Ал-Маъмун айтган экан: «Шомнинг кўзи — Дамашқ, Румнинг кўзи — Кустантия, ал-Жазиранинг кўзи — ар-Раққа, Ироқнинг кўзи — Бағдод, ал-Жиболнинг кўзи — Исфахон, Хуросоннинг кўзи — Найсобур ва Мовароуннаҳрнинг кўзи Самарқанддир».
Хуршид Даврон
ҚОҒОЗГА ЁЗГУЛИК ҚОЛҒАЙ
Ал-Маъмун айтган экан: «Шомнинг кўзи — Дамашқ, Румнинг кўзи — Кустантия, ал-Жазиранинг кўзи — ар-Раққа, Ироқнинг кўзи — Бағдод, ал-Жиболнинг кўзи — Исфахон, Хуросоннинг кўзи — Найсобур ва Мовароуннаҳрнинг кўзи Самарқанддир».
Бундан минг йил аввал яшаган шоир Абул-Фатх ал-Бустий эса Самарқандни бундай таърифлаган экан:
Ул дунёда жаннат бордир мўминларга аталган,
Бул дунё жаннатининг номи эрур «Самарқанд».
Балхни унга тенглаштирган эй билмаган ғофил зот,
Абу Жаҳл тарвузига тенг келурми, ахир, қанд?!
Қадим-қадимдан бундай ажиб мадҳияга сазовор Самарқанд ва унинг тарихига бағишланган китоблар кўп ёзилган. Уларнинг баъзилари етиб келмаган (Ал-Муставфийнинг «Таворихи Самарқанд» (XI аср) ал-Идрисийнииг «Кнтоб ал-камол ли-маърифат ар-рижол» (XI аср), ан-Насафийнинг «Китоб ал-қанд фи тарихи Самарқанд» (XI аср) ва бошқ.), баъзилари етиб келсаям, ўқилмай сарғайиб, асрлар чанги босиб ётибди (ан-Насафий китобининг мухтасари Абулфазл Муҳаммад ас-Самарқандийнинг «Қандияйи хурд» номи билан машҳур «Қанд дар таърифи Самарқанд», Шарафиддин Али Яздийнинг «Зафарномаи Темурий», Низомуддин Шомийнинг «Зафарнома» ва бошқ.).
Китобхонлар қўлига тегиб, уларнинг нафаси урилиб, кўз нури тўкилган китобгина тирикдир. Аксинча бўлса, у жонсиз ва ҳаракатсиздир. Ана шундай китобларнинг бири XIX асрнинг биринчи ярмида яшаб ўтган самарқандлик муаррих Абу Тоҳирхўжа Самарқандийнинг «Самария» китобидир. Бу тарихий рисола 1835—1848 йиллар орасида ёзилган бўлиб, Самарқанднинг бунёд этилиш тарихи, шаҳарнинг жуғрофий ҳолати, об-ҳавоси ва ундаги XIX асрнинг биринчи қисмига қадар сақланиб қолган осори атиқалар, мадраса-масжидлар, зиёратгоҳу мозорлар ҳақида маълумот беради (Китоб матни билан мана бу саҳифада танишинг).
«Самария» 1921 йилда самарқандлик ёш олим Абдулмўмин Сатторий (1903—1925) томонидан форс-тожик тилидан ўзбек тилига таржима қилинган. Шу ўринда бу эрта хазон бўлган истеъдод ҳақида бир оғиз гапирмай ўтиш гуноҳ.
Абдулмўмин Сатторий йигирма икки ёшидаёқ тарихчи сифатида танилиб, ўша давр маърифат аҳли диққатини жалб этган эди. Ўша давр матбуотида унинг «Будда», «Кўктош», «Ғотфарий маҳалласи», «Юсуф Ҳамадоний», «Руҳобод» каби илмий мақолалари босилган эди. Баъзи маълумотларга қараганда, деб хабар беради олим Бўрибой Аҳмедов, Сатторий Наршахийнинг «Тарихи Бухоро» асарини ҳам ўзбек тилига таржима қилган. Ишончим комилким, ҳозир ҳам унинг биз билмаган қўлёзма асарлари қаерлардадир унут ётгандир. Афсуслар бўлсинким, дунёда бизчалик ўзининг бой тарихига бунчалик бефарқ ва нописанд эл топилмаса керак!
Абдулмўмин Сатторий вафотидан сўнг «Самария» таржимаси 1925 йили Садриддин Айний томонидан таҳрир қилиниб нашрга тайёрланган. Афсуски,атоқли адиб сўзбошиси ва изоҳлари билан тўлдирилган асар нашрга тайёрланганича қолиб кетди. Роппа-роса қирқ беш йил ўтгандан кейин атоқли ўзбек олими Бўрибой Аҳмедов «Самария»ни нашрга тайёрлади. У таржимон йўл қўйган ноаниқликларни, Садриддин Айний олиб ташлаган ўринларни бартараф қилиш мақсадида «Самария»нинг мавжуд қўлёзмалари ва Н. И. Веселовский томонидан амалга оширилган (1904) нашри асосида қайта кўриб чиқди, сўзбоши ва зарур изоҳлар билан бойитди. Аммо, карахтлик йилларига хос турли тўсиқлар туфайли «Самария» бу сафар ҳам нашр этилмай қолиб кетди.
Жамиятимизда кечаётган янгиланиш жараёни «Самария» яқин вақт ичида нашр этилишига умид туғдиради*.
Абу Тоҳирхўжа Самарқандий ўз асарини ёзмоққа аҳд қилгани сабабини айтар экан, шундай дейди: «Ушбу сатрлар ва бу рисолани ёзувчи мен… панжшанба куни туш вақти ўн олтинчи жумоди ал-аввал ойи ҳижрий 1251 да Ҳазрат шоҳ мозорини зиёрат қилгандан сўнг, иморатларни, масжид ва миёнсаройларни, гумбазларни ва у ердаги ёзмаларни кириб кўрдим ва кўрган-кечирганларимни кўчириб бу ерга ёздим, шунинг учунким, замоннинг ўзгариши билан бу асарлар кўздан йўқолганда ушбу қоғозда ёзғулик қолгай, ибрат олингиз, эй ақли салим эгалари!»
