Машҳур тарихчи олим, файласуф, социолог ва сиёсатшунос Арнольд Жозеф Тойнби (1889-1975)нинг ўн икки жилдли “Тарих тадқиқоти” асари жаҳоннинг ўнлаб тилларига таржима қилинган. Кейинчалик олим ўн икки жилдли китобининг қисқача мазмуни, асосий ғоя ва хулосалари асосида бир жилдли вариантини ҳам тайёрлаган. Қуйида ана шу китобнинг 2009 йилги нашри асосида айрим бобларни эътиборингизга ҳавола этамиз.

Арнольд Жозеф Тойнби
ЦИВИЛИЗАЦИЯЛАР ИНҚИРОЗИ

Буюк британиялик машҳур тарихчи олим, файласуф, социолог ва сиёсатшунос Арнольд Жозеф Тойнби (1889-1975)нинг ўн икки жилдли “Тарих тадқиқоти” асари жаҳоннинг ўнлаб тилларига таржима қилинган. Муаллиф мазкур асарни 1927 йил ёза бошлаган ва 1966 йил якунлаган.

А.Тойнбининг тадқиқот усули ўзига хос. Олим инсоният тарихини цивилизациялар тарихи сифатида ўрганади ва талқин қилади. Муайян бир давлат ёки халқ тарихини ўша мамлакат ёки миллатнинг қайси цивилизацияга мансублиги нуқтаи назаридан тадқиқ этади. Цивилизациянинг пайдо бўлиши, ривожланиши, инқирозини ички ва ташқи таъсирлар асосида таҳлил қилар экан, бу жараёнларга файласуф дунёқараши билан ёндошади. Воқеалар ривожи кўплаб тарихий ҳодисалар, давлатлар, сулолалар ва шахслар фаолияти мисолида ўрганилар экан, жараён силсиласи тадрижийлик, даврийлик, кетма-кетлик унсурларидан холи бўлганлиги боис ҳам асар тили, баёни ўқувчида дастлаб бироз мураккабдек таассурот уйғотади. Бироқ асарнинг ичи ва руҳига кириб борганингиз сайин, гўё китоб қулфига калит топгандек бўласиз. Шу боис, кўплаб тарихчи ва файласуфлар А.Тойнби тарих тадқиқида ўзига хос концепция ва усул яратганлигини алоҳида таъкидлаб ўтишади.

Олим кескин иқлим, қўшни жамиятларнинг ҳамласи, ташқи кучларнинг босими ва жамият ичида яратувчилик, ижодкорлик, аниқ мақсад сари интилишга қаратилган ҳаётий қувватнинг йўқолишини цивилизацияларга таҳдид деб ҳисоблайди.

Арнольд Тойнби ўн икки жилдли китобининг қисқача мазмуни, асосий ғоя ва хулосалари асосида бир жилдли вариантини ҳам тайёрлаган. Қуйида ана шу китобнинг 2009 йилги нашри асосида айрим бобларни эътиборингизга ҳавола этамиз.

Таржимондан

 

ТАРИХ ТАДҚИҚОТИ

ЦИВИЛИЗАЦИЯЛАР ИНҚИРОЗИ

Мухтасар кузатиш

Цивилизациялар синиши муаммоларидан уларнинг инқирози муаммоларига ўтар эканмиз, худди цивилизациялар пайдо бўлишидан ривожланишига ўтиши муаммоларига ўхшаш ҳолатга дуч келамиз. Инқироз янги, мустақил аҳамиятга эга ҳодисами ёки уни синишнинг табиий ва шак-шубҳасиз оқибати деб ҳисоблаймизми? Бу саволга, яъни юксалиш, ривожланиш муаммоси пайдо бўлиш, вужудга келиш масаласидан фарқли, янги ҳодиса эканига шаклланган, лекин ривожланмай “тўхтаб қолган” ёки “кечиккан” цивилизациялар мавжудлигини кашф қилиб ижобий жавоб топдик.

Айрим цивилизациялар синишдан кейин худди шунга ўхшаш “тўхтаб қолиш”ни бошдан кечириб, узоқ давом этадиган “тошқотиш” даврига қадам қўйишади.

Бундай тамаддунларга ёрқин мисол сифатида Миср жамиятининг баъзи бир даврларини келтириш мумкин. Миср жамияти эҳром бунёдкорларининг оғир юки остида илк бор синган бўлса, кейинчалик “ноиттифоқлик даври”, универсал давлат ва подшоҳликлар оралиғида инқирозга юз тутди.

Бу тарихдаги ягона мисол эмас. Узоқ Шарқ жамиятининг асосий ўзаги бўлган Хитой тарихида, инқироз жараёни “ноиттифоқлик даври”дан универсал давлат сари табиий ўзанда IX асрнинг охирги чорагида Тан империяси парчаланиши оқибатида кечганди. Мўғулларнинг Узоқ Шарқдаги универсал давлатига қарши Мин Хун-ву сулоласи асосчиси бошчилигидаги жанубий Хитой қўзғолони Миср универсал давлати қолдиқлари устида гиксослар барпо этган “ворис давлат”га қарши Яхмоснинг XVIII сулоласи асосчиси раҳбарлигидаги Фиван исёнини эслатади.

“Антик даврнинг жуда машҳур икки миллати руҳи олий даражада мумтозлиги ва алоҳидалиги билан ажралиб туради. Гап шундаки, юнонлар фақат ўзларига тан беришган бўлса, римликлар ўзлари ва юнонларга ишонарди. Бунинг натижасида фикр торайди ва бир-бирига ўхшаб қолди. Бу икки миллатнинг ақл-тафаккури, образли қилиб айтганда, “қариндош-уруғ ўртасида тузилган никоҳ”дек бир-бири билан чатишиб кетди. Оқибатда эса, фикр пуштсизлиги ва насл бузилиши вужудга келди. Цезарларнинг мустабидлиги, империянинг бошқа халқларига нисбатан беписанд муносабати зулм ва ёмонликларни кучайтириб юборди. Исо Масиҳ туғилгандан кейинги III аср охирида инсоният келажаги жуда нурсиз кўриниш олди.

Жамият узоқ давом этадиган емирилиш, куч-қувватдан қолиш, маънавий тубанлик, фалажлик хавфи остида қолганди. Узоқ асрлар давомида ҳеч нарса, яъни зарур нарсаларни ўрганмаган ва ҳеч нарса, яъни кераксиз нарсаларни эсдан чиқармаган Диоклетиан ва Хитой фуқаролари ўртасида кўплаб ўхшаш хусусиятларни топиш унчалик мушкул эмасди. Бу ерларда бошқарув шакли, таълим ва бутун ҳаёт тарзи маросим монанд эди. Худди ерга кўмилган танга кўпаймагандек, билим ўсишдан тўхтаб қолди. Ҳайкалдек қотиб қолиш турғунлик даврига бири ичкарида, бошқаси ташқарида ҳосил бўлган – маънавий ва сиёсий – буюк икки инқилоб барҳам берди” (Macaulau T.B. Essau on “Historu”).

Рим империяси турғунлик давридан халос бўлганлиги учун, Маколейнинг фикрича, икки куч – черков ва варварлардан миннатдор бўлиши керак. “Бизга анархия эмас, мустабидлик, маънавий эркинликни йўқотиш, тоталитар давлат, янада очиқроқ айтганда, умумжаҳон тоталитар давлати хавф солмоқда, деб ўйлайман. Миллатлар ва синфлар ўртасидаги кураш натижасида ўтиш даври сифатида вақтинчалик, ички анархия бошланиши мумкин. Анархия моҳият эътибори билан ниҳоятда мўрт бўлганлиги учун ҳам қадимги дунёда илмий билимларга, рационал ташкилотга эга ҳар қандай пухта уюшган гуруҳ бошқалар устидан ўз ҳукмронлигини ўрната билган. Дунё анархияга муқобил сифатида мустабид давлатни маъқул кўриши мумкин. Бундай шароитда дунё маънавий “тошқотиш” даврига кириши эҳтимолдан холи эмас, бу ҳолат инсон руҳининг олий фаолияти учун ўлим билан баробар.

Бундай тоталитар давлатда фалсафа ва поэзиянинг овози бўғилса-да, мудом янги кашфиётларга йўл очадиган илмий тадқиқотлар давом этади, деб ўйлайман. Юнон фани учун Птоломей подшолиги бегона эмас эди. Табиий фанлар мустабид тузумда ҳам гуллаб-яшнаши мумкин. Ҳукмрон гуруҳлар манфаати йўлида уларнинг ҳокимиятини кучайтирувчи воситалар ривожига кенг йўл берилади. Назаримда, ҳозирги биродаркушлик остонамизда турган кулфатдир” (Доктор Эдвин Бивеннинг муаллифга ёзган хатидан).

Юқоридаги мулоҳазалардан кўриниб турибдики, цивилизациялар инқирози анчайин муаммоли масала ва шу боис мазкур мавзуни тадқиқ қилиш зарурати мавжуд.

Цивилизация тараққиётини тадқиқ қилиш давомида “таҳдид ва жавоб”дан иборат изчил намойиш қилинган драмага дуч келдик. Бир намойиш ортидан иккинчисининг келиши сабаби шундаки, ҳар бир жавоб нафақат тез-тез такрорланадиган таҳдидни муваффақиятли бартараф қилди, шу билан бирга янги таҳдид юзага келишига ҳам кўмаклашиб юборди. Бу эса охир-оқибат яна муаммонинг ижобий ечим топишига олиб келарди.

Биз цивилизациялар ривожи жараёнини тадқиқ қилишни ривожланиш мезонини излашдан бошладик. Шу боис, инқироз жараёнини тадқиқ қилишда ҳам шу йўлдан борамиз. Инсон ва табиат муҳити устидан ҳукмронликни кучайтириш ривожланиш мезони эмас, деган тўхтамга келар эканмиз, энди адолат юзасидан айтишимиз лозимки, бундай ҳукмронликни йўқотиш инқироз сабаби ҳам бўлолмайди. Тўпланган маълумотлар муҳит устидан ҳукмронликнинг ошиб бориши ривожланишга эмас, аксинча, инқирозга олиб келишидан дарак бермоқда. Милитаризм – синиш ва инқирознинг умумий хусусияти – жамият хукмронлигининг ошишида кўпинча самарали восита бўлади. Синган цивилизацияларнинг таназзул йўлига нисбатан файласуф Гераклитнинг “Уруш – ҳамма нарсанинг отаси” деган фикри узукка кўз қўйгандек ярашиб тушиши мумкин. Масалан, Александр Македонскийнинг босқинчилик урушлари давомида қўлга киритган ҳамма нарсаси ворислари томонидан фуқаролар урушига ишлатилди, эрамизга қадар II асрда Рим босқинчилари тўплаган бойлик ҳам охирги юз йилликда содир бўлган ички урушларга сарфланди.

Демак, инқироз жараёнининг биз илгари сураётган мезонларини бошқа жойдан излаш зарур. Инқирозга олиб келадиган синишнинг ўзак сабаби ва шаксиз мезони ички келишмовчиликлар бўлиб, ана шу туфайли жамият ўз тақдирини ўзи белгилаш лаёқатини йўқотади.

Ноиттифоқлик қисман намоён бўладиган ижтимоий ихтилофлар синаётган жамиятни бир вақтнинг ўзида икки йўналишда ичидан емиради. Биринчиси – ҳудуд жиҳатидан жамоаларга бўлинганлар ўртасида “вертикал” ихтилофлар, иккинчиси – ҳудуд ичида бир-бири билан қўшилиб кетган, лекин ижтимоий синфларга ажралган “горизонтал” бўлиниш ва ихтилофлар.

“Вертикал” ихтилофда ўзаро ички урушлардаги жиноятларга нисбатан кўнгилчанлик қилиш ўз-ўзини маҳв этишга кенг йўл очганлигини кўрамиз. Бироқ бу ихтилоф цивилизацияларни синишга олиб келган энг характерли келишмовчилик эмас. Чунки жамиятнинг маҳаллий жамоаларга бўлиниши, истаймизми-йўқми, барча халқлар – ривожланганига ҳам, тараққиётдан орқада қолганига ҳам хос хусусиятдир. Ўзаро уруш эса ҳар қандай вақтда ҳар қандай жамият осон уддасидан чиқадиган ўз-ўзини вайрон қилишни суиистеъмол қилишдир. Бошқа томондан, “горизонтал” ихтилоф фақат цивилизацияларгагина хос хусусият эмас. Бу ҳодиса цивилизациялар синиши ва инқирози пайтида ҳам содир бўлиб туради. Ихтилофнинг мазкур типи хусусида гап кетганда, Рим империясининг шимолий чегаларида Ғарбий Европадаги черков ва варварларнинг кўплаб қуролли отрядлари ўртасидаги тўқнашувларни эсга оламиз. Бу икки қутб – қуролли отрядлар ҳам, черков ҳам ғарб ижтимоий тизимини ўзида мужассам этмаган ижтимоий гуруҳлар томонидан вужудга келтирилган. Биз черковга эллин жамиятининг ички пролетариати, варварларнинг қуролли отрядларига эса ташқи пролетариати, деб таъриф бердик. Бу икки пролетариат эллин жамияти яратиш қобилиятини йўқотган, тараққиёт орқага кетган, “ноиттифоқлик даври” ҳукм сураётган, ихтилофлар авжига чиққан бир шароитда пайдо бўлди. Масала моҳиятига чуқурроқ кирсак, эллин ижтимоий тизими ҳукмрон табақаси характерида содир бўлган ўзгариш ихтилофга олиб келганига гувоҳ бўламиз. Зўравонликка асосланган универсал давлатнинг камчиликни ташкил қилувчи ҳукмрон табақаси ўз-ўзини гўё улкан тошбақа косаси тагига ҳибс этди. Бу улкан коса тагида черков ўсиб, кучайиб борар экан, варварларнинг қуролли отрядлари “коса”нинг ташида тирноқларини чархлаб, ҳарбий машқларга зўр беради (Муаллиф Рим империясининг охирги даврини ана шу тошбақа косасига ўхшатиб, уни ичидан черков, ташқаридан варварлар емирган деган хулосага келади – тарж.).

Энди эллин жамияти мисолида мавжудлигига ишонч ҳосил қилганимиз – ҳукмрон озчилик, ички ва ташқи пролетариат – уч гуруҳни чуқур умумлаштириб таҳлил қилиш биринчи қадамимиз бўлади. Юқоридаги мисоллардан синган жамият парчаланишига унинг тўқимаси “горизонтал” ихтилофлар туфайли узилиб кетиши сабаб бўлгани кўриниб турибди. Ажабланарлиси шундаки, инқироз, синиш, ихтилофларни ўрганиб, бир қарашда соғлом ақл ва мантиққа тўғри келмайдиган хулосага келдик. Яъни, ана шу мураккаб жараёнлар туфайли “янгидан туғилиш, тикланиш, ҳаёт” ёки “Палингез” бўй кўрсатади.

ИЖТИМОИЙ ТИЗИМДАГИ ИХТИЛОФ

Ҳукмрон озчилик

Ихтилоф ёмон ҳис-ҳаяжондан илҳомланган икки салбий ҳаракатнинг маҳсули экани ўз-ўзидан аён. Биринчидан, гарчанд лойиқ бўлмаса-да, ҳукмрон озчилик кучга таяниб, ўз имтиёзларини сақлаб қолишга уринади. Бундай ҳолатда пролетариат адолатсизликка қаҳр-ғазаб билан, қўрқитишга нафрат билан, зўравонликка зўравонлик билан жавоб қайтаради. Бироқ барча ҳаракатлар ижобий ва ижодий ҳодиса билан: универсал давлат, бутун жаҳон черкови ва варварларнинг жанговар отрядлари вужудга келиши билан якунланди.

Шундай қилиб, ижтимоий ихтилоф шунчаки келишмовчилик ва бундан ортиқ ҳам эмас. Ҳаракатни кенг кўламда кузатар эканмиз, унинг бағрида ихтилофлардан кейин “палингез” бошланишини кўрамиз.

Бир жойда қотиб қолганлик, бир хиллик ҳукмрон озчиликка хос хусусият бўлгани боис, унинг ичидан ижодий ёндошув, турли-туманликни излаш бефойда. Бу табақа ўзининг бепушт сафига янги маслакдошларни жалб қилар экан, корпоратив бирлик руҳини намойиш этар ва айнан ўз-ўзини маҳв этишни қойил қилганлиги боис ўз-ўзидан кўпаймасди. Лекин бу нарса ҳукмрон озчиликнинг универсал давлат тузишдаги ижодий кучига тўсқинлик қила олмасди. Бу қавм ичида корпоратив бирлик қобиғига маҳкам ёпишиб қолганлардан алоҳида ажралиб чиққанлар ҳам бор эди.

Бундайлар сафига милитарист ва унинг издоши – майда эксплуататорни киритиш мумкин. Эллинлар тарихидан мисол келтирсак. Александр Македонский милитаристнинг ижобий намояндаси бўлса, Цицерон нутқ ва памфлетларида Сицилияни аҳмоқона бошқарганлиги алоҳида таъкидланган Веррес (Гай Лициний Веррес, Рим сиёсий арбоби, мил. авв. 73-71 йиллар Сицилия провинциясини бошқарган. Ўз мансабини суиистеъмол қилиб, порахўрликка берилгани учун судга тортилган. Судда уни қораловчи сифатида Цицерон иштирок этган. Суд жараёни тугамасдан ўз ихтиёри билан қувғинга кетган ва 43 йили Марк Антоний томонидан қатл қилинган – тарж.) эксплуататорларнинг ёмон вакили сифатида майдонга чиқади. Бироқ Рим универсал давлати ўзининг узоқ умри учун милитарист ва эксплуататорлар изидан келган ва уларнинг хато-камчиликларини тузатиб, ўлаётган жамиятга қисқа муддат бўлса-да умр бағишлаган аскар ва амалдорлардан миннатдор бўлмоғи лозим.

Бундан ташқари, эллинлар ҳукмрон озчилиги ичида Рим амалдорлари “ўзим бўлай” демасдан, бошқаларга ғамхўрлик қилувчиларнинг биринчиси ва ягонаси эмасди. Северлар сулоласи даврида стоик (Стоицизм фалсафий таълимоти тарафдори. Матонат ва бардошни тарғиб қилади – тарж.) Марк Аврелийнинг императорлиги тарих саҳифасидан жой олиб бўлганда ва стоик ҳуқуқшунослар стоицизм асарларини Рим Ҳуқуқ фани тилига таржима қилиб тугатганларида Рим бўриларининг Платон соқчи итларига айланишидек мўъжиза юнон фалсафаси туфайли содир бўлган эди. Эллин ҳукмрон озчилигида Рим маъмури (амалдори) бошқаларга ғамхўрлик қилувчиларнинг амалий ишлардаги намояндаси бўлса, юнон файласуфи бу табақанинг мурувватли интеллектуал салоҳияти эди. Рим давлат тизими емирилишига гувоҳ бўлган авлод вакили Платон (203-262)га келиб юнон файласуфлари олтин ҳалқаси узилди. Аслида бу узилиш Суқрот (мил. авв. 470-399 йиллар) замонида эллин цивилизацияси синиши даврида вояга етган авлод ҳаётида бошланган эди. Бу синишнинг фожиали оқибатларини камайтириш юнон файласуфлари ва Рим маьмурлари зиммасига тушди. Файласуфларнинг саъй-ҳаракати маьмурларникига қараганда анча қимматли ва самарали натижага олиб келди. Чунки парчаланиб, инқирозга юз тутаётган жамият ҳаёт тўқимаси билан файласуфлар қалин алоқага эга эдилар. Рим маъмурлари эллин универсал давлати барпо этиш ҳаракатида юрганларида файласуфлар бўлғуси авлодлар учун академия кўринишидаги “Мангу хазина” бино қилишди.

Бошқа синган цивилизацияларда ҳам милитарист ва эксплуататорларнинг шафқатсиз изларидан келган альтурист (бошқаларга ғамхўрлик қилувчи – тарж.)ларнинг олийҳимматлигини кўрамиз. Мисол учун, Хан (мил. авв. 202 – милодий 221 йиллар) сулоласи даврида қадимги Хитой универсал давлатини бошқарган Конфуциан китобсеварлари ўз хизмат фаолиятларида шундай юксак чўққиларга эришдики, улар дунёнинг бошқа бурчагидаги римлик замондошлари билан бир хил маънавий даражада турар эди.

Анд универсал давлатини бошқарган инклар ва “шоҳлар шоҳи” Аҳамонийлар ноиблари томонидан идора қилинган Сурия универсал давлати ҳукмрон озчилигига ҳам алтуристларнинг олийҳиммат кайфияти юққан эди. Буни инклар ва Аҳамонийлар душманлари ҳам тасдиқлашган. Хусусан, испан конкистадорлари инкларга тан беришган бўлса, Геродот асарлари орқали тасвирланган форслар портретида ҳам ижобий бўёқлар жуда қуюқ. Тарихчининг ёзишича, форслар болаларини беш ёшидан йигирма ёшгача уч нарсага: чавандозлик, камондан ўқ отиш ва рост гапиришга ўргатишган. Бироқ юнонлар нуқтаи назаридан форс саховатпешалигига энг юксак баҳони буюк Александр берган. Минглаб македон аскарлари қони ва жасорати эвазига қўлга киритилган ҳукмронликни – форсларни давлат бошқарувига жалб қилиш орқали Александр яна уларнинг ўзига қайтариб берди. Албатта, бу тутум македонияликларнинг ғолиблик туйғуларини ҳақорат қиларди. Лекин шунга қарамасдан бу сиёсатни Александр ўзигагина хос пухталик билан амалга оширди. У форс амалдорларининг қизини хотинликка олди. Жаҳонгир македониялик зобитларни форс аёлларига уйланишга мажбурлаб, бу йўлда ҳам қўрқитиш, ҳам сотиб олиш усулини қўлларди. У форс йигитларини ўз армияси сафига сафарбар ҳам қилди.

Хуллас, ҳукмрон озчилик ўзлари барпо этган универсал давлатларда жуда ижобий из қолдирган. Синиш фаслига кирган йигирмата цивилизациядан ўн бештаси инқироз сари борар экан, бу даврни четлаб ўтолмади. Биз эллинлар универсал давлатини Рим империяси, андларнинг универсал давлатини инклар империяси, қадимги Хитой универсал давлатини Цин ва Хан сулолалари империяси, Шумерлар универсал давлатини Шумер империяси, Вавилон универсал давлатини Янги Вавилон подшоҳлиги, Миной универсал давлатини “Минос талассократияси”, майялар универсал давлатини майя “қадимги империяси”, Сурия универсал давлатини Аҳамонийлар империяси, ҳинд универсал давлатини буюк Мўғуллар империяси (ғарб илмида ёйилган одатга кўра, бобурийлар сулоласини муаллиф шундай номлайди – тарж.), рус-православ универсал давлатини Москва давлати, православ универсал давлати танасини Усмонли турклар империяси, Узоқ Шарқ дунёси универсал давлатини Хитойдаги Мўғуллар империяси ва Япониядаги Токугава сёгунати билан тенглаштиришимиз мумкин.

