20 август — шоир Мирпўлат Мирзо таваллуд топган кун
Айрим ижодкор дўстларимиз ҳаётда бошқа миллат шоирларига, асосан Ғарб ижодкорларига тақлид қилишади. Ижодкор ҳаётини узлатда, ёлғизликда ёки аллақандай эҳтирослар оғушида тасаввур этишади. Шундай бўлиши мумкиндир. Лекин бизнинг миллий менталитетимиз сал бошқачароқ. Бу мағзи жуда тўқ ва чуқур Шарқ менталитети.
ФИКРЛАШ АЗОБИ
Шоир Мирпўлат Мирзо билан суҳбат
Мирпўлат Мирзо 1949 йил 20 августда Чимкент вилоятининг Сайрам қишлоғида туғилган. Ўзбекистонда хизмат кўрсатган маданият ходими (1999). ТошДУнинг журналистика факультетини тамомлаган (1971). «Тонг жилваси», (1976), «Ишқ фасли» (1978), «Яхши кунлар» (1981), «Сунбула» (1985), «Мовий дарё» (1988), «Атиргул ва юлдузлар» (1990), «Онажон», (1995), «Сайланма» (2005) каби шеърий тўпламлари нашр этилган. «Сомон йўли чечаклари», (2004), «Сайра, дўмбирам» (қозоқ шеърияти антологияси, 2005), Г. Э. Лессингнинг «Донишманд Натан» шеърий драмасини, В. Шекспирнинг «Ёз куни ғаройиботлари» пьесасини ўзбек тилига таржима қилган. Борис Пастернак (1999) ва «Алаш» (2001) номидаги халқаро мукофотлар соҳиби.
– Мирпўлат ака, ижод ким учун изтироб, машаққат, ким учун ҳузурбахш машғулот. Сизга-чи?
– Бир асарни ёзиб тугатганингдан кейин, уни қачон бошловдим, қандай тугатдим, деб мулоҳаза қиласан. Лекин бу жараён тафсилотларини аниқ-тиниқ идрок эта олмайсан. Кейинги сафар бир бошдан назорат қиламан деб дилингга тугасан, лекин бефойда.
– Шеър сиз учун узоқ давом этадиган руҳий ҳис-ҳаяжонлар ифодасими ёки туйқус эҳтирослар, туйғулар туғёними?
– Фикр юрагимга уруғдай тушади. Шу уруғни асраб, олиб юраман. Вазият, ҳолат етилганда уни қоғозга битаман. Яъни шеър ёзилиш жараёнида у униб, барг ёзади, ғунчалайди.
– Шеъриятингизда узрхоҳ мисралар ҳам талайгина. Масалан, “Фақат сен ғашланма ўтмиш изимга, Телба ёшлигимни солиб юзимга”, деганга ўхшаш. Бу ижобатсиз муҳаббат учун тазар¬руйингизми ёки виждон азобими?
– Шеърият ҳамиша идеални куйлаган. Идеал эса эришилмаган, эришиб ҳам бўлмайдиган, илк муҳаббат даражасидаги юксак туйғу. Инсон ҳаёти, афсуски, фақат туйғу ва ишқ-муҳаббатдан иборат эмас. Умр давом этаверади. Сиз келтирган мисралар ана шу жараённинг қоғозга тушган ҳолати бўлса керак. Бу жуда бир юксак даражада гуриллаб ёнган мовий аланга бўлмагандир, эҳтимол. Бироқ бу ерда меҳр, инсонни англаш жараёни ётибди. Сенга кимдир дили, қисматини боғлаяпти. Ўшанинг олдида масъулият ҳиссини сезасан. Булар ҳам шеъриятда, адабиётда акс этишга тўла ҳақли ҳолатлар. Бу ерда муроса, армон тушунчаси бор. Масъулият тушунчаси ҳам бор…
– Ҳазрати Яссавий туғилган заминда туғилгансиз. Ҳар гал сиз билан Сайрамга борганимизда ҳамюртларингиз қалбидаги сизга, сизнинг ижодингизга айрича меҳр ва ихлосни кўриб қувончларга тўлиб қайтамиз.
– Жуда кў-ўп юртларни кездим. Ўзбекистонимизнинг барча минтақаларида шеърлар ўқиганман. Лекин ўзим туғилган заминга борганимда вужудимни айрича ҳаяжон қамрайди. Тошкентга қайтгач эса, Сайрам мени ҳамиша умидвор нигоҳ билан кузатаётганини ҳис қилиб тураман. Ва… мана шу туйғуга муносиб бўлишим керак, деб ўйлайвераман. Мен юртдошларимни ҳамиша адабиётни севган, севаётган ҳолатда кўришни орзу қилиб яшайман. Тўғриси, ана шу, сиз илғаган, ҳамюртларимга хос бўлган айрича хислатлардан фахрланиб, гапириб юришдан ҳам мароқ туяман. Эҳтимол, мана шу туйғу ҳам менга ижодий куч бағишлар. Холис айтганда, бу замин шеърпараст, санъатни дил-дилидан қадрловчи инсонлар маконидир.
– Сизни биринчи учратганимда, Фарғона водийсидан бўлса керак деб ўйловдим. Ижодингизда ҳам водийга интилиш туйғулари бўртиброқ қолган мисралар жуда кўп. Масалан:
Алвон-алвон бўлиб ёнди тоғу тўш,
Бокира дилларда туғён урар жўш,
Атласга бурканди Сайрам, Қўқон, Ўш,
Қадим Туркистонга хуш келдинг, баҳор!
– Негадир, болалигим ва ёшлик йилларим Фарғона водийсига жуда катта бир ҳавас, меҳр, ҳайрат назари ила қараш туйғуси билан шаклланган.
– Қайсидир бир суҳбатимизда бу Қодирийнинг қаҳрамонларига муҳаббатимиз оқибати бўлса керак, деб айтувдингиз.
– Албатта. Қодирий истеъдодининг, сеҳру жозибасининг яна бир қирраси бутун ўзбек йигитларини Водий қизларига ошиқ қилиб қўйгани, десам муболаға бўлмайди.
– Раънолар, Кумушлар миллатимиз йигитларининг идеали демоқчисиз-да…
– Ҳа. “Сен Кумушнинг диёридансан” деб ёзган ҳам эдим. Кейин тақдир мени Фарғона водийси билан боғлади. Кумуш диёрига куёвман.
– Сиз кирган давраларнинг гурунглари бирдан гуриллаб кетади. Табиатингиздаги юморга мойил¬лик кў-ўпларнинг ҳавасини келтиради. Бироқ, негадир, ҳазил шеърлар ёзмайсиз.