Абу Тоҳирхўжа адашмади. Асар ёзилганидан буён ўтган бир ярим асрлик вақт ичида «Самария»да тилга олинган обидаларнинг кўпи абадиян йўқотилди. Агар «Қутби чаҳордаҳўм» номи билан машҳур бўлган Нуриддин Басирнинг Амир Темур тиклаттирган мақбараси 1878 йилнинг августида Туркистон ўлкаси генерал-губернатори К. Н. Кауфман амри билан динамит қўйиб портлатилган, асрлар забти аямаган, халқ орасида Бибихоним деб аталган, аслида Амир Темур Жомеъ масжиди 1868 йилнинг майида тўпга тутиб вайрон қилинган бўлса, бизнинг давримизда эса Ашратхона каби тенги йўқ обидалар мутасадди ташкилотлар ва раҳбарлар, қолаверса, сизу бизнинг бефарқлигимиз оқибатида ғорат бўлмоқда.
Юртимизнинг ҳар бир музофотида, ҳар бир мавзесида вайрона аҳволига тушган ёдгорликларни учратиш мумкин. Улар биздан нажот кутмоқда. Ҳар бир қулаган обида хотирамиз ниҳоли устига қулашини унутмайлик. Абу Тоҳирхўжанинг сўзини яна ўқинг, «ибрат олинг, эй акли салим эгалари!»
1990
* Хуршид Даврон изоҳи: 1990 йили менинг ташаббусим билан «Камалак» нашриётида «Мерос» туркуми ташкил этилди. Ва бу туркумдаги илк китоб таркибини Наршахийнинг «Бухоро тарихи», Абу Тоҳирхўжанинг «Самария», Баёнийнинг «Шажараи Хоразмшоҳий», Ибратнинг «Фарғона тарихи» асарларидан туздим. Бу билан Бухоро-ю Самарқанд ҳам, Фарғона-ю Хоразм ҳам бир Ватан, бир тану жон эканини китобхонга таъкидламоқчи бўлдим. Ушбу китоб 1991 йили нашр этилди.
Хуршид Даврон
БУ МИНОРЛАР — БИЗНИНГ ҚАДДИМИЗ…
САМАРҚАНД ҲАҚИДА ОДДИЙ САТРЛАР
Жамшидга
Мен биламан,
У мени жуда яхши кўради.
У менинг тушларимга кирмоқ истайди,
У мени бағрига босмоқ истайди,
Кўрмоқ бўлар менинг соғинчимни.
У боболарим тушини сўйлаб бермоқчи,
Фақат қўрқар сиғармикан улар бағримга.
У менинг барча орзуларимни билмоқчи,
Фақат қўрқар сиғармикан улар бағрига.
У менинг онамга ўхшайди –
Кўзлари хаёлчан унинг ҳам.
У менинг болалигимга ўхшайди –
У ҳам менга ёзолмайди хат.
1978
ЭСКИ ШАҲАР
Бибихоним дахмаси харобасида
сўнгги бор акс этар ва сўнар қуёш.
Уйғона бошлайди кун нафасидан
мудраб ухлаб қолган қора қабртош.
Тор, қийшиқ кўчалар адашиб қолиб,
илондек ўрмалар нурафшон тунда.
Товлана бошлайди қайғуга тўлиб
“Зижи Кўрагон”нинг акси осмонда.
Мудрар сезгир қушлар бутоқлар аро,
уларнинг уйқусин бузар шамоллар
ва қайсар эшагин ниқтаб бесадо
уйга қайтаётган бозорчи чоллар.
Томга учиб тушган ёрқин бир юлдуз
куйдира бошлаган пайтда ўтларни,
мункайган чол каби қариган кундуз
Шоҳизинда томон писиб ўтарди…
Эски шаҳар ухлар, мудраган токлар
пахса деворларни маҳкам қучоқлар.
Ухлайди бозорда қовуну-ноклар,
Тушларига кириб муаттар боғлар.
Тунги сукунатда тўкилар ерга
йиллар нафасидан нам тортган шўрхок.
Боладек мўлтираб боқар шаҳарга
бир четда биқиниб олган митти боғ.
1979
САМАРҚАНДДА ТОНГ ОТИШИНИ КУТИБ
I
Тун кезинар… Қора кийган йўлчидек маҳзун
тун кезинар. Нигоҳимга йўл бермайди тун.
Кўзим чарчар тўқнашганча тун деворига.
Тун девори – қоронғилик, чексиз кўланка.
Термиламан, биламанки яқиндир саҳар
ва қаршимда оқ кийиниб уйғонар шаҳар.
Бироқ, ойдин саҳаргача яшамоқ керак,
гоҳо ойга, гоҳ юлдузга ўхшамоқ керак.
II
Қора саҳро тупроғидан униб чиқар тонг,
кўтарилар ниҳол каби шамси қамарга.
Ҳайратларим тўзим билмай балки ўша он
боқадирман кўзим ёниб она шаҳарга.
Қайда қолди Бибихоним?! Қайда Улуғбек?!
Оҳ, кимларнинг суягини оқартирганча
Самарқанднинг осмонида порлар ёруғлик,
қумга сингган Зарафшондек йўқолгач кеча.
Тонг отдими, бунда йўлин йўқотган тушлар
каби кўкда чарх уради ҳориган қушлар.
Бу қушчалар учиб келар гўё офтобдан –
олисларда қолиб кетган Афросиёбдан.
Қўл чўзсанг бас, қўлларингга қўнади улар
ва кафтингда қолар чангга айланган йиллар.
1979
АФРОСИЁБ СЎЗИ
Саратонда келсанг чангимни ютасан,
Чангларга айланган одамлар хокини –
Юрагин, қўлларин, кўзларин ютасан.