Яна шуни эътироф этиш керакки, сиёсий фаолиятга лаёқат ҳукмрон озчиликнинг ягона қобилияти эмасди. Эллин ҳукмрон озчилиги нафақат Рим маъмурий тизимини, шу билан бирга юнон фалсафасини ҳам дунёга келтирди. Инқирозга юз тутаётган қадимги Хитой жамиятининг ҳукмрон озчилиги Лао-цзига нисбат берилган Конфуций таълимотини дунёга келтирди.

ИЧКИ ПРОЛЕТАРИАТ

Эллин тимсоли

Эллин ички пролетариати пайдо бўлишини муртак давридан кузатишни хоҳласак, тарихчи Фукидид асарларидан яхшироқ манба тополмаймиз. Тарихчи ижтимоий инқирознинг дастлабки даври Керкирда қандай намоён бўлганини қуйидагича тасвирлайди: “Ўзаро кураш шундай ёвуз ва шафқатсиз кўриниш олдики, у барчада даҳшатли таассурот қолдирди. Бундай шафқатсизлик илк бора рўй бераётган эди. Ҳақиқатан, кейинчалик бутун эллин олами партиялар ўртасидаги курашдан жуда чуқур руҳий изтиробга тушди. Ҳар бир шаҳарда халқ партиялари йўлбошчилари афиналикларни, олигархлар бошлиқлари эса лакмидонияликларни ёрдамга чақиришди. Партиялар арбобларининг тинч замонда кимнидир ёрдамга чорлашга эҳтиёжи ҳам, мойиллиги ҳам йўқ эди.

Афина ва Лакмедон бир-бири билан ёвлашиб қолганидан сўнг, икки партия доҳийлари рақибларини мағлуб этиш ва ўз кучини мустаҳкамлаш учун осонгина иттифоқчи топа билишарди. Шаҳардаги бундай вазиятдан норозилар ҳам сиёсий янгиланишга интилиб, чет элликларни иштиёқ билан ёрдамга чақиришарди. Оқибатда ички курашлар натижасида шаҳар бошига кўп кулфатлар ёғиларди. Инсон табиати ўзгармас экан, бундай кулфатлар аввал ҳам, кейин ҳам содир бўлаверади. Тинч ва ривожланиш замонида давлат ҳам, алоҳида шахслар ҳам ўз хатти-ҳаракатларида эзгу ният ва мақсаддан келиб чиқишади. Чунки улар эркин ҳаракат қилишдан маҳрум этадиган шароитга тобе эмас. Уруш эса одамлар турмуши, фикрини ўзгартириб юборади, уларни осуда ҳаётдан айиради. Уруш зўравонликни ўргатади. Худди шундай – ички урушлар ўшанда бутун Эллада шаҳарларини қамраб олди. Айрим шаҳарлар бундай биродаркушлик урушларига бошқаларига қараганда кечроқ дуч келган бўлса-да, қўшни шаҳарларда бўлиб ўтган хунрезликларни эшитгани боис олдингиларидан ўн баробар ўтиб тушди. (Фукидид. Тарих, III, 82).

Уй-жойсиз қочоқлар сони кўпайиб бориши бундай низонинг биринчи ижтимоий оқибати бўлди. Бу ёвузликни Александр Македонский қочоқларни ўз уйларига тинч қайтариш учун шаҳар-давлатлар ҳукмрон доираларини мажбур қилиши ҳам наф бермади. Ўзаро урушлар алангаси кучайгандан-кучайиб борар, қочоқлар фақат аскар сифатида ёлланишдан ўзга чора топа билмасди. Бундай ортиқча ҳарбий куч эса уруш тегирмонига сув қуяр ва яна янги қочоқлар пайдо бўлишига олиб келарди…

Урушлар туфайли Эллада фарзандлари маънавий оламига берилган зарба ёнига, айнан яна шу уруш орқасидан ипи ечилиб кетган иқтисодий вайронкор кучлар ҳамласи ҳам қўшилди. Мисол учун Александр ва унинг меросхўрлари Жануби-ғарбий Осиёда олиб борган урушларда минг-минглаб уй-жойсиз юнон ўзларига ўхшаш одамларни қириб ташлаб насиба топди. Аҳамонийлар хазинасида икки юз йил мобайнида тўпланган қуйма олтинлар билан ёлланма аскарларга маош тўланарди. Бу олтин пуллар муомалага кириб, айланма маблағ миқдорини кўпайтириб юборди. Бу эса деҳқонлар ва ҳунармандларнинг хонавайрон бўлишига олиб келди.

Ана шундай шафқатсиз “таг-томири билан барҳам бериш” жараёнида эллин ички пролетариати пайдо бўлганлиги ҳеч бир шубҳа уйғотмайди.

Пролетариат сафини илк бор тўлдирганлар, аввало, маънавий жиҳатдан, сўнг эса иқтисодий жиҳатдан қашшоқлашган эди. Македониянинг босқинчилик урушлари орқасидан эллин ички пролетариати сафлари тез кўпайиб борди. Уруш туфайли Миср, Вавилон, Сурия жамиятлари эллин ҳукмрон озчилиги тузоғига тушиб қолди.

ҲУКМДОР ТАНЛАГАН ДИНГА СИҒИНАСАН[1]

Юлианнинг император сифатида мажусийликни жонкуярлик билан фуқаролари онгига сингдириш ҳаракати унинг ўлими тўғрисидаги хабар тарқалиши билан барҳам топган. Тарихдаги шунга ўхшаш воқеалар ҳукмдор ва ҳукмрон озчилик сиёсий босим орқали фуқароларга дин ёки қандайдир фалсафани зўрлик билан сингдира оладими, деган саволни юзага келтиради.

Ҳукмдор дин ниқоби остида ўзининг қандайдир сиёсий кайфияти ва мақсадларини сиғиниш воситасига айлантирар экан, айрим вақтлардагина муваффақиятга эришган. Масалан, “ноиттифоқлик даври” (қадимги Рим) сиёсий бирликка эришиш мақсадида сохта диний одатларни одамларга сингдиришга астойдил ҳаракат қилинган. Бундай шароитда халқ халоскори сифатида фуқаролар қалбига йўл топган ҳукмдор ўзининг ҳокимияти, шахси ва сулоласини сиғиниш объектига айлантиришда ҳам муваффақият қозониши мумкин бўлган.

Рим императорларини илоҳийлаштириш бунга мумтоз мисолдир. Бироқ цезарларга сиғиниш мўрт сиғиниш бўлиб чиқди. Цезарларга сажда қилиш иккинчи ва учинчи юз йиллик бўсағасидаги Рим империясининг биринчи ҳалокатигача ҳам етиб боролмади. Аврелиан (214-275) ва Констанций Хлор (250-306) мавҳум Енгилмас Қуёшга сиғиниш орқали халқни бирлаштиришга ҳаракат қилган бўлса, Буюк Константин (306-337) авлодлари қуёш ёки Цезардан кўра қудратлироқ бўлган ички пролетариат Худосига (христиан дини назарда тутилмоқда – тарж.) юз буришди.

Бошқа универсал давлатлар (Анд, Миср ва қадимги Хитой)дан ҳам изини топса бўладиган “цезарларга сиғиниш” амалиёти сиёсий ҳукмдор томонидан юқоридан туриб тарқатилган, сингдирилган эътиқод ниҳоятда омонат ва мўрт бўлиб чиқишини тасдиқлайди. Халқнинг ҳақиқий туйғуларига мос келганда ҳам, борингки, шаклан диний кўриниш касб этганда ҳам – бундай эътиқод сиёсий характерга эга эканлиги учун вақтнинг бўрон-довулларига дош бера олмайди.

Энди ҳозирги Европанинг диний харитасига диққат қаратсак, бу ўринда ўрта асрлар ворис-давлатларида қурол кучи ва дипломатия билан ўрнатилган католицизм ва протестантизмни ҳозирги ҳудудларини тадқиқ қилишимизга тўғри келади. Шубҳасиз, XVI-XVII юз йилликлардаги диний можароларга ташқи ҳарбий ва сиёсий таъсир омилларини жудаям кўпиртириб юбормаслик лозим. Шу билан бирга ҳарбий ва сиёсий куч катта таъсир кўрсатган баҳсли ҳудуд ҳам мавжуд. Бу Германия, Нидерландия, Франция ва Англияни ўз бағрига олган. Айниқса, Германияда “ҳукмдор танлаган динга сиғинасан” формуласи ишлаб чиқилган ва қўлланилганди. Ҳеч бўлмаганда Марказий Европанинг дунёвий ҳукмдорлари Ғарб христианлигининг ўзаро рақобатлашаётган оқимларидан бирини мажбуран сингдириш учун ихтиёрларидаги ҳокимият кучидан фойдаланишгани бор гап.

Давлат манфаатлари заруратига хизмат қилишга қаттиқ киришиб кетган католик ва протестант черковлари биринчи бўлиб Японияда миссионерлик фаолият майдонини бой бериш билан йўқотишларга дучор бўла бошлади. XVI асрда иезуит миссионерлари томонидан католик христианликнинг япон заминига сочган уруғлари ниш олиб энди томир отаман деб турганда, XVIII юз йилликда ҳали вужудга келганига кўп бўлмаган япон универсал давлати ҳукмдорлари томонидан таг-томири билан суғуриб ташланди. Чунки католик черкови Испания қиролининг сиёсий иродаси ифодасига айланган эди. Миссионерлик фаолияти учун истиқболи порлоқ бундай йўқотиш христианликнинг ўз ватанида “ҳукмдор танлаган динга сиғинасан” формуласи туфайли дучор бўлинган маънавий-руҳий қашшоқланиш олдида ҳеч нарсага арзимасди. Диний урушлар даврида католикларга протестанликни ёки протестанларга католик эътиқодини сиёсий куч билан сингдиришни талаб қилган ва бунинг оқибатида содир бўлаётган фожиаларга панжа орасидан қараган ва урушни диний эътиқодни жорий қилишнинг энг қисқа йўли деб билган черков амалда одамлар қалбида ҳар қандай эътиқоднинг дарз кетишига сабаб бўлди. Хусусан, Людовик XIVнинг Франция маънавий ҳаётидан протестантизмни таг-томири билан қуритиш йўлидаги жоҳилона усули ҳеч бир динга ва ҳеч нарсага ишонмасликка кенг йўл очди.

Ана шу даврда пайдо бўлган янги Маърифатчилик ҳаракати динни масхара предмети сифатида талқин қила бошлади. Маърифатчиларнинг бундай ақл тузилиши эътиқодни ўлдириш эвазига ўз фанатизмларидан халос бўлишди. Дин ва инсон руҳоний дунёси устидан кулишга асосланган ақл тузилиши XVII асрдан бошлаб XX асрга қадар Ғарб “буюк жамияти”нинг барча бурчакларида сақланиб қолди ва ниҳоят бундай ёндашув қандай маънавий тубанлик олиб келгани энди-энди англана бошланди. Яъни бу ақл тузилиши Ғарб ижтимоий тизимининг соғлом маънавий-руҳоний ва ҳатто моддий жиҳатдан яшаб қолишига беқиёс даражада хавф солаётганлиги идрок этилди. Бу маънавий офат шунчалик каттаки, уни кўрмаслик ва сезмасликнинг иложи йўқ.

Ғарб кишисининг қалбида икки юз эллик йилга яқин давом этаётган диний эътиқод таназзули туфайли пайдо бўлган ва кучайиб бораётган маънавий-руҳоний бўшлиқни қайтадан тўлдириш жуда қийин. Биз ҳамон XVI-XVII асрларда аждодлар томонидан содир этилган динни сиёсатга бўйсундириш жиноятини ўз ҳаётимизда сезиб турибмиз.

Ислом дини халифаликнинг араб бўлмаган аҳолиси ўртасида дин сифатидаги қадр-қиммати, фазилати орқали ўзига йўл очиб борди. Исломнинг тарқалиши секин, лекин тўғри йўл орқали амалга оширилди.

Уммавийлар сулоласидан бўлган Муовия биринчи сиёсий ҳокимиятни қўлга киритгандан сўнг юз йил давомида халифаликнинг араб бўлмаган мусулмон аҳолиси эътиқодда анчайин лоқайд уммавийларни тахтдан тушириб, художўйликда ўзларига яқин бўлган янги сулолани ҳокимият тепасига олиб келишдек куч-қудратга эга бўлишди. 750 йили Аббосийлар сулоласининг Уммавийлар устидан қозонган ғалабасини таъминлаган ажамлик мусулмонлар сони бутун Араб империяси аҳолиси сонининг жуда оз қисмини ташкил қилган бўлиши мумкин. Халифалик аҳолисини оммавий равишда исломга ўтказиш IX асрда бошланиб, Аббосийлар империяси парчаланиб кетган XIII асрга қадар давом этгани эҳтимолдан холи эмас. Исломнинг оммавий ёйилиши сиёсий босим таъсири остида эмас – халқнинг ўз изми-ихтиёри натижаси эди. Беш юз йилга чўзилиб кетган Аббосий халифалар ичида ўз дини манфаати йўлида сиёсий ҳокимиятини ишга солган Феодисия ва Юстианга ўхшаганлар сони ниҳоятда кам эди.

Турли динлар моҳият-мазмунини бирлаштириш иштиёқи Темурийлар авлодидан бўлган Акбар (1554-1605)ни Бобурийлар империяси ҳудудида миллий бирликни сақлаш мақсадида “тўқиб-чатилган” – “илоҳий дин”ни жорий қилиш ҳаракатига олиб келди. Бу истеъдодли инсон, бир вақтнинг ўзида ҳам улуғ сиёсий-амалиётчи арбоб, ҳам ҳодисаларни тажриба билан эмас, балки ақл-идрок орқали тасаввур этиш мумкин деб ўйлаган зоҳид бўлган, чамамда. Ҳарқалай, у ўйлаб топган дин илдиз отмади, муаллиф ўлими билан дарҳол барҳам топди. Орадан уч юз йил ўтиб, Акбар жазм қилган ҳиндлар ва мусулмонлар бошини бириктирадиган ягона дин яратишдек ўйламасдан қилинган ишга XIV аср бошида Аловуддин Хилжий (1296-1316 йиллар Деҳли султони бўлган. Амакиси султон Жалолиддинни ўлдириб тахтга келган. Ўзбошимча амирларни жиловлаш, мамлакатни марказлаштириш ва армияни кучайтиришга ҳаракат қилган. Кўп миллатли мамлакатда диний ва миллий бўлинишларга чек қўйиш мақсадида мусулмонлар ва ҳиндлар учун ягона дин жорий қилишга уринган ва пайғамбарликка даъво қилган. Мустабид ҳукмдорнинг ўтакетган шафқатсизлиги, пайғамбарлик даъвоси барчада нафрат уйғотиб, қўзғолонларга сабаб бўлган. Тахтга келган ўғли ишни отасининг барча соҳалардаги ислоҳотларини бекор қилишдан бошлаган – тарж.) ҳам уринганида маслаҳатчиларидан бири шундай маслаҳат берган: “Дин, шариат қонунлари ва ақидалари ҳеч қачон сиз, жаноби олийларининг баҳс-мунозара юритадиган нарсангиз бўлмаслиги керак. Чунки бу иш подшоларнинг эмас, пайғамбарларнинг иши. Дин ва қонун ваҳийга бориб тақалади. У ҳеч қачон инсон режа ва мақсадлари билан белгиланмаган, ўрнатилмаган. Одам Ато замонидан буён ҳокимият ва бошқарув подшолар вазифаси бўлганидек, дин ҳам пайғамбарларнинг олий бурчи ҳисобланади. Дунё ҳодис экан, пайғамбарлик бурчи ҳеч қачон подшолар зиммасига тушмаган. Сиз, жаноби олийларига бу тўғрида бошқа сўз очмасликни маслаҳат бераман”.

Ғарб жамияти Янги даври тарихида сиёсий ҳукмдорлар томонидан “тўқиб-чатилган” динни жорий қилишдек бесамар ҳаракатга дуч келмадик. Бироқ Буюк француз инқилоби бир қатор сабоқ бўладиган воқеаларни келтириб чиқарди. XVIII аср охиридаги инқилобий ва саросимали ўн йилликда инқилобчилар фикрича эскириб қолган католик черкови ўрнига бир қатор демократлаштирилган христиан лойиҳалари илгари сурилади. Янги диний тизим ифода этилган узундан-узоқ ана шундай лойиҳалардан бирини директор Ла-Ревелер Лепо (инқилобдан кейинги ҳукумат бошлиқларидан бири) ҳукумат аъзолари эътиборига тақдим қилади. Маърузадан сўнг кўплаб вазирлар лойиҳа муаллифини табриклаб турганларида ташқи ишлар вазири Талейран шундай дейди: “Мен бир кичик эътирозимни айтсам. Исо Масиҳ ўз динига асос солиш учун чормихга тортилган. Сиз ҳам шунга ўхшаш бир иш қилишингиз керак”.

УНИВЕРСАЛ ДАВЛАТЛАР

Универсал давлатлар бутун дунё черкови ва қаҳрамонликларга бой асрлар, ҳам замонавий, ҳам замонавий бўлмаган цивилизациялар билан боғлиқ. Биринчидан, универсал давлатлар цивилизациялар сингунга қадар эмас, улар сингандан кейин вужудга келади. Образли қилиб айтганда, бу ёз фасли эмас, ёз фасли тўнига ўраниб олган ва қаҳратон қиш келишидан дарак бериб турган кузнинг илиқ кунидир. Иккинчидан, универсал давлат бир пайтлар яратувчилик қудратига эга бўлиб, сўнг бу қудратдан айрилган ҳукмрон озчилик фаолияти маҳсулидир. Универсал давлатлар “ноиттифоқлик даври” ва унинг салбий оқибатларига чек қўйгани туфайли авлодлар бундай давлатдан миннатдор бўлишади.

Универсал давлатларга чет кузатувчи эмас, шу давлатлар фуқаролари кўзи билан назар солар эканмиз, бундай давлатнинг умри абадий бўлишини исташ ва инсон томонидан вужудга келтирилган бу институт ер юзида мангу туришига ишончни кўрамиз.

Эллин цивилизациясининг универсал давлати бўлган Рим империяси тарихида шундай авлод бўлганки, Империя ва унга асос солган Шаҳар – ҳар иккиси – мангулик хусусиятига эга деб, бир овоздан тасдиқлашган. Тибулл (таҳм. мил. авв. 54-18 йиллар) “мангу шаҳар деворлари”ни куйлаган бўлса, Вергилий (мил. авв. 70-19 йиллар) ўзининг Юпитери тилидан римликларнинг бўлғуси авлоди ҳақида шундай дейди: “Мен уларга мангу ҳукмронлик ато этаман”. Тит Ливий ҳам худди шундай ишонч билан “Боқийлик учун бунёд этилган Шаҳар” деб ёзган.

Дунёда мангу туради деб хомхаёл қилинган Рим империясининг 410 йилда қулаши мамлакат фуқароларини шундай ларзага солдики, буни фақат 1258 йил мўғуллар ҳужуми натижасида Боғдоднинг қулаши араб халифалиги фуқароларини чуқур руҳий изтиробга туширганига қиёс қилиш мумкин. Бу ларза Рим оламида Фаластиндан бошлаб Галлиягача сезилган бўлса, мусулмон дунёсида – Фарғонадан то Андалусиягача акс садо берди. Ўлаётган универсал давлатлар атрофини ўраб олган хаёлий боқийлик гардиши, ушбу давлатлар мулкларини босиб олган ва ўзаро тақсимлаб олаётган варварларнинг анча ақлли сардорларини ҳам эндиликда мазкур мамлакатлар тақдири бизнинг қўлимизда, деган хомхаёлга берилмасликка даъват этарди. Амалунглар сулоласидан бўлган осгот-арианлар йўлбошчилари ва Буидлар сулоласидан шимолий эронликлар сардорлари босиб олган ҳудудларини бошқариш учун, аввало, бири Константинопол императори, иккинчиси Бағдод халифаси ноиби деган расмий унвон олиши керак бўлган. Византия цивилизациясида универсал давлат сифатида пайдо бўлган Усмонлилар империяси ҳатто “Европанинг касалманд кишиси” (XIX асрга келиб Ғарбий Европада Усмонли турк империясини “Европанинг бош оғриғи” ва айниқса, “Европанинг касалманд кишиси” деб атай бошлашди. Кўпгина манбаларда бу ибора муаллифи сифатида рус императори Николай I (1796-1855) келтирилса-да, аслида уни биринчи бўлиб Ш.Л. Монтескье (1689-1755) қўллаган) деб ном олган даврида ҳам ўша хомхаёлдан иборат боқийликнинг характерли хусусиятларини ўзида намоён этарди.

Ҳинд цивилизациясидаги Мўғуллар универсал давлатида ҳам бошқа универсал давлатларга хос хусусиятлар мавжуд эди. Бир пайтлар Ҳиндистон ярим оролининг жуда катта қисмини ўз ичига олган империя Аврангзеб ўлимидан ярим аср ўтиб, 1707 йил узунлиги 250 миль, кенглиги 100 милдан иборат ҳудудгача торайганди. Орадан яна эллик йил ўтгандан сўнг империя ҳудуди Деҳлидаги “Қизил порт” атрофи билан чекланганди. Бироқ 1707 йилдан кейин орадан 150 йил вақт ўтганидан сўнг ҳам Акбар ва Аврангзеб авлодлари ҳамон тахтда ўтирарди.

Тугаб, барҳам топиб кетганлиги аниқ бўлганлигига қарамасдан ўлиб кетган универсал давлатларнинг арвоҳини чорлаш амалиёти бундай давлатларнинг боқийлигига ҳайрон қоларли ишончнинг ўлмаслигидан гувоҳ беради. Худди шу тарзда Аббосийларнинг Бағдод халифалиги Қоҳира халифалиги кўринишида тирилтирилган бўлса, ўз умрини яшаб бўлган Рим империяси – Ғарбнинг Муқаддас Рим империяси ва православ-христиан дунёсининг Шарқий Рим империяси шаклида бўй кўрсатиб қолди. Узоқ Шарқ цивилизациясининг Цин ва Хан сулолалари империяси Суй ва Тан сулолалари империяси кўринишида қайта тирилди.

Универсал давлатларнинг боқийлиги рад қилиб бўлмас далиллар билан инкор қилингандан сўнг ҳам юз йиллаб яшаганлиги ҳақидаги юқорида келтирилган мисоллар кўплаб тарихий мисолларнинг айримларигина холос. Бундай ғайритабиий ҳолнинг сабаблари нимада?

