита каппа пайдо бўлди. Мени кўтариб замбилга ётқизишди ва биз катта оломон кузатувида шошилмасдан қандайдир бир кўчадан кета бошладик. Бу кўча Гиндзидан ҳеч нимаси билан фарқ қилмасди. Икки четига бук экилган йўлакларда пештахтасининг усти чодир билан ёпилган рисоладагидай дўконлар қаторлашиб турар, катта йўлларда автомобиллар ғизиллаб учарди.

Ниҳоят, биз тор кўчага бурилдик ва мени бир бинога олиб киришди. Кейин билдимки, бу кўзойнакли каппа – шифокор Чаккнинг уйи экан. Чакк мени тоза ўринга ётқизиб, ичгани бир стакан ранги тиниқ қандайдир дори берди. Мен ўзимни Чакк марҳаматига топшириб ётардим. Тўғри-да, бошқа нимаям қила олардим? Бўғинларим шунақанги зирқирардики, қимирлашга ҳолим йўқ. Чакк кунига бир неча марта мени текширгани кирарди. Биринчи марта кўрган каппам – балиқчи Багг ҳам икки-уч кунда бир ҳолимдан хабар олиб турди. Каппалар инсонлар ҳақида биз уларни билганимиздан кўра кўпроқ билишади. Афтидан, каппалар бизнинг қўлимизга тушганидан кўра инсонлар каппалар қўлига тез-тез тушиб тургани учун ҳам шундай бўлса керак. Эҳтимол, “қўлига тушиш” унчалик тўғри ибора эмасдир, аммо бундан қатъи назар, менгача ҳам кўп инсонлар каппалар мамлакатида бўлган. Ҳатто кўпчилиги умрининг охиригача бу ерда қолиб кетган. “Нега?” – деб сўрарсиз. Негалигини айтсам, каппалар мамлакатида, биз каппа эмас, инсон бўлганимиз учунгина ишламасдан, еб-ичиб яшашимиз мумкин. Инсонларнинг бу мамлакатдаги устунлиги шу эди . Баггнинг сўзига қараганда, бир пайтлар тасодифан каппалар қўлига бир ёшгина йўлсоз ишчи тушиб қолган. У урғочи каппага уйланиб, ўлгунича бирга яшаган. Очиғини айтганда, у мамлакатнинг олд гўзалларидан бўлгани учун ҳам жуда моҳирлик билан эрига хиёнат қилиб юрган.

Бир ҳафтадан сўнг шу мамлакат қонунларига биноан мени “алоҳида имтиёзлардан фойдаланувчи фуқаро” даражасига кўтаришди. Мен Чакк билан қўшни эдим. Уйим унчалик катта эмас, аммо дид билан жиҳозланганди. Айтиш керакки, каппалар мамлакати маданияти бошқа ўлкалар, яъни ҳарҳолда Япония маданиятидан деярли фарқ қилмайди. Меҳмонхона бурчагида, кўчага қараган дераза ёнида кичкина пианино туради, деворларда ромга солинган суратлар осилган. Фақат атрофдаги нарсалар, уйнинг ўзидан тортиб жиҳозларгача туб аҳоли бўй-бастига мосланганлиги туфайли мен бир қанча ноқулайликларга дуч келардим. Ҳар оқшом меҳмонхонамга Чакк ва Багг келишар ва мен улар билан шу мамлакат тилини ўрганишни машқ қилардим. Бироқ мени кўргани келувчилар фақат улар эмасди. Мен алоҳида имтиёзлардан фойдаланувчи фуқаро сифатида ҳаммани қизиқтирардим. Шунингдек, меҳмонхонамга қон босимини ўлчатгани Чаккни ҳар куни уйига чақирадиган шиша фирмаси директори Гэрдай одамлар ҳам бўйлаб турарди. Лекин ҳаммасидан кўра, дастлабки икки ҳафтада мен балиқчи Багг билан яқин бўлдим.

Дим оқшомларнинг бирида меҳмонхонамдаги столда Багг билан юзма-юз ўтирардик. Бирданига ҳеч нимадан-ҳеч нима йўқ Багг тилини ютиб, катта-катта кўзларини янаям йириб очиб, менга бақрайиб қолди. Албатта, бу ҳолдан мен ҳайратга тушдим ва сўрадим:
– Quax, Bag, quo quel quan?
Япончага таржима қилганда бу: “Менга қара, Багг, сенга нима бўлди?” дегани. Лекин Багг ҳеч нима деб жавоб бермади. Бунинг ўрнига у бирданига столдан сирғалиб чиқиб, узун тилларини чиқариб, полга худди каттакон қурбақадай ялпайиб ўтириб олди. Ҳозир устимга сакраса-я! Мени ваҳима босди ва хонадан қочиб чиқиш ниятида секин ўриндиқдан турдим. Бахтимга, айни шу пайт меҳмонхонага шифокор Чакк кириб қолди.

– Багг, бу ерда нима қилиб ўтирибсан? – сўради у балиқчига кўзойнаги остидан жиддий тикилиб.

Багг уялиб, кафтлари билан бошини силаганча узр сўрай бошлади:
– Маъзур тутасиз, жаноб шифокор. Мен ўзимни тутиб туролмадим. Мана бу жанобнинг қўрқиши жуда кулгили экан… Сиз ҳам, жаноб, ўтиниб сўрайман, мурувват қилиб мени кечиринг, – қўшиб қўйди у менга қараб.

Ҳикояни давом эттиришдан олдин сизларга каппалар ҳақида баъзи умумий маълумотларни беришни ўз бурчим деб биламан. Каппа деб аталувчи жонзотларнинг ҳақиқатдан мавжудлиги одамларда ҳалигача шубҳа уйғотади. Аммо мен учун бу масалада ҳеч қандай шубҳага ўрин йўқ, чунки ўзим каппалар орасида яшаганман. Хўш, бу қанақа мавжудот? Уларнинг ташқи кўриниши “Суйко-коряку” сингари манбаларда берилган таърифга бутунлай тўғри келади. Ҳақиқатан ҳам каппаларнинг боши калта жун билан қопланган, оёқ ва қўл бармоқларини сузиш пардалари бир-бирига боғлаб туради. Бўйлари ўртача бир метр. Шифокор Чакк келтирган маълумотларга кўра, уларнинг оғирлиги йигирма-ўттиз фунт орасида ўзгариб туради. Бироқ айтишларича, эллик фунтлик каппалар ҳам кам бўлса-да учраб тураркан. Кейин, каппа бошининг қоқ учида суйри ликопча шаклида чуқурча бор. Ёш ўтган сари бу ликопчанинг таги қаттиқлашиб боради. Масалан, қариётган

Багг билан ёш Чаккнинг бошидаги ликопчаси бир-биридан фарқ қилади. Аммо каппаларнинг энг ажабланарли хусусияти, ўйлашимча, танасининг ранги. Гап шундаки, улар терисининг муқим бир ранги йўқ. У ташқи муҳитга қараб ўзгаради – масалан, мавжудот ўтлар орасида юрса, ранги уларга мослашиб, зумраддек яшил, қояларнинг устида эса худди тош каби кулранг тусга киради. Биз биламизки, худди шу хусусият буқаламунда ҳам бор. Улар терисининг устки қатлами бир хил тузилишга эга бўлса керак. Мен булар ҳақида билганимдан кейин эсладимки, халқ оғзаки ижодида ғарбий вилоятлардаги каппалар териси зумрад-яшил, шимоли-шарқ каппалари эса қизил рангли бўлиши қайд этилган. Шунингдек, орқасидан қувганимда қандай қилиб Багг худди ер ютгандай ғойиб бўлганини ҳам эсладим. Дарвоқе, каппалар терисининг остида ёғи ҳам дурустгина бўлса керак: ер ости мамлакатида ўртача ҳарорат анча паст бўлса ҳам (фаренгейт ҳисобида эллик градуслар атрофида), улар кийим нималигини билишмайди. Ҳа, ҳар қандай каппа кўзойнак тақиши, ўзи билан портсигар олиб юриши, ҳамён тутиши мумкин. Аммо чўнтаги йўқлиги уларга ноқулайлик туғдирмайди, чунки каппанинг қорнида худди кенгуруники сингари ўз қопи бор, у ерга турли майда-чуйдаларини солиб юришади. Менга фақат уларнинг авратларини ҳеч нима билан яширмасликлари жуда ажабланарли туюларди. Бир куни Баггдан бунинг сабабини сўрадим. Жавобига Багг бошини орқага ташлаб узоқ қаҳ-қаҳ отиб кулди-да, деди:

– Нима учун сизлар уни яшириб юрасизлар, менга шуниси кулгили!

Мен секин-аста каппалар кундалик ҳаётда қўллайдиган сўзларни ўрганиб боравердим. Шу йўсинда уларнинг табиати ва урф-одатлари билан танишиш имконини қўлга киритдим. Ҳаммасидан кўпроқ каппаларнинг кулгили ва жиддий нарсалар тўғрисидаги ғайриоддий, ҳатто тескари дейиш мумкин бўлган тасаввурлари мени ҳайратга солди. Биз инсонлар муҳим ва жиддий қабул қиладиган одатларимиз улар учун кулгили туюлади, инсонлар учун кулгили саналган нарсаларни эса улар муҳим ва жиддий деб тушунишга мойиллар. Мана, масалан, биз инсонпарварлик ва адолат тушунчаларига жуда жиддий муносабатда бўламиз, каппалар эса бу сўзларни эшитишлари билан кулгидан қоринларини чангаллаб қолишади. Қисқасини айтганда, каппалар билан бизнинг юмор ҳақидаги тушунчамизда ер билан осмонча фарқ бор. Бир куни мен Чакка туғишни режалаштириш тўғрисида гапирдим. У оғзини очиб, шунақанги хохоладики, кўзойнаги тушиб кетди. Мен жаҳлим чиқиб, унинг бу кулгуси сабабини тушунтириб беришини талаб қилдим. Эҳтимол, мен унинг гапларининг нозик жиҳатларини англаб ололмагандирман, чунки у пайтларда ҳали каппалар тилини яхши ўзлаштирмагандим, аммо Чаккнинг жавоби тахминан шундай бўлганини эслайман:

– Чинданам фақат ота-онанинг хоҳиши билан ҳисоблашиш қизиқ туюлмайдими? Чинданам бу худбинлик ва фақат ўзини ўйлашга кирмайдими?

Бироқ биз инсонлар учун каппаларнинг туғруқ жараёнидан кўра бемаънироқ нарсанинг ўзи йўқ. Чакк билан суҳбатимиздан сўнг бир неча кун ўтиб, Баггнинг хотинини тўлғоқ тутди ва мен жараённи кузатиш учун Баггнинг кулбачасига бордим. Каппаларда туғуруқ худди биздаги каби кечаркан. Туғаётган аёлга шифокор ва доя ёрдам бераркин. Лекин  туғишдан олдин ота-каппа оғзини туғаётган хотинининг қорнига қўйиб, худди телефонда суҳбатлашгандек бор овози билан сўрайди: “Сен дунёга келишни хоҳлайсанми? Яхшилаб ўйлаб кўриб, кейин жавоб бер!”. Багг хотинининг тепасида чўккалаб ўтириб, бу саволни бир неча марта такрорлади. Сўнг туриб, стол устида турган финжондаги тозаловчи суюқлик билан оғзини чайди. Шунда онасининг қорнидаги чақалоқнинг уялганга ўхшаган товуши элас-элас эшитилди:

– Мен туғилишни истамайман. Биринчидан, отамнинг суяк сурувчи савдойилиги мени қўрқитади. Бундан ташқари, каппалар ўзи тиқилиб ётибди, яна кўпайишнинг нима кераги бор?

Бундай жавобни эшитган Багг хижолат бўлиб гарданини қашлади. Шу орада доя йўғон шиша найни унинг хотинининг қорнига тиқиб, қанақадир суюқлик юборди. Аёл енгил тортди. Айни пайтда унинг қорни дами чиққан пуфакдай шалвираб қолди.

Каппаларнинг болалари онасининг қорнида ётиб шунчалик жавоб бераркан, турган гапки, улар дунёга келиши билан мустақил юради ва суҳбатлашади. Чаккнинг гапига қараганда, ҳатто бир чақалоқ йигирма олти кунлигидан “Худо борми?” деган мавзуда лекция ўқиган. Чакк яна шуни ҳам қўшиб қўйдики, бу чақалоқ икки ойлигида оламдан ўтган.

Туғилиш ҳақида гап кетаркан, мен бу мамлакатга келганимга уч ой тўлганида бир кўча бурчагида кўрганим ҳайбатли шиор варағи ҳақида айтиб ўтмасам бўлмайди. Варақнинг пастки қисмида карнай чалаётган ва қилич ўйнатаётган каппалар тасвирланганди. Тепа қисмида эса каппалар ёзув деб қабул қилган соат пружиналарига ўхшаш бурама иероглиф белгилар ғиж-ғиж эди. Варақа матнининг таржимаси тахминан қуйидагича эди (бу ерда яна бирор унча аҳамиятга эга бўлмаган хатоларга йўл қўймадим, деб сўз беролмайман, аммо мен чўнтак дафтарчамга Рапп исмли талаба каппа билан айланиб юрганимизда, у ўқиб берганларини сўзма-сўз ёзиб қўйганман):

“Носоғлом ирсиятга қарши курашаётган кўнгиллилар сафига киринг!!! Соғлом модалар ва нарлар!!! Носоғлом ирсиятни тугатиш учун бемор модалар ва нарлар билан турмуш қуринг!!!”

Ўз-ўзидан равшанки, мен ўша заҳотиёқ Раппга бундай нарсаларга йўл қўйиш керак эмаслигини таъкидладим. Жавобига Рапп хохолаб кулди. Варақа ёнида турган бошқа каппалар ҳам қўшилиб қаҳ-қаҳ отишди.

– Мумкин эмасми? Лекин сизнинг гапларингизга қараганда, бизда қандай бўлса, сизда ҳам шундай-ку. Нима деб ўйлайсиз, нега сизларнинг бойваччаларингиз оқсоч қизларга илакишади, бой қизлар эса ҳайдовчиларга кўз сузишади? Албатта, ички сезгига асосланиб, ғайриихтиёрий тарзда носоғлом ирсиятдан қутулишга интилишади. Мана энди сиз тунов куни гапириб берган қандайдир бир темир йўл деб бир-бирини қириб ташлаган кўнгиллиларни олайлик, назаримда, бизнинг кўнгиллилар улардан кўра анча олийжаноброқ.

Рапп бу ҳақида жиддий гапирди, аммо унинг меш қорни ҳалиям кулгини ичига ютгандай силкиниб турарди. Аммо менинг кайфиятим қувонадиган даражада эмасди. Қандайдир бир каппа менинг эътиборсизлигимдан

фойдаланиб, авторучкамни ўғирлаганини сезиб қолдим. Ғазабланиб, уни ушлаб олмоқчи бўлгандим, териси сирпанчиқ бўлгани учун бу иш осон кечмади. У қўлимдан сирғалиб чиқиб, оёғини қўлига олиб, қочиб қолди. Чивиндай ингичка танасини олдинга эгганча шунақанги тез югурдики, назаримда ҳозир қоқилиб, йўлда узала тушиб ётиб қоладигандай кўринарди.

Раппнинг менга кўрсатган хизмати Баггникидан кам эмасди. Лекин, энг аввало, Токк билан таништиргани учун мен ундан миннатдорман. Токк – шоир. Шоир каппалар соч ўстиришади ва шу жиҳати билан бизнинг шоирлардан фарқ қилмайди. Вақти-вақти билан зерикиб қолсам, кўнглимни ёзиш учун Токкнинг ёнига бориб турардим. Ҳар борганимда уни торгина ҳужрасида, баланд тоғларда ўсувчи гуллар экилган гултуваклар орасида эркин чекиб, шеърлар ёзиб, ўзи хоҳлагандай роҳатланиб ўтирган ҳолида учратардим. Ҳужра бурчагида унинг модаси қўлида тикиш-бичиши билан ўтирарди. (Токк эркин муҳаббат тарафдори эди ва ўз аҳдига содиқ қолиб , уйланмаган). Мен кириб борсам, у доимгидай табассум билан кутиб оларди. (Тўғри, каппалар табассумини кўриш унчалик завқли эмас. Ҳарҳолда, мен биринчи пайтларда қўрқардим).
– Келганингдан хурсандман, – дерди у. – Мана бу стулга ўтир.

Токк менга каппалар ҳаёти ва санъати тўғрисида тез-тез ва кўп гапирарди. Унинг фикрича, дунёда оддий каппалар ҳаётидан кўра бемаънироқ ҳеч нарса йўқ. Ота-оналар ва болалар, эр-хотинлар, ака-сингиллар – ҳаммалари ҳаётдаги ягона қувончни бир-бирларини аёвсиз қийнашда кўришади. Ва Токкнинг айтишига кўра, энг катта бемаънилик бу – оиладаги муносабатлар тизими. Бир куни Токк ойнадан қараб, ижирғаниш билан деди:
– Мана, бир томоша қил!… Қанчалар телбалик!

Кўчада ойна тагида жуда ёш бир каппа оёқларини базўр судраб юриб борарди. Унинг бўйнига бир нечта мода ва нарлар осилган, шулардан иккита ёши ўтганроғи унинг ота-онаси бўлса керак. Токк учун кутилмаганда бу ёш каппанинг фидокорлиги мени қойил қолдирди ва уни мақтай бошладим.

– А-ҳа, – деди Токк, – кўриб турибман, сен бу мамлакатнинг муносиб фуқаросига айланибсан… Айтганча, сен социалистсан-ку?

Мен, шубҳасиз, “qua” деб жавоб бердим. (Каппалар тилида бу “ҳа” дегани).

– Сен юзта ўртамиёналар учун бир даҳони ҳеч иккиланмай қурбон қилармидинг?

– Сенинг эътиқодинг-чи, Токк, қанақа? Кимдир менга сени анархист деганди.

– Мен-а? Мен аъло одамман! – мағрур жавоб берди Токк.

Санъат тўғрисида ҳам Токкнинг қарашлари ўзига хос эди. Унинг эътиқодига кўра, санъат ҳеч қандай таъсирларга бўйсунмайди , санъат санъат учун бўлиши керак, бундан чиқди, санъаткор ҳаммадан баланд, ёмонликка ҳам, яхшиликка ҳам кўз юмиб ўтадиган бўлмоғи лозим. Бироқ бу қараш фақат Токка тегишли эмасди. Деярли барча унга сафдош шоирлар шундай фикрда эди. Биз Токк билан аъло одамлар клубига бир неча марта бордик. Бу клубга шоирлар, ёзувчилар, драматурглар, танқидчилар, рассомлар , бастакорлар, ҳайкалтарошлар, санъат ҳаваскорлари ва бошқалар йиғиларди. Улар ҳаммаси аъло одамлар саналарди. Биз борганимизда улар ҳамиша электр билан ёрқин ёритилган дам олиш хонасида кайфи чоғ суҳбат қуриб ўтиришарди. Вақти-вақти билан улар бир-бирининг олдида ғурурланиб аъло одамларга хос ўз истеъдодларини намойиш этишарди. Мисол учун, бир ҳайкалтарош шайтон қирққулоқлари ўсган улкан туваклар орасидан ёшгина каппани тутиб олиб, ҳамманинг  кўз ўнгида астойдил ишратпарастлик билан шуғулланди. Мода ёзувчи эса стол устига чиқиб, нақд олтмиш шиша эрмонга тўйинтирилган ароқ ичди. Олтмишинчи шишани тугатгач, столдан думалаб тушиб, ўша заҳотиёқ нариги дунёга равона бўлди.

Ойдин кечаларнинг бирида биз Токк билан қўлтиқлашиб аъло одамлар клубидан қайтаётган эдик. Одатга қарши Токк дами ичига тушиб борарди. Кичиккина ёруғ ойна ёнидан ўтаётганимизда у бирданига тўхтади. Ойна ортида стол атрофида катта мода ва нар, афтидан, эр-хотин бўлса керак, ва учта болача овқатланиб ўтиришарди. Токк хўрсиниб деди:

– Сен биласан, мен севгида аъло одамларга хос қарашлар тарафдориман. Лекин мана шундай бир манзарани кўрсам, ҳавасим келади.
– Сенга бунда қандайдир бир қарама-қаршилик бордай туюлмаяптими? Токк ой шуъласи остида қўлларини кўксида чалиштириб, беш  каппанинг осойишталикда ўтаётган тановулига бир қанча вақт жим қараб қолди.

– Эҳтимол. Лекин нима бўлганда ҳам ҳу анави стол устидаги қовурилган тухум ҳозир ҳар қандай севгидан кўра фойдалироқ.

Гап шундаки, каппалар севгиси инсонлар севгисидан буткул фарқ қилади. Ўзига мос нарга кўзи тушган мода дарҳол уни эгаллаб олишга ҳаракат қилади. Бу йўлда у ҳеч нарсадан тап тортмайди. Энг тўғри ва очиқкўнгил модалар эса ортиқча сўзлаб ўтирмай устига ташланади. Бир мода ақлдан озгандай ундан қочган севгилисининг орқасидан қувганини ўз кўзим билан кўрганман. Буям камдай, ўша қочоқнинг орқасидан ёш моданинг ота-оналарию ака-укалари ҳам биргаликда қувлашади… Бечора нарлар! Ҳатто агар уларнинг бахти кулиб қочишга муваффақ бўлишса ҳам, бундай таъқибдан кейин икки-уч ой уйига қамалиб жон сақлашига тўғри келса керак.

Бир куни мен уйда Токкнинг шеърлар тўпламини ўқиб ўтиргандим. Кутилмаганда хонага талаба Рапп учиб кирди. У полга чўзилиб, ҳансираганча деди:
– Қандай даҳшат!… Мени барибир тутиб олишди!

Мен китобни қўйиб, эшикни қулфладим. Кейин калит тешигидан қарадим. Эшик орқасида қора сақич билан упаланган паканагина модача у ёқдан-бу ёққа ўтиб юрарди. Рапп бир неча ҳафта менинг тўшагимда ётди. Буям камдай, талабанинг тумшуғи чириб, ундан бутунлай айрилди.

Бироқ шундай ҳолатлар бўладики, нар ҳам жонини жабборга бериб, моданинг орқасидан қувлайди. Лекин бу ҳолатнинг пайдо бўлишига ҳам мода шароит яратади. У шундай қиладики, ортидан қувламасликка нарнинг иложи қолмайди. Бир сафар мен модани телбаларча таъқиб қилган нарни кўриб қолдим. Мода астойдил қочар, лекин онда-сонда тўхтаб, орқасига қараб, таъқибчига тегажоқлик қилар, тўртоёқлаб туриб олар, нозу фироқни яна давом эттириб бўлмаслигини сезгач эса гўё кучдан қолгандай, бажонидил ўзини тутиб берарди. Нар уни тутиб олиб, ерга ётқизди. Бир муддат ўтиб, ўрнидан турганида унинг кўриниши жуда ачинарли, юз ифодасидан ё афсусланаётгани, ё ҳафсаласи пир бўлгани кўриниб турарди. Лекин у жуда осон қутулди. Менга бошқа бир томошани ҳам кўришга тўғри келган. Кичкинагина нар модани қувлаб кетаётибди. Мода эса уни ўзига тортиш учун қилиши керак бўлган ишни  қиларди. Шу пайт уларнинг қаршисидаги тор кўчадан ҳайбатли бир каппа пишиллаб чиқди. Мода унга бирров кўз ташлади-да, бирданига ёнига югуриб бориб, ингичка товушда бор овози билан қичқирди: “Ёрдамга! Ёрдам беринглар! Мана бу ярамас мени ўлдириш учун орқамдан қувлаб келаяпти!” Баҳайбат нар ўйлаб ҳам ўтирмай кичкинасини ушлаб, тош кўчага йиқитди. Кичкинтой митти панжалари билан елпинганча ҳавони чақириб, жониқиб нафас олди-да, жон берди. Урғочи каппа-чи? У баҳайбат каппанинг бўйнига осилиб улгурган, унга янада маҳкамроқ ёпишиб, ўзига тортиш учун тиржайгани-тиржайган эди.

Мен билган нар каппаларнинг ҳаммаси модалар таъқибига учраганди. Мода каппалар ҳатто хотин , бола -чақали Баггнинг ортидан ҳам қувлашган. Бир неча марта уни тутиб ҳам олишган. Фақат биргина Магг исмли файласуф (у шоир Токка қўшни яшарди) ҳеч қўлга тушмаган. Очиқроқ тушунтирадиган бўлсак, бунга сабаблардан бири ундан кўра бадбашарароқ каппани учратиш қийинлиги бўлса керак. Бундан ташқари, у кўчага бошқа нарларга нисбатан камроқ чиқарди. Мен уникига гоҳ-гоҳ бориб турардим ва биз ўтириб суҳбат қурардик. Магг доим ранг-баранг ойнали фонар билан ёритилган нимқоронғи хонасида баланд стол ёнида қанақадир қалин-қалин китобларни ўқиб ўтирарди. Бир куни у билан севги муаммолари ҳақида гаплашдим.

– Нега ҳукуматингиз томонидан нарларни таъқиб қилувчи модаларга жазо берилмайди?

– Ҳаммасидан аввал шунинг учунки, – жавоб берди Магг, – қонун чиқарувчи аппаратда модалар жуда кам. Маълумки, модалар нарларга нисбатан рашкчи бўлишади. Агар қонун чиқарувчи органларда урғочилар сони кўпайтирилганда, нарлар енгилроқ нафас олишарди. Бироқ, яна ишонаманки, бундай чоралар ҳеч қанақа натижа бермаган бўларди. Нима учун дейсизми? Чунки биринчи навбатда амалдор аёллар ҳамкасб нарлар орқасидан югура бошлардилар.

– Бўлмаса сизга ўхшаб яшаш керак экан-да?

Магг ўрнидан туриб, қўллари билан менинг иккала қўлимни сиқиб, хўрсинганча деди:

– Сиз каппа эмассиз, шунинг учун буни тушунмайсиз. Баъзан шу ярамас модалар мени ҳам таъқиб этишларини шунчалар хоҳлайманки…

Биз шоир Токк билан тез-тез концертларга бориб турардик. Айниқса, учинчи концерт эсимда қолган. Каппалар мамлакатидаги концерт зали Япония концерт залларидан деярли ҳеч фарқ қилмасди. Зина шаклидаги қаторларда ўрнатилган ўриндиқларда қўлларида, албатта, дастур тутганча уч-тўрт юз мода ва нар каппалар қулоққа айланиб ўтиришарди. Гапириб бермоқчи бўлганим учинчи концертга Токк ва унинг модасидан ташқари файласуф Магг ҳам мен билан борганди. Бизнинг жойимиз биринчи қаторда эди. Аввал виолончелда соло ижро этилди , кейин эса қўлидаги нотасини ўйнатиб, ниҳоятда қисиқ кўзли каппа саҳнага кўтарилди. Дастурда кўрсатилишича, бу машҳур бастакор Крабак эди. Дастурда…

Бироқ менда дастурга эҳтиёж йўқ эди. Крабак Токк каби аъло одамлар клуби аъзоси бўлгани учун менга юзтаниш эди.

“Lied – Craback” (бу мамлакатда ҳатто дастурлар ҳам асосан немис тилида чоп этиларди).

Крабак залда янграган гулдурос қарсакларга жавобан енгил бош эгиб қўйиб, рояль томон юрди ва ўзи ёзган қўшиқни бепарво куйлай бошлади. Токкнинг сўзига қараганда, бу мамлакатда Крабакдай даҳо бастакор ҳеч қачон бўлмаган ва бўлмайди ҳам. Крабак мени жуда қизиқтириб қўйди

– мен унинг ҳам мусиқаси, ҳам лирик шеърларини назарда тутяпман – шунинг учун роялдан чиққан овозга диққат билан қулоқ тутдим. Эҳтимол, мусиқа Токк ва Магга мендан-да кўпроқ таъсир қилаётгандир. Фақат биргина жонон (каппалар шундай ҳисобларди) мода, вақти-вақти билан нафратланиб, узун тилини чиқариб қўярди. Маггнинг гапига қараганда, мода ўн йилларча олдин Крабакни қувиб, тута олмаган ва шу пайтдан бери бу даҳо бастакорни кўрарга кўзи йўқ эди.

Крабак чалишда давом этар ва борган сари рояль билан курашгандай мусиқани берилиб чаларди. Шу пайт танобийдан бақириқ эшитилди:
– Концертни тақиқлайман!

Мен чўчиб тушиб, қўрқа-писа орқамга қарадим. Овоз, шубҳасиз, охирги қаторда ўтирган баланд бўйли, савлатли полициячиники эди. Орқамга қараган пайтимда у ўрнида ялпайиб ўтирганча янада баландроқ овозда бақирди:

– Концертни тақиқлайман! Кейин эса…

Кейин даҳшатли шовқин кўтарилди. Томошабинлар бир овоздан бўкиришди. “Полиция зўравонлиги!”, “Чал, Крабак! Чал!”, “Овсарлар!”, “Аҳмоқлар!”, “Жўна!”, “Бўш келма!”… Ўриндиқлар ағдарилган, дастурлар тўзғиб учган, кимлардир сидрадан бўшаган шиша, тош ва ҳатто бодринг қолдиқларини ҳам ирғитган… Мен бутунлай ўзимни йўқотиб, Токкдан нималар бўлаётганини сўрамоқчи бўлардим, аммо Токкнинг ўзи ўриндиқнинг устига чиқиб олиб, жазавага тушганча тинмай бақирар эди: “Чал, Крабак! Чал!” Ҳатто бояги жонон ҳам Крабакка бўлган нафратини эсидан чиқариб, Токкдан баландроқ овозда чинқирарди: “Полиция зўравонлиги!” Шунда мен Магга мурожаат қилдим:
– Нималар бўляпти ўзи?
– Бизда бунақа ҳодисалар тез-тез бўлиб туради. Биласизми, рангтасвир ёки адабий асарда ифодаланган фикр… – Магг ёнидан учиб ўтаётган нарсалардан ҳимояланиш учун елкасини салгина қисиб, доимгидай секин ва хотиржам гапирарди. – Дейлик, одатда рангтасвир ёки адабий асарда ифодалаган фикр бир қарашда ҳаммага тушунарли, шунинг учун мамлакатимизда китоблар чоп этиш ва кўргазмалар ўтказиш тақиқланмайди. Аммо бизда мусиқа асарларини ижро этишни тақиқлаш амалда учраб туради. Ахир мусиқа асари феъл-атвор учун қанчалик зарарли бўлмасин, барибир мусиқа эшитиш қобилиятига эга бўлмаган каппалар учун тушунарли эмас.