Кузда келсанг, ёмғирим сени ювади,
Ёмғирга айланган одамларнинг дарди,
Кўз ёшлари, армони, ғами ювади.
Қишда келсанг, совуқларим қийнайди сени,
Совуққа айланган одамлар ғазаби,
Нафрати, қасоси, номуси қийнайди.
Баҳорда келсанг, майсаларим олқишлар,
Майсага айланган боболаринг умри –
Мангулик, жасорат сени олқишлар.
Кел, бўтам, ағана, кўксимда силкинган
Майсазор устига, ахир сен менинг
Саратоним, кузим, қишим, баҳоримсан.
1980
* * *
Самарқанд – бу бир ҳовуч қайғу,
Бир қултум бахт, бир ҳовуч армон.
Самарқанд – бу қадим қайиғу
Сузиб борар келажак томон.
Самарқанд – бу Ўзбекистоннинг
Остонаси, биринчи сўқмоқ.
Бироқ уни англамоқ учун
Шартдир бутун Ватанни ўтмоқ.
Самарқанд – бу боболар сози,
«Муножот»га аксу садодир.
Қўшиғини қолдириб, ўзи
Кетиб қолган Ҳожи бободир.
Самарқанд – бу рангин бир исён.
Ватанимнинг қоқ ўртасида
Юрагимдай кўтариб сурон
Боболарга ўқир қасида.
1980
* * *
Қандай тиниқ ва мовий осмон,
Қудуқ каби чуқурдир осмон
Шоҳизинда устида, қара!
Қабртошлар аро адашмай
Кетган сўқмоқ бўйлаб бораман –
Қандай тиниқ ва мовий осмон!
Афросиёб томондан, ана,
Келар пичан ортган арава –
Ярақлайди ўроқлар бирдан.
О, юрагим ҳовлиқма бунча,
Пичан, узра ёнбошлаб олган
Бола, ахир, сен эмасан-ку!
Кошки, қайтсам шу аравада,
Афросиёб адирларидан
Қайтсам ҳорғин арава билан.
Қандай тиниқ ва мовий осмон,
Қудуқ каби чуқурдир осмон
Шоҳизинда устида, она!
1981
БОБУР
Отлар елар шиддатдан терлаб,
Янграр хатар тўла тўқалар.
Ҳуркиб кўкка сапчир патирлаб,
Тун уйқуси — қора қарғалар.
Отлар елар, тилларанг хазон
Суворийлар узра сочилар.
Элас-элас янграйди азон –
Тоғлар узра осмон очилар.
Отлар елар, елар кўпириб,
Уйғотганча мудроқ йўлларни,
Гўё тўғон бандин ўпириб,
Тошқин қувиб келар уларни.
«Заҳириддин, қайга борурсан,
Бобонг тахтин, юртингни ташлаб?!
Қора тақдир сени қул каби
Қаёнларга кетмоқда бошлаб?!
Заҳириддин, бу қандай савдо,
Қора ҳижрат сари юз тутмоқ?
Юрагингни этар-ку адо –
Тирик туриб Ватандан кетмоқ?
Заҳириддин, ортга бир қара,
Ортга бир боқ, токи сен омон,
Ахир кейин тушларингда ҳам,
Бу тупроқни кўрмоғинг гумон.»
От пишқириб тўхтар, чавандоз
Узангига тирар оёғин
Ва бўғзига тўплар беовоз
Армон тўла юрак титроғин.
Алам билан юраги урар,
Шивирлайди титроқ лаблари:
«Ҳамма ердан кўриниб турар
Самарқанднинг миноралари».
1981
ВАСИҚА
Айтишларича, асримиз бошида В.Л. Вяткинга Улуғбек расадхонасининг ўрнини топишда бир кампирнинг қўлидаги кўхна васиқа ёрдам берган экан.
Домла Вяткинга, дейман, тасанно,
Ҳам сенга эй, халқим қиламан қуллуқ.
Сен ўзинг ҳаммадан топқир ва доно,
Сен ўзинг ҳаммадан камтар ва улуғ.
О, қанча ҳаётга қўймаган ихлос,
Кун келиб одамдан қолур ва чанг.
Мозийдан бугунга етмасди овоз,
Бўлмаганда, халқим, сенинг хотиранг.
Сен ўзинг битурсан ҳаёт қиссасин,
Сен ўзинг сўнг уни айларсан баён.
Ҳатто ўша куни Вяткинга ҳам
Кампирмас, сен ўзинг бўлдинг намоён.
Асрлар кўчида қанча кезмасин,
Навоий битган сўз — сўз-ки нақ чироқ!
Али Насафийнинг гулдор чизмаси,
Мавлоно Музаҳҳиб кашф этган бўёқ,
Осилган, сўйилган эрлар қисмати,
Боболар қиличи таратган жаранг
Бизнинг юраккача балки етмасди,
Бўлмаганда, халқим, сенинг хотиранг.
Сенинг хотирангда ҳар ботир шони,
Бобосин тахтини сотган амирлар.
Юртим деб жон берган шаҳидлар қони,
Достончи, маталчи чоллар, кампирлар.
Асрлар шахтидан қуриса дарё,
Тўзонлар тўлдирса ўзан кўзини,
Тошқин келганида, билгандай гўё
Ўша ўзанларга урар ўзини.
Чунки майсанинг ҳам хотираси бор,
Майса хотираси – нурга интилмоқ.
У паққос иккига бўлиб ташлайди,
Йўлининг устида турса ҳатто тоғ.
Ҳа, шундай! То қуёш осмонда мангу,
Осмондек мангусан сен ҳам, эй, халқим.
Ҳар бир фожиага, ҳар бир шарафга,
Нисбат бермоққа ҳам ёлғиз сен ҳақли!
Замонлар ўтажак қуюнлари сингари,
Неча юлдуз сўниб, тамом йитажак.