Универсал давлатларнинг асосчилари ва буюк ҳукмдорлари туғдирадиган таассурот кучининг катталиги бундай ҳолнинг илк изоҳидир. Бу таассурот авлодларга шундай куч билан таъсир кўрсатадики – буюк ҳақиқат ақл бовар қилмас афсонага айланади. Универсал давлатлар жозибаси инсон ақли ва юрагини асир этади. Чунки у узоқ давом этадиган “ноиттифоқлик даври”дан кейин юксалиш, ривожланишга йўл очади. Шу боис, Рим империясига дастлаб душманлик билан қараган юнон адиблари Антонийлар асрида тараққиёт ва юксалишни кўриб унга тан беришган. Айнан шу даврни кейинчалик Гиббон инсон зоти ўзининг энг олий фаровонлигига эришган замон, деб эълон қилади.

Универсал давлатларнинг тарихдаги ўрни ва ҳолатини соғлом мантиққа тўғри келмайдиган “Хўш, асаларилар, ўзингиз баҳраманд бўлмайдиган асални ким учун йиғаяпсиз?” деган, кўп ишлатилган иқтибос билан ифода этиш мумкин. Чунки ўлаётган цивилизациянинг инқирозга учраётган ижтимоий тизимидаги универсал давлат ҳукмрон озчилик яратувчилик қобилиятининг охирги маҳсулидир. Бу ижтимоий қатламнинг асосий мақсади – ҳам ўзини асраб қолиш, ҳам ўз тақдирларини боғлаган жамиятнинг куч-қудратини исроф қилмасликдан иборат бўлган. Бироқ улар бу мақсадларига ҳеч қачон ета олишмаган. Шу билан бирга ушбу ҳолат яратувчиликнинг янги босқичида муҳим роль ўйнаб, бошқалар манфаатига хизмат қилади. Хўш, универсал давлатларнинг ҳаёт мазмуни ўзидан кейин тарих саҳнасига чиқадиган бошқалар манфаатига хизмат қилишдан, яъни “бошқаларга асал йиғиш”дан иборат экан – бу “асал”дан ким баҳраманд бўлади? “Асалхўрлик”ка уч номзод мавжуд – ўлаётган жамиятнинг ички ёки ташқи пролетариати ёхуд бу жамиятга қараганда замонавийлик касб этган бошқа бир бегона цивилизация.

ЧЕРКОВ ВА ЦИВИЛИЗАЦИЯ

Рим империяси ҳукумати ва унинг тарафдорлари империянинг таназзулида христианлик черковини айбдор билди. Империя инқирози зўрайиши билан айблов ҳам кучайиб борди. Айниқса, ўлим тўшагида ётган империяда 176 йил Целс, 416 йил мажусийпараст Рутилий Намациан томонидан христианликка қарши ёзилган асарлар туфайли христианликни маънавий ва интеллектуал айнишга сабаб қилиб кўрсатиш янада авж олди. Тарихчи Гиббон етмиш бир бобдан иборат асари якунида “Мен дин ва варварлар ғалабасини қоғозга туширдим”, деб ёзар экан, у Целс ва Рутилий тарафдори сифатида майдонга чиқди.

XX аср антропологи Жеймс Жорж Фрэзер (1854-1941, британиялик диншунос, антрополог, этнолог олим. 1930 йил кўр бўлиб қолган – тарж.) асарида эса Гиббоннинг фикрлари янада очиқ ва кескин баён қилинган: “Юнон ва Рим жамиятлари шахснинг жамият, фуқаронинг давлат манфаатларига бўйсуниши шаклида вужудга келган эди. Жамиятда индивиднинг нариги дунёдаги роҳат-фароғати эмас, давлат хавфсизлиги ва гуллаб-яшнаши асосий мезон қилиб белгиланганди. Ана шу руҳда тарбия топган фуқаролар ўз ҳаётларини жамиятга беминнат хизмат қилишга тиккан эдилар ва керак бўлса, умумравнақ йўлида жонларини беришга ҳам тайёр туришарди. Ўз шахсий ҳаётларини жамият манфаатларидан устун қўйиш уларнинг хаёлига ҳам келмасди.

Инсоннинг ҳаётдаги асосий мақсади Худо билан боғланиш ва шахсини қутқариш, бу йўлда давлат равнақи, наинки равнақи, ҳатто давлатнинг ўзи ҳам ҳеч нарсага арзимаслиги ғояларини ёйган Шарқ динлари тарқалиши билан вазият кескин ўзгарди. Бундай эгоистик таълимот қабул қилинишининг шаксиз оқибати шу бўлдики, диндорлар жамиятга хизмат қилишдан узоқлашиб, бутун ўй-хаёлларини шахсий маънавий эҳтиёжларини қондиришга қаратдилар ва улар ҳаётдан жирканиб, уни абадий ҳаёт олдидан синов макони сифатида кўра бошлашди. Тахайюл оламига чекинган, дунёвий ишларни рад этиб, ундан бутунлай қўлини ювган зоҳид халқ тасаввурида идеал инсонга айланди. Зоҳид идеали қадимги Ватан манфаати йўлида жонини ҳам берадиган қаҳрамон-ватанпарвар идеали ўрнига келди. Инсон ҳаётининг бутун мақсад-муддаолари, саъй-ҳаракатлари нариги дунёда жаннатга тушишга қаратилди. У дунё деб, бу дунё ишлари унутилди. Жамият ҳаёти бутунлай издан чиқа бошлади: давлат ва оила алоқаларига путур етди, жамият қисмларга бўлина бошлади, жамият боши узра варварликка қайтиш хавф туғилди. Инсон ўз шахсий манфаатларини мамлакат равнақига қаратса, фуқаролар жамият билан фаол ҳамкорлик қилсагина тараққиётга йўл очилади. Одамлар эса ўз юртларини ҳимоя қилишдан бош тортиб ва ҳатто инсон наслини давом эттиришдан воз кеча бошлашди… Бундай васваса минг йиллар давом этди. Ўрта асрлар охирида европаликларнинг ҳаётий мақсад-маслакда азалий тамойилларга қайтиши ва ҳаётга мардона, соғлом қарашлари антик адабиёт ва санъат, Арасту фалсафаси ва Рим ҳуқуқининг тикланиши билан бошланди. Цивилизация ривожининг узоқ давом этган турғунлиги барҳам топди”.

Кишининг ғашини келтирадиган “европаликларни ҳаётий мақсад-маслакда азалий тамойилларга қайтиш”га Фрэзер даъвати Алфред Розенберг (1893-1946, немис сиёсатчиси ва ёзувчиси. Нацизмнинг ирқий мафкурасини ишлаб чиқиш билан шуғулланган. 1941 йилдан босиб олинган шарқий ерлар вазири. Нюрнберг халқаро трибунали ҳукми билан осиб ўлдирилган) тилидан ҳам янграган.

Ҳақиқатда эса эллин жамияти христиан ёки бошқа динлар кириб келмасдан аввалроқ инқирозга юз тутаётган эди. Тадқиқотимиз давомида бирор-бир олий дин ҳеч қачон цивилизациянинг ўлимига сабаб бўлмаган, деган хулосага келдик.

Фрэзер олий динни моҳиятан жамият манфаатларига зид деб билади. Цивилизация тимсолига айланишга даъвогар бўлган ижтимоий қадриятлар цивилизациянинг инсон манфаатлари доирасидаги идеалларидан олий дин идеалларига айланганда уларга шак-шубҳасиз зиён етадими? Маънавий-руҳий ва ижтимоий қадриятлар бир-бирига қарама-қарши ва душманми? Якка инсон руҳини гуноҳлардан қутқариш ҳаётнинг олий мақсади қилиб белгиланганда цивилизация тизими пароканда бўладими? Фрэзер бу саволларга “ҳа” деб жавоб беради. Бундай жавоб тўғри бўлганда эди, инсон ҳаёти маънавий покланишдан холи бўлган фожиани англатарди. Бинобарин, Фрэзер қарашлари олий динлар табиати ва инсон табиатини нотўғри тушунишга асосланмоқда.

Инсон ўзлигини йўқотган ва маънавий покланишдан холи қумурсқа ёки пешонасида битта кўзи бор афсонавий махлуқ эмас-ку! Аксинча, инсон ўз шахсини бошқа шахслар билан мулоқот воситасида намоён қиладиган ва ривожлантирадиган “ижтимоий мавжудот”дир. Жамият бир индивиднинг бошқаси билан муносабатда шохобчалари кесишган нуқтасидир. Бу жараён фақат инсон фаолияти билан яшайди ва ўз навбатида, жамиятсиз ҳаёт кечира олмайди. Шахс (индивид)нинг бошқа одамлар ва Худо билан муносабатида ҳеч қандай носозлик (ноуйғунлик) мавжуд эмас. Инсоннинг Худо олдидаги бурчи ва бошқа одамлар, жамият олдидаги бурчи ўртасидаги уйғунликка эришувини Фрэзер ўта жўн талқин қилган.

ЗАМОНАВИЙ ҒАРБ ВА ИСЛОМ ОЛАМИ

XV аср охирларида араб мусулмон цивилизацияси Гибралтар бўғозидан Сенегалгача Африканинг Атлантика океани қирғоқларини ўз назоратида ушлаб турарди. Умуман олганда, бир-бирига орқа ўгириб олган икки (араб ва Эрон ислом жамиятлари кўзда тутилмоқда – тарж.) қон-қардош ислом жамияти Ғарб ва рус дунёси учун Кўҳна Олам (Евроосиё)нинг бошқа томонларига олиб борадиган йўлларни ёпиб қўйганди. Ғарбий христиан дунёсини тропик Африканинг ички ўлкаларига элтадиган йўлларга тўсиқ эди бу. Шу билан бирга араблар нафақат “қора қитъа”нинг Саҳрои Кабир ва Судан орқали шимолини, шунингдек, Ҳинд океани ювиб турган – Суахил халқлари (ҳозирги Танзания, Кения, Мозамбик давлатлари ҳудудида яшовчи халқ – тарж.) макони – шарқий қирғоқларини ҳам ўз назоратлари остига олишганди. Мисрлик воситачиларнинг ҳамкори бўлган Венеция савдогарлари учун ёпиқ бўлган Ҳинд океани ҳақиқатда араб кўлига айланганди. Араб флоти Африка қитьасининг Ғарбида ҳам, Шарқида ҳам эркин сузиб юрарди. Бундан ташқари, улар Индонезия оролларига сузиб бориб, бу ўлкалар халқларини ҳиндуизмдан исломга ўтказишди ва Тинч океанининг ғарбий қирғоқларида, Филиппин жанубида ўзларининг авапостларини (қўшиндан илгарироқ қўйилган соқчи пост – тарж.) ташкил этишди.

Шу вақтда, бир қарашда Эрон мусулмон цивилизацияси бундан-да кучли стратегик мавқега эга эди. Усмонийлар империяси асосчилари Конс­тантинопол, Караман ва Транпезундни эгаллаб олишди. Улар Қримни фатҳ этиб, Қора денгизни Усмонийлар кўлига айлантиришди. Бошқа турк тилли мусулмонлар ислом салтанати чегараларини Қора денгиздан Волга дарёсининг ўрта оқимигача ёйиб юборишди. Ғарбий фронтнинг қарама-қарши томонида эса, Эрон дунёси ўз чегараларини Хитой, Бенгалия ва Жанубий Ҳиндистонгача бўлган ҳудудлар ҳисобига кенгайтирди.

Исломнинг бу улкан йўл дарвозаси Ғарб олами учун таҳдид эди ва кучли қарши ҳаракатни вужудга келтирди. Атлантика океани қирғоқларида яшовчи ғарбий христиан дунёси халқлари ХV асрда тўғри елканли, учмачтали океан кемасини ихтиро қилишди. Бундай кема ойлаб портга кирмасдан сузиб юриши мумкин эди. Ана шундай кемаларда португалиялик денгизчилар 1420 йил Мадейра, 1432 йил Азор оролларини кашф қилишди. 1445 йил араб денгиз фронтини айланиб ўтиб, 1498 йил Ҳиндистоннинг Калкутта шаҳрига қадам қўйишди. 1511 йил Тинч океанига чиқиб, Кантонда ўз байроқларини кўтаришди, 1542-1543 йилларда эса уларнинг кўз олдида Япония қирғоқлари намоён бўлди. Кўз очиб-юмгунча португаллар Ҳинд океанини араблар қўлидан тортиб олишди.

Португал денгизчилари ўзларининг Шарқ томон кутилмаган ҳаракатлари билан Ғарб дунёсининг денгиз чегараларини кенгайтираётган ва араб-мусулмон оламини қанотдан айланиб ўтаётган бир пайтда, дарё қайиқларида Шарқ томон йўлга чиққан рус казаклари кутилмаганда ва шиддат билан шимол томондан Эрон-мусулмон дунёсини айланиб ўтиб, рус олами ҳудудларини кенгайтира бошладилар. Москва подшоси Иван IV 1552 йил Қозонни босиб олиб, казакларга Шарқ томон йўл очиб берди. Эрон-мусулмон оламининг Шимоли-шарқий қалъаси бўлган Қозон қўлдан кетгандан кейин, рус-православ христиан дунёсининг Шарқ томон йўлини кўчманчи казаклар учун табиий йўлдошга айланган совуқ иқлим ва ўрмонларгина тўсиши мумкин эди. Улар Урал тоғидан ошиб ўтиб, Сибирь сув йўллари орқали 1638 йил Тинч океанига, 1652 йил 24 март куни Манжурия империясининг Шимоли-шарқий сарҳадларига етиб келишди. Бу янги чегараларни забт этган, кенгайгандан-кенгайиб бораётган рус дунёси нафақат Эрон оламини, шу билан бирга, бутун Евроосиё даштини қанотдан айланиб ўтган эди.

Шундай қилиб бор-йўғи юз йилга яқин вақт ичида Эрон ва араб жамиятларини ўз ичига олган ислом дунёси нафақат қанотлардан айланиб ўтилди, шу билан бирга тўла қуршаб олинди. XVI-XVII асрлар бўсағасида сиртмоқ қурбоннинг бўйнига тушди.

Ислом дунёсини жонсиз кураш домига тортган бу кутилмаган ҳолат фавқулодда ҳодиса бўлмаса-да, ҳар икки томон талаби ва мақсади нуқтаи назаридан қатъий ҳаракат қилиш – яъни Ғарб ва рус томони ҳимоясиздек туюлган ўлжага ташланиши, ислом олами томони эса иложсиз кўринган вазиятдан чиқиш учун чора излаши зарур ва табиийдек туюларди. Аммо ҳар икки томон юзага келган ҳолатни тўла англаб улгурмасиданоқ бу жараён ўз ниҳоясига етади. 1952 йил бир неча олис ҳудудларинигина йўқотган ислом олами моҳиятан ҳали қўл урилмаган макон эди. Мисрдан Афғонистонгача, Туркиядан Ямангача – исломнинг марказий ядроси хорижий сиёсий бошқарувдан, ҳеч бўлмаганда назоратидан холи эди. 1882 йилдан бошлаб, 1914-1918 йилларда бўлиб ўтган Биринчи жаҳон уруши даврида инглиз ва француз имперализмининг мустамлакачилик тўлқини остида қолиб кетган Миср, Иордания, Сурия ва Ироқ бу даврга келиб оқим тубидан мустақил давлат сифатида юзага чиқди. Энди бу давлатларга Ғарб мамлакатлари эмас, араб дунёсининг юрагида пайдо бўлиб қолган сионистлар хавф соларди.

Мусулмон халқларининг “Ғарб масаласи”га ёндошувининг тушуниш калитини уч ҳолатдан топиш мумкин. Замонавий Ғарб маданиятининг таъсири уларнинг ҳаётида бош муаммога айланган чоғда, мусулмон халқлари худди руслардек сиёсий жиҳатдан ҳали ўзларига хон, кўланкалари майдон эди. Шу билан бирга улар буюк ҳарбий анъаналар меросхўри эдилар ва бу нарса мусулмон фарзандларининг кўзига ислом цивилизациясининг қадриятларига кафолат бўлиб кўринди. Ва урушларда Ғарб дунёсидан мағлубиятга учраш ҳарбий соҳа бўйича уларнинг бугунги қолоқликларини яққол намойиш қилди ва бу зарба мусулмонлар учун кутилмаган бўлди.

Ўз-ўзидан мамнун юрган мусулмонларнинг тарихдаги ҳарбий қаҳрамонликлари уларнинг қон-қонига шу қадар чуқур сингиб кетган эдики, 1683 йил Вена остонасидаги мағлубиятдан керакли хулоса чиқарилмаган эди. 1768 йил Усмонлилар империяси ва Россия ўртасида уруш бошланганда Болтиқ денгизида қурилган флот туркларга қарши юборилаётгани ҳақида уларни огоҳлантиришганда, то бу флот Ўрта Ер денгизига етиб келмагунча, Болтиқ денгизи билан Ўрта Ер денгизи ўртасида сув йўли борлигига турклар ўжарлик билан ишонишмаганди. Худди шундай, орадан ўттиз йил ўтиб, венециялик савдогарлар Наполеоннинг Малтани босиб олиши Мисрга қарши ҳужумга тайёргарлик эканлигидан мамлуклар қўмондони Муродбейни огоҳлантиришганда, у бу ғоянинг бемаънилигидан кулган эди. Ғарб ҳарбий машинасидан мағлубиятга учрашнинг оқибати сифатида XVII-XIX асрлар бўсағасида Усмонлилар дунёси, шунингдек, бундан бир аср аввалроқ рус оламида юқоридан, яъни олий ҳукмдор ташаббуси билан бошланган ғарблаштириш ҳаракати қуролли кучларни қайта ташкил қилишдан бошланди. Бироқ Усмонлилар ва Пётр I нинг бу борадаги сиёсатини бир-биридан фарқловчи муҳим бир жиҳат бор эди. Буюк Пётр ғарблаштириш “ё барча соҳада ёки ҳеч нарсада” бўлиши керак, деб воқеалар ривожини олдиндан кўра билди. У ғарблаштириш сиёсати нафақат ҳарбий, шу билан бирга жамият ҳаётининг барча соҳаларида амалга оширилсагина муваффақият қозонишини тушуниб турарди. Усмонлиларнинг ғарблаштиришга мойил бўлмаган кучлари мамлакатга азоб-уқубат, қолоқлик, мағлубиятлар келтирган хатолари муқаррар бўлиб қолганига қарамасдан, 1768 йил рус-турк уруши ниҳоясига етгандан то 1918 йил Биринчи жаҳон муҳорабаси охиригача ёт маданият элементларини танлаб қабул қилиш мумкин, деган хом хаёл билан умр ўтказишди. Ана шу даврда усмонлилар томонидан Ғарб тараққиётидан ўзларига қабул қилган миқдорга нисбатан: “ҳар сафар жуда оз ва жуда кеч” деган ҳукм чиқариш мумкин. 1919 йилгача Мустафо Камол ва унинг салафлари худди Пётр Биринчидек ғарблаштиришни жамият ҳаётининг барча соҳаларига олиб кира олмадилар.

Мустафо Камол томонидан жамият ҳаётига ғарб тараққиётини олиб кириш асосида ташкил қилинган янги турк миллий давлати ҳозирда анчайин муваффақият қозонмоқда. Шу билан бирга, ислом оламининг бошқа жойларида бундай ҳаракат (яъни ушбу китоб ёзиш бошланганида – 1920 йилларнинг охири –тарж.) сезилмаяпти.

Кўҳна дунё (Евроосиё)даги тўртта цивилизациянинг учтаси ислом дунёсида юзага келган эди. Бугун йўқолиб кетган жамиятлар қачонлардир Нил, Дажла, Фрот ва Ҳинд дарёси водийларида қишлоқ хўжалиги бойликларини заҳматли меҳнат орқали етиштирган эдилар. Бунга улар сув оқими ва сатҳини назорат қилиш орқали эришишганди. Бироқ ислом олами бой хўжалик ресурсларига қишлоқ хўжалиги учун яроқсиз ерлардан топилган ер ости бойликларини аниқлашгандан сўнг эришишди. Нефть қудуқларидан чиқаётган оловни исломга қадар зардуштийлар ўз диний маросимларини ўтказишдагина қўллашарди холос. 1723 йил Пётр Биринчининг жосуси бу “олов”нинг иқтисодиёт учун ҳақиқий қимматини сезиб қолди. Фақат орадан яна 150 йил ўтгандан кейингина Боку нефти иқтисодий фойда бера бошлади. Бокудан топилган нефть кони Ироқ Курдистони, Форс кўрфази ва бир пайтлар мутлақо яроқсиз ҳисобланган Арабистон ярим ороли ҳудудларигача чўзилиб кетган “ёнилғи белбоғи”нинг бир учи эканлиги маълум бўлди. Нефть учун бошланган кураш кескин сиёсий вазиятни туғдирди. Чунки Кавказдаги нефть луқмаси руслар, Форс кўрфази, Арабистондагилари эса Ғарб давлатлари назоратидан ўтган ҳамда улар бир-бирига ниҳоятда яқин жойлашганди.

Ислом оламининг яхлитлиги, бирлиги алоқаларини тиклашнинг аҳамияти ошгани сари бу кескинлик янада кучайиб борди. Бир томондан Россиянинг, иккинчи томондан Ҳиндистон, Жануби-шарқий Осиё, Хитой ва Япониянинг Атлантика қирғоқларида жойлашган Ғарб давлатлари билан қуруқлик, сув ва ҳаво орқали яқин алоқалари йўли Ислом дунёси ҳудудларидан ўтарди. Алоқа йўллари харитасида ҳам, нефть конлари харитасида ҳам Совет Иттифоқи ва Ғарб бир-бирига хавфли яқинликда турарди.

ЯНГИ ДАВР ҒАРБИ ВА ЗАМОНАВИЙ ЦИВИЛИЗАЦИЯЛАР ТЎҚНАШУВИ

“Ҳозирги замон Ғарб цивилизацияси” тушунчасидаги “ҳозирги замон” ёки “замондош” сўзини “ўрта синф (“буржуа”)га тегишли” деб билсаккина, у аниқ маъно касб этади. Ғарб жамиятлари таъсирчан кучга эга буржуазияни дунёга келтирибгина “замонавийлик” касб этди. XV аср охирида бошланган Ғарб тарихининг янги саҳифасини биз “замонавий” деб ҳисоблаймиз. Чунки худди шу даврдан бошлаб ривожланган Ғарб жамиятларида ўрта синф бошқарувни ўз қўлига ола бошлади. Шундан келиб чиқиб айтиш мумкинки, Ғарб тарихининг ана шу замонавий даврида чет элликларнинг ғарблашиш иқтидори уларнинг ўрта синф турмуш тарзига мослашишига боғлиқ бўлиб қолди. Ғарблашиш пастдан бошланган юнон-православ, Хитой ва япон ижтимоий тизимида аввалдан ўрта синф элементлари мавжуд эди ва айнан шу қатлам таъсири орқали ғарблашиш жараёни кечди. Бошқа томондан эса, ғарблаштириш юқоридан, яъни ҳукмдор томонидан фармонлар орқали амалга оширилганда тадрижий йўл орқали ҳақиқий ўрта синфнинг вужудга келишига умид йўқ эди. Чунки бундай сиёсат туфайли табиий равишда ўрта синф шаклланмади ва шу боис унинг ўрнини сунъий равишда зиёлилар қатлами билан алмаштиришга мажбур бўлишди.