– Руҳиятимдаги ҳазил-ҳузул, мутойибага мойиллик, чамамда, ижодкорнинг хиёбонда сайр этиб, тоза ҳаводан нафас олиб туриш заруратига ўхшайди. Лекин ҳаёт фақат ўйин-кулги, ҳазил-ҳузилдан иборат эмас. Ижодкор дунёни доим теран мушоҳада этишга бурчли. Дунёни фалсафийроқ, жиддийроқ акс эттирсам, дейман.
– Машҳур қозоқ шоири Ўлжас Сулаймоновни ўзбек ўқувчилари асосан сизнинг таржимангизда кашф қилди. Ёдимизда, “Арғумоқлар” номли юпқагина китобчада оддий ўзбек шеърхонлари қалбига Ўлжаснинг беҳаловат қалби билан бирга қозоқнинг бепоён кенгликларини ҳам олиб кирган эдингиз. Бугун шу борадаги фидойилигингиз ҳарорати бироз пасайгандай…
– Кутилмаган маълумот сифатида бир гапни айтай. Шу кунларда Ўлжас оғанинг янги тўпламини чоп этишга тайёрлаб қўйдим. Бугун-эрта нашриётга топширсам керак. Китобни ўқиган одам Ўлжас ҳозирги кунимизнинг ҳам энг ёрқин, атоқли шоирларидан бири эканлигини яна бир бор ҳис этади.
– Танқидчиларни бугун биров адабиётшунос, биров синчи деб атаяпти. Сизнингча, улар кимлар? Танқидга муносабатингиз?
– Дарҳақиқат, танқидчи ўзи ким? Улар илм қиладиган, адабий асарни ўқиб шарҳлаб берувчиларми ёки асарларни савия даражаларига қараб сараловчиларми? Мен уларни бугунги адабий воқеликда адабиёт сирларини ниҳоятда чуқур тушунган, унинг тақдири, келажаги учун теран қайғурадиган ижодкорлар деб биламан. Танқидчи ёстиқдай асарни ўқиб, у ҳақида мақола битиб, қанчалик шарафга эришади, аниқ айтиш қийин. Адабиётни қисматим, деб биладиган, айни чоғда адабиёт қисматини ўйлайдиган танқидчилар бугун жуда кам. Танқидга муносабатимга келсак, холисона фикрларни қабул қилмаслик жоҳилликдир.
– Демак, танқидчи – ижодкор, шундайми?
– Албатта, танқидчи ҳам ижодкор, фикр шоиридир у. Мулоҳаза қилувчи, фикрдан фикр кашф қилувчидир. Танқидчидаги истеъдод ижодкорникидан сира кам эмас. Синчига келсак (аслида у ҳам танқидчи), бу ўзимизда илгаридан бор сўз. Отларнинг бурнига қамишнамо нарса тиқиб, насли ва имкониятларини айтиб берувчиларни шундай аташган. Син сўзининг негизи ҳам нигоҳ деган маънони англатади. Демак, танқидчи теран нигоҳ, теран назар соҳиби.
– “Мукофот” номли шеърингизни ўқиб киши ҳар хил ўйларга боради. Мансаб, унвон, мукофот тушунчаларининг ўз тасаввурингиздаги инъикосини ҳам бироз ойдинлаштирсангиз.
– Ўз кундалик машғулотинг сирли олами ошуфтасига айланган чоғингда ўша дунё, ўша маъво энг мўътабар мукофот бўлиб туюлади.
– Тўғри тушунган бўлсам, ўша муҳит ҳам мансаб, ҳам мартаба, ҳам унвон экан-да.
– Мукофотлар ҳеч кимни бефарқ қолдирмайди, албатта. Чунки бу ҳам эътироф белгиси. Муҳими шундаки, “эътироф”ларга боғланиб қолмаслик ҳам кишига мароқ беради. Одам юрагида заҳматларга нисбатан матонат туйғусини шакллантиради бу. Ва сизни янада кўпроқ ишлашга, ижод қилишга рағбатлантиради.
– Мирпўлат ака, дўстлик ҳақида нима дея оласиз? Улфат, жўра, ўртоғ деган гаплар бор. Лекин чинакам дўст деганда… ҳар ким ҳам ўйланиб қолади.
– Умр ўтган сайин имконинг ортар,
Бир-бир битиб кетар каму кўстларинг.
Ҳар жиҳатдан тўкис бўларсан, фақат
Камайиб бораркан асл дўстларинг.
Бу сатрларни йигирма беш йил аввал битган эканман. Асл дўстларим ўша пайтда ҳам саноқли эди. Чорак асрдан кейин қанча қолганлиги ҳақида ўзингиз хулоса чиқариб олаверинг. Нима қилай, чинакам дўстликка доир талабим ўзим учун ўта қадрли. Бу тамойилдан чекиниш, ўзимга хиёнат бўлади. Дўстлик ҳақида туркум шеърлар битдим. Келинг, улардан бирини ўқиб берай.
– Бажонидил.
– Энг асл, энг ноёб бисоти учун
Ҳадик-хавотирлар кечмайди кимда?
Мен сени юракдан эъзозлаб бутун,
Қизғаниб яшайман пинҳон – ичимда.
Риёга изн этмас асл дўстлик ҳеч,
Сен мудом юргансан ундан юқори.
Лекин нима бўлар – эртами ё кеч
Кўзинг боғлаб қўйса мансаб виқори?
Йўқ-йўқ, на мартаба ва на унвонга
Қаддинг эгмагансан, боққансан тикка.
Аммо хавотирим – ушбу замонда,
Нетгум, тушиб қолса меҳринг бойликка?
Бунда мен ожизман, чунки тилло-зар,
Энг соф юракни ҳам қилар сўқир, кар.
– Демак, бойиб кетишни орзу қилмайсиз? Бойлик ижодкорга бахт келтирмайди, истеъдод заволи деган гаплар ҳам бор.
– Шон-шуҳратга интилмаган ва бойиб кетишни орзу қилмаган ижодкорнинг ўзи йўқ. Шон-шуҳрат ижодкорнинг ички иззат-нафсини қондирса, бойлик унинг саховатпешалигида (ҳотамтойлиги бўлмаган ижодкор, менимча, асл ижодкор эмас) асқотади.
Мен ҳам бойиб кетишни орзу қиламан. Лекин бу борада нимаики режалар тузмай, ҳеч бирида муваффақият қозона олмадим. Бир пайтлар тузган режаларимга фарзандларим ишониб, уларнинг онаси ишонқирамасди. Охир-оқибат бунга ўзим ҳам ишонавермайдиган бўлдим. Бунинг боисини ўйлай-ўйлай топдим: тинмай ижод қилиб ва кетма-кет китоблар чиқариб бойиб кетаман дея хаёл қилар эканман… Лекин бошқа бир нарсадан мамнунман: агар орзуимга эришганимдами, хоксорликда кечирган турфа-теран туйғулардан, кечинмалардан бебаҳра қолардим. Хайриятки, ундай бўлмади. “Бойлик истеъдод заволими?” деган саволингизга эса жавобни мабодо бойиб кетсам, ўшанда айтарман.