Сенинг ёдинг бор-ки, ёруғ кунларга
Бизнинг кўзлар билан боқар келажак.
1982
САМАРҚАНД ҲАҚИДА ҚЎШИҚ
1. К У Н Д У З
Кўчалари бир-бирин тинмай
такрорлайди мисли акс садо.
Олислардан келган кемадай
қалқиб турар Регистон танҳо.
Шу кемада келгандай, тушиб
эмаклайди ташна тонотар.
Унга асрий ўйларин қўшиб
тошҳовуз бир ҳовуч сув тутар.
Кўкда мовий дарё сузади,
оқиб ётар мовий бир кадар.
Темур отган пўлат найзадек
кўкка ботиб турар минорлар.
Олислардан келиб зиёрат
қилган каби армон мозорин,
Бибихоним масжиди узра
янграр Улуғ Қушлар Бозори.
Олиб чиқар нурга кўмилиб,
боболарга қирқ қари зина.
Ва эртакнинг нуқтаси бўлиб
қотиб турар тунд Шоҳизинда.
Шоҳизинда қабрларида
ухлаб ётар юз-юзлаб шаҳар.
Бироқ, унда энди ҳеч қачон
тун чўкмайди, оқармас саҳар.
2. Т У Н
Юлдузларга боқиб сармаст
шовиллайди чорбоғлари,
шаҳар томон оқиб тушар
Афросиёб сўқмоқлари.
Улар ойдин, улар сархуш,
ичгандек куз шаробидан.
Ерга қўнар мисоли қуш
хазонлар – ол, зардобиранг.
Мункиллаган кампирлар жим.
шам ёқади мозорларда.
Саратоннинг иси ҳоким
мудраб ётган бозорларда
Ачиган май иси кезган
ҳовлиларда шамол-дайди
ниманидир гўё излаб
хумлар гирдин айланади…
Ҳамма ухлар, фақат шамол
дарахтларнинг сочин тарар.
Ухламасдан қўриқлайди
Самарқандни миноралар.
3. Т О Н Г
Туш кўрдим мен бугун саҳарда –
Титраб ёниб дил ларзасидан,
кирармишман мовий шаҳарга
мен Навбаҳор дарвозасидан
ва юлдузлар чанги қоплаган
майсаларнинг яшил қоғозин
ўқиб турсам, ернинг қаъридан
янграр эмиш инсон овози:
— Мен опичлаб Афросиёбни
олиб келдим, чиққин югуриб.
Тушда кўриб ҳар кун офтобни
сочим кетди қордек оқариб.
…Уйғондиму чиқдим кўчага –
Шаршарадек ойдин эди тун.
Қиздек ухлаб ётган кечага
мен меҳримни бердим ўша кун.
Кўзим тиниб осмонга боқдим,
У шишадек порларди совуқ.
Ёр яшаган равоқдан оқиб
тушар эди пастга чирмовиқ
ва куз меҳри чулғаган боғда,
она шаҳрим, сени ўйладим.
Кекса боғлар уйғонган чоғда
тонгга сингиб кетди ўйларим.
1980
БУ ДЕВОРЛАР – БИЗНИНГ ЕЛКАМИЗ
Г.А.Пугаченковага
Бу деворлар – бизнинг елкамиз,
Бу деворлар – оёқларимиз.
Елкамизда она ўлкамиз –
Кую баёт, қир, боғларимиз.
Сўзимиздир – деворда ҳар тош,
Кўзимиздир – тошдаги бўёқ.
Изимиздир – юртдаги ҳар бир
Қалъа, қаср, мадраса, чортоқ.
Миноралар – қаддимиз бизнинг,
Сардобалар – бизнинг кўз ёшлар.
Битик тошдир ҳар бири, ўқинг,
Пойдеворга тахланган тошлар.
Бўлмаганда гар Шохизинда,
Ё Хиванинг Калта минори –
Юрак деган қутлуғ заминда
Юксалмасди Ғурур чинори.
Бўлмаганда Гўри Амирнинг
Тошларига битилган кўклам –
Ҳайратланиб қошида сирнинг,
Виқор билан тўлмасди кўкрак.
Юрмас эдик бунчалар тетик,
Бўлмас эди танда руҳ обод.
Бор бўларди юракда кемтик –
Бўлмаганда оддий Руҳобод.
Бухорода қадим Сомоний
Мақбараси бўлмаса агар –
Боболарнинг равшан имони,
Умидидан етмасди хабар.
Ўзга бўлар эди сўзимиз,
Порламасди бунча кўзимиз.
Осмонларни титратмас эди
Шеър айтганда сас, овозимиз.
Она деймиз Ватанни!
Ватан –
Шу Регистон, шу Ичанқалъа.
Болаликдан улар бизларнинг
Бошимизда айтмишлар алла.
Ватандир – ер остидан бирдан,
Қадим қўшиқ парчаси каби,
Селлар ўтиб, кўзга ашланган
Битик тошлар – боболар қалби.
Қалъаларнинг кўксига ботган
Ўқлар изи – ярасига боқ!
Улар – дилда оғриқ уйғотган
Бужур яра, изтироб, ингроқ.
Уларни сен ўйилган кўз деб
Ўйламагин – кўради улар.
Улар яшар дунёда биз деб,
Қадамимиз тузатиб турар.
Улар қадди букилса агар,
Елкамизни тутайлик дарров.
Қулаётган минор олдидан
Бефарқ ўтган ажнабиймас, ёв!
Зилзилани кутган асбобдек
Сергак бўлсин доимо юрак.
Алдамасин худди саробдек
Алдоқчи ҳис, ўткинчи эрмак.
Елкаларни тутайлик, токи
Қудрат билан тўлсин елкамиз.
Елкамизда кўзимиз оқу
Қораси – юрт, она ўлкамиз.
Елкаларни тутинг… Деворлар
Чўкиб борар – Вақт қилмас шафқат.