Россия, ислом ва ҳинд дунёсида ана шу йўл билан вужудга келтирилган зиёлилар қатлами характерига Ғарб ўрта синфи хусусиятларини муваффақият билан сингдиришди. Россия зиёлилари руҳига олиб кирилган бу хусусиятлар анчайин мўрт бўлиб чиқди. Чунки Россия жамиятини Ғарб ўрта синфи даражасига кўтариш учун Пётр томонидан вужудга келтирилган зиёлилар қатлами 1917 йилги инқилобий портлашдан олдинроқ, яъни аввалбошданоқ ҳам подшо ҳукмронлигига, ҳам Ғарб буржуа идеалларига қалбан қарши эдилар.

Ғарб ўрта синфи ва ҳозирги замон зиёлилар учун умумий бўлган яна бир тажриба шундан иборатки, улар ҳам, булар ҳам ўзларининг биринчи иш берувчиларига қарши қўзғолон кўтариб, узил-кесил ҳукмронликларини ўрнатишди. Буюк Британия, Голландия, Франция ва бошқа Ғарб мамлакатларида ўрта синф монархлар жойини эгаллаб ҳокимият тепасига келди. Ҳолбуки, айнан монархлар томонидан ўз вақтида ўрта синфнинг қўллаб-қувватланиши уларнинг тақдирида ҳал қилувчи роль ўйнаган эди. Европага тааллуқли бўлмаган давлатларда эса зиёлилар мустабид ҳукмдорларга қарши қўзғолон кўтариб ҳокимиятни эгаллашди. Пётр Россияси, Усмонлилар империяси ва Ҳиндистондаги Британия империяси тарихидаги умумий эпизодга бир қур назар ташласак, зиёлилар қўзғолони нафақат учала муҳитга ҳам хослиги, шу билан бирга улар қарийб бир хил вақт ўтгандан сўнг содир бўлганлигини ҳам кўрамиз. Пётр I яратган давлат тизимига қарши уруш эълон қилиш сифатида намоён бўлган декабристларнинг 1825 йилдаги бевақт қўзғолони Пётр тахтга келган 1689 йилдан 136 йил ўтгандан кейин содир бўлди. Ҳиндистонда XIX асрнинг охирида – Бенгалияда Британия ҳукмронлиги ўрнатилгандан 140 йилдан кейин биринчи сиёсий “тартибсизликлар” келиб чиқа бошлади. Усмонлилар империясида эса, 1768-1774 йиллардаги рус-турк урушидаги мағлубиятдан сўнг мусулмонларнинг каттагина қисми замонавий Ғарб ҳарбий санъатини ўргана бошлаганидан 134 йил ўтиб – 1908 йил Бирлик ва тараққиёт қўмитаси Абдул Ҳамид II тахтда мусово қилди.

Бироқ бу ўхшашликларни бир-биридан фарқловчи муҳим жиҳат бор. Ҳукмронга айланган замонавий ўрта синф жамиятнинг автохтон (маҳаллий аҳоли) қисми эди. Яъни, Ғарб ўрта синфи психологик жиҳатдан “ўз уйида” яшарди. Зиёлилар эса аксинча жамиятнинг “янги одамлари” ва ғайриунсурлари эди. Зиёлилар табиий ривожланиш маҳсули ва кўриниши эмас, ўз жамиятларининг замонавий Ғарб билан тўқнашувидаги мағлубияти эди. Улар куч-қудрат эмас, заифликнинг тимсолига айланишганди.

Зиёлиларнинг ижтимоий аҳволи чекланганлиги, зиммаларига юкланган вазифалари раҳмат эмас, лаънат олиб келишини ички сезги билан ҳис қилишлари – уларнинг ҳам отаси, ҳам тавқи лаънати, ҳам йўлчи юлдузи, ҳам қўрқувга солувчиси бўлган Ғарб ўрта синфига нисбатан нафрат уйғотарди.

Бунга ёрқин мисол сифатида 1917 йил икки рус инқилобидан кейин Пётр подшоҳлиги харобаларида ғарбона усулдаги парламент республикасини вужудга келтириш мағлубиятга учраганини келтириш мумкин. Тажрибали, ҳар ишда малака ва ваколатга эга, гуллаб-яшнаётган ва обрўли ўрта синфга эга бўлмасдан туриб Керенскийнинг демократик парламент ҳукумат тузиш ҳаракати тўла муваффақиятсизликка учради.

МУВАФФАҚИЯТЛИ БОСИМНИНГ ИЖТИМОИЙ ОҚИБАТЛАРИ

Пролетариат жамиятнинг ичидан униб-ўсиб чиққан вақтида ҳам, барибир у жамиятнинг ноқулай қисми бўлиб қолаверади. Пролетариатнинг сони кўпайиб, хориждан келувчи муҳожирлар ҳисобига унинг маданий модели ўзгаргани сайин бу ноқулайлик кучайиб боради. Чет эллардан ижтимоий муҳофаза истаб кириб келаётган иммигрант-пролетариат туфайли империялар муаммолари кўпайишини тарих ўзининг буюк мисоллари билан намоён қилган. Рим императори Август чуқур мулоҳаза билан ўз қўшинларига империя чегараларини Фрот дарёсининг нариги соҳили томон кенгайтиришга рухсат бермаган. Габсбургларнинг Австрия империя­си ҳам XVIII асрда ва Биринчи жаҳон урушининг дастлабки йилларида Германия қўшинлари қўлга киритган ғалабалар ортидан жануби-шарқ томон ўз ҳудудларини атайлаб кенгайтирмади. Чунки империя ҳудуди шусиз ҳам турли-туман халқлар билан тўлиб-тошган эди ва яна славян халқлари ҳисобига аҳолини кўпайтириш кескин ижтимоий муаммоларни туғдирарди.

Америка Қўшма Штатлари Биринчи жаҳон урушидан сўнг океан ортидан келаётган иммигрантлари сонини қисқартириш мақсадида махсус қонунлар қабул қилди. Ҳолбуки, XIX асрда Америкада муҳожирлар масаласида мутлақо бошқача кайфият ҳукм сурарди. Бу жараённи яҳудий романнависи Зангвил Исраэл (1865-1926, англиялик ёзувчи ва драматург) “тигел” (турли металларни эритишда ишлатиладиган кўзасимон идиш. Турли халқларни бир-бири билан қўшиб ягона Америка халқини вужудга келтириш учун образ сифатида тигел сўзини ишлатган – тарж.) деб атаганди. Яъни, барча иммигрантлар, ҳеч бўлмаганда Европадан келаётган муҳожирлар тез орада “ашаддий америкапараст ватанпарварлар”га айланиб, федерациянинг аҳоли кам ҳудудларини ўзлаштиради ва мамлакат равнақига ҳисса қўшади, деган ишонч мужассам эди. “Қанча кўп одам бўлса, ҳаёт шунчалик қувноқ” деган принцип амал қиларди. Биринчи жаҳон урушидан кейин тушкун, ёқимсиз кайфият юзага келди. Барча халқларни бир жойга жамлаб, уни америкача қозон (“тигел”)да тоблаб, ундан “ватанпарвар” янги миллат яратиш ғояси амалда иш бермай қўйди.

Хорижий пролетариатнинг мамлакат ичкарисига кириш йўлларини ёпиш орқали пролетариатнинг, японлар тили билан айтганда, “хавфли фикрлари”дан жамиятни кафолатли халос қилишга эришилдими? Бу саволга ижобий жавоб бериш мушкул.

Ўз муҳитида ижобий таъсирга эга ва зарарсиз бўлган маданият элементлари бошқа муҳитга бостириб кирар экан, шу жойнинг ижтимоий тизимига ҳалокатли таъсир кўрсатади. Бу қонунни мақол шаклида қисқача шундай ифода этиш мумкин: “Ким учундир овқат ҳисобланган нарса, бошқа учун заҳардир”.

ТАРИХДА ҚОНУН ВА ЭРКИНЛИК

Ҳозир ўрганиладиган муаммо 1914 йилгача Ғарб одамини жуда оз бе­зовта қилган. Бунинг сабаби – муаммо ечимлари бирортаси бошқасига қараганда қониқарли эмас. Инсон тақдири инсондан юқори турувчи қонун билан бошқарилади деган тушунчага йўл қўйилганида бу қонунни “тараққиёт қонуни” деб аташган. Бошқа томондан эса, бундай қарашга йўл қўйилмаган чоғда эркин ва ақл-идрокка таянган инсон фаолияти ҳам тараққиётда худди шундай натижага эришади, деб ишонишган. XX аср ўртасига келиб вазият тубдан ўзгарди. Ўтмишда цивилизациялар ҳалокатга учрагани ва ҳозирги Ғарб кишиси бунёд этган даъвогарлик даражасидаги осмонўпар бино ҳам дарз кетаётганлиги маълум бўлди. 1919 йил нашр қилинган Освалд Шпенглер (1880-1936, немис файласуфи. Икки жилдли “Европанинг сўниши” (1918-1922) асаридан кейин машҳур бўлган. У ягона инсоний маданият мавжуд эмас ва маданият ўла туриб цивилизацияга айланади деган назирияни илгари сурган)нинг дабдабали номланган “Европанинг сўниши” асарида илгари сурилган қонунга ўхшаш қонун ҳақиқатан ҳам мавжудми? Бу қонунга кўра ҳозирги цивилизацияни ҳам авваллари бўлганидек ҳалокат кутмоқдами? Биз ўтмишдошларимиз хатоларини тузатиб, ўз тақдиримизни ўзимиз ярата оламизми?

Бу ўринда биринчи навбатда “қонун” сўзини қай маънода қўллаётганимизни аниқлаб олишимиз зарур. Яъни инсон томонидан ҳамма кўриб, билиб юрган одатдаги қонунчиликни назарда тутаётганимиз йўқ, балки биз таҳлил қилаётган “қонун” инсон фаолиятини бошқарадиган ва инсон томонидан ёзилган одатий қонунга ўхшаб кетса-да, бироқ у инсон томонидан яратилмагани ва инсон томонидан ўзгартирилмаслиги билан ажралиб туради.

Ҳозирги Ғарб жамиятининг ишлаб чиқариш фаолияти

Маҳсулот етказиб берувчи ва уни сотиб олувчи ўртасидаги талаб ва таклифнинг фарқли ва ўзгарувчан статистик модели “кўтарилиш” ва “пасайиш”нинг тўхтовсиз занжирида ўзини ажойиб тарзда намоён этди. Суғурта компаниялари даҳшатли таваккалларга мукофот суғуртасини белгилаш билан боғлиқ ўз бизнесининг янги соҳаларини очишга рағбатлантиришга қаратилган фаол ишбилармонлик цикллари модели бу китоб ёзилаётган пайтда ҳали ишлаб чиқилмаганди. Шундай бўлса-да, тадқиқотчи-олимлар ушбу соҳа предмети ҳақида кўп нарсани билиб олишди.

Бундай тадқиқотга биринчи бўлиб 1837 йил британиялик олим С.Ж.Ллойд (кейинчалик лорд Оверстон) қўл урди. Циклларнинг америкалик тадқиқотчиси У.К.Митчелл 1927 йил нашр қилинган китобида шундай деб ёзади: “Фаол ишбилармонлик циклларининг характерли хусусиятлари иқтисодий ташкилот қандай ривожланишига қараб ўзгаришини кутиш мумкин”. Бошқа бир америкалик олим У.Д.Торпнинг статистикага алоқаси йўқ материаллари асосида, учинчи бир америкалик олим Ф.СМиллс индустрияллаштиришнинг дастлабки бочқичида “қисқа” иқтисодий цикл тўлқинининг узунлиги ўртача 5,86 йил, тез ўтишнинг кейинги босқичи 4,09 йил ва қиёсий барқарорликнинг охирги даври 6,39 йил бўлишини ҳисоблаб чиқди.

Бошқа иқтисодчилар ўзгача циклларни таклиф қилишар эканлар, юқоридаги жараёнлар муддати узоқроқ бўлиши мумкинлигини тахмин қилишган. Умуман олганда циклларнинг муддатлари бўйича олимлар бир тўхтамга келиша олишмаган ва у бу борадаги тадқиқотлар ҳали ўзининг дастлабки босқичида турибди. Шу боис бу мавзуни давом эттиришга ҳожат йўқ. Буюк Британиядаги саноат инқилобидан кейин ўтган икки юз йил мобайнида Ғарб иқтисодий фанлари оталари иқтисодиёт тарихи бағридан инсоннинг иқтисодий фаолиятини бошқарган ва инсон характери сифатлари акс этган чалкаш маълумотлар, қонунлар тўпламини олиш билан машғул бўлишди.

Миллий давлатларнинг рақобати: сиёсий мувозанат

Иқтисодчилар иқтисодиёт тарихига татбиқ этиладиган қонунларни аниқлаш учун ўз тадқиқотлари натижаларини қўллашларни кўриб, биз худди шу усулни сиёсий соҳа фаолиятига нисбатан ҳам ишлатса бўладими, деган масалага эътибор қаратдик. Ғарб дунёсининг Янги давр миллий давлатларидаги рақобат ва урушларни сиёсий соҳадаги фаолият майдони сифатида танладик. Ғарб тарихининг ушбу даври бошланиши деб XV аср охирида трансалп Европа давлат тизимининг италянлаштирилишини олишимиз мумкин.

Англия (ёки Британия) халқи оролда жойлашганлиги боис устунлик ва нисбатан дахлсизлик берадиган аҳволидан фойдаланиб, бир-биридан юз йилга яқин вақт ажратиб турган тўрт воқеа ичида Ғарб-христиан дунёсида универсал давлат ташкил қилиш, ҳеч бўлмаганда, анъанавий ифода усули билан айтганда, “сиёсий мувозанатни бузишга” ҳаракат қилган континентал державаларни емиришдан дастлаб тийилгани ва сўнг уларни тор-мор қилганлигини “ҳар бир мактаб ўқувчиси билади”.

Биринчи воқеада сиёсий мувозанатни бузувчи – 1588 йил Испания, яъни испан армадаси эди; иккинчи воқеада – 1704 йил Людовик XIV Францияси Бленхейм жангида; учинчи воқеада – Франция инқилоби – Наполеон – Ватерлоо, 1915 йил; тўртинчи воқеада – Вилгелм II Германияси – 1918 йилги Ярашув куни, кейинчалик Гитлер даврида қайта оёққа турган Германия ва Нормандия, 1944 йил. Ушбу воқеаларда цикл моделини аниқ кўриб турибмиз. Ҳар бир “уруш” аввалгисига қараганда узоқ муддатга чўзилган ва олдингисига нисбатан кўпроқ давлатларни ўз домига тортган.

Замонавий Ғарб универсал давлати барпо этилишининг олдини олишга қаратилган ана шу тўрт уруш оралиғи тахминан юз йил эди. Дастлабки уч юз йилни алоҳида таҳлил қиладиган бўлсак, урушлар ўртасидаги вақт навбатдаги урушга ҳозирлик кўриш ёки қўшимча уруш эканлиги ва бундан мақсад Марказий Европа ва Германияда устунликка эришиш учун кураш эканлигига гувоҳ бўламиз. Бу урушлар Марказий Европада кечганлиги боис, Англия уларнинг бирортасида охиригача, айрим ҳолларда эса умуман иштирок этмаган. Бу оралиқ урушларнинг биринчиси Ўттиз йиллик уруш (1618-1648), иккинчиси пруссиялик “Буюк” Фридрих урушларини (1740-1763) ўз ичига олган, учинчиси эса 1848-1871 йиллар ичидаги узоқ вақт давом этган ва Бисмарк билан боғлиқ урушлардир.

Ва ниҳоят тўрт пардали бу драмани Испаниянинг Филипп IIси эмас, Габсбургларнинг икки авлод олдинги “Италия урушлари” увертюраси очиб берган, деб айтишимиз мумкин. Бу урушлар Франция қироли Карл VIIIнинг Италияга ёвузона бостириб кириши билан бошланганди ва у ҳайрон қоларли даражада натижасиз тугади. Ушбу тажовуз малакали мутахассислар кеч Ўрта асрлар ва илк Янги давр деб кескин ажратган 1494 йил содир бўлганди. Бу воқеа христианлар томонидан мусулмонларнинг Испаниядаги охирги ҳудуди босиб олингандан, Колумбнинг эса Вест-Ҳиндистонга биринчи қадамини қўйганидан сўнг икки йил ўтиб рўй берди.

Бу воқеаларнинг барчасини жадвалда ифода этиш мумкин. Александрдан кейин эллин ва Конфуцийдан сўнг Хитой тарихидаги тинчлик ва уруш циклларини тадқиқ қилиш Ғарб тарихининг Янги даврига хос бўлган ҳамда ўзининг структураси ва давомийлиги билан жудаям ўхшаб кетадиган тарихий “модел”ни юзага чиқарди.

Цивилизациялар инқирози

Ғарб жамиятининг Янги давридаги юқорида кўриб ўтилган урушларнинг циклли моделига назар ташлайдиган бўлсак, “ғилдирак” тўрт маротаба ҳам ҳар сафар “старт” олган жойига қайтиб келгани ва йўқлик қаъри, беҳудалик томон айланганлигидан даҳшатга тушамиз. Бу “ғилдирак” мудом хавф-хатар мавжуд томон юрган. Ана шу тўрт воқеа ўта кучли ва ўзига ортиқча баҳо бериб юборган давлатдан ўзларини ҳимоя қилиш учун қўшни мамлакатлар қандай бирлашгани ва охир-оқибат манманлик, ўз куч-қудратига ортиқча ишонч мағлубиятга олиб келишини кўрсатди.

Миллий давлатлар ўртасида устунликка эришиш учун ўз-ўзини маҳв этувчи бундай такрорланувчи цикллар цивилизациялар инқирози муаммосини тадқиқ этаётганимизда ҳам диққатимизни тортган эди. Цивилизацияларнинг инқирози ва урушлар цикли ўртасида ўхшашлик борлиги ажаблантирмайди. Жамиятдаги синиш орқасидан келадиган инқироз маҳаллий давлатлар ўртасидаги шиддатли урушлар оқибати эканлигини тадқиқотимиз кўрсатиб турибди. Курашаётган давлатлардаги зўравонлик алангаси бирдан сўнмайди ва у янги ижтимоий тўнтариш ва фуқаролар уруши шаклида пайдо бўлади. Шундай қилиб, инқироз жараёни урушлар оралиғида вақтинча тўхтаса-да, кейинчалик барибир давом этади.

Инқирозлар ҳам миллий давлатлар урушлари сингари турли тусланишлар билан ўз йўналиши бўйича боришини аниқладик. Кўплаб тарихий мисолларни тадқиқ қилиб “мағлубият ва жонланиш” цикли ритми, одатда, уч ярим тактдан иборат бўлишини аниқладик – мағлубият, жонланиш, пасайиш, жонланиш, пасайиш, жонланиш, пасайиш. Бу цикл худди ана тариқада цивилизациянинг синишидан то бутунлай барҳам топишига қадар ўзининг тарихий саёҳатини амалга оширади. Биринчи мағлубият синган жамиятни “ноиттифоқлик даври”га улоқтириб ташлайди. Бу давр эса кейинчалик иккинчи ва янада кучлироқ ҳамлага дучор бўлиш учун илк жонланиш билан ўрин алмашади. Бундай пасайиш ортидан анча узоқ давом этадиган иккинчи жонланиш бошланади ва мазкур жараён универсал давлат пайдо бўлишига олиб келади. Бу ҳам ўз навбатида пасайиш ва жонланишни бошидан кечириб, охирги жонланиш ортидан якунловчи инқироз етиб келади.

“Ижтимоий инқироз” драмаси “сиёсий мувозанат” драмасига қараганда анча аниқ ва доимий мазмунга эга. Универсал давлатлар жадвалига назар солсак, воқеалар силсиласи бегона ижтимоий тизимлар таъсири остида издан чиқмаса, тахминан тўрт юз йил давомида, яъни илк синишдан универсал давлат қарор топгунга қадар жамият мағлубият, жонланиш, пасайиш ва янада самаралироқ жонланиш ҳаракатида бўлган. Универсал давлат вужудга келиб унинг ҳалокатигача ҳам тахминан шунча вақт ўтади. Бироқ универсал давлат ҳалокатга қарши охиригача курашади. Бу курашларга мисол сифатида 378 йилда Адрианопол (Август томонидан асос солинганидан тўрт юз йил ўтиб)даги ҳалокатдан сўнг Рим империясининг ижтимоий жиҳатдан қолоқ бўлган ғарбий вилоятларидаги инқироз 565 йил Юстианнинг ўлимига қадар марказий ва шарқий вилоятларга кўпам таъсир кўрсатмади. Худди шундай, 184 йил иккинчи марта ҳамлага дуч келган ва оқибатда уч подшоҳликка бўлиниб кетган Хан империяси бутунлай ҳалокатга учрашидан олдин Цзин империяси (280-317) даврида яна қайта бирлашиб, тикланишга юз тутган.

Цивилизациялар тараққиёти

Ижтимоий инқироздан ижтимоий тараққиётга диққат қаратар эканмиз, бу жараён ҳам худди инқироз сингари циклли ҳаракатга эга эканлигини кўрамиз. Юзага келган муаммо-таҳдидга муваффақиятли ечим-жавоб топилганда ривожланишга эришилган ва бу нарсани ҳам ўз навбатида яна бир янги муаммо-таҳдидни юзага келтирган. Чексиз такрорланадиган ушбу жараён йўлига ғов бўладиган бирор-бир асосли сабаб топа олмадик. Ҳеч бир цивилизация тараққиёт жараёнини ушлаб қола олмаган. (Бу тарихий факт!) Улар муаммо-таҳдидга бир марталик ечим-жавоб топишган. Бу жавоб ортидан келадиган янги муаммо-таҳдидга талаб қилинган изчил ўзгача жавоб топишни уддалай олишмаган.