– Таржимачиликка ҳам жуда катта куч сарфладингиз. Бу шахсий ижодингизга халақит бермадими?..
– Баъзан шундай хаёлга ҳам бораман. Лекин таржимани доим севимли ижодий жараён, деб билдим. Афсусланмайман. Таржима ҳам гўзаллик оламига сайр. Мен ана шу оламга олиб кирадиган сирли калитни ниҳоят топиб олгандекман… Ахматова, Цветаева, Бродский, Рубцов, Вознесенский… Ҳар бирига бир-бир ярим ой сарфлаб катта-катта туркумларни ўзбекчага ағдардим. Ва бу жараён ҳам мен учун ажойиб мўъжизалар яратиш даври бўлди, деб айта оламан. Пастернакнинг битта шеърини бир ойлаб таржима қилолмай юрган кунларим ҳам бўлган. Бу соҳада заҳматлар чеккан бўлсам-да, беқиёс мароқландим ҳам. Энди, яна навбат ўз қалбимнинг таржималарига.
– Кўнгилга олмасангиз, яна бир гап. Албатта сиз таржима қилган шоирлар жаҳон адабиёти шаънини елкасида кўтарган сиймолар. Улар фақат сизнинг таржимангизда бир хилликка маҳкум бўлиб қолмадимикин?
– Имкони борича ана шунга йўл қўймасликка ҳаракат қилдим. Қандай қилиб, дейсизми? Ҳар бир шоирнинг ҳаётга, ижодга бўлган муносабатини чуқур ўргандим. Ва табиийки, улар бу жиҳатдан бир-бирига мутлақо ўхшамасдир. Ва айни шу жиҳат уларнинг ўзлигини, ижодий ўзига хосликларини сақлаб қолишимга ёрдам берди. Айримлар таржима қилаётган шоирига марҳамат кўрсатиш туйғуси билан қўлига қалам олади. Мен эса уларга мухлис сифатида ёндашдим. Шоирнинг оҳангини сақлаб қолиш учун эса бутунлай ўша шоир руҳий оламида яшаш керак. Рубцов таржимасига киришишдан олдин у ҳақидаги кўп асарларни ўқиб чиқдим. Яна бир муҳим гап: мен таржима қилаётган шоирларимга қул эмасман. Қўпол туюлса ҳам айтай, пой-патак эмасман. Керак бўлса, улар билан тўғридан-тўғри гаплашиб, мунозарага киришадиган даражага чиқиб, кейин таржимага қўл ураман. Мен уларга хушомад қилиб, улуғлиги олдида бошимни кўтаролмайдиган даражадаги ижодкор эмаслигимни ҳам биламан…
– Саволимиз кўнглингизни оғритган бўлса, маъзур тутинг…
– Йўқ-йўқ. Бундай гап ўз кўнглимдан ҳам бот-бот ўтади. Таржима асносида озгина ланжликка берилсанг, таржимани-ку чиқарарсан. Лекин ўша шоир ўзлигини, ўзига хослигини йўқотиши турган гап. Дейлик, таранг бир руҳда битилган рубоийни оддий тўртликка айлантирасан. Бундай олиб қараганда, ҳамма нарсаси жойидадай. Биров эътироз ҳам билдиролмайди. Бироқ шоир ўша тўрт сатрга жойлаган ифор йўққа чиқади. Ўша ифорни йўқотмай ўгириш учун шоир ижод оловида қандай ёнган бўлса, сен ҳам шундай ёнишинг шарт. Шунинг учун ишга киришишдан олдин қалбингда ўша шоир қалбидаги оловни ёндириб қўлга қалам олишинг зарур. Таржимага қўл уришдан олдин шеърни ёзишда шоирга қайси туйғу туртки бўлди, қайси сўз қалбига аланга ташлади – шуни қидираман.
– Саволдан савол туғилади-да. Бродскийни таржима қилиш учун Бродский қалбига киролмайсиз, у яшаган даврда яшай олмайсиз-ку, ахир…
– Тўғри, яшолмаймиз. Лекин ҳис этиш туйғуси бор-ку. Тасаввур қилинг, Бродский бадарға бўлиб кетди. Қисқа вақт ичида Ватандан чиқиб кетишга маҳкум қилдилар. Неча ўн йиллар ҳижратда юрди. Аммо юрагида Петербург яшади. Мен унинг изтиробларини чуқур идрок этдим. Шоир бир шеърида “апрел ёмғирлари ёғиб турган паллада Петербург тупроғини ўпиб ўлишни истайман”, деб ёзган эди. Бу қандай буюк соғинч эканлигини шоир юрагим билан ҳис қиламан. Унинг яна бир буюк жиҳати, ҳеч қачон ўз алами, изтиробларини, иддаосини пеш қилмади. У ўзини шеърлари ичига йўғириб ташлади. Шоирнинг ўз шеърларига йўғрилган паллаларини топиб, туйғуларини бўрттириброқ кўрсатолдим, деб ўйлайман. Вознесенский шеърлари устида ҳам соатлаб ўтирганман. Бундан чарчамаганман ҳам. Чунки юрагимда илҳомдан ташқари беқиёс мароқ ҳисси ҳам бор эди-да. Шоир яратган ҳар бир сатрнинг ўзбекча бўй-басти, бутун салобати билан намоён қилиб бериш, албатта, мендан жуда катта фидойиликни талаб қиларди. Ҳайкалтарош оддий тошда ажойиб сиймоларни кўради. Ундан, оддий тошдан қандай қилиб мана шундай ажойиб сиймо яратдингиз, деб сўрашибди. У саволга жавобан, бу жуда жўн иш. Тошдан ортиқча жойларини олиб ташлаб, керакли қисмини қолдирдим, вассалом, деган экан. Ҳар қандай хорижий шоирни ўқиганимда дастлаб хаёлимда унинг шеърининг ўзбекча бўй-басти гавдаланади. Ана шу бўй-бастни намоён қилиш учун тер тўкиб ишлайман. Мен учун бугун таржима қилиб бўлмайдиган шоир йўқ. Таржимоннинг энг муҳим вазифаси шоир юраги – у ўз шеъри тубига кўмган чўғни, ҳовур-ҳаяжонни топа олиши. Қолгани тажрибанинг иши…
– Мабодо, мўъжиза юз бериб, яна талабага айланиб қолсангиз, ўзингизга қандай муносабатда бўлган бўлардингиз?
– Афсус, қайтмайди-да у дамлар!.. Агар мабодо, талабага айланиб қолсам, илм уммонига бошим билан шўнғирдим. Архимедга ўхшаб, таянч нуқтасини топиб беринг, Ерни жойидан силжитаман, деган бўлардим!