Қулаганда… Қулайди улар
Болаларнинг устига фақат.
…(Xalifa) Al-Ma’mun aytgan ekan: «Shomning ko’zi — Damashq, Rumning ko’zi — Kustantiya, al-Jaziraning ko’zi — ar-Raqqa, Iroqning ko’zi — Bag’dod, al-Jibolning ko’zi — Isfaxon, Xurosonning ko’zi — Naysobur va Movarounnahrning ko’zi Samarqanddir».
Xurshid Davron
QOG’OZGA YOZGULIK QOLG’AY
…(Xalifa) Al-Ma’mun aytgan ekan: «Shomning ko’zi — Damashq, Rumning ko’zi — Kustantiya, al-Jaziraning ko’zi — ar-Raqqa, Iroqning ko’zi — Bag’dod, al-Jibolning ko’zi — Isfaxon, Xurosonning ko’zi — Naysobur va Movarounnahrning ko’zi Samarqanddir».
Abul-Fatx al-Bustiy esa Samarqandni bunday ta’riflagan ekan:
Ul dunyoda jannat bordir mo’minlarga atalgan,
Bul dunyo jannatining nomi erur «Samarqand».
Balxni unga tenglashtirgan ey bilmagan g’ofil zot,
Abu Jahl tarvuziga teng kelurmi, axir, qand?!
Qadim-qadimdan bunday ajib madhiyaga sazovor Samarqand va uning tarixiga bag’ishlangan kitoblar ko’p yozilgan. Ularning ba’zilari yetib kelmagan (Al-Mustavfiyning «Tavorixi Samarqand» (XI asr) al-Idrisiyniig «Kntob al-kamol li-ma’rifat ar-rijol» (XI asr), an-Nasafiyning «Kitob al-qand fi tarixi Samarqand» (XI asr) va boshq.), ba’zilari yetib kelsayam, o’qilmay sarg’ayib, asrlar changi bosib yotibdi (an-Nasafiy kitobining muxtasari Abulfazl Muhammad as-Samarqandiyning «Qandiyayi xurd» nomi bilan mashhur «Qand dar ta’rifi Samarqand», Sharafiddin Ali Yazdiyning «Zafarnomai Temuriy», Nizomuddin Shomiyning «Zafarnoma» va boshq.).
Kitobxonlar qo’liga tegib, ularning nafasi urilib, ko’z nuri to’kilgan kitobgina tirikdir. Aksincha bo’lsa, u jonsiz va harakatsizdir. Ana shunday kitoblarning biri XIX asrning birinchi yarmida yashab o’tgan samarqandlik muarrix Abu Tohirxo’ja Samarqandiyning «Samariya» kitobidir. Bu tarixiy risola 1835—1848 yillar orasida yozilgan bo’lib, Samarqandning bunyod etilish tarixi, shaharning jug’rofiy holati, ob-havosi va undagi XIX asrning birinchi qismiga qadar saqlanib qolgan osori atiqalar, madrasa-masjidlar, ziyoratgohu mozorlar haqida ma’lumot beradi (Kitob matni bilan mana bu sahifada tanishing).
«Samariya» 1921 yilda samarqandlik yosh olim Abdulmo’min Sattoriy (1903—1925) tomonidan fors-tojik tilidan o’zbek tiliga tarjima qilingan. Shu o’rinda bu erta xazon bo’lgan iste’dod haqida bir og’iz gapirmay o’tish gunoh.
Abdulmo’min Sattoriy yigirma ikki yoshidayoq tarixchi sifatida tanilib, o’sha davr ma’rifat ahli diqqatini jalb etgan edi. O’sha davr matbuotida uning «Budda», «Ko’ktosh», «G’otfariy mahallasi», «Yusuf Hamadoniy», «Ruhobod» kabi ilmiy maqolalari bosilgan edi. Ba’zi ma’lumotlarga qaraganda, deb xabar beradi olim Bo’riboy Ahmedov, Sattoriy Narshaxiyning «Tarixi Buxoro» asarini ham o’zbek tiliga tarjima qilgan. Ishonchim komilkim, hozir ham uning biz bilmagan qo’lyozma asarlari qaerlardadir unut yotgandir. Afsuslar bo’lsinkim, dunyoda bizchalik o’zining boy tarixiga bunchalik befarq va nopisand el topilmasa kerak!
Abdulmo’min Sattoriy vafotidan so’ng «Samariya» tarjimasi 1925 yili Sadriddin Ayniy tomonidan tahrir qilinib nashrga tayyorlangan. Afsuski,atoqli adib so’zboshisi va izohlari bilan to’ldirilgan asar nashrga tayyorlanganicha qolib ketdi. Roppa-rosa qirq besh yil o’tgandan keyin atoqli o’zbek olimi Bo’riboy Ahmedov «Samariya»ni nashrga tayyorladi. U tarjimon yo’l qo’ygan noaniqliklarni, Sadriddin Ayniy olib tashlagan o’rinlarni bartaraf qilish maqsadida «Samariya»ning mavjud qo’lyozmalari va N. I. Veselovskiy tomonidan amalga oshirilgan (1904) nashri asosida qayta ko’rib chiqdi, so’zboshi va zarur izohlar bilan boyitdi. Ammo, karaxtlik yillariga xos turli to’siqlar tufayli «Samariya» bu safar ham nashr etilmay qolib ketdi.
Jamiyatimizda kechayotgan yangilanish jarayoni «Samariya» yaqin vaqt ichida nashr etilishiga umid tug’diradi*.
Abu Tohirxo’ja Samarqandiy o’z asarini yozmoqqa ahd qilgani sababini aytar ekan, shunday deydi: «Ushbu satrlar va bu risolani yozuvchi men… panjshanba kuni tush vaqti o’n oltinchi jumodi al-avval oyi hijriy 1251 da Hazrat shoh mozorini ziyorat qilgandan so’ng, imoratlarni, masjid va miyonsaroylarni, gumbazlarni va u yerdagi yozmalarni kirib ko’rdim va ko’rgan-kechirganlarimni ko’chirib bu yerga yozdim, shuning uchunkim, zamonning o’zgarishi bilan bu asarlar ko’zdan yo’qolganda ushbu qog’ozda yozg’ulik qolgay, ibrat olingiz, ey aqli salim egalari!»