– Бундан чиқди, манави полициячида мусиқа эшитиш қобилияти бор экан-да?

– Нима десам экан… Биласизми, бу бироз шубҳалироқ. Тўғрироғи, бу мусиқа унга хотини билан тўшакда ётганида юраги қандай уришини эслатган бўлса керак.

Можаро борган сари авжга чиқарди. Крабак боягидек рояль ёнида ўтириб, бизга юқоридан такаббурона боқарди. Вақти-вақти билан отилган аслаҳалардан ҳимояланиш кераклиги унга димоғдорлик қилиши учун халал берса ҳам, умуман, у ўзининг буюк мусиқачига хос қадр-қимматини сақлашнинг уддасидан чиқар ва қисиқ кўзларидан бизга ғазаб ўтини  сочарди. Мен… Мен ҳам ҳамма қатори хавф-хатардан ҳар йўсинда қочишга ҳаракат қилиб, Токкнинг орқасига яширинардим. Аммо қизиқишим устун келиб, Маггдан сўроқлашни давом эттирардим:

– Бунақа цензура сизга ваҳшийлик бўлиб туюлмаяптими?
– Асло ундай эмас. Аксинча, бизнинг цензурамиз бошқа давлатларникига қараганда анча илғор. Биргина Японияни олайлик. Атига бир ой олдин  у ерда…

Айни шу пайт бир бўш шиша учиб келиб. Маггнинг қоқ манглайига келиб тегди. У “quack” деб чириллади-да, ҳушидан кетди.

Қанчалик ажабланарли бўлмасин, шиша фирмаси директори Гэр менга ёқарди. Гэр учига чиққан сармоядор эди. Бу мамлакат каппаларининг бирортасида Гэрникидай мешқорин йўқлигига шубҳа бўлмаса керак, ўзининг чуқур қулай курсисида ястаниб, устрицага1 ўхшаш хотини, бодрингга ўхшаш болалари қуршовида ўтираркан, у тўлақонли бахтиёрлик рамзи бўлиб кўринарди. Вақти-вақти билан ҳакам Бэпп ва шифокор Чакк билан бирга Гэрнинг уйида уюштирилган зиёфатларда бўлардим. Гэрнинг тавсиясига кўра, мен нафақат Гэр, балки унинг дўстлари билан алоқадор шахсларнинг ҳар хил корхоналарига ҳам бориб турардим. Шулар ичидан мени айниқса қизиқтиргани бир китоб нашр этадиган компания фабрикаси бўлди. Бир ёш муҳандис каппа билан цехга кириб қолганимда гидроэлектрэнергияда ишлайдиган гигант машиналарни кўриб, бу мамлакатда техника даражасининг юқорилигига яна бир бор қойил қолдим. Аниқ бўлишича, бу фабрика ҳар йили етти миллионгача нусхада китоблар ишлаб чиқараркан . Лекин мени ҳайратга солгани нусхалар сони эмас. Ҳайратланарлиси шундаки, китоб ишлаб чиқариш учун ҳеч қандай меҳнат қилишнинг кераги йўқ эди. Буни қарангки, бу мамлакатда китоб яратиш учун махсус воронкасимон ўтказгичдан машинага қоғоз, бўёқ ва қандайдир кулранг кукунсимон нарсани солиш кифоя экан. Беш дақиқа ҳам ўтмай, машинанинг ич-ичидан ҳар хил – бир босма табоқнинг биру саккиз, биру ўн икки, тўртдан бир қисми шаклида тайёр китоблар тўхтовсиз оқиб чиқиб келаверарди. Машина ичидан чиқаётган китоблар шаршарасига қараб туриб муҳандисдан ўтказгичга узатилаётган кулранг кукуннинг нималигини сўрадим. Ялтироқ қора механизм ёнида қимир этмай турган муҳандис паришонхотир жавоб берди:

– Кулранг кукунми? Бу эшакнинг мияси. Қуритиб майдалангандан кейин ундан кукун ҳосил бўлади, бор-йўғи шу. Ҳозир уларнинг бир тоннаси икки-уч сэнга тушади.

Албатта, шунга ўхшаш техник мўъжизалар фақат китоб чиқариш компанияларидагина учрамайди. Тахминан бу усуллардан расм ва мусиқа ишлаб чиқариш компаниялари ҳам фойдаланади. Гэрнинг сўзига қараганда, бу мамлакатда ҳар ойда етти юздан саккиз юзгача янги механизмлар кашф этилади, ялпи ишлаб чиқариш ишчи кучисиз ҳам давом этаверади. Натижада барча корхоналарда йилига қирқ-эллик мингтача ишчилар ишдан бўшашади (ишсизлар сони ошади). Шунга қарамай, мен бу мамлакатда ҳар тонг қолдирмай ўқиган газеталаримда бирор марта ҳам “ишсизлик” сўзига кўзим тушмади. Бу ҳол менга ғалати туюлди ва бир куни Бепп ва Чакк билан Гэрнинг навбатдаги зиёфатига таклиф қилинганимизда тушунтириб беришларини сўрадим.

1 У с т р и ц а – денгиз моллюскаси.

– Ишдан бўшатилганларни бизда еб қўйишади, – овқатдан кейинги сигарасини пуфлаб хотиржам жавоб берди Гэр.

У нимани назарда тутаётганини мен тушунмадим, шунда бурнидан кўзойнаги тушмайдиган Чакк менинг таажжубимга чек қўйишни бўйнига олди.

– Барча ишдан ҳайдалганларни ўлдириб, гўштини овқатга солишади. Мана, газетага қаранг. Кўряпсизми? Бу ойда олтмиш тўрт минг саккиз юз олтмиш тўққиз ишчи ишдан бўшатилди ва шунга яраша гўштнинг нархи ҳам тушгани аниқ.

– Улар ўзларини ўлдиришларига жим қараб тураверишадими?

– Нимаям қила олишарди? Ишсизларни ўлдириш ҳақида қонун бўлгандан кейин.

Бу гапдан кейин айтилган сўзлар шафтоли экилган тувак орқасида кайфи бузуқ ўтирган Бэппга қаратилди. Мен бутунлай эсанкираб қолгандим. Бироқ на жаноб Гэр, на Бэпп ва на Чакк бунда нотабиий бирор нима кўрмасди. Бироз сукутдан кейин Чакк устимдан кулгандай ишшайиб давом этди:

– Шу йўл билан ҳукумат очлик ва жонига қасд қилиш туфайли ўлганлар сонини камайтиради. Тўғриси, улар бундан азобланишмайди, озгина заҳарли газ ҳидлатилади, холос.

– Лекин барибир уларнинг гўштини ейиш…
– Э, қўйсангиз-чи шу гапларингизни. Агар ҳозир буни файласуфимиз Магг эшитганида борми, кулгидан қорни ёрилиб ўларди. Кечирасиз, ўз қизини фоҳишалик учун сотувчи омма сизнинг мамлакатингиздан эмасми? Ишчиларнинг гўшти овқатга солиб ишлатилишидан оҳ-воҳ қилишингиз ғалати!

Суҳбатимизни эшитиб ўтирган Гэр ёнимиздаги столчадан бутербродлар солинган идишни олиб, мен томон сурди ва бамайлихотир деди:
– Хўш, нима қилдик? Балки мана бундан татиб кўрарсиз? Ахир бу ҳам ишчилар гўштидан…

Мен қотиб қолдим. Ўзимни жуда ёмон ҳис қилардим. Мен Гэрнинг меҳмонхонасидан ўқдай отилиб чиқиб кетарканман, Бэпп ва Чакк орқамдан қаҳ-қаҳ отиб кулиб қолишди.

Тун қоронғи эди, осмонда бирорта ҳам юлдуз порламасди. Мен зимистон қаърида уйга қайтаётиб, йўл-йўлакай тинмай қайт қилардим. Ҳатто тим-қоронғида ҳам қайт қилганим нарсалар оппоқ доғ бўлиб, орқамда издай қоларди.

Аммо барибир шиша фирмаси директори Гэр, шубҳасиз, ғоятда ёқимтой каппа эди. Биз Гэр билан у аъзо бўлган клубга тез-тез бориб турардик ва у ерда вақтимизни хуш ўтказардик. Гап шундаки, бу клуб Токк аъзо бўлган аъло одамлар клубига нисбатан анча шинам эди. Бундан ташқари, бизнинг Гэр билан суҳбатларимиз файласуф Магг билан бўлган суҳбатларимиздек жуда чуқур бўлмаса ҳам, лекин менинг кўз олдимда мутлақо янги, чексиз кенг дунёни очарди. Гэр тилла қошиқча билан қаҳвасини аралаштириб ўтириб ҳар қандай мавзуда иштиёқ ва завқ билан сафсатабозлик қиларди.

Туманли бир кечада қишки атиргуллар солинган гулдонлар орасида Гэрнинг сўзларини тинглаб ўтирардим. Эсимда, бу суҳбатимиз энг янги услубда жиҳозланган – оппоқ девор, шифт ва жиҳозларига ингичка зар ҳошиялар югуртирилган хонада бўлиб ўтганди. Гэр яқиндагина давлат бошқарувига келган “Куоракс” партияси вазирлар маҳкамаси ҳақида кинояли кулимсираб, ўзидан доимгидан кўра ҳам мамнунроқ бўлиб гапирарди. “Куоракс” ундов сўз бўлиб, ҳеч қандай маъно англатмайди, уни “вой-бўй, о-ҳо” деб таржима қилиш мумкин, холос. Бироқ, нима бўлишидан қатъи назар, улар “Каппалар манфаати учун” шиори остида иш кўради.

“Куоракс” партиясини кўзга кўринган сиёсий арбоб Роппэ бошқаради. Бисмарк қачонлардир: “Тўғрилик – энг яхши дипломатия”, деганди. Роппэ эса мана шу тўғриликни ички сиёсат қоидаси қилиб олди…
– Ахир Роппэнинг чиқишларида…
– Гапимни бўлмай, эшитинг мени. Тўғри, унинг ҳамма гапи буткул ёлғон. Унинг гаплари буткул ёлғонлигини ҳамма билади, шунинг учун ҳам ёлғон гапирадими, мутлақо ҳақиқатни айтадими, деярли аҳамияти йўқ. Фақат сиз инсонларга ўхшаган нотўғри тушунчали жонзотларгина уни ёлғончи дейишингиз мумкин. Биз каппалар эса ундай эмасмиз… Бироқ буларнинг аҳамияти йўқ. Биз Роппэ ҳақида гапираётгандик. Шундай қилиб, Роппэ “Куоракс” партияси ишини бошқаради, дейлик. Лекин Роппэ ҳам бировга хизмат қилади. Бу Куикуи, “Пу-Фу” газетасининг хўжайини. Бироқ Куикуининг ҳам хўжайини бор. Бу хўжайин – ҳозир ёнингизда ўтирган қандайдир бир Гэр.

– Аммо… Кечирасиз, эҳтимол, мен умуман тушунмагандирман… Лекин “Пу-фу” газетаси, билишимча, ишчилар манфаатини ҳимоя қилади. Агар таъкидлашингизча, газета хўжайини сизга бўйсунса…

– “Пу-Фу” газетаси хизматчиларига келсак, улар ҳақиқатдан ҳам ишчилар манфаатини ҳимоя қилади. Аммо улар фақат Куикуининг гапига киришади. Куикуи эса сизнинг холис хизматкорингиз Гэрнинг қўллаб-қувватлашисиз бир қадам ҳам олдинлай олмайди.

Гэр боягидай кинояли кулимсираб тилла қошиқчаси билан ўйнарди. Мен унга қараб туриб нафрат ҳиссини туйишдан кўра “Пу-Фу” газетасининг бебахт ходимларига ачиниб кетдим. Афтидан, Гэр менинг фикримни англади ва меш қорнини янаям олдинга чиқариб деди:

– Э йў-ўқ, “Пу-Фу”нинг ҳамма ходимлари ҳам ишчиларнинг тарафини олавермайди. Ахир бари каппалар ҳам аввал ўз шахсий манфаатини ўйлайди-да, чунки шундай яралганмиз… Бундан ташқари, яна бир нарса вазиятни қийинлаштиради. Гап шундаки, мен, яъни, Гэр ҳам эркин ҳаракат қила олмайман. Ўйлашингизча, ким мени бошқаради?.. Хотиним! Гўзал Гэр хоним!

Гэр қаҳ-қаҳ уриб кулди.
– Гэр хонимнинг хизматида бўлиш катта бахт, – дедим мен илтифот билан.

– Умуман олганда, мен мамнунман. Лекин булар ҳақида мен, албатта, фақат сиз билан очиқчасига суҳбатлашишим мумкин – чунки сиз каппа эмассиз.

– Шундай қилиб, “Куоракс” маҳкамасини жаноб Гэр бошқаради денг?
– Ҳм… Очиғи, бундай дейиш мумкинми, йўқми, билмайман… Бироқ етти йил олдин биз бошқарган уруш ҳақиқатдан ҳам модалар туфайли бошланган.

– Уруш? Демак, сизларда ҳам уруш бўлган экан-да?

– Албатта, бўлган. Яна бўлади! Билингки, қўшни давлатлар бор экан…

Ўшанда мен биринчи марта бу дунёда сувости ўлкаси туридаги мамлакат ягона эмаслигини билдим. Гэр менга дунё пайдо бўлганидан бери қундузлар каппаларга муносиб кучли душман саналишини айтди. Қундузларнинг қурол-яроғ ва асбоб-ускуналари каппаларнинг қурол-яроғ ва асбоб-ускуналаридан ҳеч қолишмаскан. Қундузлар ва каппалар ўртасидаги уруш ҳақида суҳбат мени қизиқтириб қўйди. Ҳақиқатдан ҳам каппалар қундузларга ашаддий душман саналишини ҳатто “Суйко-коряку”нинг муаллифи ҳам тилга олмаганди, Кунио Янагиданинг “Ямасима халқ афсоналари тўплами”ни-ку гапирмай қўяқолайлик.

– Ўз-ўзидан маълумки, – давом этди Гэр, – уруш бошлангунига қадар икки тараф ҳам бир-бирларига айғоқчилар юбориб туришган. Биз қундузлар олдида саросимали қўрқув ҳис этардик, шунингдек, қундузлар ҳам биздан қўрқиши аниқ эди. Мана шундай бир пайтда мамлакатимизда яшовчи қандайдир бир қундуз эр-хотин каппалар уйига меҳмонга боради. Бу эр-хотинларнинг урғочиси ўз жуфтини гумдон қилиш пайида юрарди. Эри ўта хотинбоз эди ва бундан ташқари унинг ҳаёти суғурталангани ҳам, эҳтимол, хотинини йўлдан оздиришга сабаб бўлгандир.

– Сиз улар билан танишмидингиз?
– Ҳа… Йўқ десам ҳам бўлади. Мен фақат эрини танирдим. Хотиним уни ваҳший деб ҳисоблайди, аммо, менинг назаримда, у фақат ваҳшийгина эмас, балки ақлдан озган, жинсий алоқа борасида бузуқ тасаввурли бир бечора каппа: унга доим модалар уни таъқиб қилаётгандай туюлади…

Шундай қилиб, хотини унинг какаосига цианли калий қўшиб қўяди. Бу қандай рўй берганини билмадим-у, заҳар солинган финжон меҳмон-қундузга тушиб қолади. Қундуз ичадию, албатта, ўлади. Ва шунда…

– Уруш бошландими?
– Ҳа. Бахтга қарши бу қундузнинг орденлари бор экан.
– Ким ғалаба қозонди?
– Албатта, биз-да. Бу ғалаба учун уч юз олтмиш тўққиз минг беш юз каппа жонини қурбон қилди! Аммо бу йўқотиш душман тарафнинг йўқотишлари олдида ҳеч нарса эмас. Бизда қундуз мўйналаридан бошқа ҳеч қанақа мўйналарни учратмайсиз. Мен уруш пайтида шиша ишлаб чиқаришдан ташқари фронтга тошкўмир қолдиқларини етказиб бериб туриш билан ҳам шуғулландим.

– Фронтда тошкўмирнинг нима кераги бор?
– Бу озиқ-овқат-ку ахир. Биз каппалар қоринни алдаб қўйиш учун тўғри келган нарсани еяверишимиз мумкин.

– Лекин биласизми… Хафа бўлманг-у, жанг майдонида жон олиб-жон бераётган каппалар учун бу… Бизнинг Японияда сизнинг бу фаолиятингизга иснод тамғаси босиларди.

– Бизда ҳам бундай тамға босилиши мумкинлигига шубҳа йўқ. Аммо бу ҳақида менинг ўзим тан олсам, ҳеч ким мени шарманда қилмайди. Биласизми, файласуф Магг нима дейди? “Қилган ёмонлигинг ҳақида ўзинг гапир, шунда ёмонлик ўз-ўзидан барҳам топади…” Эътибор бердингизми, ўшанда мени фақат бойлик орттириш мақсадигина эмас, олийжаноб ватанпарварлик туйғуси ҳам ҳаракатга келтирган.

Шу дақиқада ёнимизга клуб малайи яқинлашди. У Гэр билан сўрашгач, худди саҳнадагидай ифода билан деди:
– Сизнинг уйингиз ёнида – ёнғин.
– Ё-ёнғин!

Гэр қўрқиб сапчиб турди. Табиийки, мен ҳам турдим. Малай бепарво қўшиб қўйди:
– Лекин ёнғин ўчирилган.
Малайнинг орқасидан қараб қолган Гэрнинг юзида йиғлаб туриб кулаётган одамникига ўхшаш ифода зоҳир эди. Айни шу пайтда мен ўз ичимдан мана шу шиша заводи директорига нисбатан анчадан бери сақланиб ётган нафратни топиб олдим. Аммо энди қаршимда йирик сармоядор эмас, энг оддий бир каппа ўтирарди. Мен гулдондаги қишки атиргуллар дастасини олиб, уларни Гэрга узатганча дедим:

– Ёнғин ўчирилибди, лекин турган гапки, хотинингиз қаттиқ ташвишга тушган. Мана бу гулларни олиб уйга боринг.

– Миннатдорман…
Гэр менинг қўлимни қисди. Сўнг мамнун ишшайганча шивирлаб деди:
– Ўша қўшни уй ҳам менга тегишли. Энди мен суғурта мукофоти оламан.

Бу ишшайиш… Мен ўшанда ўзимни ёмон кўрмаслик ва нафратланмасликка кўндиролмаганим Гэрнинг бу ишшайишини ҳалигача эслайман.

– Бугун сенга нима бўлди? – сўрадим мен талаба Раппдан. – Нима бунча қийнаяпти?
Бу ёнғиннинг эртасига рўй берганди. Биз менинг меҳмонхонамда ўтирардик. Мен сигарет чекардим, Рапп эса оёқларини чалиштириб, чириб кетган бурни ҳам кўринмайдиган даражада бошини эгганча, ерга қараб, паришонхотир ўтирарди.

– Сенга нима бўлаяпти ахир, Рапп?
Ниҳоят Рапп бошини кўтарди.
– Э йў-ўқ, арзимаган гап, муҳим ҳеч нима йўқ, – пинқиллаган товушда ғамгин гапирди у. – Бугун ойна олдида туриб, шунчаки секингина: “О-ҳо, мана, пашшахўр росянка1 ҳам гуллапти…” дедим. Биласизми, опам буни эшитиб қолиб: “Бу нима деганинг, сен мени пашшахўрга чиқаряпсанми?” деб менга ташланиб қолди. Шу миямни эговлай кетди. Унинг ёнига онам ҳам қўшилди, у доим опамнинг тарафини олади.

– Тўхта-тўхта, гуллаб турган пашшахўрнинг опангга қандай алоқаси бор?

– Менимча, у мени доимо нарларнинг орқасидан қувиб юришига шаъма қилаяпти, деб ўйлади. Қарабсизки, тортишувга холам ҳам келиб қўшилди

– у доим онам билан уришиб юради. Жанжал авжига чиқди. Доим бирдай маст бўлиб юрадиган отам эшитиб қолиб, суриштириб ўтирмай ҳаммани дўппослай кетди. Буям етмагандай, кичик укам можародан фойдаланиб, онамнинг пул солинган ҳамёнини ўғирлаб киногами… ё бошқа ёққами…

туёғини шиқиллатган… Мен эса… Мен…
Рапп юзини қўллари билан тўсиб, овозсиз йиғлай бошлади. Табиийки, унга ачинишимга тўғри келди. Яна табиийки, шу заҳоти мен шоир Токк оилавий муносабатлар тизимидан нечоғлик нафратланишини эсладим.

Мен Раппнинг елкасига шапатилаб, уни овутиш учун бор кучим ва имкониятимни сарфладим.
– Шунга шунча дилсиёҳликми? – дедим мен. – Бунақа ҳодисалар ҳамма оилаларда ҳам бўлиб туради.

1 Р о с я н к а – ботқоқликда ўсадиган ҳашоратхўр ўсимлик.

– Ҳеч бўлмаса… ҳеч бўлмаса тумшуғим бутун бўлганида эди…
– Қўлингдан нимаям келарди, бу борада энди ҳеч нима қила олмайсан. Менга қара, Токкнинг уйига бормаймизми-а?

– Жаноб Токкнинг мени кўргани кўзи йўқ. Ахир мен унга ўхшаб оиламдан бутунлай воз кечишга қодир эмасман.

– Унда Крабакникига борамиз.

Юқорида эслаб ўтганим концертдан сўнг биз Крабак билан дўстлашган эдик, шунинг учун мен бу буюк мусиқачининг уйига Раппни олиб боришга журъат этардим. Крабак сармоядор Гэрдек серҳашам яшамаса ҳам, дейлик, Токкдан кўра анча ҳашаматлироқ яшарди. Унинг хонасида хилма-хил майда-чуйда безакли нарсалар (терракота ва эрон сополидан ишланган ҳайкалчалар кабилар)га лиқ тўла, турк дивани жойлаштирилган бўлиб, одатда унда Крабак ўз шахсий портрети остида ястаниб ўтириб болалари билан ўйнарди . Аммо бу гал у негадир ёлғиз эди. У қўлларини кўксида чалиштирганча қовоғидан қор ёғиб ўтирганди. Оёқ остида эса йиртилган қоғоз парчалари сочилиб ётарди. Рапп шоир Токка ҳамроҳ бўлиб , Крабак билан бир неча марта кўришган бўлиши керак , лекин ҳозир Крабакнинг кайфияти йўқлигини кўриб жуда қўрқиб кетди ва унга журъатсизлик билан салом бериб, бурчакка қисилиб олди.
– Сенга нима бўлди, Крабак? – дедим мен саломлашишга улгуриб-улгурмай.

– Э-э, нимасини айтай! – овоз берди буюк мусиқачи. – Анави эси паст танқидчини кўрмайсанми? Менинг лирикамни Токкники билан солиштирганда ҳеч нимага арзимайди, деб жар солибди!

– Лекин сен мусиқачисан-ку…
– Шошма. Ҳали бунисига чидаш мумкин. Лекин кўрмайсанми, бу ифлоснинг таъкидлашича, Рокка таққослаганда мен ҳеч ким эмасмишман, ҳатто мусиқачи деб аташга ҳам арзимасмишман!

Рокк – мусиқачи, уни ҳамиша Крабак билан солиштиришади. Афсуски, аъло одамлар клубига аъзо эмаслиги учун у билан бирор марта суҳбат қуришимга тўғри келмаган. Лекин унинг пучуқ бурунли башарасини газеталарда чоп этилган расмларида кўрганман.

– Рокк ҳам даҳо, албатта, – дедим мен. – Аммо унинг асарларида замонавий эҳтирос, жўшқинлик етишмайди, сенда эса бу тўлиб-тошиб ётибди.

– Сен ҳақиқатан шундай деб ўйлайсанми?
– Ҳа, айнан шундай.

Крабак бирданига сапчиб турди-да, танаград ҳайкалчаларидан бирини олиб, полга ирғитди. Қўрқиб кетган Рапп чийиллаб юбориб, жуфтакни ростлашга тайёрланаётган эди, Крабак бизларни имо билан тинчитиб, совуқ оҳангда деди:

– Ҳамма ўртамиёналар каби сенинг ҳам эшитиш қобилиятинг йўқ, шунинг учун сен шундай ўйлайсан! Мен …мен эса Роккдан қўрқаман!

– Сен? Бунақа камтарлик қилмагин, илтимос.
– Ким камтарлик қиляпти? Нима учун мен камтарлик қилишим керак? Мен сизнинг қаршингизда ўзимни танқидчилар олдидагидан ортиқ камтар  кўрсатаётганим йўқ! Мен – даҳо Крабакман! Бу нуқтаи назардан Рокк мен учун қўрқинчли эмас.

– Унда нимадан қўрқасан?
– Ўзим ҳам билмайман… Эҳтимол, Роккнинг юлдузидандир.

– Негадир мен сени тушунмаяпман.
– Тушунарли бўлиши учун бошқачароқ гапираман. Рокк менинг таъсиримга тушмайди. Мен эса доим ўзим билмаган ҳолда унинг таъсиридаман.

– Сендаги таъсирчанлик…

– Э-э, бўлди қил, илтимос. Бу ерда таъсирчанликнинг нима алоқаси бор? Рокк хотиржам ва ўзига ишонч билан ишлайди. У ҳамиша ёлғиз ўзи уддалаши мумкин бўлган нарсалар билан шуғулланади. Мен эса унақа эмасман. Мен доим безовталаниб ва саросимага тушиб юраман. Эҳтимол, Роккнинг назарида ўртамиздаги масофа бир қадам ҳам эмасдир. Мен эса бизни ўнлаб миллар ажратиб туради, деб ҳисоблайман.

– Лекин, маэстро, сизнинг “Қаҳрамонлик симфонияси” асарингиз!.. – ҳадиксираб деди Рапп.

– Ўчир овозингни! – Крабакнинг қисиқ кўзлари янаям қисилиб, нафрат билан талабага қаради. – Сен ниманиям тушунардинг? Сен ва сенга ўхшаганлар! Мен Роккни унинг оёғини ялаб юрган бу итлардан кўра яхшироқ биламан!

– Хўп яхши, яхши, тинчлан!

– Агар мен тинчлана олганимда… Мен фақат шу ҳақида орзу қиламан… Қандайдир бир куч мени, яъни Крабакни таҳқирлаш учун йўлимга мана шу Роккни қўйиб қўйган. Файласуф Магг буларнинг барини яхши тушунади. Ҳа, ҳа, фақат ўзининг етти хил рангли фонари остида титилиб кетган фолиантларини1 варақлашдан бошқасига ярамаса ҳам, буни тушунади!

– Қанақасига?
– Унинг охирги “Телбанинг сўзи” китобини ўқиб кўр.

Крабак менга китобни узатди, тўғрироғи, юзимга отди. Кейин яна қўлларини чалиштириб, қўпол оҳангда деди:
– Хайр.
Биз яна бутунлай дами ичига тушган Рапп билан кўчада пайдо бўлдик. Доимгидай кўча одамга лиқ тўла эди, қорақайинли салқин йўлакларнинг икки четида катта-кичик дўконлар қаторлашиб турарди. Биз анчагача жим кетдик. Кутилмаганда олдимиздан узунсоч шоир Токк чиқиб қолди. У бизни кўриб тўхтади ва қорнидаги халтасидан дастрўмолини чиқариб, пешонасидаги терни артди.

– Сизлар билан анчадан бери кўришмадик, – деди у. – Мен ҳозир Крабакникига кетяпман. Уникига ҳам кўпдан бери бормагандим…

Бу икки санъат арбоби ўртасида низо чиқишини истамасдим, шунинг учун мен Токка ҳозир Крабак сал ўзида эмаслигини шаъма қилиб қўйдим.

– Ҳа, шундайми? – деди Токк. – Нимаям қилардик, ташрифни кейинга қолдирамиз-да. Ўзи Крабакнинг асаби жойидамас… Айни кунларда ўзимам уйқусизликдан қийналяпман.

– Балки биз билан сайр қиларсан?
– Йўқ, шарт эмас… Вой!

Токк титраб -қақшаб қўлимга чиппа ёпишди. У бошидан оёғигача бутунлай совуқ терга ботганди.
– Сенга нима бўлди?
– Сизга нима бўлди?

– Менга анави машина ойнасидан яшил маймун чиқиб келаётгандай туюлди…

1 Ф о л и а н т – жуда катта ва қалин китоб.

Мен Токкнинг аҳволидан ташвишга тушиб, унга ҳар эҳтимолга қарши шифокор Чакка кўринишни маслаҳат бердим. Аммо қанчалик ундамай, бу ҳақида у эшитишни ҳам хоҳламади. Ҳеч нарсадан ҳеч нарса у бизга шубҳаланиб қарай бошлади ва охири садо берди:
– Мен ҳеч қачон анархист бўлмаганман. Эслаб қолинг ва буни ҳеч қачон унутманг… Энди эса яхши қолинг. Ва маъзур тутинг, шифокор Чаккингизнинг менга кераги йўқ…

Биз эсанкираб, Токкнинг орқасидан ажабланганча қараб қолдик. Биз…

Э йўқ, биз эмас, мен, бир ўзим. Талаба Рапп бирданига йўлнинг ўртасида пайдо бўлиб қолганди. У энкайиб олиб, икки тарафга кенг ёйилган оёқлари орасидан узлуксиз қатнаётган машиналар оқими ва йўловчиларни томоша қиларди.