– Талантли бир ижодкор акамизга ўзингизни жамият маховигининг бир винтига айлантириб қўймаяпсизмикин, деган хавотир изҳор қилдим. У нима деди, денг. Агар Навоий ҳазратлари ўз ҳаётини ҳокимият ҳаётидан айро тутганда том маънодаги Навоий бўла олмас эди, деган гапни айтди.
– Навоий ҳокимиятдан имкониятларини тўлароқ намоён қилиш учун фойдаланган бўлиши мумкин. Аммо уни ҳокимиятга чин дилдан интилган, деб айтолмаймиз.
– Кимларга ҳавас қилиб яшайсиз? Яхши ёзаётганларни рақиб санайсизми?
– Ҳаётда игна билан қудуқ қазийдиганларга ҳавас қилиб яшайман. Барча яхши ёзаётганлар менинг рақибларимдир. Бироқ Худодан уларга бундан-да яхши ёзишларини сўрайман. Чунки шунда менинг руҳиятимда янги уфқлар иштиёқи туғилади ва ғайратим янада алангаланади.
– Юртбошимиз томонидан ёзувчиларга алоҳида эътибор, ғамхўрлик кўрсатиляпти. Қалам аҳли шу ардоққа муносиб асарлар яратаяпти, деб ўйлайсизми?
– Ҳар қалай, интилишларимиз бор. Лекин бу режа ва ниятларни ижодимизда етарли даражада ўз аксини топмоқда деб бўлмайди. Балки бу бирдан руёбга чиқадиган жараён эмасдир. Лекин ҳаммамизни бир нарса қувонтирди – бу Ёзувчилар уюшмаси фаолиятининг жонланганидир. Бу айниқса, жанрлар бўйича ишлайдиган кенгашларнинг йиллик ҳисоботлари йиғинларида яққол кўзга ташланди. Ҳар бир кенгаш ўз сарҳисобини қилди ва бу сарҳисоб янги изланишларга, янги режаларга замин яратди. Адибларимиз бундан ҳам фаолроқ ишлашлари мумкин. Агар айрим муаммолар ҳал қилинса…
– Қайси муаммоларни назарда тутяпсиз?
– Хусусан, китоб нашри муаммосини. Ёзувчи асарини яратиб, нашриётга олиб боради. Нашриётнинг аҳволи маълум: маблағимиз йўқ, ҳомий топиб келинг, дейди. Китоб муаллифи ҳомий топди ҳам дейлик, бу китоб босилди ҳам дейлик. Энди ёзувчи уни сотиш билан (ноширлар тилида реализацияси билан) овора бўлиши керак. Агар ёзувчи зиммасидан ҳомий топиш бурчи ва босилган китобини реализация қилиш вазифаси олиб ташланса, у битта ўрнига, учта асар яратган бўлармиди…
– Бундан 15-20 йиллар олдин дўконларимиз жовонлари белини сирқиратиб турган қатор “мумтоз асар”лар бирдан ғойиб бўлди-қолди. Ваҳоланки, уларни биров олиб ташлагани ҳам йўқ эди…
– Уларни жовонлардан истиқлол шабадаси супуриб ташлади. Тарих саҳнасидан бутун бошли бир тузум улоқтирилгач, унинг маддоҳларига ўрин қолармиди?!
– Инсон ҳар бир амали учун нафақат бу дунёда, балки у дунёда ҳам жавобгардир. Бир пайтлар ёшлик ҳарорати билан битиб қўйган айрим сатрларни ўқиб бугун афсусланган пайтларим бўлган. Ана шундай туйғу-тазаррулар сизни ҳам қийнайдими?
– Ҳар қандай шароитда ҳам виждонимга хилоф бўладиган сатрларни қоғозга туширмасликка ҳаракат қилдим. Бу борада кўнглим тинч.
– XXII аср ўзбек шеъриятини қандай тасаввур қиласиз? Ўша маъво-маконда шоир Мирпўлат Мирзо шеърияти ўзини қандай ҳис этади?
– У замондаги шеърият борасида, жумладан, ўзим ҳақимда ҳам бирор нарса дейишим мушкул. Лекин қийин-қийин – бугунги кунда бир-бирини қўллаб, бир-бирини олдинга суриб юрганларга қийин… Бу аниқ.
– Ҳозирги адабий жараённинг яна қайси жиҳатлари сизни чуқур ўйларга толдиради?
– Айрим ижодкор дўстларимиз ҳаётда бошқа миллат шоирларига, асосан Ғарб ижодкорларига тақлид қилишади. Ижодкор ҳаётини узлатда, ёлғизликда ёки аллақандай эҳтирослар оғушида тасаввур этишади. Шундай бўлиши мумкиндир. Лекин бизнинг миллий менталитетимиз сал бошқачароқ. Бу мағзи жуда тўқ ва чуқур Шарқ менталитети. Шарқ одами умрининг маълум бир палласида фақат ижодда эмас, ҳаётда тутган ўрни, фарзандлари камоли даражасидан ҳам масрурланади. Ғарбда ўн саккиз ёшдан кейин ўз фарзандига бор, билган ишингни истаганингча қил, дейди, ҳатто “алвидо” сўзини бамайлихотир айтиши мумкин. Бизда-чи?.. Ал-Бухорийнинг устози Абдуллоҳ ибн ал-Муборак ал-Марвазий ҳаёти ва ижодини ўргана туриб, дунёга мутаассиблик билан эмас, ҳамиша фикрчан руҳда қараш кераклигини ҳам англадим. Буюк инсонларнинг ҳамма жиҳатлари ҳам сен ибрат оладиган фазилат бўлмаслиги мумкин экан. Ал-Марвазий айтади: тўрт мингта устоз кўрдим. Уларнинг учтасининггина феъл-атвори менга матлуб бўлди. Уларнинг ичида ҳам фалончида адаб-ахлоқ, такаллуф ўзлаштирилган эди. Фалончида илм билан ахлоқ уйғун эди. Фалончининг ҳар бир фазилати туғма эди, деб ёзади. Биз инсонга берилган фикрлаш туйғусини ҳеч қачон йўқотмаслигимиз керак. Инсон фикрлашга имкони йўқ лаҳзаларда ҳам фикр эгаси. Дунё тинимсиз эврилиб бормоқда. Бу умумбашарий жараёнда инсон табиатидаги эзгу хислатларнинг путур топаётганлиги ташвишга солади. Бу бизнинг азалий идеалларимизга путур етказмасмикин, деб хавотир қиламан. Мана шу туйғулар ёрқин бўёқлар ила адабиётимизда акс этиши ва бу муаммо адибларимизни чуқур ўйга толдириши керак. Муҳими, ўзлигимизни сақлаб қолиш туйғуси тафаккуримизни тарк этмаса, бас. Зеро, қушлар юрагини доим иссиқ ўлкалар тортиб турганидай, шак-шубҳасиз, бизни ҳам шарқона анъана ва удумларимиз ўзига тортиб туради. Қонимизда гупурган ана шу туйғуларгина бизни қийин даврлардан безаха олиб ўтиши мумкин.