Эллин цивилизациясига таҳдид солган дастлабки бебош варварлик шаҳар-давлатларнинг юзага келишидек янги институт шаклида самарали жавоб қайтарган. Бу муваффақият эса аҳоли сонининг ўсишидек иқтисодий йўналишдаги янги муаммони келтириб чиқарган. Ушбу иккинчи муаммо-таҳдид ҳар хил амалиётга эга кўплаб муқобил жавобларни туғдирди. Мазкур жавоб ичида спарталикларнинг қўшни унумдор ва серҳосил ерларни босиб олишдек ҳалокатли жавоблари ҳам бор. Эллинлар томонидан Ўрта Ер денгизининг ғарбий соҳилларидаги қолоқ халқларнинг ерларини мустамлакага айлатиришдек маълум муддат самара берган жавоб ҳам мавжуд. Эллин дунёсининг бундай кенгайиши (финк ва тирренслар сингари рақобатчилар эллинларнинг географик кенгайиши йўлига ғов бўлгунларига қадар) натижасида иқтисодда инқилоб рўй берди ва натурал хўжалик ўрнига саноат ишлаб чиқариши товарларини экспорт қилиш ва хомашёни импорт қилишни кириб келишидек афиналикларнинг узоқ вақт самарали бўлган жавоблари ҳам ўрин олди.

Иқтисодиёт соҳасидаги муаммо-таҳдидга топилган ва берилган муваффақиятли ечим-жавоб кейинчалик сиёсий йўналишдаги муаммо-таҳдидни туғдирди. Иқтисодий жиҳатдан оёққа туриб олган ва ўзига мустақил бўлган эллин дунёси сиёсий режимдан қонунийлик ва ягона тартибни талаб қила бошлади. Ташқи дунёдан узилиб қолган ва мустақил қишлоқ хўжалиги иқтисодиёти ривожини рағбатлантирувчи шаҳар-давлатларни бошқарадиган режим иқтисодий структураси яхлитлашган эллин жамиятини худди шундай ягона сиёсий структура билан таъминлашга қодир эмасди. Эллин цивилизациясини синишдан асраб қолиши мумкин бўлган ана шу учинчи муаммо-таҳдидга ўз вақтида ечим-жавоб топилмади. Учинчи муаммо-таҳдидга эллин цивилизацияси топа олмаган жавобни Ғарб цивилизацияси ўзининг ривожланиш жараёнида муваффақиятли топди.

Эллинлар ҳам дуч келган ва оралиқ подшоликлар даврида варварлик дастлабки муаммо-таҳдид эди. Бу таҳдидга папа бошчилигидаги ягона черков институти ташкил этилиб ўзгача жавоб қайтарилди. Бу нарса иккинчи муаммо-таҳдидни туғдирди. Чунки ягона черков атрофида бирлашган Ғарб-христиан дунёси ҳам сиёсий, ҳам иқтисодий жиҳатдан самарали бўлган локал давлатлар тизимига зарурат сеза бошлади. Бу муаммога жавоб – Италия ва Фландрияда эллинларнинг шаҳар-давлатлари қайта тикланиши бўлди. Бироқ шаҳар-давлатлар баъзи соҳаларда ижобий роль ўйнаган бўлса-да, лекин ҳудудий жиҳатдан кенгайиб бораётган феодал монархларнинг талабларига жавоб бермас эди. Италия ва Фландриядаги шаҳар-давлат тизими Ғарб дунёсининг бошқа йирик кўламдаги миллатларининг сиёсий ва иқтисодий соҳада самарали маҳаллий бошқарувни юзага келтириш муаммосини ҳал қила олармиди?

Бу муаммо Англияда дастлаб сиёсий соҳада парламент институти орқали, кейинчалик саноат инқилоби орқали иқтисодий соҳада ҳал қилинди. Аммо Ғарб саноат инқилоби, худди эллин тарихидаги Афина саноат инқилоби сингари маҳаллий иқтисодий мустақиллик ўрнига бутун дунё иқтисодиётига боғлиқликни олиб келди. Шундай қилиб, Ғарб цивилизацияси учинчи муаммога муваффақиятли жавоби орқали ўз вақтида эллин цивилизацияси иккинчи муаммога муваффақиятли жавобидан кейин дуч келган янги муаммо билан юзма-юз келди. Ушбу китоб ёзилаётган XX аср ўрталарида Ғарб одами бундай сиёсий муаммо-таҳдидга муваффақиятли жавоб топа олмаган бўлса-да, лекин унинг хавфини ўз ҳаётида яққол сеза бошлади.

Ана шу икки цивилизация тараққиётига бир қур назар солишнинг ўзи ҳам ижтимоий ривожга эришишнинг муаммо ва жавоб доираси занжири тугунларида бир хиллик йўқлигини кўрсатиб турибди. Етарли даражада ҳужжатлаштирилган бошқа цивилизациялар тарихи тадқиқи ҳам бу хулосани тасдиқлаб турибди. Цивилизациялар тараққиётида ҳам, уларнинг инқирози тарихида ҳам “Табиат қонунлари” ҳаракати бир хилда сезиларли даражада эмаслигини, назаримда, тадқиқотимиз натижаси десак бўлади.

БУ НИМА ТУФАЙЛИ ВА ҚАНДАЙ СОДИР БЎЛДИ

Одамлар нега тарихни ўрганади? Бу саволга тарихчи ҳаётда мақсад билан яшашдек бахт топган ҳар қандай инсон сингари Парвардигори оламнинг “Яратганни ҳис қилиш ва Уни излаш” даъватида ўз қисматини топган инсон деб, жавоб берган бўлур эдим. Тарихчининг нуқтаи назари – ҳисобсиз нуқтаи назарлардан биридир. Худонинг ҳаракатдаги яратувчилик қудратини бизнинг инсоний тажрибамиз олти ўлчовида кўрсатиб бериш тарихчининг алоҳида хизматидир. Тарих фанига оид нуқтаи назар – тўртўлчовли фазода доира бўйлаб ҳаракат қилаётган физик космосни, Ҳаёт-вақт-макон бешўлчовли тизими доирасида тадрижийлик касб этаётган сайёрамиздаги Борлиқни, шунингдек, муқаррар тақдир орқали Яратгувчи томон маънавий юксакликни амалга ошираётган ёки Тангрини рад этаётган инсон қалбини Руҳ воситасида олтинчи ўлчовга кўтарилишини намоён қилади.

Биз Тарих моҳиятида Илоҳий яратувчилик қудратнинг ҳаракатдаги томошасини билишга ўзимизни ҳақли деб билсак, инсон ақл-идроки тарих таассуротларини қалбан қабул қилиши доимо тахминан бир хил даражада қолаётганлиги бизни ҳайрон қолдирмаслиги керак. Тарихчида ижодий тўлқинланиш бўлмаса, тарихнинг улуғвор, зўр таассурот қолдирадиган ёдгорликлари ҳам ҳеч қачон тилга кирмайди. Чунки тарихчи олим тарихий ашё ва ёдгорликлар тадқиқотига ижодий иштиёқ ва ҳаяжонсиз киришса, бамисоли басирдек ҳеч нарсани кўра олмайди. Қалб амри ва даъватисиз тарихчи кўзида ижод олови ёнмаслиги ҳақиқатини ғарблик файласуф-саёҳатчи Вольней (Константин Франсуа Волней, 1757-1820 Француз маърифатчиси, файласуфи) фаолияти тасдиқлайди. У 1783-1785 йиллар ислом дунёси мамлакатларига (Усмонли турк империяси, Миср, Сурия) саёҳат қилди. Олим Ганнибал урушлари давридагина цивилизация тарихига тортилган мамлакатдан уч-тўрт минг йилдан буён тарих ҳаракатининг саҳнаси бўлиб келаётган, Галлияга қараганда ўтмиш ёдгорликларига ниҳоятда бой ўлкаларга келиб қолган эди. XVIII асрнинг охирги чорагида Ўрта Шарқда йўқолиб кетган цивилизацияларнинг ҳайратга соладиган харобалари ичида бу монументларни тадқиқ қилишга ҳаракат қилмаётган авлод яшарди. Айнан тадқиқ қилиш масаласи Волнейни Франциядан Мисрга етаклаб келди. Ўн беш йилдан кейин эса Бонапарт ҳарбий экспедицияси ортидан француз олимларининг каттагина гуруҳи ҳам кириб келди. Наполеон Имбаба остонасидаги ҳал қилувчи жангдан олдин эҳромлар тепасидан сизга қирқ асрлик тарих назар солиб турибди деб армиясига мурожаат қилар экан, бу даъват саводсиз оддий аскарлар қалбида ҳам маълум бир таассурот уйғотишига ишонарди. Мамлуклар қуролли кучлари қўмондони Муродбей тарихга бефарқ аскарларига худди ана шу тарзда мурожаат қилишни хаёлига ҳам келтирмаганлигига ишончимиз комил.

Наполеон араваларида Мисрга кириб келган француз олимлари Ғарб жамиятининг ўтакетган қизиқувчанлигини қондирадиган тарихнинг янги ўлчовига дуч келишди. Худди ана шу вақтдан бошлаб унутилган ва йўқолган – Қўҳна дунёдаги Миср, Вавилон, Шумер цивилизациялари, Ҳинд дарёси ҳавзаси, Шан маданияти, Янги дунёдаги Мая, Юкатан, Мексика ва Анд цивилизацияларига яна қайта ҳаёт бағишланди.

Руҳлантирадиган қизиқувчанликсиз ҳеч ким тарихчи бўла олмайди. Бироқ бу хусусият камлик қилади. Мабодо қизиқувчанлик аниқ мақсадга йўналтирилмаган бўлса, у мақсадсиз маҳмадоналик, ўзини билармон ҳисоблашга олиб келади. Ҳар қандай буюк тарихчининг қизиқувчанлиги унинг авлоди учун амалий аҳамиятга эга бўлган маълум бир саволга, муаммога жавоб беришга йўналтирилган. Бу саволни умумлаштириб қуйидагича ифода этишимиз мумкин: “Бу нима туфайли ва қандай содир бўлди?”.

Машҳур тарихчилар томонидан яратилган интеллектуал тарихни кўздан кечирсак, ҳайратда қолдирадиган жуда муҳим воқеалар даъвати уларни тарихий ташхис қўйиш шаклидаги жавоб топишга илҳомлантирган. Бу тарихчи ўзи гувоҳ бўлган ёки Фукидид (мил. авв. 460-400 йиллар, қадимги Юнонистоннинг йирик тарихчи олими)га ўхшаб ўзи фаол иштирок этган Пелопоннес уруши, Кларедон (Кларедон Эдуард Хайд (1609-1674) – граф, 1660-1667 йиллар Англиянинг лорд-канцлери. XVII асрдаги Англия буржуа инқилобида фаол иштирок этган ва унинг тарихини биринчи бўлиб ёзган) қатнашган Англиядаги фуқаролар уруши бўлиши мумкин. Ёинки, орадан юз йиллар ўтиб Капитолия харобаларига ўйчан тикилиб турган Гиббоннинг (Гиббон Эдвард (1737-1794) – инглиз тарихчиси) қалбини Рим империясининг таназзули ва емирилишидек воқеа жунбушга келтиргандир. Форс уруши Геродотга ижодий рағбат олиб келган бўлиши эҳтимолдан холи эмас. Бироқ нима бўлганда ҳам, кўпинча инсоннинг келажакка ишонч ва умид билан қарашдек табиий туйғусига таҳдид солувчи улкан тарихий эврилишлар, фалокат ва фожиалардан тарихчининг энг яхши асарлари дунёга келади.

[1] “Ҳукмдор танлаган динга сиғинасан” ақидаси 1555 йилда имзоланган Аугсбургс шартномасининг асосий мазмунини ифода этган. Бу шартномага кўра, ҳар бир немис давлати ҳукмдори ўз мамлакати фуқаролари учун – католик ёки лютеранлик черковини мустақил равишда танлаган. Ҳукмдор танлаган динга эътиқод қилиш қатъиян талаб қилинган ва бу кўплаб фожиали оқибатларга олиб келган. Ушбу шартномадан кейин Германияда диний урушлар бўлиб ўтган.

Рус тилидан Жалолиддин Сафоев таржимаси

Манба: “Жаҳон адабиёти”, 2014 йил, 10-сон

 

Mashhur tarixchi olim, faylasuf, sotsiolog va siyosatshunos Arnold Jozef Toynbi (1889-1975)ning o‘n ikki jildli “Tarix tadqiqoti” asari jahonning o‘nlab tillariga tarjima qilingan. Muallif mazkur asarni 1927 yil yoza boshlagan va 1966 yil yakunlagan. Keyinchalik olim o‘n ikki jildli kitobining qisqacha mazmuni, asosiy g‘oya va xulosalari asosida bir jildli variantini ham tayyorlagan. Quyida ana shu kitobning 2009 yilgi nashri asosida ayrim boblarni e’tiboringizga havola etamiz.

Arnold Jozef Toynbi
SIVILIZATSIYALAR INQIROZI

Buyuk britaniyalik mashhur tarixchi olim, faylasuf, sotsiolog va siyosatshunos Arnold Jozef Toynbi (1889-1975)ning o‘n ikki jildli “Tarix tadqiqoti” asari jahonning o‘nlab tillariga tarjima qilingan. Muallif mazkur asarni 1927 yil yoza boshlagan va 1966 yil yakunlagan.

A.Toynbining tadqiqot usuli o‘ziga xos. Olim insoniyat tarixini tsivilizatsiyalar tarixi sifatida o‘rganadi va talqin qiladi. Muayyan bir davlat yoki xalq tarixini o‘sha mamlakat yoki millatning qaysi tsivilizatsiyaga mansubligi nuqtai nazaridan tadqiq etadi. Sivilizatsiyaning paydo bo‘lishi, rivojlanishi, inqirozini ichki va tashqi ta’sirlar asosida tahlil qilar ekan, bu jarayonlarga faylasuf dunyoqarashi bilan yondoshadi. Voqealar rivoji ko‘plab tarixiy hodisalar, davlatlar, sulolalar va shaxslar faoliyati misolida o‘rganilar ekan, jarayon silsilasi tadrijiylik, davriylik, ketma-ketlik unsurlaridan xoli bo‘lganligi bois ham asar tili, bayoni o‘quvchida dastlab biroz murakkabdek taassurot uyg‘otadi. Biroq asarning ichi va ruhiga kirib borganingiz sayin, go‘yo kitob qulfiga kalit topgandek bo‘lasiz. Shu bois, ko‘plab tarixchi va faylasuflar A.Toynbi tarix tadqiqida o‘ziga xos kontseptsiya va usul yaratganligini alohida ta’kidlab o‘tishadi.

Olim keskin iqlim, qo‘shni jamiyatlarning hamlasi, tashqi kuchlarning bosimi va jamiyat ichida yaratuvchilik, ijodkorlik, aniq maqsad sari intilishga qaratilgan hayotiy quvvatning yo‘qolishini tsivilizatsiyalarga tahdid deb hisoblaydi.

A.Toynbi, o‘n ikki jildli kitobining qisqacha mazmuni, asosiy g‘oya va xulosalari asosida bir jildli variantini ham tayyorlagan. Quyida ana shu kitobning 2009 yilgi nashri asosida ayrim boblarni e’tiboringizga havola etamiz.

Tarjimondan

TARIX TADQIQOTI

SIVILIZASIYaLAR INQIROZI

Muxtasar kuzatish

Sivilizatsiyalar sinishi muammolaridan ularning inqirozi muammolariga o‘tar ekanmiz, xuddi tsivilizatsiyalar paydo bo‘lishidan rivojlanishiga o‘tishi muammolariga o‘xshash holatga duch kelamiz. Inqiroz yangi, mustaqil ahamiyatga ega hodisami yoki uni sinishning tabiiy va shak-shubhasiz oqibati deb hisoblaymizmi? Bu savolga, ya’ni yuksalish, rivojlanish muammosi paydo bo‘lish, vujudga kelish masalasidan farqli, yangi hodisa ekaniga shakllangan, lekin rivojlanmay “to‘xtab qolgan” yoki “kechikkan” tsivilizatsiyalar mavjudligini kashf qilib ijobiy javob topdik.

Ayrim tsivilizatsiyalar sinishdan keyin xuddi shunga o‘xshash “to‘xtab qolish”ni boshdan kechirib, uzoq davom etadigan “toshqotish” davriga qadam qo‘yishadi.

Bunday tamaddunlarga yorqin misol sifatida Misr jamiyatining ba’zi bir davrlarini keltirish mumkin. Misr jamiyati ehrom bunyodkorlarining og‘ir yuki ostida ilk bor singan bo‘lsa, keyinchalik “noittifoqlik davri”, universal davlat va podshohliklar oralig‘ida inqirozga yuz tutdi.

Bu tarixdagi yagona misol emas. Uzoq Sharq jamiyatining asosiy o‘zagi bo‘lgan Xitoy tarixida, inqiroz jarayoni “noittifoqlik davri”dan universal davlat sari tabiiy o‘zanda IX asrning oxirgi choragida Tan imperiyasi parchalanishi oqibatida kechgandi. Mo‘g‘ullarning Uzoq Sharqdagi universal davlatiga qarshi Min Xun-vu sulolasi asoschisi boshchiligidagi janubiy Xitoy qo‘zg‘oloni Misr universal davlati qoldiqlari ustida giksoslar barpo etgan “voris davlat”ga qarshi Yaxmosning XVIII sulolasi asoschisi rahbarligidagi Fivan isyonini eslatadi.

“Antik davrning juda mashhur ikki millati ruhi oliy darajada mumtozligi va alohidaligi bilan ajralib turadi. Gap shundaki, yunonlar faqat o‘zlariga tan berishgan bo‘lsa, rimliklar o‘zlari va yunonlarga ishonardi. Buning natijasida fikr toraydi va bir-biriga o‘xshab qoldi. Bu ikki millatning aql-tafakkuri, obrazli qilib aytganda, “qarindosh-urug‘ o‘rtasida tuzilgan nikoh”dek bir-biri bilan chatishib ketdi. Oqibatda esa, fikr pushtsizligi va nasl buzilishi vujudga keldi. Sezarlarning mustabidligi, imperiyaning boshqa xalqlariga nisbatan bepisand munosabati zulm va yomonliklarni kuchaytirib yubordi. Iso Masih tug‘ilgandan keyingi III asr oxirida insoniyat kelajagi juda nursiz ko‘rinish oldi.

Jamiyat uzoq davom etadigan yemirilish, kuch-quvvatdan qolish, ma’naviy tubanlik, falajlik xavfi ostida qolgandi. Uzoq asrlar davomida hech narsa, ya’ni zarur narsalarni o‘rganmagan va hech narsa, ya’ni keraksiz narsalarni esdan chiqarmagan Diokletian va Xitoy fuqarolari o‘rtasida ko‘plab o‘xshash xususiyatlarni topish unchalik mushkul emasdi. Bu yerlarda boshqaruv shakli, ta’lim va butun hayot tarzi marosim monand edi. Xuddi yerga ko‘milgan tanga ko‘paymagandek, bilim o‘sishdan to‘xtab qoldi. Haykaldek qotib qolish turg‘unlik davriga biri ichkarida, boshqasi tashqarida hosil bo‘lgan – ma’naviy va siyosiy – buyuk ikki inqilob barham berdi” (Macaulau T.B. Essau on “Historu”).

Rim imperiyasi turg‘unlik davridan xalos bo‘lganligi uchun, Makoleyning fikricha, ikki kuch – cherkov va varvarlardan minnatdor bo‘lishi kerak. “Bizga anarxiya emas, mustabidlik, ma’naviy erkinlikni yo‘qotish, totalitar davlat, yanada ochiqroq aytganda, umumjahon totalitar davlati xavf solmoqda, deb o‘ylayman. Millatlar va sinflar o‘rtasidagi kurash natijasida o‘tish davri sifatida vaqtinchalik, ichki anarxiya boshlanishi mumkin. Anarxiya mohiyat e’tibori bilan nihoyatda mo‘rt bo‘lganligi uchun ham qadimgi dunyoda ilmiy bilimlarga, ratsional tashkilotga ega har qanday puxta uyushgan guruh boshqalar ustidan o‘z hukmronligini o‘rnata bilgan. Dunyo anarxiyaga muqobil sifatida mustabid davlatni ma’qul ko‘rishi mumkin. Bunday sharoitda dunyo ma’naviy “toshqotish” davriga kirishi ehtimoldan xoli emas, bu holat inson ruhining oliy faoliyati uchun o‘lim bilan barobar.

Bunday totalitar davlatda falsafa va poeziyaning ovozi bo‘g‘ilsa-da, mudom yangi kashfiyotlarga yo‘l ochadigan ilmiy tadqiqotlar davom etadi, deb o‘ylayman. Yunon fani uchun Ptolomey podsholigi begona emas edi. Tabiiy fanlar mustabid tuzumda ham gullab-yashnashi mumkin. Hukmron guruhlar manfaati yo‘lida ularning hokimiyatini kuchaytiruvchi vositalar rivojiga keng yo‘l beriladi. Nazarimda, hozirgi birodarkushlik ostonamizda turgan kulfatdir” (Doktor Edvin Bivenning muallifga yozgan xatidan).

Yuqoridagi mulohazalardan ko‘rinib turibdiki, tsivilizatsiyalar inqirozi anchayin muammoli masala va shu bois mazkur mavzuni tadqiq qilish zarurati mavjud.

Sivilizatsiya taraqqiyotini tadqiq qilish davomida “tahdid va javob”dan iborat izchil namoyish qilingan dramaga duch keldik. Bir namoyish ortidan ikkinchisining kelishi sababi shundaki, har bir javob nafaqat tez-tez takrorlanadigan tahdidni muvaffaqiyatli bartaraf qildi, shu bilan birga yangi tahdid yuzaga kelishiga ham ko‘maklashib yubordi. Bu esa oxir-oqibat yana muammoning ijobiy yechim topishiga olib kelardi.

Biz tsivilizatsiyalar rivoji jarayonini tadqiq qilishni rivojlanish mezonini izlashdan boshladik. Shu bois, inqiroz jarayonini tadqiq qilishda ham shu yo‘ldan boramiz. Inson va tabiat muhiti ustidan hukmronlikni kuchaytirish rivojlanish mezoni emas, degan to‘xtamga kelar ekanmiz, endi adolat yuzasidan aytishimiz lozimki, bunday hukmronlikni yo‘qotish inqiroz sababi ham bo‘lolmaydi. To‘plangan ma’lumotlar muhit ustidan hukmronlikning oshib borishi rivojlanishga emas, aksincha, inqirozga olib kelishidan darak bermoqda. Militarizm – sinish va inqirozning umumiy xususiyati – jamiyat xukmronligining oshishida ko‘pincha samarali vosita bo‘ladi. Singan tsivilizatsiyalarning tanazzul yo‘liga nisbatan faylasuf Geraklitning “Urush – hamma narsaning otasi” degan fikri uzukka ko‘z qo‘ygandek yarashib tushishi mumkin. Masalan, Aleksandr Makedonskiyning bosqinchilik urushlari davomida qo‘lga kiritgan hamma narsasi vorislari tomonidan fuqarolar urushiga ishlatildi, eramizga qadar II asrda Rim bosqinchilari to‘plagan boylik ham oxirgi yuz yillikda sodir bo‘lgan ichki urushlarga sarflandi.