– Бу яна нимаси? Нима қиляпсан?
Рапп кўзларини ишқалаб, кутилмаган хотиржамлик билан деди:
– Айтарли ҳеч гап йўқ. Шунчаки, кўнглим беҳузур бўлиб кетди, шунга дунёни тескари томоша қилмоқчи эдим. Қарасам, бари шунинг ўзи экан.

Файласуф Маггнинг “Телбанинг сўзи” китобидан парчалар:

* * *

Телба ўзидан бошқа ҳамманинг телбалигига қаттиқ ишонади.

* * *

Бизнинг табиатга бўлган муҳаббатимиз табиатда бизга нисбатан на ҳасад, на нафрат йўқлиги билан изоҳланади.

* * *

Энг оқил яшаш тарзи ўз замонасининг расм-русум ва урф-одатларидан нафратланишига қарамай, уни бузмасдан яшашдир.

* * *

Биз ҳаммасидан кўпроқ ўзимизда йўқ нарсалар билан ғурурланишни хоҳлаймиз.

* * *

Ҳайкалларни қулатишга ҳеч ким норозилик билдирмайди. Айни пайтда, ўзи ҳайкал бўлишга ҳам ҳеч ким қарши эмас. Лекин пьедесталда фақат Худонинг алоҳида марҳаматига сазовор бўлганлар – телбалар, жиноятчилар, қаҳрамонларгина хотиржам туриши мумкин. (Шу жойини Крабак тирноғи билан чизиб қўйганди.)

* * *

Эҳтимол, бизга ҳаётда керак бўлган барча ғоялар уч юз йиллар олдин айтилгандир. Бизга эса, дейлик, уларни озгина янгитдан алангалатиб (чўғ ташлаб) қўйишнинг ўзи етарли.

* * *

Бизнинг хусусиятимиз ҳамиша ўз онгимизни енгишдан иборат.

* * *

Агар бахтни оғриқсиз, ҳаётни эса кўнгил совишларсиз тасаввур қилиб бўлмаса, унда..?

* * *

Ўзини ҳимоя қилиш бошқаларни ҳимоя қилишдан кўра қийинроқ. Кимки бунга шубҳа қилса, адвокатга назар ташласин.

* * *

Димоғдорлик, шаҳватпарастлик, шубҳа – мана охирги уч минг йил ичида таниш бўлган барча иллатларнинг сабаби. Балки, барча фазилатларнинг ҳам.

* * *
Жисмоний эҳтиёжларимизни жиловлаш яхшиликка олиб келиши шарт эмас. Балки биз яхшиликка эришишимиз учун ўзимизнинг маънавий эҳтиёжларимизни ҳам жиловлашимиз зарур. (Крабак бу ерда ҳам тирноқ изини қолдирганди.)

* * *

Биз каппалар одамларга нисбатан камроқ бахтлимиз . Одамлар каппаларчалик ривожланмаган. (Буни ўқиб, мен табассум қилишдан ўзимни тиёлмадим.)

* * *

Намоён қилиш бу – уддасидан чиқиш, уддасидан чиқиш эса – намоён қилиш. Интиҳосини айтганда, бизнинг бу ҳаётимиз доим мана шу доира ичида айланиб юради, чиқиб кета олмайди. Бошқача айтганда, бу ерда ҳеч қандай мантиқ йўқ.

* * *

Ақли заифлашгач Бодлер ўзининг дунёқарашини фақат бир сўз билан ифодалаган, бу – “аёл” сўзи. Лекин ҳурматини сақлаш учун у бундай демаслиги керак эди. У ўзининг даҳо эканига, буюк шоирлигига ҳаддан зиёд ишонган, чунки бу унинг кун кўришига ёрдам берган. Ва шунинг учун у бошқа сўзни унутди. “Ошқозон” сўзини. (Бу ерга ҳам Крабак тирноқ изини қолдирганди).

* * *

Биз ҳамма нарсада ақлга таянаверсак, ҳеч шубҳасиз, ўз тириклигимизни инкор этамиз. Ақлни илоҳийлаштирган Вольтернинг ҳаётда бахтли бўлгани инсонларнинг каппалардан орқада қолганини яна бир марта исботлайди.

Совуқ кунларнинг бирида “Телбанинг сўзлари”ни ўқиш жонимга тегиб, файласуф Маггнинг ёнига йўл олдим. Қайсидир бир бўш йўлакда бўшашганча деворга суяниб турган чивиндай каппани тасодифан кўриб қолдим. Адашган бўлишим мумкинмас, бу ўша, бир пайтлар менинг авторучкамни ўғирлаган каппа эди. “Қўлга тушди!” – ўйладим мен ва зудлик билан ёнимдан ўтиб кетаётган ҳайбатли каппани чақирдим.

– Анави каппани ушланг, илтимос, – дедим мен. – Бир ойча олдин у менинг авторучкамни ўғирлаганди.

Полициячи таёғини кўтарди (бу мамлакатнинг полициячилари қилич билан бирга таёқча ҳам олиб юришади) ва ўғрини чақирди: “Эй, бу ёққа кел-чи!” Мен ўғри қочишга шайланади, деб ўйлагандим. Бундай бўлмади.

У ўта хотиржамлик билан полициячининг ёнига келди. Буям камдай, қўлларини кўкрагида чалиштириб олиб, қандайдир такаббурлик билан юзимизга тик қаради. Унинг бу қилиғи қорнидаги сумкасидан кундалик дафтарчасини олиб, уни сўроққа тутаётган полициячининг жаҳлини чиқармади.

– Исминг?
– Грук.
– Нима иш қиласан?
– Бироз вақт олдин почтачи эдим.
– Жуда яхши. Мана бу одам унинг авторучкасини ўғирлаганингни даъво қиляпти.

– Ҳа, бу бир ойча олдин бўлганди.
– Нима сабабдан?
– Уни кичкина боламга ўйнаш учун бергандим.
Полициячи Грукка ўткир тикилди:
– Хўш, болага нима бўлди?
– Бир ҳафта олдин ўлди.
– Ўлгани ҳақидаги гувоҳнома ёнингдами?

Озғин каппа қорнидаги сумкасидан бир варақ қоғоз чиқариб, полициячига узатди. У қоғозга кўз югуртириб, жилмайди ва Грукнинг елкасига қоқиб деди:
– Ҳаммаси жойида. Безовта қилганимиз учун кечир.

Мен ҳайратдан донг қотиб, полициячига қарадим . Ориқ каппа бурнининг тагидан бир нималарни ғўлдираб, йўлига равона бўлди. Ниҳоят мен ўзимга келиб сўрадим:
– Уни нега қўйиб юбордингиз?
– У айбдор эмас, – жавоб берди полициячи.
– Лекин у менинг ручкамни ўғирлаган-ку…
– Боласига ўйнагани бериш учун ўғирлаган, бола эса ўлган. Мабодо нимадандир шубҳаланаётган бўлсангиз, жиноят кодексининг бир минг икки юзу саксон бешинчи моддасини ўқинг.

Полициячи менга орқа ўгирилиб, нари кетди. Нимаям қилардим? Мен ичимда: “Жиноят кодексининг бир минг икки юзу саксон бешинчи моддаси”, дея қайта-қайта такрорлаганча Маггникига йўл олдим.

Файласуф Магг меҳмонни яхши кўрарди. Ўша куни унинг нимқоронғи хонасида ҳакам Бэпп, шифокор Чакк ва шиша фирмаси директори Гэр йиғилишганди. Улар ҳаммаси чекишар, сигарадан чиққан тутун етти рангли фонаргача ўрларди. Менинг энг катта омадим – ҳакам Бэппнинг  келгани эди. Ўтиришга улгуриб-улгурмай унга мурожаат қилдим, аммо бир минг икки юзу саксон бешинчи модда ҳақида сўраш ўрнига бошқа савол бердим:

– Минг бор узр, жаноб Бэпп. Айтинг-чи, сизнинг мамлакатингизда ўғриларга жазо борми?

Бэпп зар ҳошияли сигарасидан тутун бурқситиб, зерикарли қиёфада жавоб берди:
– Албатта, жазоланади. Ҳатто ўлим жазоси ҳам жорий қилинган.
– Гап шундаки, бир ойча олдин…

Авторучка воқеасини айтиб бериб, жиноят кодексининг бир минг икки юзу саксон бешинчи моддаси ҳақида сўрадим.

– О-ҳо, – деди Бэпп. – Бу моддада шундай дейилган: “Қай турдаги жиноят бўлмасин, ушбу жиноятнинг содир этилиш сабаби ёки вазият барҳам топса, жиноят содир этган шахс жазога тортилмайди”. Сизнинг воқеангизни олайлик. Ўғирлик содир бўлган пайтда бу каппа ота эди, аммо энди у ота эмас, шунинг учун ҳам унинг жинояти ўз-ўзидан йўқ бўлди.

– Қандай бемаънилик!

– Ҳеч ундай эмас. Агар ўтмишда ота бўлган каппани ҳозирда оталик вазифасини бажараётгани билан тенглаштирилса, бу бемаънилик бўлиши мумкин эди. Бироқ Япония қонунларида бунга эътибор берилмайди. Аммо биз учун, кечирасиз, бу кулгили туюлади. Хо-хо-хо-хо-хо…

Бэпп сигаретини ташлаб, қаттиқ кулди. Шу пайт ҳуқуқшуносликдан бутунлай йироқ бўлган Чакк суҳбатга аралашди. У кўзойнагини тўғрилаб мендан сўради:
– Японияда ҳам ўлим жазоси борми?
– Албатта, бор. Ўлим жазоси осиш орқали амалга оширилади. Бэппнинг лоқайдлиги жаҳлимни чиқарди ва мен заҳарханда қилиб
қўшиб қўйдим:

– Аммо сизнинг юртингизда, шубҳасиз, қатл ҳам маърифатли йўсинда амалга оширилади, шундай эмасми?

– Ҳа, бизда маърифатли йўсинда қатл этишади, – ўта хотиржамлик билан тасдиқлади Бэпп. – Бизнинг юртда қатл қилиш осиш орқали амалга оширилмайди. Баъзида бунинг учун электр токидан фойдаланишади. Умуман олганда эса бизга электр қўллашнинг ҳам кераги йўқ. Қоидага кўра, шунчаки жиноятчининг юзига унинг жинояти айтилади.

– Нима, жиноятчи шундан ўладими?
– Албатта, ўлади. Эсингиздан чиқмасин, биз каппаларнинг асаб тизимимиз тузилиши сиз инсонларникидан кўра анча нозик.

– Бу усул нафақат ўлимга маҳкум этилганларни қатл этишга, балки ўлим жиноятини амалга оширишда ҳам ишлатилади, – деди шиша фабрикаси директори Гэр. У юзига тушган ранг-баранг шуълалардан бутунлай нофармон тусга кириб, мулойим жилмайди. – Яқинда бир социалист мени ўғри деганди, юрагим ёрилиб ўлаёздим.

– Бу биз ўйлаганимиздан кўра кўпроқ учрайди. Яқиндагина таниш бир адвокатим ана шундай ўлди.

Бу гапни файласуф Магг айтди ва мен унга бурилиб қарадим. Магг ҳеч кимга қарамай, одатдагидай кинояли тиржайиб давом этди:

– Кимдир уни қурбақа дебди… Сиз биласиз албатта, бизнинг мамлакатимизда қурбақа деб ҳақоратлаш пасткашдан ҳам пасткаш дейиш билан тенг… У эртаю кеч ўзининг қурбақами ёки қурбақа эмаслиги ҳақида  ўйлайвериб, ўйлайвериб, охири ўлди.
– Бу, эътиборингиз учун, ўзини-ўзи ўлдиришга киради, – дедим мен.
– Шундайя-ку, лекин уни ўлдириш ниятида қурбақа дейишган. Сизнинг инсоний нуқтаи назарингизда балки бу ўз жонига қасд қилиш ҳисобланар…

Айни шу дақиқада девор орқасидан, шоир Токк квартираси жойлашган тарафдан тўппонча ўқининг ҳавони портлатгудай қаттиқ овози янгради.

Биз зудлик билан ўша тарафга отилдик. Токк баланд тоғ ўсимликлари экилган туваклар ўртасида полда чўзилиб ётарди. Ўнг қўлида тўппонча, бошидан қон сизиб чиқаётганди. Ёнида унинг кўксига юзини босиб, ҳўнграб йиғлаганча модаси ўтирарди. Уни елкасидан тутиб турғаздим (Одатда мен каппаларнинг сирпанчиқ терисига тегиб кетишдан қочаман).
– Бу қандай рўй берди?
– Билмайман. Ҳеч нарса билмайман. У ўтириб нимадир ёзаётганди
– бирданига ўзини отди… Энди мен қандай яшайман?.. Qur-r-r-r… Qur-r-r-r… (Каппалар шунақа йиғлайди).

Шиша фирмаси директори бошини ғамгин чайқаганча ҳакам Беппга деди:

– Мана, ортиқча инжиқлик нимага олиб келади.

Бепп ҳеч нима демай зар ҳошияли сигарасини чека бошлади. Чўккалаб жароҳатни текшираётган Чакк ўрнидан туриб, мутахассисга хос оҳангда бизга қараб деди:

– Ҳаммаси тугади. Токк ошқозон касаллигидан қийналарди ва унинг ҳаётдан кўнгли бутунлай совиши учун шунинг ўзи етарли эди.

– Бироқ бир қаранглар, – деди файласуф Магг худди жонига қасд қилувчининг тарафини олгандай, – бу ерда бир хат бор экан.

У столдан қоғоз парчасини олди. Ҳамма (фақат мендан ташқари) унинг орқасига тўпланиб, кенг елкалари оша бўйниларини чўзиб, хатга қарашди.

Тур! Дунёмизни ўраб турган водийга бор.
У ерда муқаддас адирлар ва мусаффо сувлар. Ўтлар ва гулларнинг ифори.

Магг биз томон бурилиб, кинояли кулиб деди:
– Бу плагиат. Гётенинг “Миньона”си. Назаримда, Токк жонига қасд қилишининг сабаби, у шоир сифатида ҳам тамом бўлган кўринади.

Айни шу пайтда Токкнинг уйи ёнига автомобиль келиб тўхтади. Келган Крабак эди. У Токкнинг мурдасини кўриб, бир неча дақиқа эшик ёнида жим туриб қолди. Кейин ёнимизга келиб, Маггнинг юзига қараб бақирди:

– Бу унинг васиятномасими?
– Йўқ, бу унинг охирги шеъри.
– Шеъри?

Крабакнинг бошидаги сочлари тикка бўлди. Магг доимгидай пинагини ҳам бузмай унга қоғозни узатди. Крабак ҳеч кимга қарамай қоғоздаги шеър мисраларига кўз қадади. У Маггнинг саволларига деярли эътибор ҳам бермай, қайта-қайта ўқирди.
– Токкнинг ўлими ҳақида нима деб ўйлайсиз?
– Тур… Мен ҳам қачондир ўламан… Дунёмизни ўраб турган водийга…
– Сиз, назаримда, Токкнинг энг яқин дўстларидан эдингиз?
– Дўстларидан? Токкнинг ҳеч қачон дўстлари бўлмаган. Дунёмизни
ўраб турган водийга… Афсуски, Токк… У ерда муқаддас адирлар…
– Афсуски дейсизми?
– Мусаффо сувлар… Сизлар бахтлисиз-ку… У ерда муқаддас адирлар…

Токкнинг модаси ҳамон йиғлар эди. Унга ачиндим ва елкасидан ушлаб  хона бурчагидаги диванга обордим. У ерда ҳеч нимадан бехабар икки-уч ёшли каппача кулиб ўтирарди. Мен модасини ўтқизиб, уни қўлимга олдим ва бироз тебратдим. Кўзимга ёш келганини сездим. Бу менинг каппалар мамлакатидаги биринчи охирги марта йиғлашим эди.

– Бу бекорчининг оиласига раҳмим келяпти, – деди кўзи тушган Гэр.
– Ҳа, бунақаларнинг улардан кейин нима бўлиши билан иши йўқ, – овоз берди ҳакам Бэпп ўзининг одатдаги сигарасини қўлига олиб.
Крабакнинг баланд овози бизни чўчитиб юборди. Қўлидаги шеър ёзилган қоғозни силкитиб, ўзича бақирарди:

– Ажойиб! Бундан зўр дафн маросими марши чиқади!

У қисиқ кўзлари ялтиллаб, шошилганча Маггнинг қўлини қисди-да, эшик томон отилди. Табиийки, ўша пайтда эшик ёнида Токкнинг қўни-қўшнилари тўпланиб, қизиқиш билан хона ичига мўралаб туришарди. Крабак қўполлик ва беандишалик билан уларни итариб, машинасига сакраб чиқди. Ўша заҳотиёқ машина тарақ-туруқ қилиб жойидан қўзғалди ва кўча муюлишида кўздан ғойиб бўлди.
– Қани, қани, тарқалинглар, томоша қиладиган ҳеч нарса йўқ бу ерда!
– бақириб қўйди қизиқувчиларга ҳакам Бэпп. У полиция вазифасини бўйнига олиб, оломонни тарқатди ва эшикни қулфлади. Шунинг учун бўлса керак, бирданига хона сув қуйгандай жимжит бўлиб қолди. Баланд тоғлар гуллари ва Токкнинг қони ҳиди аралашган дим жимжитликда дафн маросими масаласи муҳокама қилинди. Фақат файласуф Маггина мурдага паришонхотир тикилганча нималарнидир ўйлаб, жим ўтирарди. Мен унинг елкасига қоқиб сўрадим:

– Нима ҳақида ўйлаяпсиз?
– Каппалар ҳаёти ҳақида.
– Хўш?
– Биз каппалар ҳаётимиздан қониқиш ҳосил қилишимиз учун, нима бўлишидан қатъи назар… – Магг қандайдир уялинқираб овозини пасайтирди, – нима бўлган тақдирда ҳам, биз каппа бўлиб яралмаганларнинг куч-қудратига ишонишимиз керак.

Маггнинг сўзлари динни эсимга солди. Моддиюн бўлганим учун, табиийки, мен динга жиддий қарамаганман. Аммо ҳозир, Токкнинг ўлимидан таъсирланиб, бирданига ўйлаб қолдим: сувости мамлакатида динни қандай тасаввур қилишади? Мен ўша заҳотиёқ бу савол билан талаба Раппга мурожаат қилдим.

– Бизда христианлар ҳам, буддага сиғинадиганлар ҳам, мусулмонлар ҳам, оташпарастлар ҳам бор, – деб жавоб берди у. – Аммо ҳалиям ўша “замонавий дин” аталмиш диннинг таъсири катта. Уни яна “тириклик дини” деб ҳам аташади.

(Эҳтимол, “тириклик дини” унчалик аниқ таржима эмасдир. Каппалар тилида бу сўз “Куэмуча” бўлиб жаранглайди. “Ча” қўшимчаси инглизча “изм”ни билдиради. “Куэму” сўзининг ўзаги “куэмал” эса шунчаки “яшаш, кун кўриш” эмас, балки “тўйиб овқатланиш, вино ичиш ва қовушиш” маъносини билдиради).
– Бундан чиқди, бу ерда ҳам ибодатхона ва диндорлар бор экан-да?
– Бунинг кулгили жойи йўқ. Мамлакатдаги энг ҳашаматли бино бу – Буюк ибодатхонадир. Бориб кўришни хоҳлайсизми?

Туманли кунларнинг бирида Рапп мени фахр билан Буюк ибодатхонани кўришга олиб борди. Ҳақиқатан ҳам, бу улкан бино Токиодаги Николай Жомесидан ўн мартача каттароқ. Устига-устак, бинода хилма-хил меъморчилик услублари қоришиб кетган. Ана шу ибодатхона олдида туриб, унинг баланд миноралари ва думалоқ гумбазларига қараб, даҳшатга тушдим. Улар сон-саноқсиз бармоқлардай осмонга бўй чўзиб турарди. Биз асосий дарвоза ёнида туриб (уларнинг олдида биз чумолидай бир кичик жонзотга айлангандек эдик) бошимизни осмонга чўзганча беўхшов махлуққа ўхшаб кетувчи бу ғалати иншоотга узоқ тикилиб қолдик.

Ибодатхона зали ҳам жуда улкан эди. Коринф устунлари оралиғида бир дунё сиғинувчилар айланиб юрарди. Улар ҳам Рапп иккимиз каби бу ерда миттигина бўлиб кўринарди. Шу орада ёши қайтиб мункайган каппа билан кўришиб қолдик. Рапп таъзим қилиб, ҳурмат ила у билан гаплаша бошлади:

– Сизни соғ-саломат кўрганимдан ниҳоятда хурсандман, муҳтарам руҳоний.

Қария ҳам бизга таъзим қилиб, худди шундай иззат-икром билан жавоб берди:

– Адашмаётган бўлсам, жаноб Раппсиз-а? Умид қиламанки, сиз ҳам…

– афтидан, шу пайт кўзи Раппнинг чириган тумшуғига тушдими, тутилиб қолди. – Э-э… Ҳа. Ҳарҳолда, умид қиламанки, сиз унчалик қийналганингиз йўқ. Хизмат?…

– Мен мана бу жанобни олиб келдим, – деди Рапп. – Сиз билсангиз керак, бу жаноб…

Ва Рапп мен ҳақимда обдон гапира бошлади. Назаримда, у ўзининг мана шу тушунтиришлари орқали руҳонийга охирги пайтларда жуда муҳим ишлар билан бандлиги учун ибодатхонага келолмаганини билдирди.

– Шу ўринда сиздан бу жанобга ибодатхонани кўрсатишингизни илтимос қилган бўлардим.

Руҳоний илтифотли табассум қилиб мен билан сўрашди, сўнг индамасдан бизни залнинг олд қисмида жойлашган меҳроб ёнига бошлаб борди.

– Мен бажонудил сизга ҳамма нарсани кўрсатаман, – деди у, – лекин сиз ўйлаганча фойдам тегмаслигидан қўрқаман. Биз диндорлар мана бу меҳробдаги “ҳаёт дарахти”га сиғинамиз. Кўриб турганингиздек, “ҳаёт дарахти”да олтин ва зангор мевалар етилади. Олтин ранглилари “яхшилик мевалари”, зангорилари эса “ёмонлик мевалари” деб аталади…

Унинг гапларини эшитган сари зерика бошладим. Руҳонийнинг илтифот билан сўзлаётганлари худди эски, сийқаси чиққан ҳикояларга ўхшаб кетарди. Турган гапки, мен ўзимни унинг битта сўзини ҳам қўймай тинглаётгандай кўрсатар, аммо вақти-вақти билан атрофга ҳам билдирмай кўз ташлаб, ибодатхонанинг ички тузилишини томоша қилардим.

Коринф устунлари, готика услубидаги гумбазлар, нақшли мавританча фаршлар, замонавий услубда ишланган ибодат столлари – ҳаммаси бир бўлиб, қанақадир ғалати бир жоҳилларча гўзаллик ҳосил қилгандай таассурот қолдирарди. Ҳаммасидан кўпроқ менинг эътиборимни тортгани
меҳробнинг икки тарафида жойлашган токчалар ичидаги тош ҳайкалчалар бўлди. Негадир менга бу тасвирлар танишдай туюлди. Мен адашмаган эканман. “Ҳаёт дарахти” ҳақидаги тушунтиришлар якун топгач, мункайган руҳоний мен билан Раппни ўнгдаги биринчи токча томон бошлаб бориб, ичидаги ҳайкалга қараб деди:

– Мана бизнинг авлиёлардан бири – Стринберг, у ҳаммага қарши чиққан. Айтишларича, бу авлиё жуда кўп ва узоқ азоб чеккан, кейин эса Сведенборг фалсафасидан нажот топган. Аммо аслини олганда у қутулиб қолмаган. Худди биз каби у ҳам “тириклик дини”га эътиқод қилган.

Аниқроғи, унинг шу динга эътиқод қилишига тўғри келган. Бу авлиё бизга қолдирган биргина ривоятларини олиб қарайлик. Уларда авлиё ўзининг жонига қасд қилгани ҳақида айтиб кетган.

Гапларидан юрагим сиқилиб, кейинги токчага кўз ташладим. Кейинги токчада қалин мўйловли немиснинг бюсти ўрнатилган экан.

– Бу эса Ницше, Зардуштийлик (Заратустра) куйчиси. Бу авлиёга ўзи яратган энг аъло одамдан қутулиш учун йўл ахтаришга тўғри келган. Бироқ у қутула олмай ақлдан озган. Балки у авлиёлар сафига тушиб қолмасди, агар…

Руҳоний бироз сукут сақлаб, бизни учинчи токча ёнига бошлаб келди.
– Бизнинг учинчи авлиёмиз Толстой. Бу авлиё ўзини ҳаммадан кўп қийнаган. Гап шундаки, унинг келиб чиқиши аслзода бўлган ва азоб-уқубатларини ҳар нарсага қизиқаверадиган оломон олдида намоён этишни ўзига эп билмаган. Бу авлиё ҳеч ишониш мумкин бўлмаган Исо (Христос) га ўзини ишонтиришга роса ҳаракат қилган. Ҳатто шундай ҳолатлар бўлганки, у ишониши ҳақида ошкора эълон қилган ҳам. Умрининг охирида эса барчанинг олдида фожиавий ёлғончи шахс бўлиб кўринишга унинг тоқати қолмаган. Ҳаммага маълумки, бу авлиё ҳам баъзан хонаси шифтидаги устунларга қараб туриб даҳшатга тушган. Аммо у ўз жонига қасд қилмади – буни унинг авлиёлар сафига кириб қолганидан ҳам билиш мумкин.

Тўртинчи токчада бир япон манаман деб турарди. Бу японнинг юзига яхшилаб разм солиб уни танигач, кутилгандай маъюсланиб қолдим.

– Бу Куникида Доппо, – деди руҳоний. – Ишчилар кўнглини чуқур тушунган, поезднинг тагида қолиб ўлган шоир. Ўйлайманки, сизга у ҳақида гапириб ўтиришнинг ҳожати йўқ. Бешинчи токчага назар солинг…

– Бу Вагнер бўлса керак?
– Ҳа. Қиролнинг дўсти бўлган инқилобчи. Авлиё Вагнер ҳатто жамоат ибодатларини ҳам олиб борган. Лекин барибир у насроний динидан кўра “тириклик дини”га сиғинувчилар издоши бўлган. Унинг хатларидан аён бўлишича, фоний дунё азоб-уқубатлари уни ҳам бир неча марта ўлим ҳақида ўйлашга мажбур қилган.

Руҳоний ҳали Вагнер ҳақида гапиришни тугатмасидан биз олтинчи токча ёнига бордик.

– Бу энди авлиё Стриндбергнинг дўсти бўлмиш француз мусаввири. У ўзининг хотини ва болаларини ташлаб, ўн тўрт ёшли таитяликка уйланган. Унинг томирларида денгизчининг қони оққан. Аммо унинг лабларига қаранг. Заҳарли маргимуш таъсирида уларга яра тошган. Энди еттинчи токчага келсак… Аммо сиз чарчаганга ўхшайсиз. Марҳамат қилиб, бу ёққа юринг.

Мен ҳақиқатдан чарчагандим. Рапп иккимиз руҳонийга эргашганча муаттар исли коридор бўйлаб юриб ўтиб, қандайдир бир хонага кирдик. Хона кичкина, бурчакда қад ростлаган қора Венера ҳайкали остида бир шингил узум ётарди. Мен ҳеч қанақа безакларсиз одми роҳиблар ҳужрасини кўраман, деб кутганим сабаб эсанкираб қолдим. Ўйлашимча, руҳоний менинг ажабланганимни пайқади. Бизга ўтиришни таклиф қилишдан олдин ҳамдардлик билан деди:

– Илтимос, унутманг, бизнинг динимиз бу – “тириклик дини”. Бизнинг Худомиз… бизнинг “ҳаёт дарахти”миз: “Кўнглингиз тусаганча яшанг” деб ўргатади. Ҳа-я, жаноб Рапп, сиз бу жанобга муқаддас китобларимизни кўрсатиб бўлдингизми?

– Йўқ, – жавоб берди Рапп бошидаги ликопчасини қашлаб ва иқрор бўлди: – Очиғини айтсам, ўзим ҳам яхши ўқиганим йўқ.
Руҳоний доимгидек хотиржам жилмайиб, давом этди:

– Унда, табиийки, сизга ҳали ҳаммаси тушунарли эмас. Бизнинг Худомиз борлиқни бир кунда яратган. (“Ҳаёт дарахти” дарахт бўлишига қарамай, унинг учун мумкин бўлмаган нарса йўқ.) Бунинг устига, у модани ҳам яратган. У зерикиб қолиб, нарни ахтаришга тушган. Бизнинг Худомиз моданинг ҳасратига қулоқ тутган ва унинг миясини олиб, ундан нарни ясаган. Бизнинг Худомиз бу каппалар жуфтлигига шундай деган: “Тўйиб енг, қовушининг, кўнглингиз тусаганча яйраб яшанг…”

Руҳонийнинг гапини эшитиб, шоир Токкни эслардим. Бахтга қарши шоир Токк ҳам менга ўхшаб Худога ишонмасди. Мен каппа эмасман, шунинг учун “ҳаёт дарахти” ҳақида тушунчага эга эмасдим. Аммо туғилганидан ўлгунича сувости мамлакатида яшаб ўтган Токк “ҳаёт дарахти”нинг нима эканини билмаслиги мумкин эмасди. Мен мана шу таълимотни қабул қилмаган Токка ачиндим ва руҳонийнинг гапини бўлиб, ундан бу шоир ҳақидаги фикрини сўрадим.

– Ҳа-а, бу шоир ҳар қанча ачинишга лойиқ, – деди руҳоний хўрсиниб.
– Бизнинг моҳиятимиз нимада? Ишонч, ҳолат, вазият. Сиз, эҳтимол, бу ерга ирсиятни ҳам қўшиб қўярсиз. Бахтга қарши, Токк динни тан олмасди.