Суҳбатдош: Абду Наби
Манба: «Ёшлик” журнали. 2011 йил, 6-сон
20 avgust — shoir Mirpo’lat Mirzo tavallud topgan kun
FIKRLASH AZOBI
Shoir Mirpo’lat Mirzo bilan suhbat
Mirpo’lat Mirzo 1949 yil 20 avgustda Chimkent viloyatining Sayram qishlog’ida tug’ilgan. O’zbekistonda xizmat ko’rsatgan madaniyat xodimi (1999). ToshDUning jurnalistika fakul`tetini tamomlagan (1971). «Tong jilvasi», (1976), «Ishq fasli» (1978), «Yaxshi kunlar» (1981), «Sunbula» (1985), «Moviy daryo» (1988), «Atirgul va yulduzlar» (1990), «Onajon», (1995), «Saylanma» (2005) kabi she’riy to’plamlari nashr etilgan. «Somon yo’li chechaklari», (2004), «Sayra, do’mbiram» (qozoq she’riyati antologiyasi, 2005), G. E. Lessingning «Donishmand Natan» she’riy dramasini, V. Shekspirning «Yoz kuni g’aroyibotlari» p`esasini o’zbek tiliga tarjima qilgan. Boris Pasternak (1999) va «Alash» (2001) nomidagi xalqaro mukofotlar sohibi.
– Mirpo’lat aka, ijod kim uchun iztirob, mashaqqat, kim uchun huzurbaxsh mashg’ulot. Sizga-chi?
– Bir asarni yozib tugatganingdan keyin, uni qachon boshlovdim, qanday tugatdim, deb mulohaza qilasan. Lekin bu jarayon tafsilotlarini aniq-tiniq idrok eta olmaysan. Keyingi safar bir boshdan nazorat qilaman deb dilingga tugasan, lekin befoyda.
– She’r siz uchun uzoq davom etadigan ruhiy his-hayajonlar ifodasimi yoki tuyqus ehtiroslar, tuyg’ular tug’yonimi?
– Fikr yuragimga urug’day tushadi. Shu urug’ni asrab, olib yuraman. Vaziyat, holat yetilganda uni qog’ozga bitaman. Ya’ni she’r yozilish jarayonida u unib, barg yozadi, g’unchalaydi.
– She’riyatingizda uzrxoh misralar ham talaygina. Masalan, “Faqat sen g’ashlanma o’tmish izimga, Telba yoshligimni solib yuzimga”, deganga o’xshash. Bu ijobatsiz muhabbat uchun tazar¬ruyingizmi yoki vijdon azobimi?
– She’riyat hamisha idealni kuylagan. Ideal esa erishilmagan, erishib ham bo’lmaydigan, ilk muhabbat darajasidagi yuksak tuyg’u. Inson hayoti, afsuski, faqat tuyg’u va ishq-muhabbatdan iborat emas. Umr davom etaveradi. Siz keltirgan misralar ana shu jarayonning qog’ozga tushgan holati bo’lsa kerak. Bu juda bir yuksak darajada gurillab yongan moviy alanga bo’lmagandir, ehtimol. Biroq bu yerda mehr, insonni anglash jarayoni yotibdi. Senga kimdir dili, qismatini bog’layapti. O’shaning oldida mas’uliyat hissini sezasan. Bular ham she’riyatda, adabiyotda aks etishga to’la haqli holatlar. Bu yerda murosa, armon tushunchasi bor. Mas’uliyat tushunchasi ham bor…
– Hazrati Yassaviy tug’ilgan zaminda tug’ilgansiz. Har gal siz bilan Sayramga borganimizda hamyurtlaringiz qalbidagi sizga, sizning ijodingizga ayricha mehr va ixlosni ko’rib quvonchlarga to’lib qaytamiz.
– Juda ko’-o’p yurtlarni kezdim. O’zbekistonimizning barcha mintaqalarida she’rlar o’qiganman. Lekin o’zim tug’ilgan zaminga borganimda vujudimni ayricha hayajon qamraydi. Toshkentga qaytgach esa, Sayram meni hamisha umidvor nigoh bilan kuzatayotganini his qilib turaman. Va… mana shu tuyg’uga munosib bo’lishim kerak, deb o’ylayveraman. Men yurtdoshlarimni hamisha adabiyotni sevgan, sevayotgan holatda ko’rishni orzu qilib yashayman. To’g’risi, ana shu, siz ilg’agan, hamyurtlarimga xos bo’lgan ayricha xislatlardan faxrlanib, gapirib yurishdan ham maroq tuyaman. Ehtimol, mana shu tuyg’u ham menga ijodiy kuch bag’ishlar. Xolis aytganda, bu zamin she’rparast, san’atni dil-dilidan qadrlovchi insonlar makonidir.
– Sizni birinchi uchratganimda, Farg’ona vodiysidan bo’lsa kerak deb o’ylovdim. Ijodingizda ham vodiyga intilish tuyg’ulari bo’rtibroq qolgan misralar juda ko’p. Masalan:
Alvon-alvon bo’lib yondi tog’u to’sh,
Bokira dillarda tug’yon urar jo’sh,
Atlasga burkandi Sayram, Qo’qon, O’sh,
Qadim Turkistonga xush kelding, bahor!
– Negadir, bolaligim va yoshlik yillarim Farg’ona vodiysiga juda katta bir havas, mehr, hayrat nazari ila qarash tuyg’usi bilan shakllangan.
– Qaysidir bir suhbatimizda bu Qodiriyning qahramonlariga muhabbatimiz oqibati bo’lsa kerak, deb aytuvdingiz.
– Albatta. Qodiriy iste’dodining, sehru jozibasining yana bir qirrasi butun o’zbek yigitlarini Vodiy qizlariga oshiq qilib qo’ygani, desam mubolag’a bo’lmaydi.
– Ra’nolar, Kumushlar millatimiz yigitlarining ideali demoqchisiz-da…
– Ha. “Sen Kumushning diyoridansan” deb yozgan ham edim. Keyin taqdir meni Farg’ona vodiysi bilan bog’ladi. Kumush diyoriga kuyovman.
– Siz kirgan davralarning gurunglari birdan gurillab ketadi. Tabiatingizdagi yumorga moyil¬lik ko’-o’plarning havasini keltiradi. Biroq, negadir, hazil she’rlar yozmaysiz.
– Ruhiyatimdagi hazil-huzul, mutoyibaga moyillik, chamamda, ijodkorning xiyobonda sayr etib, toza havodan nafas olib turish zaruratiga o’xshaydi. Lekin hayot faqat o’yin-kulgi, hazil-huzildan iborat emas. Ijodkor dunyoni doim teran mushohada etishga burchli. Dunyoni falsafiyroq, jiddiyroq aks ettirsam, deyman.