Abu Tohirxo’ja adashmadi. Asar yozilganidan buyon o’tgan bir yarim asrlik vaqt ichida «Samariya»da tilga
olingan obidalarning ko’pi abadiyan yo’qotildi. Agar «Qutbi chahordaho’m» nomi bilan mashhur bo’lgan Nuriddin Basirning Amir Temur tiklattirgan maqbarasi 1878 yilning avgustida Turkiston o’lkasi general-gubernatori K. N. Kaufman amri bilan dinamit qo’yib portlatilgan, asrlar zabti ayamagan, xalq orasida Bibixonim deb atalgan, aslida Amir Temur Jome’ masjidi 1868 yilning mayida to’pga tutib vayron qilingan bo’lsa, bizning davrimizda esa Ashratxona kabi tengi yo’q obidalar mutasaddi tashkilotlar va rahbarlar, qolaversa, sizu bizning befarqligimiz oqibatida g’orat bo’lmoqda.
Yurtimizning har bir muzofotida, har bir mavzesida vayrona ahvoliga tushgan yodgorliklarni uchratish mumkin. Ular bizdan najot kutmoqda. Har bir qulagan obida xotiramiz niholi ustiga qulashini unutmaylik. Abu Tohirxo’janing so’zini yana o’qing, «ibrat oling, ey akli salim egalari!»
1990
* Xurshid Davron izohi: 1990 yili mening tashabbusim bilan «Kamalak» nashriyotida «Meros» turkumi tashkil etildi. Va bu turkumdagi ilk kitob tarkibini Narshaxiyning «Buxoro tarixi», Abu Tohirxo’janing «Samariya», Bayoniyning «Shajarai Xorazmshohiy», Ibratning «Farg’ona tarixi» asarlaridan tuzdim. Bu bilan Buxoro-yu Samarqand ham, Farg’ona-yu Xorazm ham bir Vatan, bir tanu jon ekanini kitobxonga ta’kidlamoqchi bo’ldim. Ushbu kitob 1991 yili nashr etildi.
Xurshid Davron
BU MINORLAR — BIZNING QADDIMIZ…
SAMARQAND HAQIDA ODDIY SATRLAR
Jamshidga
Men bilaman,
U meni juda yaxshi ko’radi.
U mening tushlarimga kirmoq istaydi,
U meni bag’riga bosmoq istaydi,
Ko’rmoq bo’lar mening sog’inchimni.
U bobolarim tushini so’ylab bermoqchi,
Faqat qo’rqar sig’armikan ular bag’rimga.
U mening barcha orzularimni bilmoqchi,
Faqat qo’rqar sig’armikan ular bag’riga.
U mening onamga o’xshaydi –
Ko’zlari xayolchan uning ham.
U mening bolaligimga o’xshaydi –
U ham menga yozolmaydi xat.
1978
ESKI SHAHAR
Bibixonim daxmasi xarobasida
so’nggi bor aks etar va so’nar quyosh.
Uyg’ona boshlaydi kun nafasidan
mudrab uxlab qolgan qora qabrtosh.
Tor, qiyshiq ko’chalar adashib qolib,
ilondek o’rmalar nurafshon tunda.
Tovlana boshlaydi qayg’uga to’lib
“Ziji Ko’ragon”ning aksi osmonda.
Mudrar sezgir qushlar butoqlar aro,
ularning uyqusin buzar shamollar
va qaysar eshagin niqtab besado
uyga qaytayotgan bozorchi chollar.
Tomga uchib tushgan yorqin bir yulduz
kuydira boshlagan paytda o’tlarni,
munkaygan chol kabi qarigan kunduz
Shohizinda tomon pisib o’tardi…
Eski shahar uxlar, mudragan toklar
paxsa devorlarni mahkam quchoqlar.
Uxlaydi bozorda qovunu-noklar,
Tushlariga kirib muattar bog’lar.
Tungi sukunatda to’kilar yerga
yillar nafasidan nam tortgan sho’rxok.
Boladek mo’ltirab boqar shaharga
bir chetda biqinib olgan mitti bog’.
1979
SAMARQANDDA TONG OTISHINI KUTIB
I
Tun kezinar… Qora kiygan yo’lchidek mahzun
tun kezinar. Nigohimga yo’l bermaydi tun.
Ko’zim charchar to’qnashgancha tun devoriga.
Tun devori – qorong’ilik, cheksiz ko’lanka.
Termilaman, bilamanki yaqindir sahar
va qarshimda oq kiyinib uyg’onar shahar.
Biroq, oydin sahargacha yashamoq kerak,
goho oyga, goh yulduzga o’xshamoq kerak.
II
Qora sahro tuprog’idan unib chiqar tong,
ko’tarilar nihol kabi shamsi qamarga.
Hayratlarim to’zim bilmay balki o’sha on
boqadirman ko’zim yonib ona shaharga.
Qayda qoldi Bibixonim?! Qayda Ulug’bek?!
Oh, kimlarning suyagini oqartirgancha
Samarqandning osmonida porlar yorug’lik,
qumga singgan Zarafshondek yo’qolgach kecha.
Tong otdimi, bunda yo’lin yo’qotgan tushlar
kabi ko’kda charx uradi horigan qushlar.
Bu qushchalar uchib kelar go’yo oftobdan –
olislarda qolib ketgan Afrosiyobdan.
Qo’l cho’zsang bas, qo’llaringga qo’nadi ular
va kaftingda qolar changga aylangan yillar.
1979
AFROSIYOB SO’ZI
Saratonda kelsang changimni yutasan,
Changlarga aylangan odamlar xokini –
Yuragin, qo’llarin, ko’zlarin yutasan.