– Менимча, Токк сизга ҳавас қилган. Мана, мен ҳам ҳавас қиляпман. Ёшлар ҳам, мана масалан, Рапп…

– Балки тумшуғим бутун бўлганида, мен ҳам ҳаётбахш бўлармидим. Руҳоний яна чуқур хўрсинди. У кўзлари ёшга тўлганча қимир этмай,  қора Венерага тикиларди.

– Агар тўғрисини айтсам… – деди у. – Фақат буни ҳеч кимга айтманг, бу менинг сирим… Тўғрисини айтсам, мен ҳам ўзимизнинг Худога ишона олмайман. Қачонлардир менинг ибодатим…

Руҳоний тугатишга улгурмади. Худди шу пайтда эшик катта очилиб, бир баҳайбат мода қуюндай ёпирилиб кирди-да, унга ташланди. Биз уни тўхтатиб қолишга уриндик, аммо у бир лаҳзада руҳонийни полга йиқитди.

– Эҳ, сен ярамас чол! – бақирди у. – Бугун яна ҳамёнимдан ичиш учун пул ўғирладингми?!

Орадан ўн дақиқача вақт ўтганда биз руҳоний ва унинг хотинини орқада қолдириб, ибодатхона зиналаридан югургилаб тушардик. Бир қанча вақт биз жим кетдик, кейин Рапп сўзга кирди:

– Руҳоний сўзини нега “ҳаёт дарахти”га ишонмаслиги энди тушунарли. Мен жавоб бермадим. Беихтиёр ибодатхонага қайрилиб қарадим.

Ибодатхона илгаригидек ўзининг баланд миноралари ва думалоқ гумбазлари билан сон-саноқсиз бармоқлардай туманли осмонга бўй чўзиб турарди. Ундан худди чўлдаги саробнинг таъсири каби ваҳима уфурарди…

Тахминан бир ҳафталардан сўнг мен шифокор Чаккдан ғаройиб хабар эшитдим. Токкнинг уйида арвоҳ пайдо бўлганмиш. Ўша пайтда бахтсиз дўстимизнинг маъшуқаси қаергадир кетган, уйида эса фотостудия очилган эди. Чаккнинг сўзларига қараганда, бу студияда олинган барча суратларнинг ортида Токкнинг шарпаси ғира-шира кўриниб тураркан. Бироқ Чакк бутунлай моддиюнчи бўлгани учун нариги дунё борлигига ишонмасди. Буларнинг ҳаммасини гапириб бўлгач, у заҳарханда тиржайиб

шарҳлашга тушди: “Ушбу арвоҳ сиз билан мен каби моддий бўлса керак-да”. Арвоҳларга ишонмаслик борасида менинг ҳам Чаккдан фарқим йўқ эди. Лекин мен Токкни яхши кўрардим, шунинг учун дарҳол китоб дўконига югуриб бориб, Токк ва унинг арвоҳи ҳақидаги мақолалар ҳамда унинг шарпаси туширилган расмлар чоп этилган барча газета ва журналларни сотиб олдим. Ҳақиқатдан ҳам қарию ёш каппалар расмларида уларнинг орқа тарафидан каппа қоматига ўхшаш ғира-шира шарпа сезилиб турарди. Расмлардан кўра кўпроқ Токкнинг арвоҳи ҳақидаги мақолалар, айниқса, спиритизм билан шуғулланувчи бир жамиятнинг ҳисоботи мени ҳайратга солди. Мен бу мақолани деярли сўзма-сўз таржима қилгандим, қуйида хотирамда қолганини келтираман.

“Токкнинг арвоҳи билан суҳбат ҳақидаги ҳисобот (Спиритик жамият журнали” №8274).

Ўз жонига қасд қилган Токкнинг собиқ қароргоҳи – ҳозирги жаноб фалончининг фотостудияси – 251-уйда бўлиб ўтган жамиятимиз ҳайъатининг махсус йиғилиши.

Биз, жамиятнинг ўн еттита аъзоси, раисимиз жаноб Пэкк бошчилигида йигирма еттинчи сентябрь куни соат ўндан ўттиз дақиқа ўтганда тилга олинган фотостудиянинг бир хонасига йиғилдик. Медиум сифатида биз чексиз ишончимизни қозонган бошқарувчи Хопп хонимни сайладик. Хопп хоним тилга олинган студияга кириши билан руҳнинг яқинлашиб келаётганини сезди. Уни тутқаноқ тута бошлади ва бир неча марта қайт қилди. Унинг айтишича, бу ҳолат марҳум жаноб Токк ҳаётлигида тамакига қаттиқ ружу қўйган бўлиб, энди унинг руҳига ҳам никотин сингиб кетгани билан изоҳланар экан.

Комиссия аъзолари ва Хопп хоним думалоқ стол атрофидаги жойларини жимгина эгаллашди. Уч дақиқаю йигирма беш сония ўтиб, Хопп хоним бирданига чуқур карахтлик ҳолатига тушди ва шоир Токкнинг руҳи унинг танасига кирди. Биз комиссия аъзолари ёшимизга қараб навбатма-навбат Хопп хонимнинг танасига кириб олган жаноб Токкнинг руҳига қуйидаги саволларни бердик:
Савол: Сен нега яна бу дунёга қайтдинг?
Жавоб: Вафотимдан кейинги шон-шуҳратимни билиш учун. Савол: Сен ва бошқа руҳлар вафотингиздан кейин ҳам шон-шуҳрат
истайсизларми?

Жавоб : Ҳарҳолда, мен бу чанқоқдан йироқ эмасман. Аммо мен қайсидир куни учратиб қолганим бир япон шоири ўлимдан кейинги шон-шуҳратдан нафратланарди.
Савол: Сен бу шоирнинг исмини биласанми?
Жавоб: Афсуски, у эсимдан чиққан. Фақат унинг бир севимли шеърини хотирлайман.
Савол: Бу қандай шеър экан?

Жавоб: Эски ҳовуз. Сувга қурбақа сакрайди. Жимжитликда “шалоп” этган овоз.
Савол: Сенингча, бу буюк асарми?

Жавоб: Албатта, мен уни ёмон деб ҳисобламайман. Фақат мен “қурбақа” сўзини “каппа” сўзига алмаштирардим, “сакради”нинг ўрнига эса “ажойиб парвоз этди” деган иборани ишлатардим.
Савол: Нима учун?

Жавоб: Ҳар қандай санъат асаридан каппани топишга астойдил ҳаракат қилиш биз каппаларга хос.
Шу ерда жамият раиси жаноб Пэкк суҳбатни тўхтатиб, ҳайъат аъзоларига улар адабий мунозарада эмас, руҳий томошада ўтиришганини эслатиб қўйди.

Савол: Жаноб руҳларнинг ҳаёт тарзи қандай? Жавоб: Сизникидан ҳеч фарқ қилмайди.

Савол: Унда сен ўз жонингга қасд қилганингдан афсусланасанми? Жавоб: Йўқ-да. Агар арвоҳ бўлиб яшаш ҳам жонимга тегса, мен яна тўппончани оламан-да, умрни ўз жонимга ҳаёт ато этиш билан тугатаман.
Савол: Ўз жонига ҳаёт ато этиш осонми?
Бу саволга Токкнинг арвоҳи савол билан жавоб берди. Токкнинг бу усули уни таниган барчага маълум эди.

Жавоб: Ўз жонига қасд қилиш осонми? Савол: Руҳлар умри боқийми?

Жавоб: Бизнинг ҳаётимиз давомийлиги масаласига келсак, бу ҳақида жуда кўп назариялар мавжуд, лекин улардан бирортасига ҳам ишониш қийин. Эсдан чиқармаслик керакки, бизнинг орамизда ҳам хилма-хил – насронийлик, буддавийлик, мусулмон, оташпарастлик каби динлар тарафдорлари бор.

Савол: Сен қайси динга сиғинасан? Жавоб: Мен ҳамиша скептикман1.

Савол: Лекин, афтидан, сен руҳнинг борлигига шубҳа қилмасанг керак? Жавоб: Мен руҳлар мавжудлигига сиздан кўра камроқ ишонаман. Савол: Ўз оламингда дўстларинг кўпми?

Жавоб: Ҳамма замонлар ва барча халқлар орасида уч юздан кам эмас. Савол: Сенинг барча дўстларинг ўз жонига қасд қилувчиларми? Жавоб: Асло ундай эмас. Тўғри, масалан, ўз жонига қасд қилишни

ёқловчи Монтень менинг энг ҳурматимга сазовор дўстларимдан бири. Анави пессимист, ўз жонига қасд қилолмаган Шопенгауэр деган нусхани мен билишни ҳам хоҳламайман.
Савол: Шопенгауэр саломатми?

Жавоб: Айни пайтда у ўзининг янги шогирдининг орқасидан елиб-югуриб, пессимистик руҳда умрни ўз жонига ҳаёт ато этиш билан тугатиш яхшими ёки ёмонлигини аниқлаштириб юрибди.

Кейин биз, ҳайъат аъзолари, Наполеон, Конфуций, Достоевский, Дарвин, Клеопатра, Шакя Муни, Данте ва бошқа буюк шахслар руҳлари ҳақида саволлар бердик. Бироқ Токк улар ҳақида, афсуски, ҳеч қанақа қизиқарли маълумот бермади, ўз навбатида бизга ўзи ҳақида саволлар бера бошлади.
Савол: Ўлимимдан кейин мен тўғримда нима дейишяпти?
Жавоб: Қанақадир бир танқидчи сени “ўртамиёна шоирлардан бири” деб атабди.

Савол: Бу мен шеърий тўпламимни совға қилмаганим учун хафа бўлиб юрганлардан бири. Асарларимнинг тўлиқ тўплами нашрдан чиқдими?
Жавоб: Нашр этилган, айтишларича, деярли олишмаяпти.

Савол: Уч юз йилдан сўнг муаллифлик ҳуқуқи тушунчаси йўқолганда менинг асарларимни миллионлаб одамлар сотиб ола бошлайди. Айтгандай, модам ва маъшуқамга нима бўлди?

Жавоб: У китоб дўкони хўжайини жаноб Ракка турмушга чиқди. Савол: Бечорагина, у ҳали Раккнинг кўзи ясама эканини билмаса керак.
Болаларим-чи, яхши юришибдими?

1 С к е п т и к – ҳамма нарсага шубҳа билан қаровчи шахс.

Жавоб: Улар болалар уйида бўлса керак.
Токк бир қанча вақт жим қолди-да, кейин навбатдаги саволини берди. Савол: Уйимга нима бўлди?
Жавоб: Ҳозир у ерда қайсидир бир фотографнинг студияси жойлашган. Савол: Иш столим қаерда?
Жавоб: Биз билмаймиз.
Савол: Стол ғаладонида мен айрим хатларни яшириб қўйганман…

Аммо, жаноблар, бахтимга жуда банд инсонларсиз, сизларга бунинг ҳеч алоқаси йўқ. Энди эса бизнинг оламда кун ботяпти, мен сизлар билан хайрлашишга мажбурман. Алвидо, жаноблар, алвидо! Алвидо, менинг азиз жанобларим!

Мана шу охирги сўзлар айтилган пайтида Хопп хонимнинг карахтлиги тарқаб, ўзига келди. Биз, барчамиз, ўн еттита ҳайъат аъзолари Худони ўртага қўйиб, юқорида бўлиб ўтган суҳбатнинг ҳақиқатдан ҳам ростлигини тасдиқлаймиз. ( Илова: бизнинг ҳар қандай ишончимизга лойиқ Хопп хоним аввал кун давомида актрисалик қилиб топган пулини биздан мукофот сифатида олди.)”

Ушбу мақолани ўқигач, аста-секин маъюслана бошладим, бу мамлакатда қолишни ортиқ истамасдим, қандай ўзимизнинг дунёга, инсонлар дунёсига қайтиш ҳақида ўйлардим. Қачонлардир йиқилиб, шу ерга тушиб қолганим ўша чуқурни ахтариб топишга уриндим. Бир куни балиқчи Багг гап орасида менга сувости мамлакатининг қайсидир бир чекка жойида ёлғизлик ва жимжитликда кунларини китоб ўқиб ва най чалиб ўтказадиган қари бир каппа яшаши ҳақида гапириб берганди. “Шу каппага мурожаат қилсам қандай бўларкин?” деб ўйлаб қолдим. Яна ўйладимки, “Балки у менга бу мамлакатдан чиқиб кетиш йўлини кўрсатар”. Ўша заҳотиёқ шаҳар четига йўл олдим. Аммо қутидеккина ҳужрада мен қари чолни эмас, бошининг устида юмшоққина ликопчаси бор ўн икки-ўн уч ёшлар атрофидаги навқирон каппани кўрдим. У сокингина най чалиб ўтирарди. Табиийки, мен адашиб бошқа уйга келиб қолдим, деб ўйладим. Текшириб кўриш учун унга Багг айтган исм билан мурожаат қилдим. Йўқ, бу ўша қари каппа экан.
– Лекин сиз худди ёш боладай кўринаркансиз, – ғўлдирадим.
– Сен буни билмовмидинг? Тақдир тақозоси билан мен онамнинг қорнини оқсоч чол бўлиб тарк этганман. Кейин йил ўтган сари ёшаравердим, ёшаравердим, мана, энди кўриб турганингдек, ёш болага айланиб қолдим. Аслида эса туғилган пайтимда мен олтмиш ёшларда эдим, ҳозир ёшим юз эллик, юз олтмишлар чамаси бор.

Хонага кўз югуртирдим. Эҳтимол, бу кайфиятим билан боғлиқдир, лекин назаримда бу ердаги оддий стол-стуллар орасидан қандайдир бир   тиниқ бахт уфуриб турганга ўхшарди.
– Ўйлашимча, сиз бошқа каппаларга нисбатан бахтлироқ яшайсиз.
– Бўлиши мумкин. Мен ёшлигимда қария эдим, қариганимда эса ёшардим. Қондирилмаган хоҳиш-истаклардан мен бошқа чолларга ўхшаб қуриб қолмадим ва ёшлар каби шаҳвоний эҳтиросларга эрк бераётганим йўқ. Ҳарҳолда, менинг ҳаётим жуда бахтли бўлмаса-да, тинч ва осуда ўтди, деб ўйлайман.

– Ҳа, бунақа ҳолатда ҳаётингиз тинч-осуда бўлиши керак.

– Лекин шунинг ўзи ҳали хотиржамлик учун етарли эмас. Бир умр менинг соғлиғим жуда зўр, оч қолмаслик учун бойлигим ҳам етарли эди. Аммо, албатта, менинг ҳаётимдаги энг бахтли ҳодиса бу – қария бўлиб туғилганим.

Биз бир мунча вақт суҳбатлашиб ўтирдик. Ўзининг жонига қасд қилган Токк, ҳар куни уйига шифокор чақирадиган Гэр ҳақида гаплашдик. Лекин негадир қари каппанинг юзида бу гапларга қизиқиш ифодаси кўринмади. Охири мен сўрадим:

– Назаримда, сиз бошқа каппалар каби ҳаётга унчалик боғланмаганга ўхшайсиз.

Қари каппа юзимга қараб туриб сокин жавоб берди:
– Мен бошқа каппалар сингари отам дунёга келишни хоҳлаш-хоҳламаслигим ҳақида сўрашидан олдин онамнинг қорнини тарк этмаганман.
– Мен эса бу дунёга мутлақо тасодифан келиб қолдим, – дедим мен.
– Шунинг учун, марҳамат қилиб менга қандай қилиб бу ердан чиқиб кетишим мумкинлигини айтсангиз.

– Фақат биргина бу ердан кетиш йўли бор.
– Қандай йўл экан?
– Бу ерга қайси йўлдан тушиб қолган бўлсанг, худди ўшандай.
Бу гапни эшитиб, тепа сочим тикка бўлди.
– Бу йўлни топишим амримаҳол, – ғўлдирадим.
Қари каппа менга булоқ сувидек тип-тиниқ кўзлари билан тикилди. Сўнг ўрнидан туриб, хонанинг бурчагига борди-да, шифтда осилиб турган арқонни олди. Ўша заҳоти илгари эътиборим тушмаган думалоқ шаклдаги туйнук очилди. Бу туйнукдан қарағай ва сарв шохлари устидаги бепоён, мусаффо, кўм-кўк осмонни кўрдим. Осмонга эса Яригатакэ чўққиси улкан камон ўқининг найзаси сингари қадалиб турарди. Қувонганимдан худди аэропланни кўрган боладай ирғишладим.
– Ана, – деди қари каппа. – Кетишинг мумкин.

У гапира туриб арқонга ишора қилди. Лекин бу илгари ўйлаганимдек арқон эмас, арқондан ясалган нарвон эди.
– Хўп майли, – дедим мен. – Рухсатингиз билан энди борай.
– Фақат олдин ўйлаб кўр. Кейин яна афсусланиб юрмагин.
– Ҳечқиси йўқ, – дедим. – Афсусланмайман.

Мен нарвонга тирмашиб кетаётгандим, пастга қараб, узоқдан қари каппанинг бошидаги ликопчани кўрдим.

Сувости мамлакатидан қайтиб, анча пайт инсон терисининг ҳидига ўрганолмай юрдим. Ахир каппалар бизга нисбатан тозаликни ниҳоятда яхши кўришади. Буям камдай, мен атрофимда фақат каппаларни кўришга ўрганиб қолибман, шунинг учун инсонларнинг юзи менга жуда хунук кўринарди. Эҳтимол, сиз буни тушуна олмассиз. Майли, кўз ва оғиз кабиларига чидаса бўлар, лекин уларнинг бурунлари мени қандайдир бир тушунарсиз даҳшатга соларди. Табиийки, биринчи пайтларда мен ҳаммадан ўзимни олиб қочиб юрдим. Кейин, афтидан, аста-секин одамларга кўника бошладим, орадан ярим йил ўтиб эса ҳамма жойга бора оладиган бўлдим. Гоҳ-гоҳ сувости мамлакати жонзотлари тилидаги сўзлар оғзимдан чиқиб кетишигина менга кўнгилсизлик келтирарди. Тахминан мана бундай:
– Эртага уйда бўласанми?
– Qua.

– Нима дединг?

– Ҳа, ҳа, бўламан.

Қайтганимдан сўнг бир йил ўтиб мен бир чайқовчилик туфайли бор-йўғимдан айрилдим, шунинг учун…

(Шу ерга келганда шифокор С. гап қотди: “Бу ҳақида гапириш шарт эмас”. У бемор бу ҳақида гапира бошласа, қаттиқ жазавага тушиши, бундай пайтда унга ҳатто қоровулларнинг бир нечтаси ҳам бас келолмаслигини маълум қилди).

Яхши, бу ҳақда гапирмай. Хуллас, бир чайқовчилик туфайли мен хонавайрон бўлиб, яна сувости мамлакатига қайтмоқчи эдим. Ҳа, айнан қайтмоқчи эдим. Бормоқчи эмас, жўнамоқчи эмас, айнан қайтмоқчи эдим. Чунки ўша вақтга келиб сувости мамлакатини мен ўз ватанимдай ҳис эта бошлагандим. Секингина уйдан чиқиб, Марказий йўналишдаги поездга чиқишга ҳаракат қилдим. Афсуски, мен полициячилар қўлига тушдим ва мени мана шу шифохонага келтириб тиқишди. Аммо мен бу ерда ҳам бир қанча вақт сувости мамлакатини соғиниб юрдим. Ҳозир шифокор Чакк нима қилаётган экан? Файласуф Магг-чи? Илгаригидек етти рангли фонусининг остида мулоҳаза қилиб ўтирган бўлса керак. Тумшуғи чириган меҳрибон дўстим талаба Рапп-чи? Худди бугунгидек туманли кунларнинг бирида, одатдагидай, дўстларимни эслаб , ўз хотираларим оғушида ўтиргандим, бирданига балиқчи Баггни кўриб қолиб, ҳайратдан бақириб юбораёздим. Қандай қилиб у олдимга кирди, билмайман, лекин у кўз олдимда чўккалаб ўтирганча менга таъзим қилиб, сўрашарди. Сал ўзимга келганимда… йиғладимми ё кулдимми, эслай олмайман. Фақат эсимда қолгани, узоқ танаффусдан кейин биринчи марта қанчалар хурсандчилик билан каппалар тилида гаплашганим.
– Багг, менга қара, бу ерга нега келдинг?
– Сизни кўргани. Айтишларича, тобингиз қочганмиш.
– Қаердан билдинг?
– Радиодан эшитдим.
– Бу ерга қандай етиб келдинг?
– Нима десам, бу иш қийин эмас. Токионинг дарё ва чуқурликлари биз каппалар учун кўчадай гап.

Шу пайтда худди ҳозир билиб қолгандай эсимга тушди, ахир каппалар қурбақалар каби ҳам сувда, ҳам қуруқликда яшовчи жонзот синфига мансуб-ку.

– Лекин бу яқин орада ҳеч қандай дарё йўқ-ку?
– Йўқ. Мен бу ерга сув қувурлари орқали етиб келдим. Бу ерда эса мен ёнғин қувурини очдим.

– Ёнғин қувурини очдинг?
– Нима, сиз унутдингизми, жаноб? Ахир каппаларда ҳам механиклар бор.

Каппалар ҳар икки-уч кунда мендан хабар олиб туришди. Шифокор С. мени demenia praecox билан касалланган, деб ҳисоблайди. Аммо шифокор Чакк (очиқ айтганим учун кечиринг) таъкидлашича, менда ҳеч қандай demenia praecox йўқ, ўзларинг, шифокор С. дан бошлаб ҳаммаларинг demenia praecoxга чалингансизлар. Табиийки, шифокор Чакк ёнимга келган экан, талаба Рапп ва файласуф Магг ҳам мени йўқлаган. Бироқ балиқчи Баггдан ташқари бирортаси кундузи ёнимга келмаган. Улар иккита, учта бўлишиб, доим тунда, ойдин кечаларда келишади. Мана, кеча кечаси ҳам мен ой нури остида шиша фирмаси директори Гэр ва файласуф Магг билан суҳбатлашдим. Бастакор Крабак эса менга скрипка чалиб берди. Столдаги мана бу қора лолагулдан тузилган гулдастани кўряпсизми? Буни кеча тунда менга Крабак совға қилди…

(Мен бурилиб қарадим. Стол устида ҳеч қанақа лолагул йўқ, стол бўм-бўш эди). Мана бу китобни менга файласуф Магг олиб келган. Бошидаги шеърларни ўқиб кўринг. Умуман олганда, кераги йўқ. Сиз уларнинг тилини билмайсиз-ку. Келинг, ўзим сизга ўқиб бераман. Бу Токкнинг яқиндагина нашр этилган тўла асарлар тўпламининг жилдларидан бири.

(У эски телефон дафтарини очиб, қуйидаги шеърни овоз чиқариб ўқиди:)

Бамбуклар ичра кокос гулларига бурканиб Будда аллақачон жон таслим қилган. Ва қуриган қари анжир дарахти тагида Чарчаган Исо-да ётибди ўлиб.

Ором вақти етмадими энди бизга ҳам Лоақал шу театр саҳнасида?

(Лекин саҳна ортига кўз ташласак, у ерда фақат ямалган бўз матоларни кўришимиз мумкин!) Аммо мен манави шоирдек пессимист эмасман. Ҳа, ҳали менинг олдимга каппалар келиб турар экан… Дарвоқе, мутлақо ёдимдан кўтарилибди, Сиз дўстим ҳакам Бэппни эсласангиз керак. Гап шундаки, бу каппа иш жойидан айрилиб, ростакамига ақлдан озди. Айтишларича , у сувости мамлакатида руҳий касалликлар шифохонасида экан. Эҳ, агар менга шифокор С. рухсат берганида борми, жоним билан ундан хабар олгани бориб келардим.

Рус тилидан Ойдин Нисо таржимаси

Manba: «Жаҳон адабиёти» журнали сайти

Bu voqeani ruhiy kasalliklar shifoxonasining birida yigirma uchinchi raqamli bemor hammaga gapirib beradi. U, chamasi, o’ttizni qoralab qo’ygan, ammo zohiran juda yosh ko’rinardi. U nimalarni ko’rgan-kechirgan… umuman olganda, nima farqi bor   ko’rgan-kechirganlarining? Mana, u men va shifoxona direktori shifokor S.ning oldida tizza quchib o’tirgan ko’yi o’z tarixini uzundan-uzoq zerikarli hikoya qilarkan , vaqti-vaqti bilan panjara orqasida – qovog’i soliq qorli bulutlar tomon   panjalarini uzatgancha, eman daraxti ko’rinib turgan deraza tarafga qarab-qarab qo’yardi…