– Mashhur qozoq shoiri O’ljas Sulaymonovni o’zbek o’quvchilari asosan sizning tarjimangizda kashf qildi. Yodimizda, “Arg’umoqlar” nomli yupqagina kitobchada oddiy o’zbek she’rxonlari qalbiga O’ljasning behalovat qalbi bilan birga qozoqning bepoyon kengliklarini ham olib kirgan edingiz. Bugun shu boradagi fidoyiligingiz harorati biroz pasayganday…
– Kutilmagan ma’lumot sifatida bir gapni aytay. Shu kunlarda O’ljas og’aning yangi to’plamini chop etishga tayyorlab qo’ydim. Bugun-erta nashriyotga topshirsam kerak. Kitobni o’qigan odam O’ljas hozirgi kunimizning ham eng yorqin, atoqli shoirlaridan biri ekanligini yana bir bor his etadi.
– Tanqidchilarni bugun birov adabiyotshunos, birov sinchi deb atayapti. Sizningcha, ular kimlar? Tanqidga munosabatingiz?
– Darhaqiqat, tanqidchi o’zi kim? Ular ilm qiladigan, adabiy asarni o’qib sharhlab beruvchilarmi yoki asarlarni saviya darajalariga qarab saralovchilarmi? Men ularni bugungi adabiy voqelikda adabiyot sirlarini nihoyatda chuqur tushungan, uning taqdiri, kelajagi uchun teran qayg’uradigan ijodkorlar deb bilaman. Tanqidchi yostiqday asarni o’qib, u haqida maqola bitib, qanchalik sharafga erishadi, aniq aytish qiyin. Adabiyotni qismatim, deb biladigan, ayni chog’da adabiyot qismatini o’ylaydigan tanqidchilar bugun juda kam. Tanqidga munosabatimga kelsak, xolisona fikrlarni qabul qilmaslik johillikdir.
– Demak, tanqidchi – ijodkor, shundaymi?
– Albatta, tanqidchi ham ijodkor, fikr shoiridir u. Mulohaza qiluvchi, fikrdan fikr kashf qiluvchidir. Tanqidchidagi iste’dod ijodkornikidan sira kam emas. Sinchiga kelsak (aslida u ham tanqidchi), bu o’zimizda ilgaridan bor so’z. Otlarning burniga qamishnamo narsa tiqib, nasli va imkoniyatlarini aytib beruvchilarni shunday atashgan. Sin so’zining negizi ham nigoh degan ma’noni anglatadi. Demak, tanqidchi teran nigoh, teran nazar sohibi.
– “Mukofot” nomli she’ringizni o’qib kishi har xil o’ylarga boradi. Mansab, unvon, mukofot tushunchalarining o’z tasavvuringizdagi in’ikosini ham biroz oydinlashtirsangiz.
– O’z kundalik mashg’uloting sirli olami oshuftasiga aylangan chog’ingda o’sha dunyo, o’sha ma’vo eng mo»tabar mukofot bo’lib tuyuladi.
– To’g’ri tushungan bo’lsam, o’sha muhit ham mansab, ham martaba, ham unvon ekan-da.
– Mukofotlar hech kimni befarq qoldirmaydi, albatta. Chunki bu ham e’tirof belgisi. Muhimi shundaki, “e’tirof”larga bog’lanib qolmaslik ham kishiga maroq beradi. Odam yuragida zahmatlarga nisbatan matonat tuyg’usini shakllantiradi bu. Va sizni yanada ko’proq ishlashga, ijod qilishga rag’batlantiradi.
– Mirpo’lat aka, do’stlik haqida nima deya olasiz? Ulfat, jo’ra, o’rtog’ degan gaplar bor. Lekin chinakam do’st deganda… har kim ham o’ylanib qoladi.
– Umr o’tgan sayin imkoning ortar,
Bir-bir bitib ketar kamu ko’stlaring.
Har jihatdan to’kis bo’larsan, faqat
Kamayib borarkan asl do’stlaring.
Bu satrlarni yigirma besh yil avval bitgan ekanman. Asl do’stlarim o’sha paytda ham sanoqli edi. Chorak asrdan keyin qancha qolganligi haqida o’zingiz xulosa chiqarib olavering. Nima qilay, chinakam do’stlikka doir talabim o’zim uchun o’ta qadrli. Bu tamoyildan chekinish, o’zimga xiyonat bo’ladi. Do’stlik haqida turkum she’rlar bitdim. Keling, ulardan birini o’qib beray.
– Bajonidil.
– Eng asl, eng noyob bisoti uchun
Hadik-xavotirlar kechmaydi kimda?
Men seni yurakdan e’zozlab butun,
Qizg’anib yashayman pinhon – ichimda.
Riyoga izn etmas asl do’stlik hech,
Sen mudom yurgansan undan yuqori.
Lekin nima bo’lar – ertami yo kech
Ko’zing bog’lab qo’ysa mansab viqori?
Yo’q-yo’q, na martaba va na unvonga
Qadding egmagansan, boqqansan tikka.
Ammo xavotirim – ushbu zamonda,
Netgum, tushib qolsa mehring boylikka?
Bunda men ojizman, chunki tillo-zar,
Eng sof yurakni ham qilar so’qir, kar.
– Demak, boyib ketishni orzu qilmaysiz? Boylik ijodkorga baxt keltirmaydi, iste’dod zavoli degan gaplar ham bor.
– Shon-shuhratga intilmagan va boyib ketishni orzu qilmagan ijodkorning o’zi yo’q. Shon-shuhrat ijodkorning ichki izzat-nafsini qondirsa, boylik uning saxovatpeshaligida (hotamtoyligi bo’lmagan ijodkor, menimcha, asl ijodkor emas) asqotadi.
Men ham boyib ketishni orzu qilaman. Lekin bu borada nimaiki rejalar tuzmay, hech birida muvaffaqiyat qozona olmadim. Bir paytlar tuzgan rejalarimga farzandlarim ishonib, ularning onasi ishonqiramasdi. Oxir-oqibat bunga o’zim ham ishonavermaydigan bo’ldim. Buning boisini o’ylay-o’ylay topdim: tinmay ijod qilib va ketma-ket kitoblar chiqarib boyib ketaman deya xayol qilar ekanman… Lekin boshqa bir narsadan mamnunman: agar orzuimga erishganimdami, xoksorlikda kechirgan turfa-teran tuyg’ulardan, kechinmalardan bebahra qolardim. Xayriyatki, unday bo’lmadi. “Boylik iste’dod zavolimi?” degan savolingizga esa javobni mabodo boyib ketsam, o’shanda aytarman.
– Tarjimachilikka ham juda katta kuch sarfladingiz. Bu shaxsiy ijodingizga xalaqit bermadimi?..