Kuzda kelsang, yomg’irim seni yuvadi,
Yomg’irga aylangan odamlarning dardi,
Ko’z yoshlari, armoni, g’ami yuvadi.
Qishda kelsang, sovuqlarim qiynaydi seni,
Sovuqqa aylangan odamlar g’azabi,
Nafrati, qasosi, nomusi qiynaydi.
Bahorda kelsang, maysalarim olqishlar,
Maysaga aylangan bobolaring umri –
Mangulik, jasorat seni olqishlar.
Kel, bo’tam, ag’ana, ko’ksimda silkingan
Maysazor ustiga, axir sen mening
Saratonim, kuzim, qishim, bahorimsan.
1980
* * *
Samarqand – bu bir hovuch qayg’u,
Bir qultum baxt, bir hovuch armon.
Samarqand – bu qadim qayig’u
Suzib borar kelajak tomon.
Samarqand – bu O’zbekistonning
Ostonasi, birinchi so’qmoq.
Biroq uni anglamoq uchun
Shartdir butun Vatanni o’tmoq.
Samarqand – bu bobolar sozi,
«Munojot»ga aksu sadodir.
Qo’shig’ini qoldirib, o’zi
Ketib qolgan Hoji bobodir.
Samarqand – bu rangin bir isyon.
Vatanimning qoq o’rtasida
Yuragimday ko’tarib suron
Bobolarga o’qir qasida.
1980
* * *
Qanday tiniq va moviy osmon,
Quduq kabi chuqurdir osmon
Shohizinda ustida, qara!
Qabrtoshlar aro adashmay
Ketgan so’qmoq bo’ylab boraman –
Qanday tiniq va moviy osmon!
Afrosiyob tomondan, ana,
Kelar pichan ortgan arava –
Yaraqlaydi o’roqlar birdan.
O, yuragim hovliqma buncha,
Pichan, uzra yonboshlab olgan
Bola, axir, sen emasan-ku!
Koshki, qaytsam shu aravada,
Afrosiyob adirlaridan
Qaytsam horg’in arava bilan.
Qanday tiniq va moviy osmon,
Quduq kabi chuqurdir osmon
Shohizinda ustida, ona!
1981
BOBUR
Otlar yelar shiddatdan terlab,
Yangrar xatar to’la to’qalar.
Hurkib ko’kka sapchir patirlab,
Tun uyqusi — qora qarg’alar.
Otlar yelar, tillarang xazon
Suvoriylar uzra sochilar.
Elas-elas yangraydi azon –
Tog’lar uzra osmon ochilar.
Otlar yelar, yelar ko’pirib,
Uyg’otgancha mudroq yo’llarni,
Go’yo to’g’on bandin o’pirib,
Toshqin quvib kelar ularni.
«Zahiriddin, qayga borursan,
Bobong taxtin, yurtingni tashlab?!
Qora taqdir seni qul kabi
Qayonlarga ketmoqda boshlab?!
Zahiriddin, bu qanday savdo,
Qora hijrat sari yuz tutmoq?
Yuragingni etar-ku ado –
Tirik turib Vatandan ketmoq?
Zahiriddin, ortga bir qara,
Ortga bir boq, toki sen omon,
Axir keyin tushlaringda ham,
Bu tuproqni ko’rmog’ing gumon.»
Ot pishqirib to’xtar, chavandoz
Uzangiga tirar oyog’in
Va bo’g’ziga to’plar beovoz
Armon to’la yurak titrog’in.
Alam bilan yuragi urar,
Shivirlaydi titroq lablari:
«Hamma yerdan ko’rinib turar
Samarqandning minoralari».
1981
VASIQA
Aytishlaricha, asrimiz boshida V.L. Vyatkinga Ulug’bek rasadxonasining o’rnini topishda bir kampirning qo’lidagi ko’xna vasiqa yordam bergan ekan.
Domla Vyatkinga, deyman, tasanno,
Ham senga ey, xalqim qilaman qulluq.
Sen o’zing hammadan topqir va dono,
Sen o’zing hammadan kamtar va ulug’.
O, qancha hayotga qo’ymagan ixlos,
Kun kelib odamdan qolur va chang.
Moziydan bugunga yetmasdi ovoz,
Bo’lmaganda, xalqim, sening xotirang.
Sen o’zing bitursan hayot qissasin,
Sen o’zing so’ng uni aylarsan bayon.
Hatto o’sha kuni Vyatkinga ham
Kampirmas, sen o’zing bo’lding namoyon.
Asrlar ko’chida qancha kezmasin,
Navoiy bitgan so’z — so’z-ki naq chiroq!
Ali Nasafiyning guldor chizmasi,
Mavlono Muzahhib kashf etgan bo’yoq,
Osilgan, so’yilgan erlar qismati,
Bobolar qilichi taratgan jarang
Bizning yurakkacha balki yetmasdi,
Bo’lmaganda, xalqim, sening xotirang.
Sening xotirangda har botir shoni,
Bobosin taxtini sotgan amirlar.
Yurtim deb jon bergan shahidlar qoni,
Dostonchi, matalchi chollar, kampirlar.
Asrlar shaxtidan qurisa daryo,
To’zonlar to’ldirsa o’zan ko’zini,
Toshqin kelganida, bilganday go’yo
O’sha o’zanlarga urar o’zini.
Chunki maysaning ham xotirasi bor,
Maysa xotirasi – nurga intilmoq.
U paqqos ikkiga bo’lib tashlaydi,
Yo’lining ustida tursa hatto tog’.
Ha, shunday! To quyosh osmonda mangu,
Osmondek mangusan sen ham, ey, xalqim.
Har bir fojiaga, har bir sharafga,
Nisbat bermoqqa ham yolg’iz sen haqli!
Zamonlar o’tajak quyunlari singari,
Necha yulduz so’nib, tamom yitajak.