Akutagava Ryunoske
СУВОСТИ МАМЛАКАТИДА

Bu voqeani ruhiy kasalliklar shifoxonasining birida yigirma uchinchi raqamli bemor hammaga gapirib beradi. U, chamasi, o‘ttizni qoralab qo‘ygan, ammo zohiran juda yosh ko‘rinardi. U nimalarni ko‘rgan-kechirgan… umuman olganda, nima farqi bor ko‘rgan-kechirganlarining? Mana, u men va shifoxona direktori shifokor S.ning oldida tizza quchib o‘tirgan ko‘yi o‘z tarixini uzundan-uzoq zerikarli hikoya qilarkan , vaqti-vaqti bilan panjara orqasida – qovog‘i soliq qorli bulutlar tomon panjalarini uzatgancha, eman daraxti ko‘rinib turgan deraza tarafga qarab-qarab qo‘yardi. U har zamon imo-ishoralar bilan butun gavdasini ishga solib, har xil qiliqlar qilardi. Masalan,“men qoyil qoldim”, deyayotib, u boshini keskin orqaga tashlardi. Men uning hikoyasini baholi qudrat aniq-tiniq qog‘ozga tushirdim,deb o‘ylayman. Mabodo hikoyamdan qoniqish hosil qilmasangiz, Tokio yaqinida joylashgan N. qishlog‘idagi shifokor S.ning ruhiy kasalliklar shifoxonasiga boring. Yigirma uchinchi raqamli ko‘rinishi yoshgina bemor, ehtimol, sizga muloyim ta’zim qiladi va o‘tirishingiz uchun qattiq stolni ko‘rsatadi. Keyin ma’yus tabassum bilan sokin ovozda bu hikoyani takror gapirib beradi. Tugatgach esa… Men yaxshi eslayman uning yuzi qanaqa tusga kirishini. Hikoyasini tugatgach, u o‘rnidan turib, ikkala mushtini do‘laytirib baqira boshlaydi:
– Yo‘qol bu yerdan! Yaramas! Haromi! Ahmoq, ichiqora, uyatsiz, surbet, kattazang, beshafqat, jirkanch maxluq! Yo‘qol! Yaramas!
Bu voqea uch yil oldin ro‘y bergandi. Ko‘pchilik qatori men ham yelkamga safarxaltamni osib, Kamikoti issiq buloqlariga yetib keldim va u yerdan Xotakayaga ko‘tarila boshladim. Ma’lumki, Xotakayaga borish yo‘li bitta – Adzusagava bo‘ylab tepaga yuriladi. Mening ilgari ham Xotakayaga va hatto Yarigatakega ham borishimga to‘g‘ri kelgan, shuning uchun yo‘l ko‘rsatuvchining keragi yo‘q edi, tonggi tuman og‘ushida yotgan Adzusagava daryosi bo‘ylab yolg‘iz yo‘lga tushdim. Ha… tonggi tuman og‘ushidagi. Buning ustiga, bu tuman hali-beri tarqaydiganga o‘xshamasdi. Tarqash u yoqda tursin, borgan sari quyuqlashardi. Bir soatlar yurgandan keyin men toqqa ko‘tarilishni bas qilib, orqaga – Kamikotiga qaytish haqida o‘ylay boshladim. Garchi bu qarorim qat’iy bo‘lsa ham, baribir tuman tarqashini kutishga to‘g‘ri kelardi, u esa atay qilganday, har daqiqada quyuqlashib borardi . “E-e, chiqishmi, chiqish-da ”, – o‘yladim oxiri va o‘ngu so‘lga qaramay, g‘arovzorga o‘zimni urdim, ammo shu bilan birga qirg‘oqdan ham ko‘p uzoqlashmaslikka harakat qildim. Ko‘rganim faqat quyuq tuman edi. To‘g‘ri, vaqti-vaqti bilan tuman ichidan qora qayinning yo‘g‘on tanasi yo oqqarag‘ayning yashil shoxi ko‘rinib qolar, yoki to‘satdan ko‘z oldimda o‘tlab yurgan sigir va otlarning tumshug‘i paydo bo‘lardi, ammo bular bari ko‘rinib ham ulgurmay, o‘sha zahotiyoq quyuq tuman ichiga g‘arq bo‘lardi. Shu asnoda oyoqlarim tolib, qornim hushtak chala boshladi. Buning ustiga, tumanda namiqqan alpinistcha kostyum va pledim ham haddan ziyod og‘irlashib ketgandi. Men baribir chekinishga majbur bo‘ldim va toshlarga urilib oqayotgan suv ovozidan yo‘nalishni taxmin qilib, Adzusagava qirg‘og‘iga tusha boshladim.
Suv yaqinidagi toshga o‘tirib, eng avval ovqatga unnadim. Tuzlangan go‘sht solingan bankani ochdim, quruq novdalardan olov yoqdim… Bular uchun taxminan o‘n daqiqacha vaqt ketdi va shunda e’tibor berdimki, qalin tuman asta-sekin siyraklasha boshlayapti. Chaynagan nonimni yutayotib, xayol bilan soatga qaradim. Buni qarang-a! Birdan yigirma daqiqa o‘tib qo‘yibdi! Ammo bundan ham ko‘proq meni boshqa narsa hayratga soldi. Soatimning dumaloq oynasida qandaydir qo‘rqinchli bashara aksi ko‘zimga tashlandi. Qo‘rqib orqamga qaradim va… Ana shunda hayotimda birinchi marta o‘z ko‘zim bilan men haqiqiy tirik kappani1 ko‘rdim! U orqamdagi qoya ustida xuddi qadimgi rasmlarda tasvirlangandek, bir qo‘li bilan oqqayin tanasini quchib, ikkinchisini ko‘ziga soyabon qilib, menga qiziqsinib qarab turardi.
Hayratdan anchagacha qimir etmay turib qoldim. Aftidan, kappa ham taajjubda edi. U ham qo‘lini ko‘targan ko‘yi qotib turardi. O‘rnimdan sapchib turib unga tomon yugurdim. U ham naryoqqa qarab yugurdi. Harholda, menga shunday tuyuldi. Bir vaqt u o‘zini chetga tashladi-da, shu zahotiyoq xuddi yer yutganday ko‘zdan g‘oyib bo‘ldi. Hayratim oshib, g‘arovzorni ko‘zdan kechirdim. Xo‘sh, nima bo‘ldi, deysizmi? Kappa bor-yo‘g‘i mendan ikki-uch metr narida ekan. U egilgancha qochishga shay bo‘lib, yelkasi osha menga qarab turardi. Bu yerda hali hayratlanarli hech nima yo‘q. Mening gangitib qo‘ygan va chalg‘itgan narsa uning tanasining rangi edi. Kappa qoyadan menga qarab turganida kulrang edi. Endi esa u boshdan-oyoq zumraddek yam-yashil bo‘lib qolgandi. “Hap sen yaramasni!” – deya baqirdim va yana unga tashlandim. Kutganimday, u qochdi. G‘arovzorni kesib, toshlardan sakrab o‘tib, o‘ttiz daqiqacha uning orqasidan yeldek uchdim.
1 Yapon afsonalarida uchraydigan afsonaviy maxluq.
Oyoqlarining tezligi va chaqqonlikda kappa maymundan hech qolishmasdi. Uni vaqti-vaqti bilan ko‘zdan yo‘qotib, sirpanib, qoqilib, o‘pkamni qo‘ltiqlagancha orqasidan yugurdim. Kappa sershox bahaybat kashtangacha yugurib bordi va baxtimga, uning oldini ho‘kiz to‘sdi. Ho‘kizki, juda baquvvat, oyoqlari yo‘g‘on, ko‘zi qonga to‘lgan. Uni ko‘rgan kappa ayanchli vangillab, lip etib o‘zini chetga oldi va bor kuchi bilan chakalakzorga – baland g‘arovlar orasiga otildi. Men-chi… Nimayam qilardim, shoshilmay uning izidan bordim, chunki u mendan qochib qutulib bo‘pti, degan xayolda edim.
Aftidan, u yerda yetti uxlab tushimga ham kirmagan chuqurlik bor edi. Barmoqlarim kappaning silliq badaniga tegishi bilan qorong‘ilik qa’riga dumalab ketdim. O‘lim yoqasida turib ham biz insonlar qandaydir bir bema’ni narsalar haqida o‘ylaymiz. Dahshatdan nafasim ichimga tushib ketgan paytda Kamikoti qaynoq buloqlari yonida “Kappabasi” deb nomlanuvchi ko‘prik borligi esimga tushdi. Keyin… Keyin nima bo‘ldi, eslay olmayman. Ko‘zimdan o‘t chiqqanday bo‘ldi va hushdan ketdim.
Hushimga kelganimda, meni kappalarning katta to‘dasi o‘rab olgandi. Men osmonga qarab yotardim. Tepamda semiz tumshug‘iga ko‘zoynak osgan kappa ko‘kragimga stetoskop bosgancha tizzalab turardi. Ko‘zimni ochganimni ko‘rib, imo-ishora bilan tinch yotishimni so‘radi va qayrilib to‘dadan kimgadir: “Quax, quax”, dedi. O‘sha zahotiyoq qaerdandir zambil ko‘targan ikkita kappa paydo bo‘ldi. Meni ko‘tarib zambilga yotqizishdi va biz katta olomon kuzatuvida shoshilmasdan qandaydir bir ko‘chadan keta boshladik. Bu ko‘cha Gindzidan hech nimasi bilan farq qilmasdi. Ikki chetiga buk ekilgan yo‘laklarda peshtaxtasining usti chodir bilan yopilgan risoladagiday do‘konlar qatorlashib turar, katta yo‘llarda avtomobillar g‘izillab uchardi.
Nihoyat, biz tor ko‘chaga burildik va meni bir binoga olib kirishdi. Keyin bildimki, bu ko‘zoynakli kappa – shifokor Chakkning uyi ekan. Chakk meni toza o‘ringa yotqizib, ichgani bir stakan rangi tiniq qandaydir dori berdi. Men o‘zimni Chakk marhamatiga topshirib yotardim. To‘g‘ri-da, boshqa nimayam qila olardim? Bo‘g‘inlarim shunaqangi zirqirardiki, qimirlashga holim yo‘q. Chakk kuniga bir necha marta meni tekshirgani kirardi. Birinchi marta ko‘rgan kappam – baliqchi Bagg ham ikki-uch kunda bir holimdan xabar olib turdi. Kappalar insonlar haqida biz ularni bilganimizdan ko‘ra ko‘proq bilishadi. Aftidan, kappalar bizning qo‘limizga tushganidan ko‘ra insonlar kappalar qo‘liga tez-tez tushib turgani uchun ham shunday bo‘lsa kerak. Ehtimol, “qo‘liga tushish” unchalik to‘g‘ri ibora emasdir, ammo bundan qat’i nazar, mengacha ham ko‘p insonlar kappalar mamlakatida bo‘lgan. Hatto ko‘pchiligi umrining oxirigacha bu yerda qolib ketgan. “Nega?” – deb so‘rarsiz. Negaligini aytsam, kappalar mamlakatida, biz kappa emas, inson bo‘lganimiz uchungina ishlamasdan, yeb-ichib yashashimiz mumkin. Insonlarning bu mamlakatdagi ustunligi shu edi . Baggning so‘ziga qaraganda, bir paytlar tasodifan kappalar qo‘liga bir yoshgina yo‘lsoz ishchi tushib qolgan. U urg‘ochi kappaga uylanib, o‘lgunicha birga yashagan. Ochig‘ini aytganda, u mamlakatning old go‘zallaridan bo‘lgani uchun ham juda mohirlik bilan eriga xiyonat qilib yurgan.
Bir haftadan so‘ng shu mamlakat qonunlariga binoan meni “alohida imtiyozlardan foydalanuvchi fuqaro” darajasiga ko‘tarishdi. Men Chakk bilan qo‘shni edim. Uyim unchalik katta emas, ammo did bilan jihozlangandi. Aytish kerakki, kappalar mamlakati madaniyati boshqa o‘lkalar, ya’ni harholda Yaponiya madaniyatidan deyarli farq qilmaydi. Mehmonxona burchagida, ko‘chaga qaragan deraza yonida kichkina pianino turadi, devorlarda romga solingan suratlar osilgan. Faqat atrofdagi narsalar, uyning o‘zidan tortib jihozlargacha tub aholi bo‘y-bastiga moslanganligi tufayli men bir qancha noqulayliklarga duch kelardim. Har oqshom mehmonxonamga Chakk va Bagg kelishar va men ular bilan shu mamlakat tilini o‘rganishni mashq qilardim. Biroq meni ko‘rgani keluvchilar faqat ular emasdi. Men alohida imtiyozlardan foydalanuvchi fuqaro sifatida hammani qiziqtirardim. Shuningdek, mehmonxonamga qon bosimini o‘lchatgani Chakkni har kuni uyiga chaqiradigan shisha firmasi direktori Gerday odamlar ham bo‘ylab turardi. Lekin hammasidan ko‘ra, dastlabki ikki haftada men baliqchi Bagg bilan yaqin bo‘ldim.
Dim oqshomlarning birida mehmonxonamdagi stolda Bagg bilan yuzma-yuz o‘tirardik. Birdaniga hech nimadan-hech nima yo‘q Bagg tilini yutib, katta-katta ko‘zlarini yanayam yirib ochib, menga baqrayib qoldi. Albatta, bu holdan men hayratga tushdim va so‘radim:
– Quax, Bag, quo quel quan?
Yaponchaga tarjima qilganda bu: “Menga qara, Bagg, senga nima bo‘ldi?” degani. Lekin Bagg hech nima deb javob bermadi. Buning o‘rniga u birdaniga stoldan sirg‘alib chiqib, uzun tillarini chiqarib, polga xuddi kattakon qurbaqaday yalpayib o‘tirib oldi. Hozir ustimga sakrasa-ya! Meni vahima bosdi va xonadan qochib chiqish niyatida sekin o‘rindiqdan turdim. Baxtimga, ayni shu payt mehmonxonaga shifokor Chakk kirib qoldi.
– Bagg, bu yerda nima qilib o‘tiribsan? – so‘radi u baliqchiga ko‘zoynagi ostidan jiddiy tikilib.
Bagg uyalib, kaftlari bilan boshini silagancha uzr so‘ray boshladi:
– Ma’zur tutasiz, janob shifokor. Men o‘zimni tutib turolmadim. Mana bu janobning qo‘rqishi juda kulgili ekan… Siz ham, janob, o‘tinib so‘rayman, muruvvat qilib meni kechiring, – qo‘shib qo‘ydi u menga qarab.
Hikoyani davom ettirishdan oldin sizlarga kappalar haqida ba’zi umumiy ma’lumotlarni berishni o‘z burchim deb bilaman. Kappa deb ataluvchi jonzotlarning haqiqatdan mavjudligi odamlarda haligacha shubha uyg‘otadi. Ammo men uchun bu masalada hech qanday shubhaga o‘rin yo‘q, chunki o‘zim kappalar orasida yashaganman. Xo‘sh, bu qanaqa mavjudot? Ularning tashqi ko‘rinishi “Suyko-koryaku” singari manbalarda berilgan ta’rifga butunlay to‘g‘ri keladi. Haqiqatan ham kappalarning boshi kalta jun bilan qoplangan, oyoq va qo‘l barmoqlarini suzish pardalari bir-biriga bog‘lab turadi. Bo‘ylari o‘rtacha bir metr. Shifokor Chakk keltirgan ma’lumotlarga ko‘ra, ularning og‘irligi yigirma-o‘ttiz funt orasida o‘zgarib turadi. Biroq aytishlaricha, ellik funtlik kappalar ham kam bo‘lsa-da uchrab turarkan. Keyin, kappa boshining qoq uchida suyri likopcha shaklida chuqurcha bor. Yosh o‘tgan sari bu likopchaning tagi qattiqlashib boradi. Masalan, qariyotgan
Bagg bilan yosh Chakkning boshidagi likopchasi bir-biridan farq qiladi. Ammo kappalarning eng ajablanarli xususiyati, o‘ylashimcha, tanasining rangi. Gap shundaki, ular terisining muqim bir rangi yo‘q. U tashqi muhitga qarab o‘zgaradi – masalan, mavjudot o‘tlar orasida yursa, rangi ularga moslashib, zumraddek yashil, qoyalarning ustida esa xuddi tosh kabi kulrang tusga kiradi. Biz bilamizki, xuddi shu xususiyat buqalamunda ham bor. Ular terisining ustki qatlami bir xil tuzilishga ega bo‘lsa kerak. Men bular haqida bilganimdan keyin esladimki, xalq og‘zaki ijodida g‘arbiy viloyatlardagi kappalar terisi zumrad-yashil, shimoli-sharq kappalari esa qizil rangli bo‘lishi qayd etilgan. Shuningdek, orqasidan quvganimda qanday qilib Bagg xuddi yer yutganday g‘oyib bo‘lganini ham esladim. Darvoqe, kappalar terisining ostida yog‘i ham durustgina bo‘lsa kerak: yer osti mamlakatida o‘rtacha harorat ancha past bo‘lsa ham (farengeyt hisobida ellik graduslar atrofida), ular kiyim nimaligini bilishmaydi. Ha, har qanday kappa ko‘zoynak taqishi, o‘zi bilan portsigar olib yurishi, hamyon tutishi mumkin. Ammo cho‘ntagi yo‘qligi ularga noqulaylik tug‘dirmaydi, chunki kappaning qornida xuddi kenguruniki singari o‘z qopi bor, u yerga turli mayda-chuydalarini solib yurishadi. Menga faqat ularning avratlarini hech nima bilan yashirmasliklari juda ajablanarli tuyulardi. Bir kuni Baggdan buning sababini so‘radim. Javobiga Bagg boshini orqaga tashlab uzoq qah-qah otib kuldi-da, dedi:
– Nima uchun sizlar uni yashirib yurasizlar, menga shunisi kulgili!
Men sekin-asta kappalar kundalik hayotda qo‘llaydigan so‘zlarni o‘rganib boraverdim. Shu yo‘sinda ularning tabiati va urf-odatlari bilan tanishish imkonini qo‘lga kiritdim. Hammasidan ko‘proq kappalarning kulgili va jiddiy narsalar to‘g‘risidagi g‘ayrioddiy, hatto teskari deyish mumkin bo‘lgan tasavvurlari meni hayratga soldi. Biz insonlar muhim va jiddiy qabul qiladigan odatlarimiz ular uchun kulgili tuyuladi, insonlar uchun kulgili sanalgan narsalarni esa ular muhim va jiddiy deb tushunishga moyillar. Mana, masalan, biz insonparvarlik va adolat tushunchalariga juda jiddiy munosabatda bo‘lamiz, kappalar esa bu so‘zlarni eshitishlari bilan kulgidan qorinlarini changallab qolishadi. Qisqasini aytganda, kappalar bilan bizning yumor haqidagi tushunchamizda yer bilan osmoncha farq bor. Bir kuni men Chakka tug‘ishni rejalashtirish to‘g‘risida gapirdim. U og‘zini ochib, shunaqangi xoxoladiki, ko‘zoynagi tushib ketdi. Men jahlim chiqib, uning bu kulgusi sababini tushuntirib berishini talab qildim. Ehtimol, men uning gaplarining nozik jihatlarini anglab ololmagandirman, chunki u paytlarda hali kappalar tilini yaxshi o‘zlashtirmagandim, ammo Chakkning javobi taxminan shunday bo‘lganini eslayman:
– Chindanam faqat ota-onaning xohishi bilan hisoblashish qiziq tuyulmaydimi? Chindanam bu xudbinlik va faqat o‘zini o‘ylashga kirmaydimi?
Biroq biz insonlar uchun kappalarning tug‘ruq jarayonidan ko‘ra bema’niroq narsaning o‘zi yo‘q. Chakk bilan suhbatimizdan so‘ng bir necha kun o‘tib, Baggning xotinini to‘lg‘oq tutdi va men jarayonni kuzatish uchun Baggning kulbachasiga bordim. Kappalarda tug‘uruq xuddi bizdagi kabi kecharkan. Tug‘ayotgan ayolga shifokor va doya yordam berarkin. Lekin tug‘ishdan oldin ota-kappa og‘zini tug‘ayotgan xotinining qorniga qo‘yib, xuddi telefonda suhbatlashgandek bor ovozi bilan so‘raydi: “Sen dunyoga kelishni xohlaysanmi? Yaxshilab o‘ylab ko‘rib, keyin javob ber!”. Bagg xotinining tepasida cho‘kkalab o‘tirib, bu savolni bir necha marta takrorladi. So‘ng turib, stol ustida turgan finjondagi tozalovchi suyuqlik bilan og‘zini chaydi. Shunda onasining qornidagi chaqaloqning uyalganga o‘xshagan tovushi elas-elas eshitildi:
– Men tug‘ilishni istamayman. Birinchidan, otamning suyak suruvchi savdoyiligi meni qo‘rqitadi. Bundan tashqari, kappalar o‘zi tiqilib yotibdi, yana ko‘payishning nima keragi bor?
Bunday javobni eshitgan Bagg xijolat bo‘lib gardanini qashladi. Shu orada doya yo‘g‘on shisha nayni uning xotinining qorniga tiqib, qanaqadir suyuqlik yubordi. Ayol yengil tortdi. Ayni paytda uning qorni dami chiqqan pufakday shalvirab qoldi.
Kappalarning bolalari onasining qornida yotib shunchalik javob berarkan, turgan gapki, ular dunyoga kelishi bilan mustaqil yuradi va suhbatlashadi. Chakkning gapiga qaraganda, hatto bir chaqaloq yigirma olti kunligidan “Xudo bormi?” degan mavzuda lektsiya o‘qigan. Chakk yana shuni ham qo‘shib qo‘ydiki, bu chaqaloq ikki oyligida olamdan o‘tgan.
Tug‘ilish haqida gap ketarkan, men bu mamlakatga kelganimga uch oy to‘lganida bir ko‘cha burchagida ko‘rganim haybatli shior varag‘i haqida aytib o‘tmasam bo‘lmaydi. Varaqning pastki qismida karnay chalayotgan va qilich o‘ynatayotgan kappalar tasvirlangandi. Tepa qismida esa kappalar yozuv deb qabul qilgan soat prujinalariga o‘xshash burama ieroglif belgilar g‘ij-g‘ij edi. Varaqa matnining tarjimasi taxminan quyidagicha edi (bu yerda yana biror uncha ahamiyatga ega bo‘lmagan xatolarga yo‘l qo‘ymadim, deb so‘z berolmayman, ammo men cho‘ntak daftarchamga Rapp ismli talaba kappa bilan aylanib yurganimizda, u o‘qib berganlarini so‘zma-so‘z yozib qo‘yganman):
“Nosog‘lom irsiyatga qarshi kurashayotgan ko‘ngillilar safiga kiring!!! Sog‘lom modalar va narlar!!! Nosog‘lom irsiyatni tugatish uchun bemor modalar va narlar bilan turmush quring!!!”
O‘z-o‘zidan ravshanki, men o‘sha zahotiyoq Rappga bunday narsalarga yo‘l qo‘yish kerak emasligini ta’kidladim. Javobiga Rapp xoxolab kuldi. Varaqa yonida turgan boshqa kappalar ham qo‘shilib qah-qah otishdi.
– Mumkin emasmi? Lekin sizning gaplaringizga qaraganda, bizda qanday bo‘lsa, sizda ham shunday-ku. Nima deb o‘ylaysiz, nega sizlarning boyvachchalaringiz oqsoch qizlarga ilakishadi, boy qizlar esa haydovchilarga ko‘z suzishadi? Albatta, ichki sezgiga asoslanib, g‘ayriixtiyoriy tarzda nosog‘lom irsiyatdan qutulishga intilishadi. Mana endi siz tunov kuni gapirib bergan qandaydir bir temir yo‘l deb bir-birini qirib tashlagan ko‘ngillilarni olaylik, nazarimda, bizning ko‘ngillilar ulardan ko‘ra ancha oliyjanobroq.
Rapp bu haqida jiddiy gapirdi, ammo uning mesh qorni haliyam kulgini ichiga yutganday silkinib turardi. Ammo mening kayfiyatim quvonadigan darajada emasdi. Qandaydir bir kappa mening e’tiborsizligimdan
foydalanib, avtoruchkamni o‘g‘irlaganini sezib qoldim. G‘azablanib, uni ushlab olmoqchi bo‘lgandim, terisi sirpanchiq bo‘lgani uchun bu ish oson kechmadi. U qo‘limdan sirg‘alib chiqib, oyog‘ini qo‘liga olib, qochib qoldi. Chivinday ingichka tanasini oldinga eggancha shunaqangi tez yugurdiki, nazarimda hozir qoqilib, yo‘lda uzala tushib yotib qoladiganday ko‘rinardi.
Rappning menga ko‘rsatgan xizmati Baggnikidan kam emasdi. Lekin, eng avvalo, Tokk bilan tanishtirgani uchun men undan minnatdorman. Tokk – shoir. Shoir kappalar soch o‘stirishadi va shu jihati bilan bizning shoirlardan farq qilmaydi. Vaqti-vaqti bilan zerikib qolsam, ko‘nglimni yozish uchun Tokkning yoniga borib turardim. Har borganimda uni torgina hujrasida, baland tog‘larda o‘suvchi gullar ekilgan gultuvaklar orasida erkin chekib, she’rlar yozib, o‘zi xohlaganday rohatlanib o‘tirgan holida uchratardim. Hujra burchagida uning modasi qo‘lida tikish-bichishi bilan o‘tirardi. (Tokk erkin muhabbat tarafdori edi va o‘z ahdiga sodiq qolib , uylanmagan). Men kirib borsam, u doimgiday tabassum bilan kutib olardi. (To‘g‘ri, kappalar tabassumini ko‘rish unchalik zavqli emas. Harholda, men birinchi paytlarda qo‘rqardim).
– Kelganingdan xursandman, – derdi u. – Mana bu stulga o‘tir.
Tokk menga kappalar hayoti va san’ati to‘g‘risida tez-tez va ko‘p gapirardi. Uning fikricha, dunyoda oddiy kappalar hayotidan ko‘ra bema’niroq hech narsa yo‘q. Ota-onalar va bolalar, er-xotinlar, aka-singillar – hammalari hayotdagi yagona quvonchni bir-birlarini ayovsiz qiynashda ko‘rishadi. Va Tokkning aytishiga ko‘ra, eng katta bema’nilik bu – oiladagi munosabatlar tizimi. Bir kuni Tokk oynadan qarab, ijirg‘anish bilan dedi:
– Mana, bir tomosha qil!… Qanchalar telbalik!
Ko‘chada oyna tagida juda yosh bir kappa oyoqlarini bazo‘r sudrab yurib borardi. Uning bo‘yniga bir nechta moda va narlar osilgan, shulardan ikkita yoshi o‘tganrog‘i uning ota-onasi bo‘lsa kerak. Tokk uchun kutilmaganda bu yosh kappaning fidokorligi meni qoyil qoldirdi va uni maqtay boshladim.
– A-ha, – dedi Tokk, – ko‘rib turibman, sen bu mamlakatning munosib fuqarosiga aylanibsan… Aytgancha, sen sotsialistsan-ku?
Men, shubhasiz, “qua” deb javob berdim. (Kappalar tilida bu “ha” degani).
– Sen yuzta o‘rtamiyonalar uchun bir dahoni hech ikkilanmay qurbon qilarmiding?
– Sening e’tiqoding-chi, Tokk, qanaqa? Kimdir menga seni anarxist degandi.
– Men-a? Men a’lo odamman! – mag‘rur javob berdi Tokk.
San’at to‘g‘risida ham Tokkning qarashlari o‘ziga xos edi. Uning e’tiqodiga ko‘ra, san’at hech qanday ta’sirlarga bo‘ysunmaydi , san’at san’at uchun bo‘lishi kerak, bundan chiqdi, san’atkor hammadan baland, yomonlikka ham, yaxshilikka ham ko‘z yumib o‘tadigan bo‘lmog‘i lozim. Biroq bu qarash faqat Tokka tegishli emasdi. Deyarli barcha unga safdosh shoirlar shunday fikrda edi. Biz Tokk bilan a’lo odamlar klubiga bir necha marta bordik. Bu klubga shoirlar, yozuvchilar, dramaturglar, tanqidchilar, rassomlar , bastakorlar, haykaltaroshlar, san’at havaskorlari va boshqalar yig‘ilardi. Ular hammasi a’lo odamlar sanalardi. Biz borganimizda ular hamisha elektr bilan yorqin yoritilgan dam olish xonasida kayfi chog‘ suhbat qurib o‘tirishardi. Vaqti-vaqti bilan ular bir-birining oldida g‘ururlanib a’lo odamlarga xos o‘z iste’dodlarini namoyish etishardi. Misol uchun, bir haykaltarosh shayton qirqquloqlari o‘sgan ulkan tuvaklar orasidan yoshgina kappani tutib olib, hammaning ko‘z o‘ngida astoydil ishratparastlik bilan shug‘ullandi. Moda yozuvchi esa stol ustiga chiqib, naqd oltmish shisha ermonga to‘yintirilgan aroq ichdi. Oltmishinchi shishani tugatgach, stoldan dumalab tushib, o‘sha zahotiyoq narigi dunyoga ravona bo‘ldi.
Oydin kechalarning birida biz Tokk bilan qo‘ltiqlashib a’lo odamlar klubidan qaytayotgan edik. Odatga qarshi Tokk dami ichiga tushib borardi. Kichikkina yorug‘ oyna yonidan o‘tayotganimizda u birdaniga to‘xtadi. Oyna ortida stol atrofida katta moda va nar, aftidan, er-xotin bo‘lsa kerak, va uchta bolacha ovqatlanib o‘tirishardi. Tokk xo‘rsinib dedi:
– Sen bilasan, men sevgida a’lo odamlarga xos qarashlar tarafdoriman. Lekin mana shunday bir manzarani ko‘rsam, havasim keladi.
– Senga bunda qandaydir bir qarama-qarshilik borday tuyulmayaptimi? Tokk oy shu’lasi ostida qo‘llarini ko‘ksida chalishtirib, besh kappaning osoyishtalikda o‘tayotgan tanovuliga bir qancha vaqt jim qarab qoldi.
– Ehtimol. Lekin nima bo‘lganda ham hu anavi stol ustidagi qovurilgan tuxum hozir har qanday sevgidan ko‘ra foydaliroq.
Gap shundaki, kappalar sevgisi insonlar sevgisidan butkul farq qiladi. O‘ziga mos narga ko‘zi tushgan moda darhol uni egallab olishga harakat qiladi. Bu yo‘lda u hech narsadan tap tortmaydi. Eng to‘g‘ri va ochiqko‘ngil modalar esa ortiqcha so‘zlab o‘tirmay ustiga tashlanadi. Bir moda aqldan ozganday undan qochgan sevgilisining orqasidan quvganini o‘z ko‘zim bilan ko‘rganman. Buyam kamday, o‘sha qochoqning orqasidan yosh modaning ota-onalariyu aka-ukalari ham birgalikda quvlashadi… Bechora narlar! Hatto agar ularning baxti kulib qochishga muvaffaq bo‘lishsa ham, bunday ta’qibdan keyin ikki-uch oy uyiga qamalib jon saqlashiga to‘g‘ri kelsa kerak.