Demak, inqiroz jarayonining biz ilgari surayotgan mezonlarini boshqa joydan izlash zarur. Inqirozga olib keladigan sinishning o‘zak sababi va shaksiz mezoni ichki kelishmovchiliklar bo‘lib, ana shu tufayli jamiyat o‘z taqdirini o‘zi belgilash layoqatini yo‘qotadi.

Noittifoqlik qisman namoyon bo‘ladigan ijtimoiy ixtiloflar sinayotgan jamiyatni bir vaqtning o‘zida ikki yo‘nalishda ichidan yemiradi. Birinchisi – hudud jihatidan jamoalarga bo‘linganlar o‘rtasida “vertikal” ixtiloflar, ikkinchisi – hudud ichida bir-biri bilan qo‘shilib ketgan, lekin ijtimoiy sinflarga ajralgan “gorizontal” bo‘linish va ixtiloflar.

“Vertikal” ixtilofda o‘zaro ichki urushlardagi jinoyatlarga nisbatan ko‘ngilchanlik qilish o‘z-o‘zini mahv etishga keng yo‘l ochganligini ko‘ramiz. Biroq bu ixtilof tsivilizatsiyalarni sinishga olib kelgan eng xarakterli kelishmovchilik emas. Chunki jamiyatning mahalliy jamoalarga bo‘linishi, istaymizmi-yo‘qmi, barcha xalqlar – rivojlanganiga ham, taraqqiyotdan orqada qolganiga ham xos xususiyatdir. O‘zaro urush esa har qanday vaqtda har qanday jamiyat oson uddasidan chiqadigan o‘z-o‘zini vayron qilishni suiiste’mol qilishdir. Boshqa tomondan, “gorizontal” ixtilof faqat tsivilizatsiyalargagina xos xususiyat emas. Bu hodisa tsivilizatsiyalar sinishi va inqirozi paytida ham sodir bo‘lib turadi. Ixtilofning mazkur tipi xususida gap ketganda, Rim imperiyasining shimoliy chegalarida G‘arbiy Yevropadagi cherkov va varvarlarning ko‘plab qurolli otryadlari o‘rtasidagi to‘qnashuvlarni esga olamiz. Bu ikki qutb – qurolli otryadlar ham, cherkov ham g‘arb ijtimoiy tizimini o‘zida mujassam etmagan ijtimoiy guruhlar tomonidan vujudga keltirilgan. Biz cherkovga ellin jamiyatining ichki proletariati, varvarlarning qurolli otryadlariga esa tashqi proletariati, deb ta’rif berdik. Bu ikki proletariat ellin jamiyati yaratish qobiliyatini yo‘qotgan, taraqqiyot orqaga ketgan, “noittifoqlik davri” hukm surayotgan, ixtiloflar avjiga chiqqan bir sharoitda paydo bo‘ldi. Masala mohiyatiga chuqurroq kirsak, ellin ijtimoiy tizimi hukmron tabaqasi xarakterida sodir bo‘lgan o‘zgarish ixtilofga olib kelganiga guvoh bo‘lamiz. Zo‘ravonlikka asoslangan universal davlatning kamchilikni tashkil qiluvchi hukmron tabaqasi o‘z-o‘zini go‘yo ulkan toshbaqa kosasi tagiga hibs etdi. Bu ulkan kosa tagida cherkov o‘sib, kuchayib borar ekan, varvarlarning qurolli otryadlari “kosa”ning tashida tirnoqlarini charxlab, harbiy mashqlarga zo‘r beradi (Muallif Rim imperiyasining oxirgi davrini ana shu toshbaqa kosasiga o‘xshatib, uni ichidan cherkov, tashqaridan varvarlar yemirgan degan xulosaga keladi – tarj.).

Endi ellin jamiyati misolida mavjudligiga ishonch hosil qilganimiz – hukmron ozchilik, ichki va tashqi proletariat – uch guruhni chuqur umumlashtirib tahlil qilish birinchi qadamimiz bo‘ladi. Yuqoridagi misollardan singan jamiyat parchalanishiga uning to‘qimasi “gorizontal” ixtiloflar tufayli uzilib ketishi sabab bo‘lgani ko‘rinib turibdi. Ajablanarlisi shundaki, inqiroz, sinish, ixtiloflarni o‘rganib, bir qarashda sog‘lom aql va mantiqqa to‘g‘ri kelmaydigan xulosaga keldik. Ya’ni, ana shu murakkab jarayonlar tufayli “yangidan tug‘ilish, tiklanish, hayot” yoki “Palingez” bo‘y ko‘rsatadi.

IJTIMOIY TIZIMDAGI IXTILOF

Hukmron ozchilik

Ixtilof yomon his-hayajondan ilhomlangan ikki salbiy harakatning mahsuli ekani o‘z-o‘zidan ayon. Birinchidan, garchand loyiq bo‘lmasa-da, hukmron ozchilik kuchga tayanib, o‘z imtiyozlarini saqlab qolishga urinadi. Bunday holatda proletariat adolatsizlikka qahr-g‘azab bilan, qo‘rqitishga nafrat bilan, zo‘ravonlikka zo‘ravonlik bilan javob qaytaradi. Biroq barcha harakatlar ijobiy va ijodiy hodisa bilan: universal davlat, butun jahon cherkovi va varvarlarning jangovar otryadlari vujudga kelishi bilan yakunlandi.

Shunday qilib, ijtimoiy ixtilof shunchaki kelishmovchilik va bundan ortiq ham emas. Harakatni keng ko‘lamda kuzatar ekanmiz, uning bag‘rida ixtiloflardan keyin “palingez” boshlanishini ko‘ramiz.

Bir joyda qotib qolganlik, bir xillik hukmron ozchilikka xos xususiyat bo‘lgani bois, uning ichidan ijodiy yondoshuv, turli-tumanlikni izlash befoyda. Bu tabaqa o‘zining bepusht safiga yangi maslakdoshlarni jalb qilar ekan, korporativ birlik ruhini namoyish etar va aynan o‘z-o‘zini mahv etishni qoyil qilganligi bois o‘z-o‘zidan ko‘paymasdi. Lekin bu narsa hukmron ozchilikning universal davlat tuzishdagi ijodiy kuchiga to‘sqinlik qila olmasdi. Bu qavm ichida korporativ birlik qobig‘iga mahkam yopishib qolganlardan alohida ajralib chiqqanlar ham bor edi.

Bundaylar safiga militarist va uning izdoshi – mayda ekspluatatorni kiritish mumkin. Ellinlar tarixidan misol keltirsak. Aleksandr Makedonskiy militaristning ijobiy namoyandasi bo‘lsa, Sitseron nutq va pamfletlarida Sitsiliyani ahmoqona boshqarganligi alohida ta’kidlangan Verres (Gay Litsiniy Verres, Rim siyosiy arbobi, mil. avv. 73-71 yillar Sitsiliya provintsiyasini boshqargan. O‘z mansabini suiiste’mol qilib, poraxo‘rlikka berilgani uchun sudga tortilgan. Sudda uni qoralovchi sifatida Sitseron ishtirok etgan. Sud jarayoni tugamasdan o‘z ixtiyori bilan quvg‘inga ketgan va 43 yili Mark Antoniy tomonidan qatl qilingan – tarj.) ekspluatatorlarning yomon vakili sifatida maydonga chiqadi. Biroq Rim universal davlati o‘zining uzoq umri uchun militarist va ekspluatatorlar izidan kelgan va ularning xato-kamchiliklarini tuzatib, o‘layotgan jamiyatga qisqa muddat bo‘lsa-da umr bag‘ishlagan askar va amaldorlardan minnatdor bo‘lmog‘i lozim.

Bundan tashqari, ellinlar hukmron ozchiligi ichida Rim amaldorlari “o‘zim bo‘lay” demasdan, boshqalarga g‘amxo‘rlik qiluvchilarning birinchisi va yagonasi emasdi. Severlar sulolasi davrida stoik (Stoitsizm falsafiy ta’limoti tarafdori. Matonat va bardoshni targ‘ib qiladi – tarj.) Mark Avreliyning imperatorligi tarix sahifasidan joy olib bo‘lganda va stoik huquqshunoslar stoitsizm asarlarini Rim Huquq fani tiliga tarjima qilib tugatganlarida Rim bo‘rilarining Platon soqchi itlariga aylanishidek mo‘jiza yunon falsafasi tufayli sodir bo‘lgan edi. Ellin hukmron ozchiligida Rim ma’muri (amaldori) boshqalarga g‘amxo‘rlik qiluvchilarning amaliy ishlardagi namoyandasi bo‘lsa, yunon faylasufi bu tabaqaning muruvvatli intellektual salohiyati edi. Rim davlat tizimi yemirilishiga guvoh bo‘lgan avlod vakili Platon (203-262)ga kelib yunon faylasuflari oltin halqasi uzildi. Aslida bu uzilish Suqrot (mil. avv. 470-399 yillar) zamonida ellin tsivilizatsiyasi sinishi davrida voyaga yetgan avlod hayotida boshlangan edi. Bu sinishning fojiali oqibatlarini kamaytirish yunon faylasuflari va Rim mamurlari zimmasiga tushdi. Faylasuflarning sa’y-harakati mamurlarnikiga qaraganda ancha qimmatli va samarali natijaga olib keldi. Chunki parchalanib, inqirozga yuz tutayotgan jamiyat hayot to‘qimasi bilan faylasuflar qalin aloqaga ega edilar. Rim ma’murlari ellin universal davlati barpo etish harakatida yurganlarida faylasuflar bo‘lg‘usi avlodlar uchun akademiya ko‘rinishidagi “Mangu xazina” bino qilishdi.

Boshqa singan tsivilizatsiyalarda ham militarist va ekspluatatorlarning shafqatsiz izlaridan kelgan alturist (boshqalarga g‘amxo‘rlik qiluvchi – tarj.)larning oliyhimmatligini ko‘ramiz. Misol uchun, Xan (mil. avv. 202 – milodiy 221 yillar) sulolasi davrida qadimgi Xitoy universal davlatini boshqargan Konfutsian kitobsevarlari o‘z xizmat faoliyatlarida shunday yuksak cho‘qqilarga erishdiki, ular dunyoning boshqa burchagidagi rimlik zamondoshlari bilan bir xil ma’naviy darajada turar edi.

And universal davlatini boshqargan inklar va “shohlar shohi” Ahamoniylar noiblari tomonidan idora qilingan Suriya universal davlati hukmron ozchiligiga ham alturistlarning oliyhimmat kayfiyati yuqqan edi. Buni inklar va Ahamoniylar dushmanlari ham tasdiqlashgan. Xususan, ispan konkistadorlari inklarga tan berishgan bo‘lsa, Gerodot asarlari orqali tasvirlangan forslar portretida ham ijobiy bo‘yoqlar juda quyuq. Tarixchining yozishicha, forslar bolalarini besh yoshidan yigirma yoshgacha uch narsaga: chavandozlik, kamondan o‘q otish va rost gapirishga o‘rgatishgan. Biroq yunonlar nuqtai nazaridan fors saxovatpeshaligiga eng yuksak bahoni buyuk Aleksandr bergan. Minglab makedon askarlari qoni va jasorati evaziga qo‘lga kiritilgan hukmronlikni – forslarni davlat boshqaruviga jalb qilish orqali Aleksandr yana ularning o‘ziga qaytarib berdi. Albatta, bu tutum makedoniyaliklarning g‘oliblik tuyg‘ularini haqorat qilardi. Lekin shunga qaramasdan bu siyosatni Aleksandr o‘zigagina xos puxtalik bilan amalga oshirdi. U fors amaldorlarining qizini xotinlikka oldi. Jahongir makedoniyalik zobitlarni fors ayollariga uylanishga majburlab, bu yo‘lda ham qo‘rqitish, ham sotib olish usulini qo‘llardi. U fors yigitlarini o‘z armiyasi safiga safarbar ham qildi.

Xullas, hukmron ozchilik o‘zlari barpo etgan universal davlatlarda juda ijobiy iz qoldirgan. Sinish fasliga kirgan yigirmata tsivilizatsiyadan o‘n beshtasi inqiroz sari borar ekan, bu davrni chetlab o‘tolmadi. Biz ellinlar universal davlatini Rim imperiyasi, andlarning universal davlatini inklar imperiyasi, qadimgi Xitoy universal davlatini Sin va Xan sulolalari imperiyasi, Shumerlar universal davlatini Shumer imperiyasi, Vavilon universal davlatini Yangi Vavilon podshohligi, Minoy universal davlatini “Minos talassokratiyasi”, mayyalar universal davlatini mayya “qadimgi imperiyasi”, Suriya universal davlatini Ahamoniylar imperiyasi, hind universal davlatini buyuk Mo‘g‘ullar imperiyasi (g‘arb ilmida yoyilgan odatga ko‘ra, boburiylar sulolasini muallif shunday nomlaydi – tarj.), rus-pravoslav universal davlatini Moskva davlati, pravoslav universal davlati tanasini Usmonli turklar imperiyasi, Uzoq Sharq dunyosi universal davlatini Xitoydagi Mo‘g‘ullar imperiyasi va Yaponiyadagi Tokugava syogunati bilan tenglashtirishimiz mumkin.

Yana shuni e’tirof etish kerakki, siyosiy faoliyatga layoqat hukmron ozchilikning yagona qobiliyati emasdi. Ellin hukmron ozchiligi nafaqat Rim ma’muriy tizimini, shu bilan birga yunon falsafasini ham dunyoga keltirdi. Inqirozga yuz tutayotgan qadimgi Xitoy jamiyatining hukmron ozchiligi Lao-tsziga nisbat berilgan Konfutsiy ta’limotini dunyoga keltirdi.

IChKI PROLETARIAT

Ellin timsoli

Ellin ichki proletariati paydo bo‘lishini murtak davridan kuzatishni xohlasak, tarixchi Fukidid asarlaridan yaxshiroq manba topolmaymiz. Tarixchi ijtimoiy inqirozning dastlabki davri Kerkirda qanday namoyon bo‘lganini quyidagicha tasvirlaydi: “O‘zaro kurash shunday yovuz va shafqatsiz ko‘rinish oldiki, u barchada dahshatli taassurot qoldirdi. Bunday shafqatsizlik ilk bora ro‘y berayotgan edi. Haqiqatan, keyinchalik butun ellin olami partiyalar o‘rtasidagi kurashdan juda chuqur ruhiy iztirobga tushdi. Har bir shaharda xalq partiyalari yo‘lboshchilari afinaliklarni, oligarxlar boshliqlari esa lakmidoniyaliklarni yordamga chaqirishdi. Partiyalar arboblarining tinch zamonda kimnidir yordamga chorlashga ehtiyoji ham, moyilligi ham yo‘q edi.

Afina va Lakmedon bir-biri bilan yovlashib qolganidan so‘ng, ikki partiya dohiylari raqiblarini mag‘lub etish va o‘z kuchini mustahkamlash uchun osongina ittifoqchi topa bilishardi. Shahardagi bunday vaziyatdan norozilar ham siyosiy yangilanishga intilib, chet elliklarni ishtiyoq bilan yordamga chaqirishardi. Oqibatda ichki kurashlar natijasida shahar boshiga ko‘p kulfatlar yog‘ilardi. Inson tabiati o‘zgarmas ekan, bunday kulfatlar avval ham, keyin ham sodir bo‘laveradi. Tinch va rivojlanish zamonida davlat ham, alohida shaxslar ham o‘z xatti-harakatlarida ezgu niyat va maqsaddan kelib chiqishadi. Chunki ular erkin harakat qilishdan mahrum etadigan sharoitga tobe emas. Urush esa odamlar turmushi, fikrini o‘zgartirib yuboradi, ularni osuda hayotdan ayiradi. Urush zo‘ravonlikni o‘rgatadi. Xuddi shunday – ichki urushlar o‘shanda butun Ellada shaharlarini qamrab oldi. Ayrim shaharlar bunday birodarkushlik urushlariga boshqalariga qaraganda kechroq duch kelgan bo‘lsa-da, qo‘shni shaharlarda bo‘lib o‘tgan xunrezliklarni eshitgani bois oldingilaridan o‘n barobar o‘tib tushdi. (Fukidid. Tarix, III, 82).

Uy-joysiz qochoqlar soni ko‘payib borishi bunday nizoning birinchi ijtimoiy oqibati bo‘ldi. Bu yovuzlikni Aleksandr Makedonskiy qochoqlarni o‘z uylariga tinch qaytarish uchun shahar-davlatlar hukmron doiralarini majbur qilishi ham naf bermadi. O‘zaro urushlar alangasi kuchaygandan-kuchayib borar, qochoqlar faqat askar sifatida yollanishdan o‘zga chora topa bilmasdi. Bunday ortiqcha harbiy kuch esa urush tegirmoniga suv quyar va yana yangi qochoqlar paydo bo‘lishiga olib kelardi…

Urushlar tufayli Ellada farzandlari ma’naviy olamiga berilgan zarba yoniga, aynan yana shu urush orqasidan ipi yechilib ketgan iqtisodiy vayronkor kuchlar hamlasi ham qo‘shildi. Misol uchun Aleksandr va uning merosxo‘rlari Janubi-g‘arbiy Osiyoda olib borgan urushlarda ming-minglab uy-joysiz yunon o‘zlariga o‘xshash odamlarni qirib tashlab nasiba topdi. Ahamoniylar xazinasida ikki yuz yil mobaynida to‘plangan quyma oltinlar bilan yollanma askarlarga maosh to‘lanardi. Bu oltin pullar muomalaga kirib, aylanma mablag‘ miqdorini ko‘paytirib yubordi. Bu esa dehqonlar va hunarmandlarning xonavayron bo‘lishiga olib keldi.

Ana shunday shafqatsiz “tag-tomiri bilan barham berish” jarayonida ellin ichki proletariati paydo bo‘lganligi hech bir shubha uyg‘otmaydi.

Proletariat safini ilk bor to‘ldirganlar, avvalo, ma’naviy jihatdan, so‘ng esa iqtisodiy jihatdan qashshoqlashgan edi. Makedoniyaning bosqinchilik urushlari orqasidan ellin ichki proletariati saflari tez ko‘payib bordi. Urush tufayli Misr, Vavilon, Suriya jamiyatlari ellin hukmron ozchiligi tuzog‘iga tushib qoldi.

HUKMDOR TANLAGAN DINGA SIG‘INASAN[1]

Yulianning imperator sifatida majusiylikni jonkuyarlik bilan fuqarolari ongiga singdirish harakati uning o‘limi to‘g‘risidagi xabar tarqalishi bilan barham topgan. Tarixdagi shunga o‘xshash voqealar hukmdor va hukmron ozchilik siyosiy bosim orqali fuqarolarga din yoki qandaydir falsafani zo‘rlik bilan singdira oladimi, degan savolni yuzaga keltiradi.

Hukmdor din niqobi ostida o‘zining qandaydir siyosiy kayfiyati va maqsadlarini sig‘inish vositasiga aylantirar ekan, ayrim vaqtlardagina muvaffaqiyatga erishgan. Masalan, “noittifoqlik davri” (qadimgi Rim) siyosiy birlikka erishish maqsadida soxta diniy odatlarni odamlarga singdirishga astoydil harakat qilingan. Bunday sharoitda xalq xaloskori sifatida fuqarolar qalbiga yo‘l topgan hukmdor o‘zining hokimiyati, shaxsi va sulolasini sig‘inish ob’ektiga aylantirishda ham muvaffaqiyat qozonishi mumkin bo‘lgan.

Rim imperatorlarini ilohiylashtirish bunga mumtoz misoldir. Biroq tsezarlarga sig‘inish mo‘rt sig‘inish bo‘lib chiqdi. Sezarlarga sajda qilish ikkinchi va uchinchi yuz yillik bo‘sag‘asidagi Rim imperiyasining birinchi halokatigacha ham yetib borolmadi. Avrelian (214-275) va Konstantsiy Xlor (250-306) mavhum Yengilmas Quyoshga sig‘inish orqali xalqni birlashtirishga harakat qilgan bo‘lsa, Buyuk Konstantin (306-337) avlodlari quyosh yoki Sezardan ko‘ra qudratliroq bo‘lgan ichki proletariat Xudosiga (xristian dini nazarda tutilmoqda – tarj.) yuz burishdi.

Boshqa universal davlatlar (And, Misr va qadimgi Xitoy)dan ham izini topsa bo‘ladigan “tsezarlarga sig‘inish” amaliyoti siyosiy hukmdor tomonidan yuqoridan turib tarqatilgan, singdirilgan e’tiqod nihoyatda omonat va mo‘rt bo‘lib chiqishini tasdiqlaydi. Xalqning haqiqiy tuyg‘ulariga mos kelganda ham, boringki, shaklan diniy ko‘rinish kasb etganda ham – bunday e’tiqod siyosiy xarakterga ega ekanligi uchun vaqtning bo‘ron-dovullariga dosh bera olmaydi.

Endi hozirgi Yevropaning diniy xaritasiga diqqat qaratsak, bu o‘rinda o‘rta asrlar voris-davlatlarida qurol kuchi va diplomatiya bilan o‘rnatilgan katolitsizm va protestantizmni hozirgi hududlarini tadqiq qilishimizga to‘g‘ri keladi. Shubhasiz, XVI-XVII yuz yilliklardagi diniy mojarolarga tashqi harbiy va siyosiy ta’sir omillarini judayam ko‘pirtirib yubormaslik lozim. Shu bilan birga harbiy va siyosiy kuch katta ta’sir ko‘rsatgan bahsli hudud ham mavjud. Bu Germaniya, Niderlandiya, Frantsiya va Angliyani o‘z bag‘riga olgan. Ayniqsa, Germaniyada “hukmdor tanlagan dinga sig‘inasan” formulasi ishlab chiqilgan va qo‘llanilgandi. Hech bo‘lmaganda Markaziy Yevropaning dunyoviy hukmdorlari G‘arb xristianligining o‘zaro raqobatlashayotgan oqimlaridan birini majburan singdirish uchun ixtiyorlaridagi hokimiyat kuchidan foydalanishgani bor gap.

Davlat manfaatlari zaruratiga xizmat qilishga qattiq kirishib ketgan katolik va protestant cherkovlari birinchi bo‘lib Yaponiyada missionerlik faoliyat maydonini boy berish bilan yo‘qotishlarga duchor bo‘la boshladi. XVI asrda iyezuit missionerlari tomonidan katolik xristianlikning yapon zaminiga sochgan urug‘lari nish olib endi tomir otaman deb turganda, XVIII yuz yillikda hali vujudga kelganiga ko‘p bo‘lmagan yapon universal davlati hukmdorlari tomonidan tag-tomiri bilan sug‘urib tashlandi. Chunki katolik cherkovi Ispaniya qirolining siyosiy irodasi ifodasiga aylangan edi. Missionerlik faoliyati uchun istiqboli porloq bunday yo‘qotish xristianlikning o‘z vatanida “hukmdor tanlagan dinga sig‘inasan” formulasi tufayli duchor bo‘lingan ma’naviy-ruhiy qashshoqlanish oldida hech narsaga arzimasdi. Diniy urushlar davrida katoliklarga protestanlikni yoki protestanlarga katolik e’tiqodini siyosiy kuch bilan singdirishni talab qilgan va buning oqibatida sodir bo‘layotgan fojialarga panja orasidan qaragan va urushni diniy e’tiqodni joriy qilishning eng qisqa yo‘li deb bilgan cherkov amalda odamlar qalbida har qanday e’tiqodning darz ketishiga sabab bo‘ldi. Xususan, Lyudovik XIVning Frantsiya ma’naviy hayotidan protestantizmni tag-tomiri bilan quritish yo‘lidagi johilona usuli hech bir dinga va hech narsaga ishonmaslikka keng yo‘l ochdi.