Sening yoding bor-ki, yorug’ kunlarga
Bizning ko’zlar bilan boqar kelajak.
1982
SAMARQAND HAQIDA QO’SHIQ
1. K U N D U Z
Ko’chalari bir-birin tinmay
takrorlaydi misli aks sado.
Olislardan kelgan kemaday
qalqib turar Registon tanho.
Shu kemada kelganday, tushib
emaklaydi tashna tonotar.
Unga asriy o’ylarin qo’shib
toshhovuz bir hovuch suv tutar.
Ko’kda moviy daryo suzadi,
oqib yotar moviy bir kadar.
Temur otgan po’lat nayzadek
ko’kka botib turar minorlar.
Olislardan kelib ziyorat
qilgan kabi armon mozorin,
Bibixonim masjidi uzra
yangrar Ulug’ Qushlar Bozori.
Olib chiqar nurga ko’milib,
bobolarga qirq qari zina.
Va ertakning nuqtasi bo’lib
qotib turar tund Shohizinda.
Shohizinda qabrlarida
uxlab yotar yuz-yuzlab shahar.
Biroq, unda endi hech qachon
tun cho’kmaydi, oqarmas sahar.
2. T U N
Yulduzlarga boqib sarmast
shovillaydi chorbog’lari,
shahar tomon oqib tushar
Afrosiyob so’qmoqlari.
Ular oydin, ular sarxush,
ichgandek kuz sharobidan.
Yerga qo’nar misoli qush
xazonlar – ol, zardobirang.
Munkillagan kampirlar jim.
sham yoqadi mozorlarda.
Saratonning isi hokim
mudrab yotgan bozorlarda
Achigan may isi kezgan
hovlilarda shamol-daydi
nimanidir go’yo izlab
xumlar girdin aylanadi…
Hamma uxlar, faqat shamol
daraxtlarning sochin tarar.
Uxlamasdan qo’riqlaydi
Samarqandni minoralar.
3. T O N G
Tush ko’rdim men bugun saharda –
Titrab yonib dil larzasidan,
kirarmishman moviy shaharga
men Navbahor darvozasidan
va yulduzlar changi qoplagan
maysalarning yashil qog’ozin
o’qib tursam, yerning qa’ridan
yangrar emish inson ovozi:
— Men opichlab Afrosiyobni
olib keldim, chiqqin yugurib.
Tushda ko’rib har kun oftobni
sochim ketdi qordek oqarib.
…Uyg’ondimu chiqdim ko’chaga –
Sharsharadek oydin edi tun.
Qizdek uxlab yotgan kechaga
men mehrimni berdim o’sha kun.
Ko’zim tinib osmonga boqdim,
U shishadek porlardi sovuq.
Yor yashagan ravoqdan oqib
tushar edi pastga chirmoviq
va kuz mehri chulg’agan bog’da,
ona shahrim, seni o’yladim.
Keksa bog’lar uyg’ongan chog’da
tongga singib ketdi o’ylarim.
1980
BU DEVORLAR – BIZNING YELKAMIZ
G.A.Pugachenkovaga
Bu devorlar – bizning yelkamiz,
Bu devorlar – oyoqlarimiz.
Yelkamizda ona o’lkamiz –
Kuyu bayot, qir, bog’larimiz.
So’zimizdir – devorda har tosh,
Ko’zimizdir – toshdagi bo’yoq.
Izimizdir – yurtdagi har bir
Qal’a, qasr, madrasa, chortoq.
Minoralar – qaddimiz bizning,
Sardobalar – bizning ko’z yoshlar.
Bitik toshdir har biri, o’qing,
Poydevorga taxlangan toshlar.
Bo’lmaganda gar Shoxizinda,
YO Xivaning Kalta minori –
Yurak degan qutlug’ zaminda
Yuksalmasdi G’urur chinori.
Bo’lmaganda Go’ri Amirning
Toshlariga bitilgan ko’klam –
Hayratlanib qoshida sirning,
Viqor bilan to’lmasdi ko’krak.
Yurmas edik bunchalar tetik,
Bo’lmas edi tanda ruh obod.
Bor bo’lardi yurakda kemtik –
Bo’lmaganda oddiy Ruhobod.
Buxoroda qadim Somoniy
Maqbarasi bo’lmasa agar –
Bobolarning ravshan imoni,
Umididan yetmasdi xabar.
O’zga bo’lar edi so’zimiz,
Porlamasdi buncha ko’zimiz.
Osmonlarni titratmas edi
She’r aytganda sas, ovozimiz.
Ona deymiz Vatanni!
Vatan –
Shu Registon, shu Ichanqal’a.
Bolalikdan ular bizlarning
Boshimizda aytmishlar alla.
Vatandir – yer ostidan birdan,
Qadim qo’shiq parchasi kabi,
Sellar o’tib, ko’zga ashlangan
Bitik toshlar – bobolar qalbi.
Qal’alarning ko’ksiga botgan
O’qlar izi – yarasiga boq!
Ular – dilda og’riq uyg’otgan
Bujur yara, iztirob, ingroq.
Ularni sen o’yilgan ko’z deb
O’ylamagin – ko’radi ular.
Ular yashar dunyoda biz deb,
Qadamimiz tuzatib turar.
Ular qaddi bukilsa agar,
Yelkamizni tutaylik darrov.
Qulayotgan minor oldidan
Befarq o’tgan ajnabiymas, yov!
Zilzilani kutgan asbobdek
Sergak bo’lsin doimo yurak.
Aldamasin xuddi sarobdek
Aldoqchi his, o’tkinchi ermak.
Yelkalarni tutaylik, toki
Qudrat bilan to’lsin yelkamiz.
Yelkamizda ko’zimiz oqu
Qorasi – yurt, ona o’lkamiz.
Yelkalarni tuting… Devorlar
Cho’kib borar – Vaqt qilmas shafqat.
Qulaganda… Qulaydi ular
Bolalarning ustiga faqat.
1984