Bir kuni men uyda Tokkning she’rlar to‘plamini o‘qib o‘tirgandim. Kutilmaganda xonaga talaba Rapp uchib kirdi. U polga cho‘zilib, hansiragancha dedi:
– Qanday dahshat!… Meni baribir tutib olishdi!
Men kitobni qo‘yib, eshikni qulfladim. Keyin kalit teshigidan qaradim. Eshik orqasida qora saqich bilan upalangan pakanagina modacha u yoqdan-bu yoqqa o‘tib yurardi. Rapp bir necha hafta mening to‘shagimda yotdi. Buyam kamday, talabaning tumshug‘i chirib, undan butunlay ayrildi.
Biroq shunday holatlar bo‘ladiki, nar ham jonini jabborga berib, modaning orqasidan quvlaydi. Lekin bu holatning paydo bo‘lishiga ham moda sharoit yaratadi. U shunday qiladiki, ortidan quvlamaslikka narning iloji qolmaydi. Bir safar men modani telbalarcha ta’qib qilgan narni ko‘rib qoldim. Moda astoydil qochar, lekin onda-sonda to‘xtab, orqasiga qarab, ta’qibchiga tegajoqlik qilar, to‘rtoyoqlab turib olar, nozu firoqni yana davom ettirib bo‘lmasligini sezgach esa go‘yo kuchdan qolganday, bajonidil o‘zini tutib berardi. Nar uni tutib olib, yerga yotqizdi. Bir muddat o‘tib, o‘rnidan turganida uning ko‘rinishi juda achinarli, yuz ifodasidan yo afsuslanayotgani, yo hafsalasi pir bo‘lgani ko‘rinib turardi. Lekin u juda oson qutuldi. Menga boshqa bir tomoshani ham ko‘rishga to‘g‘ri kelgan. Kichkinagina nar modani quvlab ketayotibdi. Moda esa uni o‘ziga tortish uchun qilishi kerak bo‘lgan ishni qilardi. Shu payt ularning qarshisidagi tor ko‘chadan haybatli bir kappa pishillab chiqdi. Moda unga birrov ko‘z tashladi-da, birdaniga yoniga yugurib borib, ingichka tovushda bor ovozi bilan qichqirdi: “Yordamga! Yordam beringlar! Mana bu yaramas meni o‘ldirish uchun orqamdan quvlab kelayapti!” Bahaybat nar o‘ylab ham o‘tirmay kichkinasini ushlab, tosh ko‘chaga yiqitdi. Kichkintoy mitti panjalari bilan yelpingancha havoni chaqirib, joniqib nafas oldi-da, jon berdi. Urg‘ochi kappa-chi? U bahaybat kappaning bo‘yniga osilib ulgurgan, unga yanada mahkamroq yopishib, o‘ziga tortish uchun tirjaygani-tirjaygan edi.
Men bilgan nar kappalarning hammasi modalar ta’qibiga uchragandi. Moda kappalar hatto xotin , bola -chaqali Baggning ortidan ham quvlashgan. Bir necha marta uni tutib ham olishgan. Faqat birgina Magg ismli faylasuf (u shoir Tokka qo‘shni yashardi) hech qo‘lga tushmagan. Ochiqroq tushuntiradigan bo‘lsak, bunga sabablardan biri undan ko‘ra badbashararoq kappani uchratish qiyinligi bo‘lsa kerak. Bundan tashqari, u ko‘chaga boshqa narlarga nisbatan kamroq chiqardi. Men unikiga goh-goh borib turardim va biz o‘tirib suhbat qurardik. Magg doim rang-barang oynali fonar bilan yoritilgan nimqorong‘i xonasida baland stol yonida qanaqadir qalin-qalin kitoblarni o‘qib o‘tirardi. Bir kuni u bilan sevgi muammolari haqida gaplashdim.
– Nega hukumatingiz tomonidan narlarni ta’qib qiluvchi modalarga jazo berilmaydi?
– Hammasidan avval shuning uchunki, – javob berdi Magg, – qonun chiqaruvchi apparatda modalar juda kam. Ma’lumki, modalar narlarga nisbatan rashkchi bo‘lishadi. Agar qonun chiqaruvchi organlarda urg‘ochilar soni ko‘paytirilganda, narlar yengilroq nafas olishardi. Biroq, yana ishonamanki, bunday choralar hech qanaqa natija bermagan bo‘lardi. Nima uchun deysizmi? Chunki birinchi navbatda amaldor ayollar hamkasb narlar orqasidan yugura boshlardilar.
– Bo‘lmasa sizga o‘xshab yashash kerak ekan-da?
Magg o‘rnidan turib, qo‘llari bilan mening ikkala qo‘limni siqib, xo‘rsingancha dedi:
– Siz kappa emassiz, shuning uchun buni tushunmaysiz. Ba’zan shu yaramas modalar meni ham ta’qib etishlarini shunchalar xohlaymanki…
Biz shoir Tokk bilan tez-tez kontsertlarga borib turardik. Ayniqsa, uchinchi kontsert esimda qolgan. Kappalar mamlakatidagi kontsert zali Yaponiya kontsert zallaridan deyarli hech farq qilmasdi. Zina shaklidagi qatorlarda o‘rnatilgan o‘rindiqlarda qo‘llarida, albatta, dastur tutgancha uch-to‘rt yuz moda va nar kappalar quloqqa aylanib o‘tirishardi. Gapirib bermoqchi bo‘lganim uchinchi kontsertga Tokk va uning modasidan tashqari faylasuf Magg ham men bilan borgandi. Bizning joyimiz birinchi qatorda edi. Avval violonchelda solo ijro etildi , keyin esa qo‘lidagi notasini o‘ynatib, nihoyatda qisiq ko‘zli kappa sahnaga ko‘tarildi. Dasturda ko‘rsatilishicha, bu mashhur bastakor Krabak edi. Dasturda…
Biroq menda dasturga ehtiyoj yo‘q edi. Krabak Tokk kabi a’lo odamlar klubi a’zosi bo‘lgani uchun menga yuztanish edi.
“Lied – Craback” (bu mamlakatda hatto dasturlar ham asosan nemis tilida chop etilardi).
Krabak zalda yangragan gulduros qarsaklarga javoban yengil bosh egib qo‘yib, royal tomon yurdi va o‘zi yozgan qo‘shiqni beparvo kuylay boshladi. Tokkning so‘ziga qaraganda, bu mamlakatda Krabakday daho bastakor hech qachon bo‘lmagan va bo‘lmaydi ham. Krabak meni juda qiziqtirib qo‘ydi
– men uning ham musiqasi, ham lirik she’rlarini nazarda tutyapman – shuning uchun royaldan chiqqan ovozga diqqat bilan quloq tutdim. Ehtimol, musiqa Tokk va Magga mendan-da ko‘proq ta’sir qilayotgandir. Faqat birgina jonon (kappalar shunday hisoblardi) moda, vaqti-vaqti bilan nafratlanib, uzun tilini chiqarib qo‘yardi. Maggning gapiga qaraganda, moda o‘n yillarcha oldin Krabakni quvib, tuta olmagan va shu paytdan beri bu daho bastakorni ko‘rarga ko‘zi yo‘q edi.
Krabak chalishda davom etar va borgan sari royal bilan kurashganday musiqani berilib chalardi. Shu payt tanobiydan baqiriq eshitildi:
– Kontsertni taqiqlayman!
Men cho‘chib tushib, qo‘rqa-pisa orqamga qaradim. Ovoz, shubhasiz, oxirgi qatorda o‘tirgan baland bo‘yli, savlatli politsiyachiniki edi. Orqamga qaragan paytimda u o‘rnida yalpayib o‘tirgancha yanada balandroq ovozda baqirdi:
– Kontsertni taqiqlayman! Keyin esa…
Keyin dahshatli shovqin ko‘tarildi. Tomoshabinlar bir ovozdan bo‘kirishdi. “Politsiya zo‘ravonligi!”, “Chal, Krabak! Chal!”, “Ovsarlar!”, “Ahmoqlar!”, “Jo‘na!”, “Bo‘sh kelma!”… O‘rindiqlar ag‘darilgan, dasturlar to‘zg‘ib uchgan, kimlardir sidradan bo‘shagan shisha, tosh va hatto bodring qoldiqlarini ham irg‘itgan… Men butunlay o‘zimni yo‘qotib, Tokkdan nimalar bo‘layotganini so‘ramoqchi bo‘lardim, ammo Tokkning o‘zi o‘rindiqning ustiga chiqib olib, jazavaga tushgancha tinmay baqirar edi: “Chal, Krabak! Chal!” Hatto boyagi jonon ham Krabakka bo‘lgan nafratini esidan chiqarib, Tokkdan balandroq ovozda chinqirardi: “Politsiya zo‘ravonligi!” Shunda men Magga murojaat qildim:
– Nimalar bo‘lyapti o‘zi?
– Bizda bunaqa hodisalar tez-tez bo‘lib turadi. Bilasizmi, rangtasvir yoki adabiy asarda ifodalangan fikr… – Magg yonidan uchib o‘tayotgan narsalardan himoyalanish uchun yelkasini salgina qisib, doimgiday sekin va xotirjam gapirardi. – Deylik, odatda rangtasvir yoki adabiy asarda ifodalagan fikr bir qarashda hammaga tushunarli, shuning uchun mamlakatimizda kitoblar chop etish va ko‘rgazmalar o‘tkazish taqiqlanmaydi. Ammo bizda musiqa asarlarini ijro etishni taqiqlash amalda uchrab turadi. Axir musiqa asari fe’l-atvor uchun qanchalik zararli bo‘lmasin, baribir musiqa eshitish qobiliyatiga ega bo‘lmagan kappalar uchun tushunarli emas.
– Bundan chiqdi, manavi politsiyachida musiqa eshitish qobiliyati bor ekan-da?
– Nima desam ekan… Bilasizmi, bu biroz shubhaliroq. To‘g‘rirog‘i, bu musiqa unga xotini bilan to‘shakda yotganida yuragi qanday urishini eslatgan bo‘lsa kerak.
Mojaro borgan sari avjga chiqardi. Krabak boyagidek royal yonida o‘tirib, bizga yuqoridan takabburona boqardi. Vaqti-vaqti bilan otilgan aslahalardan himoyalanish kerakligi unga dimog‘dorlik qilishi uchun xalal bersa ham, umuman, u o‘zining buyuk musiqachiga xos qadr-qimmatini saqlashning uddasidan chiqar va qisiq ko‘zlaridan bizga g‘azab o‘tini sochardi. Men… Men ham hamma qatori xavf-xatardan har yo‘sinda qochishga harakat qilib, Tokkning orqasiga yashirinardim. Ammo qiziqishim ustun kelib, Maggdan so‘roqlashni davom ettirardim:
– Bunaqa tsenzura sizga vahshiylik bo‘lib tuyulmayaptimi?
– Aslo unday emas. Aksincha, bizning tsenzuramiz boshqa davlatlarnikiga qaraganda ancha ilg‘or. Birgina Yaponiyani olaylik. Atiga bir oy oldin u yerda…
Ayni shu payt bir bo‘sh shisha uchib kelib. Maggning qoq manglayiga kelib tegdi. U “quack” deb chirilladi-da, hushidan ketdi.
Qanchalik ajablanarli bo‘lmasin, shisha firmasi direktori Ger menga yoqardi. Ger uchiga chiqqan sarmoyador edi. Bu mamlakat kappalarining birortasida Gernikiday meshqorin yo‘qligiga shubha bo‘lmasa kerak, o‘zining chuqur qulay kursisida yastanib, ustritsaga1 o‘xshash xotini, bodringga o‘xshash bolalari qurshovida o‘tirarkan, u to‘laqonli baxtiyorlik ramzi bo‘lib ko‘rinardi. Vaqti-vaqti bilan hakam Bepp va shifokor Chakk bilan birga Gerning uyida uyushtirilgan ziyofatlarda bo‘lardim. Gerning tavsiyasiga ko‘ra, men nafaqat Ger, balki uning do‘stlari bilan aloqador shaxslarning har xil korxonalariga ham borib turardim. Shular ichidan meni ayniqsa qiziqtirgani bir kitob nashr etadigan kompaniya fabrikasi bo‘ldi. Bir yosh muhandis kappa bilan tsexga kirib qolganimda gidroelektrenergiyada ishlaydigan gigant mashinalarni ko‘rib, bu mamlakatda texnika darajasining yuqoriligiga yana bir bor qoyil qoldim. Aniq bo‘lishicha, bu fabrika har yili yetti milliongacha nusxada kitoblar ishlab chiqararkan . Lekin meni hayratga solgani nusxalar soni emas. Hayratlanarlisi shundaki, kitob ishlab chiqarish uchun hech qanday mehnat qilishning keragi yo‘q edi. Buni qarangki, bu mamlakatda kitob yaratish uchun maxsus voronkasimon o‘tkazgichdan mashinaga qog‘oz, bo‘yoq va qandaydir kulrang kukunsimon narsani solish kifoya ekan. Besh daqiqa ham o‘tmay, mashinaning ich-ichidan har xil – bir bosma taboqning biru sakkiz, biru o‘n ikki, to‘rtdan bir qismi shaklida tayyor kitoblar to‘xtovsiz oqib chiqib kelaverardi. Mashina ichidan chiqayotgan kitoblar sharsharasiga qarab turib muhandisdan o‘tkazgichga uzatilayotgan kulrang kukunning nimaligini so‘radim. Yaltiroq qora mexanizm yonida qimir etmay turgan muhandis parishonxotir javob berdi:
– Kulrang kukunmi? Bu eshakning miyasi. Quritib maydalangandan keyin undan kukun hosil bo‘ladi, bor-yo‘g‘i shu. Hozir ularning bir tonnasi ikki-uch senga tushadi.
Albatta, shunga o‘xshash texnik mo‘‘jizalar faqat kitob chiqarish kompaniyalaridagina uchramaydi. Taxminan bu usullardan rasm va musiqa ishlab chiqarish kompaniyalari ham foydalanadi. Gerning so‘ziga qaraganda, bu mamlakatda har oyda yetti yuzdan sakkiz yuzgacha yangi mexanizmlar kashf etiladi, yalpi ishlab chiqarish ishchi kuchisiz ham davom etaveradi. Natijada barcha korxonalarda yiliga qirq-ellik mingtacha ishchilar ishdan bo‘shashadi (ishsizlar soni oshadi). Shunga qaramay, men bu mamlakatda har tong qoldirmay o‘qigan gazetalarimda biror marta ham “ishsizlik” so‘ziga ko‘zim tushmadi. Bu hol menga g‘alati tuyuldi va bir kuni Bepp va Chakk bilan Gerning navbatdagi ziyofatiga taklif qilinganimizda tushuntirib berishlarini so‘radim.
1 U s t r i ts a – dengiz mollyuskasi.
– Ishdan bo‘shatilganlarni bizda yeb qo‘yishadi, – ovqatdan keyingi sigarasini puflab xotirjam javob berdi Ger.
U nimani nazarda tutayotganini men tushunmadim, shunda burnidan ko‘zoynagi tushmaydigan Chakk mening taajjubimga chek qo‘yishni bo‘yniga oldi.
– Barcha ishdan haydalganlarni o‘ldirib, go‘shtini ovqatga solishadi. Mana, gazetaga qarang. Ko‘ryapsizmi? Bu oyda oltmish to‘rt ming sakkiz yuz oltmish to‘qqiz ishchi ishdan bo‘shatildi va shunga yarasha go‘shtning narxi ham tushgani aniq.
– Ular o‘zlarini o‘ldirishlariga jim qarab turaverishadimi?
– Nimayam qila olishardi? Ishsizlarni o‘ldirish haqida qonun bo‘lgandan keyin.
Bu gapdan keyin aytilgan so‘zlar shaftoli ekilgan tuvak orqasida kayfi buzuq o‘tirgan Beppga qaratildi. Men butunlay esankirab qolgandim. Biroq na janob Ger, na Bepp va na Chakk bunda notabiiy biror nima ko‘rmasdi. Biroz sukutdan keyin Chakk ustimdan kulganday ishshayib davom etdi:
– Shu yo‘l bilan hukumat ochlik va joniga qasd qilish tufayli o‘lganlar sonini kamaytiradi. To‘g‘risi, ular bundan azoblanishmaydi, ozgina zaharli gaz hidlatiladi, xolos.
– Lekin baribir ularning go‘shtini yeyish…
– E, qo‘ysangiz-chi shu gaplaringizni. Agar hozir buni faylasufimiz Magg eshitganida bormi, kulgidan qorni yorilib o‘lardi. Kechirasiz, o‘z qizini fohishalik uchun sotuvchi omma sizning mamlakatingizdan emasmi? Ishchilarning go‘shti ovqatga solib ishlatilishidan oh-voh qilishingiz g‘alati!
Suhbatimizni eshitib o‘tirgan Ger yonimizdagi stolchadan buterbrodlar solingan idishni olib, men tomon surdi va bamaylixotir dedi:
– Xo‘sh, nima qildik? Balki mana bundan tatib ko‘rarsiz? Axir bu ham ishchilar go‘shtidan…
Men qotib qoldim. O‘zimni juda yomon his qilardim. Men Gerning mehmonxonasidan o‘qday otilib chiqib ketarkanman, Bepp va Chakk orqamdan qah-qah otib kulib qolishdi.
Tun qorong‘i edi, osmonda birorta ham yulduz porlamasdi. Men zimiston qa’rida uyga qaytayotib, yo‘l-yo‘lakay tinmay qayt qilardim. Hatto tim-qorong‘ida ham qayt qilganim narsalar oppoq dog‘ bo‘lib, orqamda izday qolardi.
Ammo baribir shisha firmasi direktori Ger, shubhasiz, g‘oyatda yoqimtoy kappa edi. Biz Ger bilan u a’zo bo‘lgan klubga tez-tez borib turardik va u yerda vaqtimizni xush o‘tkazardik. Gap shundaki, bu klub Tokk a’zo bo‘lgan a’lo odamlar klubiga nisbatan ancha shinam edi. Bundan tashqari, bizning Ger bilan suhbatlarimiz faylasuf Magg bilan bo‘lgan suhbatlarimizdek juda chuqur bo‘lmasa ham, lekin mening ko‘z oldimda mutlaqo yangi, cheksiz keng dunyoni ochardi. Ger tilla qoshiqcha bilan qahvasini aralashtirib o‘tirib har qanday mavzuda ishtiyoq va zavq bilan safsatabozlik qilardi.
Tumanli bir kechada qishki atirgullar solingan guldonlar orasida Gerning so‘zlarini tinglab o‘tirardim. Esimda, bu suhbatimiz eng yangi uslubda jihozlangan – oppoq devor, shift va jihozlariga ingichka zar hoshiyalar yugurtirilgan xonada bo‘lib o‘tgandi. Ger yaqindagina davlat boshqaruviga kelgan “Kuoraks” partiyasi vazirlar mahkamasi haqida kinoyali kulimsirab, o‘zidan doimgidan ko‘ra ham mamnunroq bo‘lib gapirardi. “Kuoraks” undov so‘z bo‘lib, hech qanday ma’no anglatmaydi, uni “voy-bo‘y, o-ho” deb tarjima qilish mumkin, xolos. Biroq, nima bo‘lishidan qat’i nazar, ular “Kappalar manfaati uchun” shiori ostida ish ko‘radi.
“Kuoraks” partiyasini ko‘zga ko‘ringan siyosiy arbob Roppe boshqaradi. Bismark qachonlardir: “To‘g‘rilik – eng yaxshi diplomatiya”, degandi. Roppe esa mana shu to‘g‘rilikni ichki siyosat qoidasi qilib oldi…
– Axir Roppening chiqishlarida…
– Gapimni bo‘lmay, eshiting meni. To‘g‘ri, uning hamma gapi butkul yolg‘on. Uning gaplari butkul yolg‘onligini hamma biladi, shuning uchun ham yolg‘on gapiradimi, mutlaqo haqiqatni aytadimi, deyarli ahamiyati yo‘q. Faqat siz insonlarga o‘xshagan noto‘g‘ri tushunchali jonzotlargina uni yolg‘onchi deyishingiz mumkin. Biz kappalar esa unday emasmiz… Biroq bularning ahamiyati yo‘q. Biz Roppe haqida gapirayotgandik. Shunday qilib, Roppe “Kuoraks” partiyasi ishini boshqaradi, deylik. Lekin Roppe ham birovga xizmat qiladi. Bu Kuikui, “Pu-Fu” gazetasining xo‘jayini. Biroq Kuikuining ham xo‘jayini bor. Bu xo‘jayin – hozir yoningizda o‘tirgan qandaydir bir Ger.
– Ammo… Kechirasiz, ehtimol, men umuman tushunmagandirman… Lekin “Pu-fu” gazetasi, bilishimcha, ishchilar manfaatini himoya qiladi. Agar ta’kidlashingizcha, gazeta xo‘jayini sizga bo‘ysunsa…
– “Pu-Fu” gazetasi xizmatchilariga kelsak, ular haqiqatdan ham ishchilar manfaatini himoya qiladi. Ammo ular faqat Kuikuining gapiga kirishadi. Kuikui esa sizning xolis xizmatkoringiz Gerning qo‘llab-quvvatlashisiz bir qadam ham oldinlay olmaydi.
Ger boyagiday kinoyali kulimsirab tilla qoshiqchasi bilan o‘ynardi. Men unga qarab turib nafrat hissini tuyishdan ko‘ra “Pu-Fu” gazetasining bebaxt xodimlariga achinib ketdim. Aftidan, Ger mening fikrimni angladi va mesh qornini yanayam oldinga chiqarib dedi:
– E yo‘-o‘q, “Pu-Fu”ning hamma xodimlari ham ishchilarning tarafini olavermaydi. Axir bari kappalar ham avval o‘z shaxsiy manfaatini o‘ylaydi-da, chunki shunday yaralganmiz… Bundan tashqari, yana bir narsa vaziyatni qiyinlashtiradi. Gap shundaki, men, ya’ni, Ger ham erkin harakat qila olmayman. O‘ylashingizcha, kim meni boshqaradi?.. Xotinim! Go‘zal Ger xonim!
Ger qah-qah urib kuldi.
– Ger xonimning xizmatida bo‘lish katta baxt, – dedim men iltifot bilan.
– Umuman olganda, men mamnunman. Lekin bular haqida men, albatta, faqat siz bilan ochiqchasiga suhbatlashishim mumkin – chunki siz kappa emassiz.
– Shunday qilib, “Kuoraks” mahkamasini janob Ger boshqaradi deng?
– Hm… Ochig‘i, bunday deyish mumkinmi, yo‘qmi, bilmayman… Biroq yetti yil oldin biz boshqargan urush haqiqatdan ham modalar tufayli boshlangan.
– Urush? Demak, sizlarda ham urush bo‘lgan ekan-da?
– Albatta, bo‘lgan. Yana bo‘ladi! Bilingki, qo‘shni davlatlar bor ekan…
O‘shanda men birinchi marta bu dunyoda suvosti o‘lkasi turidagi mamlakat yagona emasligini bildim. Ger menga dunyo paydo bo‘lganidan beri qunduzlar kappalarga munosib kuchli dushman sanalishini aytdi. Qunduzlarning qurol-yarog‘ va asbob-uskunalari kappalarning qurol-yarog‘ va asbob-uskunalaridan hech qolishmaskan. Qunduzlar va kappalar o‘rtasidagi urush haqida suhbat meni qiziqtirib qo‘ydi. Haqiqatdan ham kappalar qunduzlarga ashaddiy dushman sanalishini hatto “Suyko-koryaku”ning muallifi ham tilga olmagandi, Kunio Yanagidaning “Yamasima xalq afsonalari to‘plami”ni-ku gapirmay qo‘yaqolaylik.
– O‘z-o‘zidan ma’lumki, – davom etdi Ger, – urush boshlanguniga qadar ikki taraf ham bir-birlariga ayg‘oqchilar yuborib turishgan. Biz qunduzlar oldida sarosimali qo‘rquv his etardik, shuningdek, qunduzlar ham bizdan qo‘rqishi aniq edi. Mana shunday bir paytda mamlakatimizda yashovchi qandaydir bir qunduz er-xotin kappalar uyiga mehmonga boradi. Bu er-xotinlarning urg‘ochisi o‘z juftini gumdon qilish payida yurardi. Eri o‘ta xotinboz edi va bundan tashqari uning hayoti sug‘urtalangani ham, ehtimol, xotinini yo‘ldan ozdirishga sabab bo‘lgandir.
– Siz ular bilan tanishmidingiz?
– Ha… Yo‘q desam ham bo‘ladi. Men faqat erini tanirdim. Xotinim uni vahshiy deb hisoblaydi, ammo, mening nazarimda, u faqat vahshiygina emas, balki aqldan ozgan, jinsiy aloqa borasida buzuq tasavvurli bir bechora kappa: unga doim modalar uni ta’qib qilayotganday tuyuladi…
Shunday qilib, xotini uning kakaosiga tsianli kaliy qo‘shib qo‘yadi. Bu qanday ro‘y berganini bilmadim-u, zahar solingan finjon mehmon-qunduzga tushib qoladi. Qunduz ichadiyu, albatta, o‘ladi. Va shunda…
– Urush boshlandimi?
– Ha. Baxtga qarshi bu qunduzning ordenlari bor ekan.
– Kim g‘alaba qozondi?
– Albatta, biz-da. Bu g‘alaba uchun uch yuz oltmish to‘qqiz ming besh yuz kappa jonini qurbon qildi! Ammo bu yo‘qotish dushman tarafning yo‘qotishlari oldida hech narsa emas. Bizda qunduz mo‘ynalaridan boshqa hech qanaqa mo‘ynalarni uchratmaysiz. Men urush paytida shisha ishlab chiqarishdan tashqari frontga toshko‘mir qoldiqlarini yetkazib berib turish bilan ham shug‘ullandim.
– Frontda toshko‘mirning nima keragi bor?
– Bu oziq-ovqat-ku axir. Biz kappalar qorinni aldab qo‘yish uchun to‘g‘ri kelgan narsani yeyaverishimiz mumkin.
– Lekin bilasizmi… Xafa bo‘lmang-u, jang maydonida jon olib-jon berayotgan kappalar uchun bu… Bizning Yaponiyada sizning bu faoliyatingizga isnod tamg‘asi bosilardi.
– Bizda ham bunday tamg‘a bosilishi mumkinligiga shubha yo‘q. Ammo bu haqida mening o‘zim tan olsam, hech kim meni sharmanda qilmaydi. Bilasizmi, faylasuf Magg nima deydi? “Qilgan yomonliging haqida o‘zing gapir, shunda yomonlik o‘z-o‘zidan barham topadi…” E’tibor berdingizmi, o‘shanda meni faqat boylik orttirish maqsadigina emas, oliyjanob vatanparvarlik tuyg‘usi ham harakatga keltirgan.
Shu daqiqada yonimizga klub malayi yaqinlashdi. U Ger bilan so‘rashgach, xuddi sahnadagiday ifoda bilan dedi:
– Sizning uyingiz yonida – yong‘in.
– Yo-yong‘in!
Ger qo‘rqib sapchib turdi. Tabiiyki, men ham turdim. Malay beparvo qo‘shib qo‘ydi:
– Lekin yong‘in o‘chirilgan.
Malayning orqasidan qarab qolgan Gerning yuzida yig‘lab turib kulayotgan odamnikiga o‘xshash ifoda zohir edi. Ayni shu paytda men o‘z ichimdan mana shu shisha zavodi direktoriga nisbatan anchadan beri saqlanib yotgan nafratni topib oldim. Ammo endi qarshimda yirik sarmoyador emas, eng oddiy bir kappa o‘tirardi. Men guldondagi qishki atirgullar dastasini olib, ularni Gerga uzatgancha dedim:
– Yong‘in o‘chirilibdi, lekin turgan gapki, xotiningiz qattiq tashvishga tushgan. Mana bu gullarni olib uyga boring.
– Minnatdorman…
Ger mening qo‘limni qisdi. So‘ng mamnun ishshaygancha shivirlab dedi:
– O‘sha qo‘shni uy ham menga tegishli. Endi men sug‘urta mukofoti olaman.
Bu ishshayish… Men o‘shanda o‘zimni yomon ko‘rmaslik va nafratlanmaslikka ko‘ndirolmaganim Gerning bu ishshayishini haligacha eslayman.
– Bugun senga nima bo‘ldi? – so‘radim men talaba Rappdan. – Nima buncha qiynayapti?
Bu yong‘inning ertasiga ro‘y bergandi. Biz mening mehmonxonamda o‘tirardik. Men sigaret chekardim, Rapp esa oyoqlarini chalishtirib, chirib ketgan burni ham ko‘rinmaydigan darajada boshini eggancha, yerga qarab, parishonxotir o‘tirardi.
– Senga nima bo‘layapti axir, Rapp?
Nihoyat Rapp boshini ko‘tardi.
– E yo‘-o‘q, arzimagan gap, muhim hech nima yo‘q, – pinqillagan tovushda g‘amgin gapirdi u. – Bugun oyna oldida turib, shunchaki sekingina: “O-ho, mana, pashshaxo‘r rosyanka1 ham gullapti…” dedim. Bilasizmi, opam buni eshitib qolib: “Bu nima deganing, sen meni pashshaxo‘rga chiqaryapsanmi?” deb menga tashlanib qoldi. Shu miyamni egovlay ketdi. Uning yoniga onam ham qo‘shildi, u doim opamning tarafini oladi.
– To‘xta-to‘xta, gullab turgan pashshaxo‘rning opangga qanday aloqasi bor?
– Menimcha, u meni doimo narlarning orqasidan quvib yurishiga sha’ma qilayapti, deb o‘yladi. Qarabsizki, tortishuvga xolam ham kelib qo‘shildi
– u doim onam bilan urishib yuradi. Janjal avjiga chiqdi. Doim birday mast bo‘lib yuradigan otam eshitib qolib, surishtirib o‘tirmay hammani do‘pposlay ketdi. Buyam yetmaganday, kichik ukam mojarodan foydalanib, onamning pul solingan hamyonini o‘g‘irlab kinogami… yo boshqa yoqqami…
tuyog‘ini shiqillatgan… Men esa… Men…
Rapp yuzini qo‘llari bilan to‘sib, ovozsiz yig‘lay boshladi. Tabiiyki, unga achinishimga to‘g‘ri keldi. Yana tabiiyki, shu zahoti men shoir Tokk oilaviy munosabatlar tizimidan nechog‘lik nafratlanishini esladim.
Men Rappning yelkasiga shapatilab, uni ovutish uchun bor kuchim va imkoniyatimni sarfladim.
– Shunga shuncha dilsiyohlikmi? – dedim men. – Bunaqa hodisalar hamma oilalarda ham bo‘lib turadi.
1 R o s ya n k a – botqoqlikda o‘sadigan hashoratxo‘r o‘simlik.
– Hech bo‘lmasa… hech bo‘lmasa tumshug‘im butun bo‘lganida edi…
– Qo‘lingdan nimayam kelardi, bu borada endi hech nima qila olmaysan. Menga qara, Tokkning uyiga bormaymizmi-a?
– Janob Tokkning meni ko‘rgani ko‘zi yo‘q. Axir men unga o‘xshab oilamdan butunlay voz kechishga qodir emasman.
– Unda Krabaknikiga boramiz.