– Ba’zan shunday xayolga ham boraman. Lekin tarjimani doim sevimli ijodiy jarayon, deb bildim. Afsuslanmayman. Tarjima ham go’zallik olamiga sayr. Men ana shu olamga olib kiradigan sirli kalitni nihoyat topib olgandekman… Axmatova, Svetaeva, Brodskiy, Rubtsov, Voznesenskiy… Har biriga bir-bir yarim oy sarflab katta-katta turkumlarni o’zbekchaga ag’dardim. Va bu jarayon ham men uchun ajoyib mo»jizalar yaratish davri bo’ldi, deb ayta olaman. Pasternakning bitta she’rini bir oylab tarjima qilolmay yurgan kunlarim ham bo’lgan. Bu sohada zahmatlar chekkan bo’lsam-da, beqiyos maroqlandim ham. Endi, yana navbat o’z qalbimning tarjimalariga.
– Ko’ngilga olmasangiz, yana bir gap. Albatta siz tarjima qilgan shoirlar jahon adabiyoti sha’nini yelkasida ko’targan siymolar. Ular faqat sizning tarjimangizda bir xillikka mahkum bo’lib qolmadimikin?
– Imkoni boricha ana shunga yo’l qo’ymaslikka harakat qildim. Qanday qilib, deysizmi? Har bir shoirning hayotga, ijodga bo’lgan munosabatini chuqur o’rgandim. Va tabiiyki, ular bu jihatdan bir-biriga mutlaqo o’xshamasdir. Va ayni shu jihat ularning o’zligini, ijodiy o’ziga xosliklarini saqlab qolishimga yordam berdi. Ayrimlar tarjima qilayotgan shoiriga marhamat ko’rsatish tuyg’usi bilan qo’liga qalam oladi. Men esa ularga muxlis sifatida yondashdim. Shoirning ohangini saqlab qolish uchun esa butunlay o’sha shoir ruhiy olamida yashash kerak. Rubtsov tarjimasiga kirishishdan oldin u haqidagi ko’p asarlarni o’qib chiqdim. Yana bir muhim gap: men tarjima qilayotgan shoirlarimga qul emasman. Qo’pol tuyulsa ham aytay, poy-patak emasman. Kerak bo’lsa, ular bilan to’g’ridan-to’g’ri gaplashib, munozaraga kirishadigan darajaga chiqib, keyin tarjimaga qo’l uraman. Men ularga xushomad qilib, ulug’ligi oldida boshimni ko’tarolmaydigan darajadagi ijodkor emasligimni ham bilaman…
– Savolimiz ko’nglingizni og’ritgan bo’lsa, ma’zur tuting…
– Yo’q-yo’q. Bunday gap o’z ko’nglimdan ham bot-bot o’tadi. Tarjima asnosida ozgina lanjlikka berilsang, tarjimani-ku chiqararsan. Lekin o’sha shoir o’zligini, o’ziga xosligini yo’qotishi turgan gap. Deylik, tarang bir ruhda bitilgan ruboiyni oddiy to’rtlikka aylantirasan. Bunday olib qaraganda, hamma narsasi joyidaday. Birov e’tiroz ham bildirolmaydi. Biroq shoir o’sha to’rt satrga joylagan ifor yo’qqa chiqadi. O’sha iforni yo’qotmay o’girish uchun shoir ijod olovida qanday yongan bo’lsa, sen ham shunday yonishing shart. Shuning uchun ishga kirishishdan oldin qalbingda o’sha shoir qalbidagi olovni yondirib qo’lga qalam olishing zarur. Tarjimaga qo’l urishdan oldin she’rni yozishda shoirga qaysi tuyg’u turtki bo’ldi, qaysi so’z qalbiga alanga tashladi – shuni qidiraman.
– Savoldan savol tug’iladi-da. Brodskiyni tarjima qilish uchun Brodskiy qalbiga kirolmaysiz, u yashagan davrda yashay olmaysiz-ku, axir…
– To’g’ri, yasholmaymiz. Lekin his etish tuyg’usi bor-ku. Tasavvur qiling, Brodskiy badarg’a bo’lib ketdi. Qisqa vaqt ichida Vatandan chiqib ketishga mahkum qildilar. Necha o’n yillar hijratda yurdi. Ammo yuragida Peterburg yashadi. Men uning iztiroblarini chuqur idrok etdim. Shoir bir she’rida “aprel yomg’irlari yog’ib turgan pallada Peterburg tuprog’ini o’pib o’lishni istayman”, deb yozgan edi. Bu qanday buyuk sog’inch ekanligini shoir yuragim bilan his qilaman. Uning yana bir buyuk jihati, hech qachon o’z alami, iztiroblarini, iddaosini pesh qilmadi. U o’zini she’rlari ichiga yo’g’irib tashladi. Shoirning o’z she’rlariga yo’g’rilgan pallalarini topib, tuyg’ularini bo’rttiribroq ko’rsatoldim, deb o’ylayman. Voznesenskiy she’rlari ustida ham soatlab o’tirganman. Bundan charchamaganman ham. Chunki yuragimda ilhomdan tashqari beqiyos maroq hissi ham bor edi-da. Shoir yaratgan har bir satrning o’zbekcha bo’y-basti, butun salobati bilan namoyon qilib berish, albatta, mendan juda katta fidoyilikni talab qilardi. Haykaltarosh oddiy toshda ajoyib siymolarni ko’radi. Undan, oddiy toshdan qanday qilib mana shunday ajoyib siymo yaratdingiz, deb so’rashibdi. U savolga javoban, bu juda jo’n ish. Toshdan ortiqcha joylarini olib tashlab, kerakli qismini qoldirdim, vassalom, degan ekan. Har qanday xorijiy shoirni o’qiganimda dastlab xayolimda uning she’rining o’zbekcha bo’y-basti gavdalanadi. Ana shu bo’y-bastni namoyon qilish uchun ter to’kib ishlayman. Men uchun bugun tarjima qilib bo’lmaydigan shoir yo’q. Tarjimonning eng muhim vazifasi shoir yuragi – u o’z she’ri tubiga ko’mgan cho’g’ni, hovur-hayajonni topa olishi. Qolgani tajribaning ishi…
– Mabodo, mo»jiza yuz berib, yana talabaga aylanib qolsangiz, o’zingizga qanday munosabatda bo’lgan bo’lardingiz?
– Afsus, qaytmaydi-da u damlar!.. Agar mabodo, talabaga aylanib qolsam, ilm ummoniga boshim bilan sho’ng’irdim. Arximedga o’xshab, tayanch nuqtasini topib bering, Yerni joyidan siljitaman, degan bo’lardim!
– Talantli bir ijodkor akamizga o’zingizni jamiyat maxovigining bir vintiga aylantirib qo’ymayapsizmikin, degan xavotir izhor qildim. U nima dedi, deng. Agar Navoiy hazratlari o’z hayotini hokimiyat hayotidan ayro tutganda tom ma’nodagi Navoiy bo’la olmas edi, degan gapni aytdi.