Ana shu davrda paydo bo‘lgan yangi Ma’rifatchilik harakati dinni masxara predmeti sifatida talqin qila boshladi. Ma’rifatchilarning bunday aql tuzilishi e’tiqodni o‘ldirish evaziga o‘z fanatizmlaridan xalos bo‘lishdi. Din va inson ruhoniy dunyosi ustidan kulishga asoslangan aql tuzilishi XVII asrdan boshlab XX asrga qadar G‘arb “buyuk jamiyati”ning barcha burchaklarida saqlanib qoldi va nihoyat bunday yondashuv qanday ma’naviy tubanlik olib kelgani endi-endi anglana boshlandi. Ya’ni bu aql tuzilishi G‘arb ijtimoiy tizimining sog‘lom ma’naviy-ruhoniy va hatto moddiy jihatdan yashab qolishiga beqiyos darajada xavf solayotganligi idrok etildi. Bu ma’naviy ofat shunchalik kattaki, uni ko‘rmaslik va sezmaslikning iloji yo‘q.

G‘arb kishisining qalbida ikki yuz ellik yilga yaqin davom etayotgan diniy e’tiqod tanazzuli tufayli paydo bo‘lgan va kuchayib borayotgan ma’naviy-ruhoniy bo‘shliqni qaytadan to‘ldirish juda qiyin. Biz hamon XVI-XVII asrlarda ajdodlar tomonidan sodir etilgan dinni siyosatga bo‘ysundirish jinoyatini o‘z hayotimizda sezib turibmiz.

Islom dini xalifalikning arab bo‘lmagan aholisi o‘rtasida din sifatidagi qadr-qimmati, fazilati orqali o‘ziga yo‘l ochib bordi. Islomning tarqalishi sekin, lekin to‘g‘ri yo‘l orqali amalga oshirildi.

Ummaviylar sulolasidan bo‘lgan Muoviya birinchi siyosiy hokimiyatni qo‘lga kiritgandan so‘ng yuz yil davomida xalifalikning arab bo‘lmagan musulmon aholisi e’tiqodda anchayin loqayd ummaviylarni taxtdan tushirib, xudojo‘ylikda o‘zlariga yaqin bo‘lgan yangi sulolani hokimiyat tepasiga olib kelishdek kuch-qudratga ega bo‘lishdi. 750 yili Abbosiylar sulolasining Ummaviylar ustidan qozongan g‘alabasini ta’minlagan ajamlik musulmonlar soni butun Arab imperiyasi aholisi sonining juda oz qismini tashkil qilgan bo‘lishi mumkin. Xalifalik aholisini ommaviy ravishda islomga o‘tkazish IX asrda boshlanib, Abbosiylar imperiyasi parchalanib ketgan XIII asrga qadar davom etgani ehtimoldan xoli emas. Islomning ommaviy yoyilishi siyosiy bosim ta’siri ostida emas – xalqning o‘z izmi-ixtiyori natijasi edi. Besh yuz yilga cho‘zilib ketgan Abbosiy xalifalar ichida o‘z dini manfaati yo‘lida siyosiy hokimiyatini ishga solgan Feodisiya va Yustianga o‘xshaganlar soni nihoyatda kam edi.

Turli dinlar mohiyat-mazmunini birlashtirish ishtiyoqi Temuriylar avlodidan bo‘lgan Akbar (1554-1605)ni Boburiylar imperiyasi hududida milliy birlikni saqlash maqsadida “to‘qib-chatilgan” – “ilohiy din”ni joriy qilish harakatiga olib keldi. Bu iste’dodli inson, bir vaqtning o‘zida ham ulug‘ siyosiy-amaliyotchi arbob, ham hodisalarni tajriba bilan emas, balki aql-idrok orqali tasavvur etish mumkin deb o‘ylagan zohid bo‘lgan, chamamda. Harqalay, u o‘ylab topgan din ildiz otmadi, muallif o‘limi bilan darhol barham topdi. Oradan uch yuz yil o‘tib, Akbar jazm qilgan hindlar va musulmonlar boshini biriktiradigan yagona din yaratishdek o‘ylamasdan qilingan ishga XIV asr boshida Alovuddin Xiljiy (1296-1316 yillar Dehli sultoni bo‘lgan. Amakisi sulton Jaloliddinni o‘ldirib taxtga kelgan. O‘zboshimcha amirlarni jilovlash, mamlakatni markazlashtirish va armiyani kuchaytirishga harakat qilgan. Ko‘p millatli mamlakatda diniy va milliy bo‘linishlarga chek qo‘yish maqsadida musulmonlar va hindlar uchun yagona din joriy qilishga uringan va payg‘ambarlikka da’vo qilgan. Mustabid hukmdorning o‘taketgan shafqatsizligi, payg‘ambarlik da’vosi barchada nafrat uyg‘otib, qo‘zg‘olonlarga sabab bo‘lgan. Taxtga kelgan o‘g‘li ishni otasining barcha sohalardagi islohotlarini bekor qilishdan boshlagan – tarj.) ham uringanida maslahatchilaridan biri shunday maslahat bergan: “Din, shariat qonunlari va aqidalari hech qachon siz, janobi oliylarining bahs-munozara yuritadigan narsangiz bo‘lmasligi kerak. Chunki bu ish podsholarning emas, payg‘ambarlarning ishi. Din va qonun vahiyga borib taqaladi. U hech qachon inson reja va maqsadlari bilan belgilanmagan, o‘rnatilmagan. Odam Ato zamonidan buyon hokimiyat va boshqaruv podsholar vazifasi bo‘lganidek, din ham payg‘ambarlarning oliy burchi hisoblanadi. Dunyo hodis ekan, payg‘ambarlik burchi hech qachon podsholar zimmasiga tushmagan. Siz, janobi oliylariga bu to‘g‘rida boshqa so‘z ochmaslikni maslahat beraman”.

G‘arb jamiyati Yangi davri tarixida siyosiy hukmdorlar tomonidan “to‘qib-chatilgan” dinni joriy qilishdek besamar harakatga duch kelmadik. Biroq Buyuk frantsuz inqilobi bir qator saboq bo‘ladigan voqealarni keltirib chiqardi. XVIII asr oxiridagi inqilobiy va sarosimali o‘n yillikda inqilobchilar fikricha eskirib qolgan katolik cherkovi o‘rniga bir qator demokratlashtirilgan xristian loyihalari ilgari suriladi. Yangi diniy tizim ifoda etilgan uzundan-uzoq ana shunday loyihalardan birini direktor La-Reveler Lepo (inqilobdan keyingi hukumat boshliqlaridan biri) hukumat a’zolari e’tiboriga taqdim qiladi. Ma’ruzadan so‘ng ko‘plab vazirlar loyiha muallifini tabriklab turganlarida tashqi ishlar vaziri Taleyran shunday deydi: “Men bir kichik e’tirozimni aytsam. Iso Masih o‘z diniga asos solish uchun chormixga tortilgan. Siz ham shunga o‘xshash bir ish qilishingiz kerak”.

UNIVERSAL DAVLATLAR

Universal davlatlar butun dunyo cherkovi va qahramonliklarga boy asrlar, ham zamonaviy, ham zamonaviy bo‘lmagan tsivilizatsiyalar bilan bog‘liq. Birinchidan, universal davlatlar tsivilizatsiyalar singunga qadar emas, ular singandan keyin vujudga keladi. Obrazli qilib aytganda, bu yoz fasli emas, yoz fasli to‘niga o‘ranib olgan va qahraton qish kelishidan darak berib turgan kuzning iliq kunidir. Ikkinchidan, universal davlat bir paytlar yaratuvchilik qudratiga ega bo‘lib, so‘ng bu qudratdan ayrilgan hukmron ozchilik faoliyati mahsulidir. Universal davlatlar “noittifoqlik davri” va uning salbiy oqibatlariga chek qo‘ygani tufayli avlodlar bunday davlatdan minnatdor bo‘lishadi.

Universal davlatlarga chet kuzatuvchi emas, shu davlatlar fuqarolari ko‘zi bilan nazar solar ekanmiz, bunday davlatning umri abadiy bo‘lishini istash va inson tomonidan vujudga keltirilgan bu institut yer yuzida mangu turishiga ishonchni ko‘ramiz.

Ellin tsivilizatsiyasining universal davlati bo‘lgan Rim imperiyasi tarixida shunday avlod bo‘lganki, Imperiya va unga asos solgan Shahar – har ikkisi – mangulik xususiyatiga ega deb, bir ovozdan tasdiqlashgan. Tibull (tahm. mil. avv. 54-18 yillar) “mangu shahar devorlari”ni kuylagan bo‘lsa, Vergiliy (mil. avv. 70-19 yillar) o‘zining Yupiteri tilidan rimliklarning bo‘lg‘usi avlodi haqida shunday deydi: “Men ularga mangu hukmronlik ato etaman”. Tit Liviy ham xuddi shunday ishonch bilan “Boqiylik uchun bunyod etilgan Shahar” deb yozgan.

Dunyoda mangu turadi deb xomxayol qilingan Rim imperiyasining 410 yilda qulashi mamlakat fuqarolarini shunday larzaga soldiki, buni faqat 1258 yil mo‘g‘ullar hujumi natijasida Bog‘dodning qulashi arab xalifaligi fuqarolarini chuqur ruhiy iztirobga tushirganiga qiyos qilish mumkin. Bu larza Rim olamida Falastindan boshlab Galliyagacha sezilgan bo‘lsa, musulmon dunyosida – Farg‘onadan to Andalusiyagacha aks sado berdi. O‘layotgan universal davlatlar atrofini o‘rab olgan xayoliy boqiylik gardishi, ushbu davlatlar mulklarini bosib olgan va o‘zaro taqsimlab olayotgan varvarlarning ancha aqlli sardorlarini ham endilikda mazkur mamlakatlar taqdiri bizning qo‘limizda, degan xomxayolga berilmaslikka da’vat etardi. Amalunglar sulolasidan bo‘lgan osgot-arianlar yo‘lboshchilari va Buidlar sulolasidan shimoliy eronliklar sardorlari bosib olgan hududlarini boshqarish uchun, avvalo, biri Konstantinopol imperatori, ikkinchisi Bag‘dod xalifasi noibi degan rasmiy unvon olishi kerak bo‘lgan. Vizantiya tsivilizatsiyasida universal davlat sifatida paydo bo‘lgan Usmonlilar imperiyasi hatto “Evropaning kasalmand kishisi” (XIX asrga kelib G‘arbiy Yevropada Usmonli turk imperiyasini “Evropaning bosh og‘rig‘i” va ayniqsa, “Evropaning kasalmand kishisi” deb atay boshlashdi. Ko‘pgina manbalarda bu ibora muallifi sifatida rus imperatori Nikolay I (1796-1855) keltirilsa-da, aslida uni birinchi bo‘lib Sh.L. Monteske (1689-1755) qo‘llagan) deb nom olgan davrida ham o‘sha xomxayoldan iborat boqiylikning xarakterli xususiyatlarini o‘zida namoyon etardi.

Hind tsivilizatsiyasidagi Mo‘g‘ullar universal davlatida ham boshqa universal davlatlarga xos xususiyatlar mavjud edi. Bir paytlar Hindiston yarim orolining juda katta qismini o‘z ichiga olgan imperiya Avrangzeb o‘limidan yarim asr o‘tib, 1707 yil uzunligi 250 mil, kengligi 100 mildan iborat hududgacha toraygandi. Oradan yana ellik yil o‘tgandan so‘ng imperiya hududi Dehlidagi “Qizil port” atrofi bilan cheklangandi. Biroq 1707 yildan keyin oradan 150 yil vaqt o‘tganidan so‘ng ham Akbar va Avrangzeb avlodlari hamon taxtda o‘tirardi.

Tugab, barham topib ketganligi aniq bo‘lganligiga qaramasdan o‘lib ketgan universal davlatlarning arvohini chorlash amaliyoti bunday davlatlarning boqiyligiga hayron qolarli ishonchning o‘lmasligidan guvoh beradi. Xuddi shu tarzda Abbosiylarning Bag‘dod xalifaligi Qohira xalifaligi ko‘rinishida tiriltirilgan bo‘lsa, o‘z umrini yashab bo‘lgan Rim imperiyasi – G‘arbning Muqaddas Rim imperiyasi va pravoslav-xristian dunyosining Sharqiy Rim imperiyasi shaklida bo‘y ko‘rsatib qoldi. Uzoq Sharq tsivilizatsiyasining Sin va Xan sulolalari imperiyasi Suy va Tan sulolalari imperiyasi ko‘rinishida qayta tirildi.

Universal davlatlarning boqiyligi rad qilib bo‘lmas dalillar bilan inkor qilingandan so‘ng ham yuz yillab yashaganligi haqidagi yuqorida keltirilgan misollar ko‘plab tarixiy misollarning ayrimlarigina xolos. Bunday g‘ayritabiiy holning sabablari nimada?

Universal davlatlarning asoschilari va buyuk hukmdorlari tug‘diradigan taassurot kuchining kattaligi bunday holning ilk izohidir. Bu taassurot avlodlarga shunday kuch bilan ta’sir ko‘rsatadiki – buyuk haqiqat aql bovar qilmas afsonaga aylanadi. Universal davlatlar jozibasi inson aqli va yuragini asir etadi. Chunki u uzoq davom etadigan “noittifoqlik davri”dan keyin yuksalish, rivojlanishga yo‘l ochadi. Shu bois, Rim imperiyasiga dastlab dushmanlik bilan qaragan yunon adiblari Antoniylar asrida taraqqiyot va yuksalishni ko‘rib unga tan berishgan. Aynan shu davrni keyinchalik Gibbon inson zoti o‘zining eng oliy farovonligiga erishgan zamon, deb e’lon qiladi.

Universal davlatlarning tarixdagi o‘rni va holatini sog‘lom mantiqqa to‘g‘ri kelmaydigan “Xo‘sh, asalarilar, o‘zingiz bahramand bo‘lmaydigan asalni kim uchun yig‘ayapsiz?” degan, ko‘p ishlatilgan iqtibos bilan ifoda etish mumkin. Chunki o‘layotgan tsivilizatsiyaning inqirozga uchrayotgan ijtimoiy tizimidagi universal davlat hukmron ozchilik yaratuvchilik qobiliyatining oxirgi mahsulidir. Bu ijtimoiy qatlamning asosiy maqsadi – ham o‘zini asrab qolish, ham o‘z taqdirlarini bog‘lagan jamiyatning kuch-qudratini isrof qilmaslikdan iborat bo‘lgan. Biroq ular bu maqsadlariga hech qachon yeta olishmagan. Shu bilan birga ushbu holat yaratuvchilikning yangi bosqichida muhim rol o‘ynab, boshqalar manfaatiga xizmat qiladi. Xo‘sh, universal davlatlarning hayot mazmuni o‘zidan keyin tarix sahnasiga chiqadigan boshqalar manfaatiga xizmat qilishdan, ya’ni “boshqalarga asal yig‘ish”dan iborat ekan – bu “asal”dan kim bahramand bo‘ladi? “Asalxo‘rlik”ka uch nomzod mavjud – o‘layotgan jamiyatning ichki yoki tashqi proletariati yoxud bu jamiyatga qaraganda zamonaviylik kasb etgan boshqa bir begona tsivilizatsiya.

ChERKOV VA SIVILIZASIYA

Rim imperiyasi hukumati va uning tarafdorlari imperiyaning tanazzulida xristianlik cherkovini aybdor bildi. Imperiya inqirozi zo‘rayishi bilan ayblov ham kuchayib bordi. Ayniqsa, o‘lim to‘shagida yotgan imperiyada 176 yil Sels, 416 yil majusiyparast Rutiliy Namatsian tomonidan xristianlikka qarshi yozilgan asarlar tufayli xristianlikni ma’naviy va intellektual aynishga sabab qilib ko‘rsatish yanada avj oldi. Tarixchi Gibbon yetmish bir bobdan iborat asari yakunida “Men din va varvarlar g‘alabasini qog‘ozga tushirdim”, deb yozar ekan, u Sels va Rutiliy tarafdori sifatida maydonga chiqdi.

XX asr antropologi Jeyms Jorj Frezer (1854-1941, britaniyalik dinshunos, antropolog, etnolog olim. 1930 yil ko‘r bo‘lib qolgan – tarj.) asarida esa Gibbonning fikrlari yanada ochiq va keskin bayon qilingan: “Yunon va Rim jamiyatlari shaxsning jamiyat, fuqaroning davlat manfaatlariga bo‘ysunishi shaklida vujudga kelgan edi. Jamiyatda individning narigi dunyodagi rohat-farog‘ati emas, davlat xavfsizligi va gullab-yashnashi asosiy mezon qilib belgilangandi. Ana shu ruhda tarbiya topgan fuqarolar o‘z hayotlarini jamiyatga beminnat xizmat qilishga tikkan edilar va kerak bo‘lsa, umumravnaq yo‘lida jonlarini berishga ham tayyor turishardi. O‘z shaxsiy hayotlarini jamiyat manfaatlaridan ustun qo‘yish ularning xayoliga ham kelmasdi.

Insonning hayotdagi asosiy maqsadi Xudo bilan bog‘lanish va shaxsini qutqarish, bu yo‘lda davlat ravnaqi, nainki ravnaqi, hatto davlatning o‘zi ham hech narsaga arzimasligi g‘oyalarini yoygan Sharq dinlari tarqalishi bilan vaziyat keskin o‘zgardi. Bunday egoistik ta’limot qabul qilinishining shaksiz oqibati shu bo‘ldiki, dindorlar jamiyatga xizmat qilishdan uzoqlashib, butun o‘y-xayollarini shaxsiy ma’naviy ehtiyojlarini qondirishga qaratdilar va ular hayotdan jirkanib, uni abadiy hayot oldidan sinov makoni sifatida ko‘ra boshlashdi. Taxayyul olamiga chekingan, dunyoviy ishlarni rad etib, undan butunlay qo‘lini yuvgan zohid xalq tasavvurida ideal insonga aylandi. Zohid ideali qadimgi Vatan manfaati yo‘lida jonini ham beradigan qahramon-vatanparvar ideali o‘rniga keldi. Inson hayotining butun maqsad-muddaolari, sa’y-harakatlari narigi dunyoda jannatga tushishga qaratildi. U dunyo deb, bu dunyo ishlari unutildi. Jamiyat hayoti butunlay izdan chiqa boshladi: davlat va oila aloqalariga putur yetdi, jamiyat qismlarga bo‘lina boshladi, jamiyat boshi uzra varvarlikka qaytish xavf tug‘ildi. Inson o‘z shaxsiy manfaatlarini mamlakat ravnaqiga qaratsa, fuqarolar jamiyat bilan faol hamkorlik qilsagina taraqqiyotga yo‘l ochiladi. Odamlar esa o‘z yurtlarini himoya qilishdan bosh tortib va hatto inson naslini davom ettirishdan voz kecha boshlashdi… Bunday vasvasa ming yillar davom etdi. O‘rta asrlar oxirida yevropaliklarning hayotiy maqsad-maslakda azaliy tamoyillarga qaytishi va hayotga mardona, sog‘lom qarashlari antik adabiyot va san’at, Arastu falsafasi va Rim huquqining tiklanishi bilan boshlandi. Sivilizatsiya rivojining uzoq davom etgan turg‘unligi barham topdi”.

Kishining g‘ashini keltiradigan “evropaliklarni hayotiy maqsad-maslakda azaliy tamoyillarga qaytish”ga Frezer da’vati Alfred Rozenberg (1893-1946, nemis siyosatchisi va yozuvchisi. Natsizmning irqiy mafkurasini ishlab chiqish bilan shug‘ullangan. 1941 yildan bosib olingan sharqiy yerlar vaziri. Nyurnberg xalqaro tribunali hukmi bilan osib o‘ldirilgan) tilidan ham yangragan.

Haqiqatda esa ellin jamiyati xristian yoki boshqa dinlar kirib kelmasdan avvalroq inqirozga yuz tutayotgan edi. Tadqiqotimiz davomida biror-bir oliy din hech qachon tsivilizatsiyaning o‘limiga sabab bo‘lmagan, degan xulosaga keldik.

Frezer oliy dinni mohiyatan jamiyat manfaatlariga zid deb biladi. Sivilizatsiya timsoliga aylanishga da’vogar bo‘lgan ijtimoiy qadriyatlar tsivilizatsiyaning inson manfaatlari doirasidagi ideallaridan oliy din ideallariga aylanganda ularga shak-shubhasiz ziyon yetadimi? Ma’naviy-ruhiy va ijtimoiy qadriyatlar bir-biriga qarama-qarshi va dushmanmi? Yakka inson ruhini gunohlardan qutqarish hayotning oliy maqsadi qilib belgilanganda tsivilizatsiya tizimi parokanda bo‘ladimi? Frezer bu savollarga “ha” deb javob beradi. Bunday javob to‘g‘ri bo‘lganda edi, inson hayoti ma’naviy poklanishdan xoli bo‘lgan fojiani anglatardi. Binobarin, Frezer qarashlari oliy dinlar tabiati va inson tabiatini noto‘g‘ri tushunishga asoslanmoqda.

Inson o‘zligini yo‘qotgan va ma’naviy poklanishdan xoli qumursqa yoki peshonasida bitta ko‘zi bor afsonaviy maxluq emas-ku! Aksincha, inson o‘z shaxsini boshqa shaxslar bilan muloqot vositasida namoyon qiladigan va rivojlantiradigan “ijtimoiy mavjudot”dir. Jamiyat bir individning boshqasi bilan munosabatda shoxobchalari kesishgan nuqtasidir. Bu jarayon faqat inson faoliyati bilan yashaydi va o‘z navbatida, jamiyatsiz hayot kechira olmaydi. Shaxs (individ)ning boshqa odamlar va Xudo bilan munosabatida hech qanday nosozlik (nouyg‘unlik) mavjud emas. Insonning Xudo oldidagi burchi va boshqa odamlar, jamiyat oldidagi burchi o‘rtasidagi uyg‘unlikka erishuvini Frezer o‘ta jo‘n talqin qilgan.