Yuqorida eslab o‘tganim kontsertdan so‘ng biz Krabak bilan do‘stlashgan edik, shuning uchun men bu buyuk musiqachining uyiga Rappni olib borishga jur’at etardim. Krabak sarmoyador Gerdek serhasham yashamasa ham, deylik, Tokkdan ko‘ra ancha hashamatliroq yashardi. Uning xonasida xilma-xil mayda-chuyda bezakli narsalar (terrakota va eron sopolidan ishlangan haykalchalar kabilar)ga liq to‘la, turk divani joylashtirilgan bo‘lib, odatda unda Krabak o‘z shaxsiy portreti ostida yastanib o‘tirib bolalari bilan o‘ynardi . Ammo bu gal u negadir yolg‘iz edi. U qo‘llarini ko‘ksida chalishtirgancha qovog‘idan qor yog‘ib o‘tirgandi. Oyoq ostida esa yirtilgan qog‘oz parchalari sochilib yotardi. Rapp shoir Tokka hamroh bo‘lib , Krabak bilan bir necha marta ko‘rishgan bo‘lishi kerak , lekin hozir Krabakning kayfiyati yo‘qligini ko‘rib juda qo‘rqib ketdi va unga jur’atsizlik bilan salom berib, burchakka qisilib oldi.
– Senga nima bo‘ldi, Krabak? – dedim men salomlashishga ulgurib-ulgurmay.
– E-e, nimasini aytay! – ovoz berdi buyuk musiqachi. – Anavi esi past tanqidchini ko‘rmaysanmi? Mening lirikamni Tokkniki bilan solishtirganda hech nimaga arzimaydi, deb jar solibdi!
– Lekin sen musiqachisan-ku…
– Shoshma. Hali bunisiga chidash mumkin. Lekin ko‘rmaysanmi, bu iflosning ta’kidlashicha, Rokka taqqoslaganda men hech kim emasmishman, hatto musiqachi deb atashga ham arzimasmishman!
Rokk – musiqachi, uni hamisha Krabak bilan solishtirishadi. Afsuski, a’lo odamlar klubiga a’zo emasligi uchun u bilan biror marta suhbat qurishimga to‘g‘ri kelmagan. Lekin uning puchuq burunli basharasini gazetalarda chop etilgan rasmlarida ko‘rganman.
– Rokk ham daho, albatta, – dedim men. – Ammo uning asarlarida zamonaviy ehtiros, jo‘shqinlik yetishmaydi, senda esa bu to‘lib-toshib yotibdi.
– Sen haqiqatan shunday deb o‘ylaysanmi?
– Ha, aynan shunday.
Krabak birdaniga sapchib turdi-da, tanagrad haykalchalaridan birini olib, polga irg‘itdi. Qo‘rqib ketgan Rapp chiyillab yuborib, juftakni rostlashga tayyorlanayotgan edi, Krabak bizlarni imo bilan tinchitib, sovuq ohangda dedi:
– Hamma o‘rtamiyonalar kabi sening ham eshitish qobiliyating yo‘q, shuning uchun sen shunday o‘ylaysan! Men …men esa Rokkdan qo‘rqaman!
– Sen? Bunaqa kamtarlik qilmagin, iltimos.
– Kim kamtarlik qilyapti? Nima uchun men kamtarlik qilishim kerak? Men sizning qarshingizda o‘zimni tanqidchilar oldidagidan ortiq kamtar ko‘rsatayotganim yo‘q! Men – daho Krabakman! Bu nuqtai nazardan Rokk men uchun qo‘rqinchli emas.
– Unda nimadan qo‘rqasan?
– O‘zim ham bilmayman… Ehtimol, Rokkning yulduzidandir.
– Negadir men seni tushunmayapman.
– Tushunarli bo‘lishi uchun boshqacharoq gapiraman. Rokk mening ta’sirimga tushmaydi. Men esa doim o‘zim bilmagan holda uning ta’siridaman.
– Sendagi ta’sirchanlik…
– E-e, bo‘ldi qil, iltimos. Bu yerda ta’sirchanlikning nima aloqasi bor? Rokk xotirjam va o‘ziga ishonch bilan ishlaydi. U hamisha yolg‘iz o‘zi uddalashi mumkin bo‘lgan narsalar bilan shug‘ullanadi. Men esa unaqa emasman. Men doim bezovtalanib va sarosimaga tushib yuraman. Ehtimol, Rokkning nazarida o‘rtamizdagi masofa bir qadam ham emasdir. Men esa bizni o‘nlab millar ajratib turadi, deb hisoblayman.
– Lekin, maestro, sizning “Qahramonlik simfoniyasi” asaringiz!.. – hadiksirab dedi Rapp.
– O‘chir ovozingni! – Krabakning qisiq ko‘zlari yanayam qisilib, nafrat bilan talabaga qaradi. – Sen nimaniyam tushunarding? Sen va senga o‘xshaganlar! Men Rokkni uning oyog‘ini yalab yurgan bu itlardan ko‘ra yaxshiroq bilaman!
– Xo‘p yaxshi, yaxshi, tinchlan!
– Agar men tinchlana olganimda… Men faqat shu haqida orzu qilaman… Qandaydir bir kuch meni, ya’ni Krabakni tahqirlash uchun yo‘limga mana shu Rokkni qo‘yib qo‘ygan. Faylasuf Magg bularning barini yaxshi tushunadi. Ha, ha, faqat o‘zining yetti xil rangli fonari ostida titilib ketgan foliantlarini1* varaqlashdan boshqasiga yaramasa ham, buni tushunadi!
– Qanaqasiga?
– Uning oxirgi “Telbaning so‘zi” kitobini o‘qib ko‘r.
Krabak menga kitobni uzatdi, to‘g‘rirog‘i, yuzimga otdi. Keyin yana qo‘llarini chalishtirib, qo‘pol ohangda dedi:
– Xayr.
Biz yana butunlay dami ichiga tushgan Rapp bilan ko‘chada paydo bo‘ldik. Doimgiday ko‘cha odamga liq to‘la edi, qoraqayinli salqin yo‘laklarning ikki chetida katta-kichik do‘konlar qatorlashib turardi. Biz anchagacha jim ketdik. Kutilmaganda oldimizdan uzunsoch shoir Tokk chiqib qoldi. U bizni ko‘rib to‘xtadi va qornidagi xaltasidan dastro‘molini chiqarib, peshonasidagi terni artdi.
– Sizlar bilan anchadan beri ko‘rishmadik, – dedi u. – Men hozir Krabaknikiga ketyapman. Unikiga ham ko‘pdan beri bormagandim…
Bu ikki san’at arbobi o‘rtasida nizo chiqishini istamasdim, shuning uchun men Tokka hozir Krabak sal o‘zida emasligini sha’ma qilib qo‘ydim.
– Ha, shundaymi? – dedi Tokk. – Nimayam qilardik, tashrifni keyinga qoldiramiz-da. O‘zi Krabakning asabi joyidamas… Ayni kunlarda o‘zimam uyqusizlikdan qiynalyapman.
– Balki biz bilan sayr qilarsan?
– Yo‘q, shart emas… Voy!
Tokk titrab -qaqshab qo‘limga chippa yopishdi. U boshidan oyog‘igacha butunlay sovuq terga botgandi.
– Senga nima bo‘ldi?
– Sizga nima bo‘ldi?
– Menga anavi mashina oynasidan yashil maymun chiqib kelayotganday tuyuldi…
Men Tokkning ahvolidan tashvishga tushib, unga har ehtimolga qarshi shifokor Chakka ko‘rinishni maslahat berdim. Ammo qanchalik undamay, bu haqida u eshitishni ham xohlamadi. Hech narsadan hech narsa u bizga shubhalanib qaray boshladi va oxiri sado berdi:
– Men hech qachon anarxist bo‘lmaganman. Eslab qoling va buni hech qachon unutmang… Endi esa yaxshi qoling. Va ma’zur tuting, shifokor Chakkingizning menga keragi yo‘q…
Biz esankirab, Tokkning orqasidan ajablangancha qarab qoldik. Biz…
E yo‘q, biz emas, men, bir o‘zim. Talaba Rapp birdaniga yo‘lning o‘rtasida paydo bo‘lib qolgandi. U enkayib olib, ikki tarafga keng yoyilgan oyoqlari orasidan uzluksiz qatnayotgan mashinalar oqimi va yo‘lovchilarni tomosha qilardi.
– Bu yana nimasi? Nima qilyapsan?
Rapp ko‘zlarini ishqalab, kutilmagan xotirjamlik bilan dedi:
– Aytarli hech gap yo‘q. Shunchaki, ko‘nglim behuzur bo‘lib ketdi, shunga dunyoni teskari tomosha qilmoqchi edim. Qarasam, bari shuning o‘zi ekan.
Faylasuf Maggning “Telbaning so‘zi” kitobidan parchalar:
* * *
Telba o‘zidan boshqa hammaning telbaligiga qattiq ishonadi.
* * *
Bizning tabiatga bo‘lgan muhabbatimiz tabiatda bizga nisbatan na hasad, na nafrat yo‘qligi bilan izohlanadi.
* * *
Eng oqil yashash tarzi o‘z zamonasining rasm-rusum va urf-odatlaridan nafratlanishiga qaramay, uni buzmasdan yashashdir.
* * *
Biz hammasidan ko‘proq o‘zimizda yo‘q narsalar bilan g‘ururlanishni xohlaymiz.
* * *
Haykallarni qulatishga hech kim norozilik bildirmaydi. Ayni paytda, o‘zi haykal bo‘lishga ham hech kim qarshi emas. Lekin pedestalda faqat Xudoning alohida marhamatiga sazovor bo‘lganlar – telbalar, jinoyatchilar, qahramonlargina xotirjam turishi mumkin. (Shu joyini Krabak tirnog‘i bilan chizib qo‘ygandi.)
* * *
Ehtimol, bizga hayotda kerak bo‘lgan barcha g‘oyalar uch yuz yillar oldin aytilgandir. Bizga esa, deylik, ularni ozgina yangitdan alangalatib (cho‘g‘ tashlab) qo‘yishning o‘zi yetarli.
* * *
Bizning xususiyatimiz hamisha o‘z ongimizni yengishdan iborat.
* * *
Agar baxtni og‘riqsiz, hayotni esa ko‘ngil sovishlarsiz tasavvur qilib bo‘lmasa, unda..?
* * *
O‘zini himoya qilish boshqalarni himoya qilishdan ko‘ra qiyinroq. Kimki bunga shubha qilsa, advokatga nazar tashlasin.
* * *
Dimog‘dorlik, shahvatparastlik, shubha – mana oxirgi uch ming yil ichida tanish bo‘lgan barcha illatlarning sababi. Balki, barcha fazilatlarning ham.
* * *
Jismoniy ehtiyojlarimizni jilovlash yaxshilikka olib kelishi shart emas. Balki biz yaxshilikka erishishimiz uchun o‘zimizning ma’naviy ehtiyojlarimizni ham jilovlashimiz zarur. (Krabak bu yerda ham tirnoq izini qoldirgandi.)
* * *
Biz kappalar odamlarga nisbatan kamroq baxtlimiz . Odamlar kappalarchalik rivojlanmagan. (Buni o‘qib, men tabassum qilishdan o‘zimni tiyolmadim.)
* * *
Namoyon qilish bu – uddasidan chiqish, uddasidan chiqish esa – namoyon qilish. Intihosini aytganda, bizning bu hayotimiz doim mana shu doira ichida aylanib yuradi, chiqib keta olmaydi. Boshqacha aytganda, bu yerda hech qanday mantiq yo‘q.
* * *
Aqli zaiflashgach Bodler o‘zining dunyoqarashini faqat bir so‘z bilan ifodalagan, bu – “ayol” so‘zi. Lekin hurmatini saqlash uchun u bunday demasligi kerak edi. U o‘zining daho ekaniga, buyuk shoirligiga haddan ziyod ishongan, chunki bu uning kun ko‘rishiga yordam bergan. Va shuning uchun u boshqa so‘zni unutdi. “Oshqozon” so‘zini. (Bu yerga ham Krabak tirnoq izini qoldirgandi).
* * *
Biz hamma narsada aqlga tayanaversak, hech shubhasiz, o‘z tirikligimizni inkor etamiz. Aqlni ilohiylashtirgan Volterning hayotda baxtli bo‘lgani insonlarning kappalardan orqada qolganini yana bir marta isbotlaydi.
Sovuq kunlarning birida “Telbaning so‘zlari”ni o‘qish jonimga tegib, faylasuf Maggning yoniga yo‘l oldim. Qaysidir bir bo‘sh yo‘lakda bo‘shashgancha devorga suyanib turgan chivinday kappani tasodifan ko‘rib qoldim. Adashgan bo‘lishim mumkinmas, bu o‘sha, bir paytlar mening avtoruchkamni o‘g‘irlagan kappa edi. “Qo‘lga tushdi!” – o‘yladim men va zudlik bilan yonimdan o‘tib ketayotgan haybatli kappani chaqirdim.
– Anavi kappani ushlang, iltimos, – dedim men. – Bir oycha oldin u mening avtoruchkamni o‘g‘irlagandi.
Politsiyachi tayog‘ini ko‘tardi (bu mamlakatning politsiyachilari qilich bilan birga tayoqcha ham olib yurishadi) va o‘g‘rini chaqirdi: “Ey, bu yoqqa kel-chi!” Men o‘g‘ri qochishga shaylanadi, deb o‘ylagandim. Bunday bo‘lmadi.
U o‘ta xotirjamlik bilan politsiyachining yoniga keldi. Buyam kamday, qo‘llarini ko‘kragida chalishtirib olib, qandaydir takabburlik bilan yuzimizga tik qaradi. Uning bu qilig‘i qornidagi sumkasidan kundalik daftarchasini olib, uni so‘roqqa tutayotgan politsiyachining jahlini chiqarmadi.
– Isming?
– Gruk.
– Nima ish qilasan?
– Biroz vaqt oldin pochtachi edim.
– Juda yaxshi. Mana bu odam uning avtoruchkasini o‘g‘irlaganingni da’vo qilyapti.
– Ha, bu bir oycha oldin bo‘lgandi.
– Nima sababdan?
– Uni kichkina bolamga o‘ynash uchun bergandim.
Politsiyachi Grukka o‘tkir tikildi:
– Xo‘sh, bolaga nima bo‘ldi?
– Bir hafta oldin o‘ldi.
– O‘lgani haqidagi guvohnoma yoningdami?
Ozg‘in kappa qornidagi sumkasidan bir varaq qog‘oz chiqarib, politsiyachiga uzatdi. U qog‘ozga ko‘z yugurtirib, jilmaydi va Grukning yelkasiga qoqib dedi:
– Hammasi joyida. Bezovta qilganimiz uchun kechir.
Men hayratdan dong qotib, politsiyachiga qaradim . Oriq kappa burnining tagidan bir nimalarni g‘o‘ldirab, yo‘liga ravona bo‘ldi. Nihoyat men o‘zimga kelib so‘radim:
– Uni nega qo‘yib yubordingiz?
– U aybdor emas, – javob berdi politsiyachi.
– Lekin u mening ruchkamni o‘g‘irlagan-ku…
– Bolasiga o‘ynagani berish uchun o‘g‘irlagan, bola esa o‘lgan. Mabodo nimadandir shubhalanayotgan bo‘lsangiz, jinoyat kodeksining bir ming ikki yuzu sakson beshinchi moddasini o‘qing.
Politsiyachi menga orqa o‘girilib, nari ketdi. Nimayam qilardim? Men ichimda: “Jinoyat kodeksining bir ming ikki yuzu sakson beshinchi moddasi”, deya qayta-qayta takrorlagancha Maggnikiga yo‘l oldim.
Faylasuf Magg mehmonni yaxshi ko‘rardi. O‘sha kuni uning nimqorong‘i xonasida hakam Bepp, shifokor Chakk va shisha firmasi direktori Ger yig‘ilishgandi. Ular hammasi chekishar, sigaradan chiqqan tutun yetti rangli fonargacha o‘rlardi. Mening eng katta omadim – hakam Beppning kelgani edi. O‘tirishga ulgurib-ulgurmay unga murojaat qildim, ammo bir ming ikki yuzu sakson beshinchi modda haqida so‘rash o‘rniga boshqa savol berdim:
– Ming bor uzr, janob Bepp. Ayting-chi, sizning mamlakatingizda o‘g‘rilarga jazo bormi?
Bepp zar hoshiyali sigarasidan tutun burqsitib, zerikarli qiyofada javob berdi:
– Albatta, jazolanadi. Hatto o‘lim jazosi ham joriy qilingan.
– Gap shundaki, bir oycha oldin…
Avtoruchka voqeasini aytib berib, jinoyat kodeksining bir ming ikki yuzu sakson beshinchi moddasi haqida so‘radim.
– O-ho, – dedi Bepp. – Bu moddada shunday deyilgan: “Qay turdagi jinoyat bo‘lmasin, ushbu jinoyatning sodir etilish sababi yoki vaziyat barham topsa, jinoyat sodir etgan shaxs jazoga tortilmaydi”. Sizning voqeangizni olaylik. O‘g‘irlik sodir bo‘lgan paytda bu kappa ota edi, ammo endi u ota emas, shuning uchun ham uning jinoyati o‘z-o‘zidan yo‘q bo‘ldi.
– Qanday bema’nilik!
– Hech unday emas. Agar o‘tmishda ota bo‘lgan kappani hozirda otalik vazifasini bajarayotgani bilan tenglashtirilsa, bu bema’nilik bo‘lishi mumkin edi. Biroq Yaponiya qonunlarida bunga e’tibor berilmaydi. Ammo biz uchun, kechirasiz, bu kulgili tuyuladi. Xo-xo-xo-xo-xo…
Bepp sigaretini tashlab, qattiq kuldi. Shu payt huquqshunoslikdan butunlay yiroq bo‘lgan Chakk suhbatga aralashdi. U ko‘zoynagini to‘g‘rilab mendan so‘radi:
– Yaponiyada ham o‘lim jazosi bormi?
– Albatta, bor. O‘lim jazosi osish orqali amalga oshiriladi. Beppning loqaydligi jahlimni chiqardi va men zaharxanda qilib
qo‘shib qo‘ydim:
– Ammo sizning yurtingizda, shubhasiz, qatl ham ma’rifatli yo‘sinda amalga oshiriladi, shunday emasmi?
– Ha, bizda ma’rifatli yo‘sinda qatl etishadi, – o‘ta xotirjamlik bilan tasdiqladi Bepp. – Bizning yurtda qatl qilish osish orqali amalga oshirilmaydi. Ba’zida buning uchun elektr tokidan foydalanishadi. Umuman olganda esa bizga elektr qo‘llashning ham keragi yo‘q. Qoidaga ko‘ra, shunchaki jinoyatchining yuziga uning jinoyati aytiladi.
– Nima, jinoyatchi shundan o‘ladimi?
– Albatta, o‘ladi. Esingizdan chiqmasin, biz kappalarning asab tizimimiz tuzilishi siz insonlarnikidan ko‘ra ancha nozik.
– Bu usul nafaqat o‘limga mahkum etilganlarni qatl etishga, balki o‘lim jinoyatini amalga oshirishda ham ishlatiladi, – dedi shisha fabrikasi direktori Ger. U yuziga tushgan rang-barang shu’lalardan butunlay nofarmon tusga kirib, muloyim jilmaydi. – Yaqinda bir sotsialist meni o‘g‘ri degandi, yuragim yorilib o‘layozdim.
– Bu biz o‘ylaganimizdan ko‘ra ko‘proq uchraydi. Yaqindagina tanish bir advokatim ana shunday o‘ldi.
Bu gapni faylasuf Magg aytdi va men unga burilib qaradim. Magg hech kimga qaramay, odatdagiday kinoyali tirjayib davom etdi:
– Kimdir uni qurbaqa debdi… Siz bilasiz albatta, bizning mamlakatimizda qurbaqa deb haqoratlash pastkashdan ham pastkash deyish bilan teng… U ertayu kech o‘zining qurbaqami yoki qurbaqa emasligi haqida o‘ylayverib, o‘ylayverib, oxiri o‘ldi.
– Bu, e’tiboringiz uchun, o‘zini-o‘zi o‘ldirishga kiradi, – dedim men.
– Shundayya-ku, lekin uni o‘ldirish niyatida qurbaqa deyishgan. Sizning insoniy nuqtai nazaringizda balki bu o‘z joniga qasd qilish hisoblanar…
Ayni shu daqiqada devor orqasidan, shoir Tokk kvartirasi joylashgan tarafdan to‘pponcha o‘qining havoni portlatguday qattiq ovozi yangradi.
Biz zudlik bilan o‘sha tarafga otildik. Tokk baland tog‘ o‘simliklari ekilgan tuvaklar o‘rtasida polda cho‘zilib yotardi. O‘ng qo‘lida to‘pponcha, boshidan qon sizib chiqayotgandi. Yonida uning ko‘ksiga yuzini bosib, ho‘ngrab yig‘lagancha modasi o‘tirardi. Uni yelkasidan tutib turg‘azdim (Odatda men kappalarning sirpanchiq terisiga tegib ketishdan qochaman).
– Bu qanday ro‘y berdi?
– Bilmayman. Hech narsa bilmayman. U o‘tirib nimadir yozayotgandi
– birdaniga o‘zini otdi… Endi men qanday yashayman?.. Qur-r-r-r… Qur-r-r-r… (Kappalar shunaqa yig‘laydi).
Shisha firmasi direktori boshini g‘amgin chayqagancha hakam Beppga dedi:
– Mana, ortiqcha injiqlik nimaga olib keladi.
Bepp hech nima demay zar hoshiyali sigarasini cheka boshladi. Cho‘kkalab jarohatni tekshirayotgan Chakk o‘rnidan turib, mutaxassisga xos ohangda bizga qarab dedi:
– Hammasi tugadi. Tokk oshqozon kasalligidan qiynalardi va uning hayotdan ko‘ngli butunlay sovishi uchun shuning o‘zi yetarli edi.
– Biroq bir qaranglar, – dedi faylasuf Magg xuddi joniga qasd qiluvchining tarafini olganday, – bu yerda bir xat bor ekan.
U stoldan qog‘oz parchasini oldi. Hamma (faqat mendan tashqari) uning orqasiga to‘planib, keng yelkalari osha bo‘ynilarini cho‘zib, xatga qarashdi.
Tur! Dunyomizni o‘rab turgan vodiyga bor.
U yerda muqaddas adirlar va musaffo suvlar. O‘tlar va gullarning ifori.
Magg biz tomon burilib, kinoyali kulib dedi:
– Bu plagiat. Gyotening “Minona”si. Nazarimda, Tokk joniga qasd qilishining sababi, u shoir sifatida ham tamom bo‘lgan ko‘rinadi.
Ayni shu paytda Tokkning uyi yoniga avtomobil kelib to‘xtadi. Kelgan Krabak edi. U Tokkning murdasini ko‘rib, bir necha daqiqa eshik yonida jim turib qoldi. Keyin yonimizga kelib, Maggning yuziga qarab baqirdi:
– Bu uning vasiyatnomasimi?
– Yo‘q, bu uning oxirgi she’ri.
– She’ri?
Krabakning boshidagi sochlari tikka bo‘ldi. Magg doimgiday pinagini ham buzmay unga qog‘ozni uzatdi. Krabak hech kimga qaramay qog‘ozdagi she’r misralariga ko‘z qadadi. U Maggning savollariga deyarli e’tibor ham bermay, qayta-qayta o‘qirdi.
– Tokkning o‘limi haqida nima deb o‘ylaysiz?
– Tur… Men ham qachondir o‘laman… Dunyomizni o‘rab turgan vodiyga…
– Siz, nazarimda, Tokkning eng yaqin do‘stlaridan edingiz?
– Do‘stlaridan? Tokkning hech qachon do‘stlari bo‘lmagan. Dunyomizni
o‘rab turgan vodiyga… Afsuski, Tokk… U yerda muqaddas adirlar…
– Afsuski deysizmi?
– Musaffo suvlar… Sizlar baxtlisiz-ku… U yerda muqaddas adirlar…
Tokkning modasi hamon yig‘lar edi. Unga achindim va yelkasidan ushlab xona burchagidagi divanga obordim. U yerda hech nimadan bexabar ikki-uch yoshli kappacha kulib o‘tirardi. Men modasini o‘tqizib, uni qo‘limga oldim va biroz tebratdim. Ko‘zimga yosh kelganini sezdim. Bu mening kappalar mamlakatidagi birinchi oxirgi marta yig‘lashim edi.
– Bu bekorchining oilasiga rahmim kelyapti, – dedi ko‘zi tushgan Ger.
– Ha, bunaqalarning ulardan keyin nima bo‘lishi bilan ishi yo‘q, – ovoz berdi hakam Bepp o‘zining odatdagi sigarasini qo‘liga olib.
Krabakning baland ovozi bizni cho‘chitib yubordi. Qo‘lidagi she’r yozilgan qog‘ozni silkitib, o‘zicha baqirardi:
– Ajoyib! Bundan zo‘r dafn marosimi marshi chiqadi!
U qisiq ko‘zlari yaltillab, shoshilgancha Maggning qo‘lini qisdi-da, eshik tomon otildi. Tabiiyki, o‘sha paytda eshik yonida Tokkning qo‘ni-qo‘shnilari to‘planib, qiziqish bilan xona ichiga mo‘ralab turishardi. Krabak qo‘pollik va beandishalik bilan ularni itarib, mashinasiga sakrab chiqdi. O‘sha zahotiyoq mashina taraq-turuq qilib joyidan qo‘zg‘aldi va ko‘cha muyulishida ko‘zdan g‘oyib bo‘ldi.
– Qani, qani, tarqalinglar, tomosha qiladigan hech narsa yo‘q bu yerda!
– baqirib qo‘ydi qiziquvchilarga hakam Bepp. U politsiya vazifasini bo‘yniga olib, olomonni tarqatdi va eshikni qulfladi. Shuning uchun bo‘lsa kerak, birdaniga xona suv quyganday jimjit bo‘lib qoldi. Baland tog‘lar gullari va Tokkning qoni hidi aralashgan dim jimjitlikda dafn marosimi masalasi muhokama qilindi. Faqat faylasuf Maggina murdaga parishonxotir tikilgancha nimalarnidir o‘ylab, jim o‘tirardi. Men uning yelkasiga qoqib so‘radim:
– Nima haqida o‘ylayapsiz?
– Kappalar hayoti haqida.
– Xo‘sh?
– Biz kappalar hayotimizdan qoniqish hosil qilishimiz uchun, nima bo‘lishidan qat’i nazar… – Magg qandaydir uyalinqirab ovozini pasaytirdi, – nima bo‘lgan taqdirda ham, biz kappa bo‘lib yaralmaganlarning kuch-qudratiga ishonishimiz kerak.
Maggning so‘zlari dinni esimga soldi. Moddiyun bo‘lganim uchun, tabiiyki, men dinga jiddiy qaramaganman. Ammo hozir, Tokkning o‘limidan ta’sirlanib, birdaniga o‘ylab qoldim: suvosti mamlakatida dinni qanday tasavvur qilishadi? Men o‘sha zahotiyoq bu savol bilan talaba Rappga murojaat qildim.
– Bizda xristianlar ham, buddaga sig‘inadiganlar ham, musulmonlar ham, otashparastlar ham bor, – deb javob berdi u. – Ammo haliyam o‘sha “zamonaviy din” atalmish dinning ta’siri katta. Uni yana “tiriklik dini” deb ham atashadi.
(Ehtimol, “tiriklik dini” unchalik aniq tarjima emasdir. Kappalar tilida bu so‘z “Kuemucha” bo‘lib jaranglaydi. “Cha” qo‘shimchasi inglizcha “izm”ni bildiradi. “Kuemu” so‘zining o‘zagi “kuemal” esa shunchaki “yashash, kun ko‘rish” emas, balki “to‘yib ovqatlanish, vino ichish va qovushish” ma’nosini bildiradi).
– Bundan chiqdi, bu yerda ham ibodatxona va dindorlar bor ekan-da?
– Buning kulgili joyi yo‘q. Mamlakatdagi eng hashamatli bino bu – Buyuk ibodatxonadir. Borib ko‘rishni xohlaysizmi?
Tumanli kunlarning birida Rapp meni faxr bilan Buyuk ibodatxonani ko‘rishga olib bordi. Haqiqatan ham, bu ulkan bino Tokiodagi Nikolay Jomesidan o‘n martacha kattaroq. Ustiga-ustak, binoda xilma-xil me’morchilik uslublari qorishib ketgan. Ana shu ibodatxona oldida turib, uning baland minoralari va dumaloq gumbazlariga qarab, dahshatga tushdim. Ular son-sanoqsiz barmoqlarday osmonga bo‘y cho‘zib turardi. Biz asosiy darvoza yonida turib (ularning oldida biz chumoliday bir kichik jonzotga aylangandek edik) boshimizni osmonga cho‘zgancha beo‘xshov maxluqqa o‘xshab ketuvchi bu g‘alati inshootga uzoq tikilib qoldik.
Ibodatxona zali ham juda ulkan edi. Korinf ustunlari oralig‘ida bir dunyo sig‘inuvchilar aylanib yurardi. Ular ham Rapp ikkimiz kabi bu yerda mittigina bo‘lib ko‘rinardi. Shu orada yoshi qaytib munkaygan kappa bilan ko‘rishib qoldik. Rapp ta’zim qilib, hurmat ila u bilan gaplasha boshladi:
– Sizni sog‘-salomat ko‘rganimdan nihoyatda xursandman, muhtaram ruhoniy.
Qariya ham bizga ta’zim qilib, xuddi shunday izzat-ikrom bilan javob berdi:
– Adashmayotgan bo‘lsam, janob Rappsiz-a? Umid qilamanki, siz ham…
– aftidan, shu payt ko‘zi Rappning chirigan tumshug‘iga tushdimi, tutilib qoldi. – E-e… Ha. Harholda, umid qilamanki, siz unchalik qiynalganingiz yo‘q. Xizmat?…
– Men mana bu janobni olib keldim, – dedi Rapp. – Siz bilsangiz kerak, bu janob…
Va Rapp men haqimda obdon gapira boshladi. Nazarimda, u o‘zining mana shu tushuntirishlari orqali ruhoniyga oxirgi paytlarda juda muhim ishlar bilan bandligi uchun ibodatxonaga kelolmaganini bildirdi.
– Shu o‘rinda sizdan bu janobga ibodatxonani ko‘rsatishingizni iltimos qilgan bo‘lardim.
Ruhoniy iltifotli tabassum qilib men bilan so‘rashdi, so‘ng indamasdan bizni zalning old qismida joylashgan mehrob yoniga boshlab bordi.
– Men bajonudil sizga hamma narsani ko‘rsataman, – dedi u, – lekin siz o‘ylagancha foydam tegmasligidan qo‘rqaman. Biz dindorlar mana bu mehrobdagi “hayot daraxti”ga sig‘inamiz. Ko‘rib turganingizdek, “hayot daraxti”da oltin va zangor mevalar yetiladi. Oltin ranglilari “yaxshilik mevalari”, zangorilari esa “yomonlik mevalari” deb ataladi…
Uning gaplarini eshitgan sari zerika boshladim. Ruhoniyning iltifot bilan so‘zlayotganlari xuddi eski, siyqasi chiqqan hikoyalarga o‘xshab ketardi. Turgan gapki, men o‘zimni uning bitta so‘zini ham qo‘ymay tinglayotganday ko‘rsatar, ammo vaqti-vaqti bilan atrofga ham bildirmay ko‘z tashlab, ibodatxonaning ichki tuzilishini tomosha qilardim.
Korinf ustunlari, gotika uslubidagi gumbazlar, naqshli mavritancha farshlar, zamonaviy uslubda ishlangan ibodat stollari – hammasi bir bo‘lib, qanaqadir g‘alati bir johillarcha go‘zallik hosil qilganday taassurot qoldirardi. Hammasidan ko‘proq mening e’tiborimni tortgani