– Navoiy hokimiyatdan imkoniyatlarini to’laroq namoyon qilish uchun foydalangan bo’lishi mumkin. Ammo uni hokimiyatga chin dildan intilgan, deb aytolmaymiz.
– Kimlarga havas qilib yashaysiz? Yaxshi yozayotganlarni raqib sanaysizmi?
– Hayotda igna bilan quduq qaziydiganlarga havas qilib yashayman. Barcha yaxshi yozayotganlar mening raqiblarimdir. Biroq Xudodan ularga bundan-da yaxshi yozishlarini so’rayman. Chunki shunda mening ruhiyatimda yangi ufqlar ishtiyoqi tug’iladi va g’ayratim yanada alangalanadi.
– Yurtboshimiz tomonidan yozuvchilarga alohida e’tibor, g’amxo’rlik ko’rsatilyapti. Qalam ahli shu ardoqqa munosib asarlar yaratayapti, deb o’ylaysizmi?
– Har qalay, intilishlarimiz bor. Lekin bu reja va niyatlarni ijodimizda yetarli darajada o’z aksini topmoqda deb bo’lmaydi. Balki bu birdan ruyobga chiqadigan jarayon emasdir. Lekin hammamizni bir narsa quvontirdi – bu Yozuvchilar uyushmasi faoliyatining jonlanganidir. Bu ayniqsa, janrlar bo’yicha ishlaydigan kengashlarning yillik hisobotlari yig’inlarida yaqqol ko’zga tashlandi. Har bir kengash o’z sarhisobini qildi va bu sarhisob yangi izlanishlarga, yangi rejalarga zamin yaratdi. Adiblarimiz bundan ham faolroq ishlashlari mumkin. Agar ayrim muammolar hal qilinsa…
– Qaysi muammolarni nazarda tutyapsiz?
– Xususan, kitob nashri muammosini. Yozuvchi asarini yaratib, nashriyotga olib boradi. Nashriyotning ahvoli ma’lum: mablag’imiz yo’q, homiy topib keling, deydi. Kitob muallifi homiy topdi ham deylik, bu kitob bosildi ham deylik. Endi yozuvchi uni sotish bilan (noshirlar tilida realizatsiyasi bilan) ovora bo’lishi kerak. Agar yozuvchi zimmasidan homiy topish burchi va bosilgan kitobini realizatsiya qilish vazifasi olib tashlansa, u bitta o’rniga, uchta asar yaratgan bo’larmidi…
– Bundan 15-20 yillar oldin do’konlarimiz jovonlari belini sirqiratib turgan qator “mumtoz asar”lar birdan g’oyib bo’ldi-qoldi. Vaholanki, ularni birov olib tashlagani ham yo’q edi…
– Ularni jovonlardan istiqlol shabadasi supurib tashladi. Tarix sahnasidan butun boshli bir tuzum uloqtirilgach, uning maddohlariga o’rin qolarmidi?!
– Inson har bir amali uchun nafaqat bu dunyoda, balki u dunyoda ham javobgardir. Bir paytlar yoshlik harorati bilan bitib qo’ygan ayrim satrlarni o’qib bugun afsuslangan paytlarim bo’lgan. Ana shunday tuyg’u-tazarrular sizni ham qiynaydimi?
– Har qanday sharoitda ham vijdonimga xilof bo’ladigan satrlarni qog’ozga tushirmaslikka harakat qildim. Bu borada ko’nglim tinch.
– XXII asr o’zbek she’riyatini qanday tasavvur qilasiz? O’sha ma’vo-makonda shoir Mirpo’lat Mirzo she’riyati o’zini qanday his etadi?
– U zamondagi she’riyat borasida, jumladan, o’zim haqimda ham biror narsa deyishim mushkul. Lekin qiyin-qiyin – bugungi kunda bir-birini qo’llab, bir-birini oldinga surib yurganlarga qiyin… Bu aniq.
– Hozirgi adabiy jarayonning yana qaysi jihatlari sizni chuqur o’ylarga toldiradi?
– Ayrim ijodkor do’stlarimiz hayotda boshqa millat shoirlariga, asosan G’arb ijodkorlariga taqlid qilishadi. Ijodkor hayotini uzlatda, yolg’izlikda yoki allaqanday ehtiroslar og’ushida tasavvur etishadi. Shunday bo’lishi mumkindir. Lekin bizning milliy mentalitetimiz sal boshqacharoq. Bu mag’zi juda to’q va chuqur Sharq mentaliteti. Sharq odami umrining ma’lum bir pallasida faqat ijodda emas, hayotda tutgan o’rni, farzandlari kamoli darajasidan ham masrurlanadi. G’arbda o’n sakkiz yoshdan keyin o’z farzandiga bor, bilgan ishingni istaganingcha qil, deydi, hatto “alvido” so’zini bamaylixotir aytishi mumkin. Bizda-chi?.. Al-Buxoriyning ustozi Abdulloh ibn al-Muborak al-Marvaziy hayoti va ijodini o’rgana turib, dunyoga mutaassiblik bilan emas, hamisha fikrchan ruhda qarash kerakligini ham angladim. Buyuk insonlarning hamma jihatlari ham sen ibrat oladigan fazilat bo’lmasligi mumkin ekan. Al-Marvaziy aytadi: to’rt mingta ustoz ko’rdim. Ularning uchtasininggina fe’l-atvori menga matlub bo’ldi. Ularning ichida ham falonchida adab-axloq, takalluf o’zlashtirilgan edi. Falonchida ilm bilan axloq uyg’un edi. Falonchining har bir fazilati tug’ma edi, deb yozadi. Biz insonga berilgan fikrlash tuyg’usini hech qachon yo’qotmasligimiz kerak. Inson fikrlashga imkoni yo’q lahzalarda ham fikr egasi. Dunyo tinimsiz evrilib bormoqda. Bu umumbashariy jarayonda inson tabiatidagi ezgu xislatlarning putur topayotganligi tashvishga soladi. Bu bizning azaliy ideallarimizga putur yetkazmasmikin, deb xavotir qilaman. Mana shu tuyg’ular yorqin bo’yoqlar ila adabiyotimizda aks etishi va bu muammo adiblarimizni chuqur o’yga toldirishi kerak. Muhimi, o’zligimizni saqlab qolish tuyg’usi tafakkurimizni tark etmasa, bas. Zero, qushlar yuragini doim issiq o’lkalar tortib turganiday, shak-shubhasiz, bizni ham sharqona an’ana va udumlarimiz o’ziga tortib turadi. Qonimizda gupurgan ana shu tuyg’ulargina bizni qiyin davrlardan bezaxa olib o’tishi mumkin.
Suhbatdosh: Abdu Nabi
Manba: «Yoshlik” jurnali. 2011 yil, 6-son