mehrobning ikki tarafida joylashgan tokchalar ichidagi tosh haykalchalar bo‘ldi. Negadir menga bu tasvirlar tanishday tuyuldi. Men adashmagan ekanman. “Hayot daraxti” haqidagi tushuntirishlar yakun topgach, munkaygan ruhoniy men bilan Rappni o‘ngdagi birinchi tokcha tomon boshlab borib, ichidagi haykalga qarab dedi:
– Mana bizning avliyolardan biri – Strinberg, u hammaga qarshi chiqqan. Aytishlaricha, bu avliyo juda ko‘p va uzoq azob chekkan, keyin esa Svedenborg falsafasidan najot topgan. Ammo aslini olganda u qutulib qolmagan. Xuddi biz kabi u ham “tiriklik dini”ga e’tiqod qilgan.
Aniqrog‘i, uning shu dinga e’tiqod qilishiga to‘g‘ri kelgan. Bu avliyo bizga qoldirgan birgina rivoyatlarini olib qaraylik. Ularda avliyo o‘zining joniga qasd qilgani haqida aytib ketgan.
Gaplaridan yuragim siqilib, keyingi tokchaga ko‘z tashladim. Keyingi tokchada qalin mo‘ylovli nemisning byusti o‘rnatilgan ekan.
– Bu esa Nitsshe, Zardushtiylik (Zaratustra) kuychisi. Bu avliyoga o‘zi yaratgan eng a’lo odamdan qutulish uchun yo‘l axtarishga to‘g‘ri kelgan. Biroq u qutula olmay aqldan ozgan. Balki u avliyolar safiga tushib qolmasdi, agar…
Ruhoniy biroz sukut saqlab, bizni uchinchi tokcha yoniga boshlab keldi.
– Bizning uchinchi avliyomiz Tolstoy. Bu avliyo o‘zini hammadan ko‘p qiynagan. Gap shundaki, uning kelib chiqishi aslzoda bo‘lgan va azob-uqubatlarini har narsaga qiziqaveradigan olomon oldida namoyon etishni o‘ziga ep bilmagan. Bu avliyo hech ishonish mumkin bo‘lmagan Iso (Xristos) ga o‘zini ishontirishga rosa harakat qilgan. Hatto shunday holatlar bo‘lganki, u ishonishi haqida oshkora e’lon qilgan ham. Umrining oxirida esa barchaning oldida fojiaviy yolg‘onchi shaxs bo‘lib ko‘rinishga uning toqati qolmagan. Hammaga ma’lumki, bu avliyo ham ba’zan xonasi shiftidagi ustunlarga qarab turib dahshatga tushgan. Ammo u o‘z joniga qasd qilmadi – buni uning avliyolar safiga kirib qolganidan ham bilish mumkin.
To‘rtinchi tokchada bir yapon manaman deb turardi. Bu yaponning yuziga yaxshilab razm solib uni tanigach, kutilganday ma’yuslanib qoldim.
– Bu Kunikida Doppo, – dedi ruhoniy. – Ishchilar ko‘nglini chuqur tushungan, poezdning tagida qolib o‘lgan shoir. O‘ylaymanki, sizga u haqida gapirib o‘tirishning hojati yo‘q. Beshinchi tokchaga nazar soling…
– Bu Vagner bo‘lsa kerak?
– Ha. Qirolning do‘sti bo‘lgan inqilobchi. Avliyo Vagner hatto jamoat ibodatlarini ham olib borgan. Lekin baribir u nasroniy dinidan ko‘ra “tiriklik dini”ga sig‘inuvchilar izdoshi bo‘lgan. Uning xatlaridan ayon bo‘lishicha, foniy dunyo azob-uqubatlari uni ham bir necha marta o‘lim haqida o‘ylashga majbur qilgan.
Ruhoniy hali Vagner haqida gapirishni tugatmasidan biz oltinchi tokcha yoniga bordik.
– Bu endi avliyo Strindbergning do‘sti bo‘lmish frantsuz musavviri. U o‘zining xotini va bolalarini tashlab, o‘n to‘rt yoshli taityalikka uylangan. Uning tomirlarida dengizchining qoni oqqan. Ammo uning lablariga qarang. Zaharli margimush ta’sirida ularga yara toshgan. Endi yettinchi tokchaga kelsak… Ammo siz charchaganga o‘xshaysiz. Marhamat qilib, bu yoqqa yuring.
Men haqiqatdan charchagandim. Rapp ikkimiz ruhoniyga ergashgancha muattar isli koridor bo‘ylab yurib o‘tib, qandaydir bir xonaga kirdik. Xona kichkina, burchakda qad rostlagan qora Venera haykali ostida bir shingil uzum yotardi. Men hech qanaqa bezaklarsiz odmi rohiblar hujrasini ko‘raman, deb kutganim sabab esankirab qoldim. O‘ylashimcha, ruhoniy mening ajablanganimni payqadi. Bizga o‘tirishni taklif qilishdan oldin hamdardlik bilan dedi:
– Iltimos, unutmang, bizning dinimiz bu – “tiriklik dini”. Bizning Xudomiz… bizning “hayot daraxti”miz: “Ko‘nglingiz tusagancha yashang” deb o‘rgatadi. Ha-ya, janob Rapp, siz bu janobga muqaddas kitoblarimizni ko‘rsatib bo‘ldingizmi?
– Yo‘q, – javob berdi Rapp boshidagi likopchasini qashlab va iqror bo‘ldi: – Ochig‘ini aytsam, o‘zim ham yaxshi o‘qiganim yo‘q.
Ruhoniy doimgidek xotirjam jilmayib, davom etdi:
– Unda, tabiiyki, sizga hali hammasi tushunarli emas. Bizning Xudomiz borliqni bir kunda yaratgan. (“Hayot daraxti” daraxt bo‘lishiga qaramay, uning uchun mumkin bo‘lmagan narsa yo‘q.) Buning ustiga, u modani ham yaratgan. U zerikib qolib, narni axtarishga tushgan. Bizning Xudomiz modaning hasratiga quloq tutgan va uning miyasini olib, undan narni yasagan. Bizning Xudomiz bu kappalar juftligiga shunday degan: “To‘yib yeng, qovushining, ko‘nglingiz tusagancha yayrab yashang…”
Ruhoniyning gapini eshitib, shoir Tokkni eslardim. Baxtga qarshi shoir Tokk ham menga o‘xshab Xudoga ishonmasdi. Men kappa emasman, shuning uchun “hayot daraxti” haqida tushunchaga ega emasdim. Ammo tug‘ilganidan o‘lgunicha suvosti mamlakatida yashab o‘tgan Tokk “hayot daraxti”ning nima ekanini bilmasligi mumkin emasdi. Men mana shu ta’limotni qabul qilmagan Tokka achindim va ruhoniyning gapini bo‘lib, undan bu shoir haqidagi fikrini so‘radim.
– Ha-a, bu shoir har qancha achinishga loyiq, – dedi ruhoniy xo‘rsinib.
– Bizning mohiyatimiz nimada? Ishonch, holat, vaziyat. Siz, ehtimol, bu yerga irsiyatni ham qo‘shib qo‘yarsiz. Baxtga qarshi, Tokk dinni tan olmasdi.
– Menimcha, Tokk sizga havas qilgan. Mana, men ham havas qilyapman. Yoshlar ham, mana masalan, Rapp…
– Balki tumshug‘im butun bo‘lganida, men ham hayotbaxsh bo‘larmidim. Ruhoniy yana chuqur xo‘rsindi. U ko‘zlari yoshga to‘lgancha qimir etmay, qora Veneraga tikilardi.
– Agar to‘g‘risini aytsam… – dedi u. – Faqat buni hech kimga aytmang, bu mening sirim… To‘g‘risini aytsam, men ham o‘zimizning Xudoga ishona olmayman. Qachonlardir mening ibodatim…
Ruhoniy tugatishga ulgurmadi. Xuddi shu paytda eshik katta ochilib, bir bahaybat moda quyunday yopirilib kirdi-da, unga tashlandi. Biz uni to‘xtatib qolishga urindik, ammo u bir lahzada ruhoniyni polga yiqitdi.
– Eh, sen yaramas chol! – baqirdi u. – Bugun yana hamyonimdan ichish uchun pul o‘g‘irladingmi?!
Oradan o‘n daqiqacha vaqt o‘tganda biz ruhoniy va uning xotinini orqada qoldirib, ibodatxona zinalaridan yugurgilab tushardik. Bir qancha vaqt biz jim ketdik, keyin Rapp so‘zga kirdi:
– Ruhoniy so‘zini nega “hayot daraxti”ga ishonmasligi endi tushunarli. Men javob bermadim. Beixtiyor ibodatxonaga qayrilib qaradim.
Ibodatxona ilgarigidek o‘zining baland minoralari va dumaloq gumbazlari bilan son-sanoqsiz barmoqlarday tumanli osmonga bo‘y cho‘zib turardi. Undan xuddi cho‘ldagi sarobning ta’siri kabi vahima ufurardi…
Taxminan bir haftalardan so‘ng men shifokor Chakkdan g‘aroyib xabar eshitdim. Tokkning uyida arvoh paydo bo‘lganmish. O‘sha paytda baxtsiz do‘stimizning ma’shuqasi qaergadir ketgan, uyida esa fotostudiya ochilgan edi. Chakkning so‘zlariga qaraganda, bu studiyada olingan barcha suratlarning ortida Tokkning sharpasi g‘ira-shira ko‘rinib turarkan. Biroq Chakk butunlay moddiyunchi bo‘lgani uchun narigi dunyo borligiga ishonmasdi. Bularning hammasini gapirib bo‘lgach, u zaharxanda tirjayib
sharhlashga tushdi: “Ushbu arvoh siz bilan men kabi moddiy bo‘lsa kerak-da”. Arvohlarga ishonmaslik borasida mening ham Chakkdan farqim yo‘q edi. Lekin men Tokkni yaxshi ko‘rardim, shuning uchun darhol kitob do‘koniga yugurib borib, Tokk va uning arvohi haqidagi maqolalar hamda uning sharpasi tushirilgan rasmlar chop etilgan barcha gazeta va jurnallarni sotib oldim. Haqiqatdan ham qariyu yosh kappalar rasmlarida ularning orqa tarafidan kappa qomatiga o‘xshash g‘ira-shira sharpa sezilib turardi. Rasmlardan ko‘ra ko‘proq Tokkning arvohi haqidagi maqolalar, ayniqsa, spiritizm bilan shug‘ullanuvchi bir jamiyatning hisoboti meni hayratga soldi. Men bu maqolani deyarli so‘zma-so‘z tarjima qilgandim, quyida xotiramda qolganini keltiraman.
“Tokkning arvohi bilan suhbat haqidagi hisobot (Spiritik jamiyat jurnali” ?8274).
O‘z joniga qasd qilgan Tokkning sobiq qarorgohi – hozirgi janob falonchining fotostudiyasi – 251-uyda bo‘lib o‘tgan jamiyatimiz hay’atining maxsus yig‘ilishi.
Biz, jamiyatning o‘n yettita a’zosi, raisimiz janob Pekk boshchiligida yigirma yettinchi sentyabr kuni soat o‘ndan o‘ttiz daqiqa o‘tganda tilga olingan fotostudiyaning bir xonasiga yig‘ildik. Medium sifatida biz cheksiz ishonchimizni qozongan boshqaruvchi Xopp xonimni sayladik. Xopp xonim tilga olingan studiyaga kirishi bilan ruhning yaqinlashib kelayotganini sezdi. Uni tutqanoq tuta boshladi va bir necha marta qayt qildi. Uning aytishicha, bu holat marhum janob Tokk hayotligida tamakiga qattiq ruju qo‘ygan bo‘lib, endi uning ruhiga ham nikotin singib ketgani bilan izohlanar ekan.
Komissiya a’zolari va Xopp xonim dumaloq stol atrofidagi joylarini jimgina egallashdi. Uch daqiqayu yigirma besh soniya o‘tib, Xopp xonim birdaniga chuqur karaxtlik holatiga tushdi va shoir Tokkning ruhi uning tanasiga kirdi. Biz komissiya a’zolari yoshimizga qarab navbatma-navbat Xopp xonimning tanasiga kirib olgan janob Tokkning ruhiga quyidagi savollarni berdik:
Savol: Sen nega yana bu dunyoga qaytding?
Javob: Vafotimdan keyingi shon-shuhratimni bilish uchun. Savol: Sen va boshqa ruhlar vafotingizdan keyin ham shon-shuhrat
istaysizlarmi?
Javob : Harholda, men bu chanqoqdan yiroq emasman. Ammo men qaysidir kuni uchratib qolganim bir yapon shoiri o‘limdan keyingi shon-shuhratdan nafratlanardi.
Savol: Sen bu shoirning ismini bilasanmi?
Javob: Afsuski, u esimdan chiqqan. Faqat uning bir sevimli she’rini xotirlayman.
Savol: Bu qanday she’r ekan?
Javob: Eski hovuz. Suvga qurbaqa sakraydi. Jimjitlikda “shalop” etgan ovoz.
Savol: Seningcha, bu buyuk asarmi?
Javob: Albatta, men uni yomon deb hisoblamayman. Faqat men “qurbaqa” so‘zini “kappa” so‘ziga almashtirardim, “sakradi”ning o‘rniga esa “ajoyib parvoz etdi” degan iborani ishlatardim.
Savol: Nima uchun?
Javob: Har qanday san’at asaridan kappani topishga astoydil harakat qilish biz kappalarga xos.
Shu yerda jamiyat raisi janob Pekk suhbatni to‘xtatib, hay’at a’zolariga ular adabiy munozarada emas, ruhiy tomoshada o‘tirishganini eslatib qo‘ydi.
Savol: Janob ruhlarning hayot tarzi qanday? Javob: Siznikidan hech farq qilmaydi.
Savol: Unda sen o‘z joningga qasd qilganingdan afsuslanasanmi? Javob: Yo‘q-da. Agar arvoh bo‘lib yashash ham jonimga tegsa, men yana to‘pponchani olaman-da, umrni o‘z jonimga hayot ato etish bilan tugataman.
Savol: O‘z joniga hayot ato etish osonmi?
Bu savolga Tokkning arvohi savol bilan javob berdi. Tokkning bu usuli uni tanigan barchaga ma’lum edi.
Javob: O‘z joniga qasd qilish osonmi? Savol: Ruhlar umri boqiymi?
Javob: Bizning hayotimiz davomiyligi masalasiga kelsak, bu haqida juda ko‘p nazariyalar mavjud, lekin ulardan birortasiga ham ishonish qiyin. Esdan chiqarmaslik kerakki, bizning oramizda ham xilma-xil – nasroniylik, buddaviylik, musulmon, otashparastlik kabi dinlar tarafdorlari bor.
Savol: Sen qaysi dinga sig‘inasan? Javob: Men hamisha skeptikman1.
Savol: Lekin, aftidan, sen ruhning borligiga shubha qilmasang kerak? Javob: Men ruhlar mavjudligiga sizdan ko‘ra kamroq ishonaman. Savol: O‘z olamingda do‘stlaring ko‘pmi?
Javob: Hamma zamonlar va barcha xalqlar orasida uch yuzdan kam emas. Savol: Sening barcha do‘stlaring o‘z joniga qasd qiluvchilarmi? Javob: Aslo unday emas. To‘g‘ri, masalan, o‘z joniga qasd qilishni
yoqlovchi Monten mening eng hurmatimga sazovor do‘stlarimdan biri. Anavi pessimist, o‘z joniga qasd qilolmagan Shopengauer degan nusxani men bilishni ham xohlamayman.
Savol: Shopengauer salomatmi?
Javob: Ayni paytda u o‘zining yangi shogirdining orqasidan yelib-yugurib, pessimistik ruhda umrni o‘z joniga hayot ato etish bilan tugatish yaxshimi yoki yomonligini aniqlashtirib yuribdi.
Keyin biz, hay’at a’zolari, Napoleon, Konfutsiy, Dostoevskiy, Darvin, Kleopatra, Shakya Muni, Dante va boshqa buyuk shaxslar ruhlari haqida savollar berdik. Biroq Tokk ular haqida, afsuski, hech qanaqa qiziqarli ma’lumot bermadi, o‘z navbatida bizga o‘zi haqida savollar bera boshladi.
Savol: O‘limimdan keyin men to‘g‘rimda nima deyishyapti?
Javob: Qanaqadir bir tanqidchi seni “o‘rtamiyona shoirlardan biri” deb atabdi.
Savol: Bu men she’riy to‘plamimni sovg‘a qilmaganim uchun xafa bo‘lib yurganlardan biri. Asarlarimning to‘liq to‘plami nashrdan chiqdimi?
Javob: Nashr etilgan, aytishlaricha, deyarli olishmayapti.
Savol: Uch yuz yildan so‘ng mualliflik huquqi tushunchasi yo‘qolganda mening asarlarimni millionlab odamlar sotib ola boshlaydi. Aytganday, modam va ma’shuqamga nima bo‘ldi?
Javob: U kitob do‘koni xo‘jayini janob Rakka turmushga chiqdi. Savol: Bechoragina, u hali Rakkning ko‘zi yasama ekanini bilmasa kerak.
Bolalarim-chi, yaxshi yurishibdimi?
1 S k ye p t i k – hamma narsaga shubha bilan qarovchi shaxs.
Javob: Ular bolalar uyida bo‘lsa kerak.
Tokk bir qancha vaqt jim qoldi-da, keyin navbatdagi savolini berdi. Savol: Uyimga nima bo‘ldi?
Javob: Hozir u yerda qaysidir bir fotografning studiyasi joylashgan. Savol: Ish stolim qaerda?
Javob: Biz bilmaymiz.
Savol: Stol g‘aladonida men ayrim xatlarni yashirib qo‘yganman…
Ammo, janoblar, baxtimga juda band insonlarsiz, sizlarga buning hech aloqasi yo‘q. Endi esa bizning olamda kun botyapti, men sizlar bilan xayrlashishga majburman. Alvido, janoblar, alvido! Alvido, mening aziz janoblarim!
Mana shu oxirgi so‘zlar aytilgan paytida Xopp xonimning karaxtligi tarqab, o‘ziga keldi. Biz, barchamiz, o‘n yettita hay’at a’zolari Xudoni o‘rtaga qo‘yib, yuqorida bo‘lib o‘tgan suhbatning haqiqatdan ham rostligini tasdiqlaymiz. ( Ilova: bizning har qanday ishonchimizga loyiq Xopp xonim avval kun davomida aktrisalik qilib topgan pulini bizdan mukofot sifatida oldi.)”
Ushbu maqolani o‘qigach, asta-sekin ma’yuslana boshladim, bu mamlakatda qolishni ortiq istamasdim, qanday o‘zimizning dunyoga, insonlar dunyosiga qaytish haqida o‘ylardim. Qachonlardir yiqilib, shu yerga tushib qolganim o‘sha chuqurni axtarib topishga urindim. Bir kuni baliqchi Bagg gap orasida menga suvosti mamlakatining qaysidir bir chekka joyida yolg‘izlik va jimjitlikda kunlarini kitob o‘qib va nay chalib o‘tkazadigan qari bir kappa yashashi haqida gapirib bergandi. “Shu kappaga murojaat qilsam qanday bo‘larkin?” deb o‘ylab qoldim. Yana o‘yladimki, “Balki u menga bu mamlakatdan chiqib ketish yo‘lini ko‘rsatar”. O‘sha zahotiyoq shahar chetiga yo‘l oldim. Ammo qutidekkina hujrada men qari cholni emas, boshining ustida yumshoqqina likopchasi bor o‘n ikki-o‘n uch yoshlar atrofidagi navqiron kappani ko‘rdim. U sokingina nay chalib o‘tirardi. Tabiiyki, men adashib boshqa uyga kelib qoldim, deb o‘yladim. Tekshirib ko‘rish uchun unga Bagg aytgan ism bilan murojaat qildim. Yo‘q, bu o‘sha qari kappa ekan.
– Lekin siz xuddi yosh boladay ko‘rinarkansiz, – g‘o‘ldiradim.
– Sen buni bilmovmiding? Taqdir taqozosi bilan men onamning qornini oqsoch chol bo‘lib tark etganman. Keyin yil o‘tgan sari yosharaverdim, yosharaverdim, mana, endi ko‘rib turganingdek, yosh bolaga aylanib qoldim. Aslida esa tug‘ilgan paytimda men oltmish yoshlarda edim, hozir yoshim yuz ellik, yuz oltmishlar chamasi bor.
Xonaga ko‘z yugurtirdim. Ehtimol, bu kayfiyatim bilan bog‘liqdir, lekin nazarimda bu yerdagi oddiy stol-stullar orasidan qandaydir bir tiniq baxt ufurib turganga o‘xshardi.
– O‘ylashimcha, siz boshqa kappalarga nisbatan baxtliroq yashaysiz.
– Bo‘lishi mumkin. Men yoshligimda qariya edim, qariganimda esa yoshardim. Qondirilmagan xohish-istaklardan men boshqa chollarga o‘xshab qurib qolmadim va yoshlar kabi shahvoniy ehtiroslarga erk berayotganim yo‘q. Harholda, mening hayotim juda baxtli bo‘lmasa-da, tinch va osuda o‘tdi, deb o‘ylayman.
– Ha, bunaqa holatda hayotingiz tinch-osuda bo‘lishi kerak.
– Lekin shuning o‘zi hali xotirjamlik uchun yetarli emas. Bir umr mening sog‘lig‘im juda zo‘r, och qolmaslik uchun boyligim ham yetarli edi. Ammo, albatta, mening hayotimdagi eng baxtli hodisa bu – qariya bo‘lib tug‘ilganim.
Biz bir muncha vaqt suhbatlashib o‘tirdik. O‘zining joniga qasd qilgan Tokk, har kuni uyiga shifokor chaqiradigan Ger haqida gaplashdik. Lekin negadir qari kappaning yuzida bu gaplarga qiziqish ifodasi ko‘rinmadi. Oxiri men so‘radim:
– Nazarimda, siz boshqa kappalar kabi hayotga unchalik bog‘lanmaganga o‘xshaysiz.
Qari kappa yuzimga qarab turib sokin javob berdi:
– Men boshqa kappalar singari otam dunyoga kelishni xohlash-xohlamasligim haqida so‘rashidan oldin onamning qornini tark etmaganman.
– Men esa bu dunyoga mutlaqo tasodifan kelib qoldim, – dedim men.
– Shuning uchun, marhamat qilib menga qanday qilib bu yerdan chiqib ketishim mumkinligini aytsangiz.
– Faqat birgina bu yerdan ketish yo‘li bor.
– Qanday yo‘l ekan?
– Bu yerga qaysi yo‘ldan tushib qolgan bo‘lsang, xuddi o‘shanday.
Bu gapni eshitib, tepa sochim tikka bo‘ldi.
– Bu yo‘lni topishim amrimahol, – g‘o‘ldiradim.
Qari kappa menga buloq suvidek tip-tiniq ko‘zlari bilan tikildi. So‘ng o‘rnidan turib, xonaning burchagiga bordi-da, shiftda osilib turgan arqonni oldi. O‘sha zahoti ilgari e’tiborim tushmagan dumaloq shakldagi tuynuk ochildi. Bu tuynukdan qarag‘ay va sarv shoxlari ustidagi bepoyon, musaffo, ko‘m-ko‘k osmonni ko‘rdim. Osmonga esa Yarigatake cho‘qqisi ulkan kamon o‘qining nayzasi singari qadalib turardi. Quvonganimdan xuddi aeroplanni ko‘rgan boladay irg‘ishladim.
– Ana, – dedi qari kappa. – Ketishing mumkin.
U gapira turib arqonga ishora qildi. Lekin bu ilgari o‘ylaganimdek arqon emas, arqondan yasalgan narvon edi.
– Xo‘p mayli, – dedim men. – Ruxsatingiz bilan endi boray.
– Faqat oldin o‘ylab ko‘r. Keyin yana afsuslanib yurmagin.
– Hechqisi yo‘q, – dedim. – Afsuslanmayman.
Men narvonga tirmashib ketayotgandim, pastga qarab, uzoqdan qari kappaning boshidagi likopchani ko‘rdim.
Suvosti mamlakatidan qaytib, ancha payt inson terisining hidiga o‘rganolmay yurdim. Axir kappalar bizga nisbatan tozalikni nihoyatda yaxshi ko‘rishadi. Buyam kamday, men atrofimda faqat kappalarni ko‘rishga o‘rganib qolibman, shuning uchun insonlarning yuzi menga juda xunuk ko‘rinardi. Ehtimol, siz buni tushuna olmassiz. Mayli, ko‘z va og‘iz kabilariga chidasa bo‘lar, lekin ularning burunlari meni qandaydir bir tushunarsiz dahshatga solardi. Tabiiyki, birinchi paytlarda men hammadan o‘zimni olib qochib yurdim. Keyin, aftidan, asta-sekin odamlarga ko‘nika boshladim, oradan yarim yil o‘tib esa hamma joyga bora oladigan bo‘ldim. Goh-goh suvosti mamlakati jonzotlari tilidagi so‘zlar og‘zimdan chiqib ketishigina menga ko‘ngilsizlik keltirardi. Taxminan mana bunday:
– Ertaga uyda bo‘lasanmi?
– Qua.
– Nima deding?
– Ha, ha, bo‘laman.
Qaytganimdan so‘ng bir yil o‘tib men bir chayqovchilik tufayli bor-yo‘g‘imdan ayrildim, shuning uchun…
(Shu yerga kelganda shifokor S. gap qotdi: “Bu haqida gapirish shart emas”. U bemor bu haqida gapira boshlasa, qattiq jazavaga tushishi, bunday paytda unga hatto qorovullarning bir nechtasi ham bas kelolmasligini ma’lum qildi).
Yaxshi, bu haqda gapirmay. Xullas, bir chayqovchilik tufayli men xonavayron bo‘lib, yana suvosti mamlakatiga qaytmoqchi edim. Ha, aynan qaytmoqchi edim. Bormoqchi emas, jo‘namoqchi emas, aynan qaytmoqchi edim. Chunki o‘sha vaqtga kelib suvosti mamlakatini men o‘z vatanimday his eta boshlagandim. Sekingina uydan chiqib, Markaziy yo‘nalishdagi poezdga chiqishga harakat qildim. Afsuski, men politsiyachilar qo‘liga tushdim va meni mana shu shifoxonaga keltirib tiqishdi. Ammo men bu yerda ham bir qancha vaqt suvosti mamlakatini sog‘inib yurdim. Hozir shifokor Chakk nima qilayotgan ekan? Faylasuf Magg-chi? Ilgarigidek yetti rangli fonusining ostida mulohaza qilib o‘tirgan bo‘lsa kerak. Tumshug‘i chirigan mehribon do‘stim talaba Rapp-chi? Xuddi bugungidek tumanli kunlarning birida, odatdagiday, do‘stlarimni eslab , o‘z xotiralarim og‘ushida o‘tirgandim, birdaniga baliqchi Baggni ko‘rib qolib, hayratdan baqirib yuborayozdim. Qanday qilib u oldimga kirdi, bilmayman, lekin u ko‘z oldimda cho‘kkalab o‘tirgancha menga ta’zim qilib, so‘rashardi. Sal o‘zimga kelganimda… yig‘ladimmi yo kuldimmi, eslay olmayman. Faqat esimda qolgani, uzoq tanaffusdan keyin birinchi marta qanchalar xursandchilik bilan kappalar tilida gaplashganim.
– Bagg, menga qara, bu yerga nega kelding?
– Sizni ko‘rgani. Aytishlaricha, tobingiz qochganmish.
– Qaerdan bilding?
– Radiodan eshitdim.
– Bu yerga qanday yetib kelding?
– Nima desam, bu ish qiyin emas. Tokioning daryo va chuqurliklari biz kappalar uchun ko‘chaday gap.
Shu paytda xuddi hozir bilib qolganday esimga tushdi, axir kappalar qurbaqalar kabi ham suvda, ham quruqlikda yashovchi jonzot sinfiga mansub-ku.
– Lekin bu yaqin orada hech qanday daryo yo‘q-ku?
– Yo‘q. Men bu yerga suv quvurlari orqali yetib keldim. Bu yerda esa men yong‘in quvurini ochdim.
– Yong‘in quvurini ochding?
– Nima, siz unutdingizmi, janob? Axir kappalarda ham mexaniklar bor.
Kappalar har ikki-uch kunda mendan xabar olib turishdi. Shifokor S. meni demenia praecox bilan kasallangan, deb hisoblaydi. Ammo shifokor Chakk (ochiq aytganim uchun kechiring) ta’kidlashicha, menda hech qanday demenia praecox yo‘q, o‘zlaring, shifokor S. dan boshlab hammalaring demenia praecoxga chalingansizlar. Tabiiyki, shifokor Chakk yonimga kelgan ekan, talaba Rapp va faylasuf Magg ham meni yo‘qlagan. Biroq baliqchi Baggdan tashqari birortasi kunduzi yonimga kelmagan. Ular ikkita, uchta bo‘lishib, doim tunda, oydin kechalarda kelishadi. Mana, kecha kechasi ham men oy nuri ostida shisha firmasi direktori Ger va faylasuf Magg bilan suhbatlashdim. Bastakor Krabak esa menga skripka chalib berdi. Stoldagi mana bu qora lolaguldan tuzilgan guldastani ko‘ryapsizmi? Buni kecha tunda menga Krabak sovg‘a qildi…
(Men burilib qaradim. Stol ustida hech qanaqa lolagul yo‘q, stol bo‘m-bo‘sh edi). Mana bu kitobni menga faylasuf Magg olib kelgan. Boshidagi she’rlarni o‘qib ko‘ring. Umuman olganda, keragi yo‘q. Siz ularning tilini bilmaysiz-ku. Keling, o‘zim sizga o‘qib beraman. Bu Tokkning yaqindagina nashr etilgan to‘la asarlar to‘plamining jildlaridan biri.
(U eski telefon daftarini ochib, quyidagi she’rni ovoz chiqarib o‘qidi:)
Bambuklar ichra kokos gullariga burkanib Budda allaqachon jon taslim qilgan. Va qurigan qari anjir daraxti tagida Charchagan Iso-da yotibdi o‘lib.
Orom vaqti yetmadimi endi bizga ham Loaqal shu teatr sahnasida?
(Lekin sahna ortiga ko‘z tashlasak, u yerda faqat yamalgan bo‘z matolarni ko‘rishimiz mumkin!) Ammo men manavi shoirdek pessimist emasman. Ha, hali mening oldimga kappalar kelib turar ekan… Darvoqe, mutlaqo yodimdan ko‘tarilibdi, Siz do‘stim hakam Beppni eslasangiz kerak. Gap shundaki, bu kappa ish joyidan ayrilib, rostakamiga aqldan ozdi. Aytishlaricha , u suvosti mamlakatida ruhiy kasalliklar shifoxonasida ekan. Eh, agar menga shifokor S. ruxsat berganida bormi, jonim bilan undan xabar olgani borib kelardim.
___________
* Foliant – juda katta va qalin kitob.

Rus tilidan Oydin Niso tarjimasi
Manba: «Jahon adabiyoti» jurnali