ZAMONAVIY G‘ARB VA ISLOM OLAMI

XV asr oxirlarida arab musulmon tsivilizatsiyasi Gibraltar bo‘g‘ozidan Senegalgacha Afrikaning Atlantika okeani qirg‘oqlarini o‘z nazoratida ushlab turardi. Umuman olganda, bir-biriga orqa o‘girib olgan ikki (arab va Eron islom jamiyatlari ko‘zda tutilmoqda – tarj.) qon-qardosh islom jamiyati G‘arb va rus dunyosi uchun Ko‘hna Olam (Evroosiyo)ning boshqa tomonlariga olib boradigan yo‘llarni yopib qo‘ygandi. G‘arbiy xristian dunyosini tropik Afrikaning ichki o‘lkalariga eltadigan yo‘llarga to‘siq edi bu. Shu bilan birga arablar nafaqat “qora qit’a”ning Sahroi Kabir va Sudan orqali shimolini, shuningdek, Hind okeani yuvib turgan – Suaxil xalqlari (hozirgi Tanzaniya, Keniya, Mozambik davlatlari hududida yashovchi xalq – tarj.) makoni – sharqiy qirg‘oqlarini ham o‘z nazoratlari ostiga olishgandi. Misrlik vositachilarning hamkori bo‘lgan Venetsiya savdogarlari uchun yopiq bo‘lgan Hind okeani haqiqatda arab ko‘liga aylangandi. Arab floti Afrika qitasining G‘arbida ham, Sharqida ham erkin suzib yurardi. Bundan tashqari, ular Indoneziya orollariga suzib borib, bu o‘lkalar xalqlarini hinduizmdan islomga o‘tkazishdi va Tinch okeanining g‘arbiy qirg‘oqlarida, Filippin janubida o‘zlarining avapostlarini (qo‘shindan ilgariroq qo‘yilgan soqchi post – tarj.) tashkil etishdi.

Shu vaqtda, bir qarashda Eron musulmon tsivilizatsiyasi bundan-da kuchli strategik mavqega ega edi. Usmoniylar imperiyasi asoschilari Kons­tantinopol, Karaman va Tranpezundni egallab olishdi. Ular Qrimni fath etib, Qora dengizni Usmoniylar ko‘liga aylantirishdi. Boshqa turk tilli musulmonlar islom saltanati chegaralarini Qora dengizdan Volga daryosining o‘rta oqimigacha yoyib yuborishdi. G‘arbiy frontning qarama-qarshi tomonida esa, Eron dunyosi o‘z chegaralarini Xitoy, Bengaliya va Janubiy Hindistongacha bo‘lgan hududlar hisobiga kengaytirdi.

Islomning bu ulkan yo‘l darvozasi G‘arb olami uchun tahdid edi va kuchli qarshi harakatni vujudga keltirdi. Atlantika okeani qirg‘oqlarida yashovchi g‘arbiy xristian dunyosi xalqlari XV asrda to‘g‘ri yelkanli, uchmachtali okean kemasini ixtiro qilishdi. Bunday kema oylab portga kirmasdan suzib yurishi mumkin edi. Ana shunday kemalarda portugaliyalik dengizchilar 1420 yil Madeyra, 1432 yil Azor orollarini kashf qilishdi. 1445 yil arab dengiz frontini aylanib o‘tib, 1498 yil Hindistonning Kalkutta shahriga qadam qo‘yishdi. 1511 yil Tinch okeaniga chiqib, Kantonda o‘z bayroqlarini ko‘tarishdi, 1542-1543 yillarda esa ularning ko‘z oldida Yaponiya qirg‘oqlari namoyon bo‘ldi. Ko‘z ochib-yumguncha portugallar Hind okeanini arablar qo‘lidan tortib olishdi.

Portugal dengizchilari o‘zlarining Sharq tomon kutilmagan harakatlari bilan G‘arb dunyosining dengiz chegaralarini kengaytirayotgan va arab-musulmon olamini qanotdan aylanib o‘tayotgan bir paytda, daryo qayiqlarida Sharq tomon yo‘lga chiqqan rus kazaklari kutilmaganda va shiddat bilan shimol tomondan Eron-musulmon dunyosini aylanib o‘tib, rus olami hududlarini kengaytira boshladilar. Moskva podshosi Ivan IV 1552 yil Qozonni bosib olib, kazaklarga Sharq tomon yo‘l ochib berdi. Eron-musulmon olamining Shimoli-sharqiy qal’asi bo‘lgan Qozon qo‘ldan ketgandan keyin, rus-pravoslav xristian dunyosining Sharq tomon yo‘lini ko‘chmanchi kazaklar uchun tabiiy yo‘ldoshga aylangan sovuq iqlim va o‘rmonlargina to‘sishi mumkin edi. Ular Ural tog‘idan oshib o‘tib, Sibir suv yo‘llari orqali 1638 yil Tinch okeaniga, 1652 yil 24 mart kuni Manjuriya imperiyasining Shimoli-sharqiy sarhadlariga yetib kelishdi. Bu yangi chegaralarni zabt etgan, kengaygandan-kengayib borayotgan rus dunyosi nafaqat Eron olamini, shu bilan birga, butun Yevroosiyo dashtini qanotdan aylanib o‘tgan edi.

Shunday qilib bor-yo‘g‘i yuz yilga yaqin vaqt ichida Eron va arab jamiyatlarini o‘z ichiga olgan islom dunyosi nafaqat qanotlardan aylanib o‘tildi, shu bilan birga to‘la qurshab olindi. XVI-XVII asrlar bo‘sag‘asida sirtmoq qurbonning bo‘yniga tushdi.

Islom dunyosini jonsiz kurash domiga tortgan bu kutilmagan holat favqulodda hodisa bo‘lmasa-da, har ikki tomon talabi va maqsadi nuqtai nazaridan qat’iy harakat qilish – ya’ni G‘arb va rus tomoni himoyasizdek tuyulgan o‘ljaga tashlanishi, islom olami tomoni esa ilojsiz ko‘ringan vaziyatdan chiqish uchun chora izlashi zarur va tabiiydek tuyulardi. Ammo har ikki tomon yuzaga kelgan holatni to‘la anglab ulgurmasidanoq bu jarayon o‘z nihoyasiga yetadi. 1952 yil bir necha olis hududlarinigina yo‘qotgan islom olami mohiyatan hali qo‘l urilmagan makon edi. Misrdan Afg‘onistongacha, Turkiyadan Yamangacha – islomning markaziy yadrosi xorijiy siyosiy boshqaruvdan, hech bo‘lmaganda nazoratidan xoli edi. 1882 yildan boshlab, 1914-1918 yillarda bo‘lib o‘tgan Birinchi jahon urushi davrida ingliz va frantsuz imperalizmining mustamlakachilik to‘lqini ostida qolib ketgan Misr, Iordaniya, Suriya va Iroq bu davrga kelib oqim tubidan mustaqil davlat sifatida yuzaga chiqdi. Endi bu davlatlarga G‘arb mamlakatlari emas, arab dunyosining yuragida paydo bo‘lib qolgan sionistlar xavf solardi.

Musulmon xalqlarining “G‘arb masalasi”ga yondoshuvining tushunish kalitini uch holatdan topish mumkin. Zamonaviy G‘arb madaniyatining ta’siri ularning hayotida bosh muammoga aylangan chog‘da, musulmon xalqlari xuddi ruslardek siyosiy jihatdan hali o‘zlariga xon, ko‘lankalari maydon edi. Shu bilan birga ular buyuk harbiy an’analar merosxo‘ri edilar va bu narsa musulmon farzandlarining ko‘ziga islom tsivilizatsiyasining qadriyatlariga kafolat bo‘lib ko‘rindi. Va urushlarda G‘arb dunyosidan mag‘lubiyatga uchrash harbiy soha bo‘yicha ularning bugungi qoloqliklarini yaqqol namoyish qildi va bu zarba musulmonlar uchun kutilmagan bo‘ldi.

O‘z-o‘zidan mamnun yurgan musulmonlarning tarixdagi harbiy qahramonliklari ularning qon-qoniga shu qadar chuqur singib ketgan ediki, 1683 yil Vena ostonasidagi mag‘lubiyatdan kerakli xulosa chiqarilmagan edi. 1768 yil Usmonlilar imperiyasi va Rossiya o‘rtasida urush boshlanganda Boltiq dengizida qurilgan flot turklarga qarshi yuborilayotgani haqida ularni ogohlantirishganda, to bu flot O‘rta Yer dengiziga yetib kelmaguncha, Boltiq dengizi bilan O‘rta Yer dengizi o‘rtasida suv yo‘li borligiga turklar o‘jarlik bilan ishonishmagandi. Xuddi shunday, oradan o‘ttiz yil o‘tib, venetsiyalik savdogarlar Napoleonning Maltani bosib olishi Misrga qarshi hujumga tayyorgarlik ekanligidan mamluklar qo‘mondoni Murodbeyni ogohlantirishganda, u bu g‘oyaning bema’niligidan kulgan edi. G‘arb harbiy mashinasidan mag‘lubiyatga uchrashning oqibati sifatida XVII-XIX asrlar bo‘sag‘asida Usmonlilar dunyosi, shuningdek, bundan bir asr avvalroq rus olamida yuqoridan, ya’ni oliy hukmdor tashabbusi bilan boshlangan g‘arblashtirish harakati qurolli kuchlarni qayta tashkil qilishdan boshlandi. Biroq Usmonlilar va Pyotr I ning bu boradagi siyosatini bir-biridan farqlovchi muhim bir jihat bor edi. Buyuk Pyotr g‘arblashtirish “yo barcha sohada yoki hech narsada” bo‘lishi kerak, deb voqealar rivojini oldindan ko‘ra bildi. U g‘arblashtirish siyosati nafaqat harbiy, shu bilan birga jamiyat hayotining barcha sohalarida amalga oshirilsagina muvaffaqiyat qozonishini tushunib turardi. Usmonlilarning g‘arblashtirishga moyil bo‘lmagan kuchlari mamlakatga azob-uqubat, qoloqlik, mag‘lubiyatlar keltirgan xatolari muqarrar bo‘lib qolganiga qaramasdan, 1768 yil rus-turk urushi nihoyasiga yetgandan to 1918 yil Birinchi jahon muhorabasi oxirigacha yot madaniyat elementlarini tanlab qabul qilish mumkin, degan xom xayol bilan umr o‘tkazishdi. Ana shu davrda usmonlilar tomonidan G‘arb taraqqiyotidan o‘zlariga qabul qilgan miqdorga nisbatan: “har safar juda oz va juda kech” degan hukm chiqarish mumkin. 1919 yilgacha Mustafo Kamol va uning salaflari xuddi Pyotr Birinchidek g‘arblashtirishni jamiyat hayotining barcha sohalariga olib kira olmadilar.

Mustafo Kamol tomonidan jamiyat hayotiga g‘arb taraqqiyotini olib kirish asosida tashkil qilingan yangi turk milliy davlati hozirda anchayin muvaffaqiyat qozonmoqda. Shu bilan birga, islom olamining boshqa joylarida bunday harakat (ya’ni ushbu kitob yozish boshlanganida – 1920 yillarning oxiri –tarj.) sezilmayapti.

Ko‘hna dunyo (Evroosiyo)dagi to‘rtta tsivilizatsiyaning uchtasi islom dunyosida yuzaga kelgan edi. Bugun yo‘qolib ketgan jamiyatlar qachonlardir Nil, Dajla, Frot va Hind daryosi vodiylarida qishloq xo‘jaligi boyliklarini zahmatli mehnat orqali yetishtirgan edilar. Bunga ular suv oqimi va sathini nazorat qilish orqali erishishgandi. Biroq islom olami boy xo‘jalik resurslariga qishloq xo‘jaligi uchun yaroqsiz yerlardan topilgan yer osti boyliklarini aniqlashgandan so‘ng erishishdi. Neft quduqlaridan chiqayotgan olovni islomga qadar zardushtiylar o‘z diniy marosimlarini o‘tkazishdagina qo‘llashardi xolos. 1723 yil Pyotr Birinchining josusi bu “olov”ning iqtisodiyot uchun haqiqiy qimmatini sezib qoldi. Faqat oradan yana 150 yil o‘tgandan keyingina Boku nefti iqtisodiy foyda bera boshladi. Bokudan topilgan neft koni Iroq Kurdistoni, Fors ko‘rfazi va bir paytlar mutlaqo yaroqsiz hisoblangan Arabiston yarim oroli hududlarigacha cho‘zilib ketgan “yonilg‘i belbog‘i”ning bir uchi ekanligi ma’lum bo‘ldi. Neft uchun boshlangan kurash keskin siyosiy vaziyatni tug‘dirdi. Chunki Kavkazdagi neft luqmasi ruslar, Fors ko‘rfazi, Arabistondagilari esa G‘arb davlatlari nazoratidan o‘tgan hamda ular bir-biriga nihoyatda yaqin joylashgandi.

Islom olamining yaxlitligi, birligi aloqalarini tiklashning ahamiyati oshgani sari bu keskinlik yanada kuchayib bordi. Bir tomondan Rossiyaning, ikkinchi tomondan Hindiston, Janubi-sharqiy Osiyo, Xitoy va Yaponiyaning Atlantika qirg‘oqlarida joylashgan G‘arb davlatlari bilan quruqlik, suv va havo orqali yaqin aloqalari yo‘li Islom dunyosi hududlaridan o‘tardi. Aloqa yo‘llari xaritasida ham, neft konlari xaritasida ham Sovet Ittifoqi va G‘arb bir-biriga xavfli yaqinlikda turardi.

YaNGI DAVR G‘ARBI VA ZAMONAVIY SIVILIZASIYaLAR TO‘QNAShUVI

“Hozirgi zamon G‘arb tsivilizatsiyasi” tushunchasidagi “hozirgi zamon” yoki “zamondosh” so‘zini “o‘rta sinf (“burjua”)ga tegishli” deb bilsakkina, u aniq ma’no kasb etadi. G‘arb jamiyatlari ta’sirchan kuchga ega burjuaziyani dunyoga keltiribgina “zamonaviylik” kasb etdi. XV asr oxirida boshlangan G‘arb tarixining yangi sahifasini biz “zamonaviy” deb hisoblaymiz. Chunki xuddi shu davrdan boshlab rivojlangan G‘arb jamiyatlarida o‘rta sinf boshqaruvni o‘z qo‘liga ola boshladi. Shundan kelib chiqib aytish mumkinki, G‘arb tarixining ana shu zamonaviy davrida chet elliklarning g‘arblashish iqtidori ularning o‘rta sinf turmush tarziga moslashishiga bog‘liq bo‘lib qoldi. G‘arblashish pastdan boshlangan yunon-pravoslav, Xitoy va yapon ijtimoiy tizimida avvaldan o‘rta sinf elementlari mavjud edi va aynan shu qatlam ta’siri orqali g‘arblashish jarayoni kechdi. Boshqa tomondan esa, g‘arblashtirish yuqoridan, ya’ni hukmdor tomonidan farmonlar orqali amalga oshirilganda tadrijiy yo‘l orqali haqiqiy o‘rta sinfning vujudga kelishiga umid yo‘q edi. Chunki bunday siyosat tufayli tabiiy ravishda o‘rta sinf shakllanmadi va shu bois uning o‘rnini sun’iy ravishda ziyolilar qatlami bilan almashtirishga majbur bo‘lishdi.

Rossiya, islom va hind dunyosida ana shu yo‘l bilan vujudga keltirilgan ziyolilar qatlami xarakteriga G‘arb o‘rta sinfi xususiyatlarini muvaffaqiyat bilan singdirishdi. Rossiya ziyolilari ruhiga olib kirilgan bu xususiyatlar anchayin mo‘rt bo‘lib chiqdi. Chunki Rossiya jamiyatini G‘arb o‘rta sinfi darajasiga ko‘tarish uchun Pyotr tomonidan vujudga keltirilgan ziyolilar qatlami 1917 yilgi inqilobiy portlashdan oldinroq, ya’ni avvalboshdanoq ham podsho hukmronligiga, ham G‘arb burjua ideallariga qalban qarshi edilar.

G‘arb o‘rta sinfi va hozirgi zamon ziyolilar uchun umumiy bo‘lgan yana bir tajriba shundan iboratki, ular ham, bular ham o‘zlarining birinchi ish beruvchilariga qarshi qo‘zg‘olon ko‘tarib, uzil-kesil hukmronliklarini o‘rnatishdi. Buyuk Britaniya, Gollandiya, Frantsiya va boshqa G‘arb mamlakatlarida o‘rta sinf monarxlar joyini egallab hokimiyat tepasiga keldi. Holbuki, aynan monarxlar tomonidan o‘z vaqtida o‘rta sinfning qo‘llab-quvvatlanishi ularning taqdirida hal qiluvchi rol o‘ynagan edi. Yevropaga taalluqli bo‘lmagan davlatlarda esa ziyolilar mustabid hukmdorlarga qarshi qo‘zg‘olon ko‘tarib hokimiyatni egallashdi. Pyotr Rossiyasi, Usmonlilar imperiyasi va Hindistondagi Britaniya imperiyasi tarixidagi umumiy epizodga bir qur nazar tashlasak, ziyolilar qo‘zg‘oloni nafaqat uchala muhitga ham xosligi, shu bilan birga ular qariyb bir xil vaqt o‘tgandan so‘ng sodir bo‘lganligini ham ko‘ramiz. Pyotr I yaratgan davlat tizimiga qarshi urush e’lon qilish sifatida namoyon bo‘lgan dekabristlarning 1825 yildagi bevaqt qo‘zg‘oloni Pyotr taxtga kelgan 1689 yildan 136 yil o‘tgandan keyin sodir bo‘ldi. Hindistonda XIX asrning oxirida – Bengaliyada Britaniya hukmronligi o‘rnatilgandan 140 yildan keyin birinchi siyosiy “tartibsizliklar” kelib chiqa boshladi. Usmonlilar imperiyasida esa, 1768-1774 yillardagi rus-turk urushidagi mag‘lubiyatdan so‘ng musulmonlarning kattagina qismi zamonaviy G‘arb harbiy san’atini o‘rgana boshlaganidan 134 yil o‘tib – 1908 yil Birlik va taraqqiyot qo‘mitasi Abdul Hamid II taxtda musovo qildi.

Biroq bu o‘xshashliklarni bir-biridan farqlovchi muhim jihat bor. Hukmronga aylangan zamonaviy o‘rta sinf jamiyatning avtoxton (mahalliy aholi) qismi edi. Ya’ni, G‘arb o‘rta sinfi psixologik jihatdan “o‘z uyida” yashardi. Ziyolilar esa aksincha jamiyatning “yangi odamlari” va g‘ayriunsurlari edi. Ziyolilar tabiiy rivojlanish mahsuli va ko‘rinishi emas, o‘z jamiyatlarining zamonaviy G‘arb bilan to‘qnashuvidagi mag‘lubiyati edi. Ular kuch-qudrat emas, zaiflikning timsoliga aylanishgandi.

Ziyolilarning ijtimoiy ahvoli cheklanganligi, zimmalariga yuklangan vazifalari rahmat emas, la’nat olib kelishini ichki sezgi bilan his qilishlari – ularning ham otasi, ham tavqi la’nati, ham yo‘lchi yulduzi, ham qo‘rquvga soluvchisi bo‘lgan G‘arb o‘rta sinfiga nisbatan nafrat uyg‘otardi.

Bunga yorqin misol sifatida 1917 yil ikki rus inqilobidan keyin Pyotr podshohligi xarobalarida g‘arbona usuldagi parlament respublikasini vujudga keltirish mag‘lubiyatga uchraganini keltirish mumkin. Tajribali, har ishda malaka va vakolatga ega, gullab-yashnayotgan va obro‘li o‘rta sinfga ega bo‘lmasdan turib Kerenskiyning demokratik parlament hukumat tuzish harakati to‘la muvaffaqiyatsizlikka uchradi.

MUVAFFAQIYaTLI BOSIMNING IJTIMOIY OQIBATLARI

Proletariat jamiyatning ichidan unib-o‘sib chiqqan vaqtida ham, baribir u jamiyatning noqulay qismi bo‘lib qolaveradi. Proletariatning soni ko‘payib, xorijdan keluvchi muhojirlar hisobiga uning madaniy modeli o‘zgargani sayin bu noqulaylik kuchayib boradi. Chet ellardan ijtimoiy muhofaza istab kirib kelayotgan immigrant-proletariat tufayli imperiyalar muammolari ko‘payishini tarix o‘zining buyuk misollari bilan namoyon qilgan. Rim imperatori Avgust chuqur mulohaza bilan o‘z qo‘shinlariga imperiya chegaralarini Frot daryosining narigi sohili tomon kengaytirishga ruxsat bermagan. Gabsburglarning Avstriya imperiya­si ham XVIII asrda va Birinchi jahon urushining dastlabki yillarida Germaniya qo‘shinlari qo‘lga kiritgan g‘alabalar ortidan janubi-sharq tomon o‘z hududlarini ataylab kengaytirmadi. Chunki imperiya hududi shusiz ham turli-tuman xalqlar bilan to‘lib-toshgan edi va yana slavyan xalqlari hisobiga aholini ko‘paytirish keskin ijtimoiy muammolarni tug‘dirardi.

Amerika Qo‘shma Shtatlari Birinchi jahon urushidan so‘ng okean ortidan kelayotgan immigrantlari sonini qisqartirish maqsadida maxsus qonunlar qabul qildi. Holbuki, XIX asrda Amerikada muhojirlar masalasida mutlaqo boshqacha kayfiyat hukm surardi. Bu jarayonni yahudiy romannavisi Zangvil Israel (1865-1926, angliyalik yozuvchi va dramaturg) “tigel” (turli metallarni eritishda ishlatiladigan ko‘zasimon idish. Turli xalqlarni bir-biri bilan qo‘shib yagona Amerika xalqini vujudga keltirish uchun obraz sifatida tigel so‘zini ishlatgan – tarj.) deb atagandi. Ya’ni, barcha immigrantlar, hech bo‘lmaganda Yevropadan kelayotgan muhojirlar tez orada “ashaddiy amerikaparast vatanparvarlar”ga aylanib, federatsiyaning aholi kam hududlarini o‘zlashtiradi va mamlakat ravnaqiga hissa qo‘shadi, degan ishonch mujassam edi. “Qancha ko‘p odam bo‘lsa, hayot shunchalik quvnoq” degan printsip amal qilardi. Birinchi jahon urushidan keyin tushkun, yoqimsiz kayfiyat yuzaga keldi. Barcha xalqlarni bir joyga jamlab, uni amerikacha qozon (“tigel”)da toblab, undan “vatanparvar” yangi millat yaratish g‘oyasi amalda ish bermay qo‘ydi.

Xorijiy proletariatning mamlakat ichkarisiga kirish yo‘llarini yopish orqali proletariatning, yaponlar tili bilan aytganda, “xavfli fikrlari”dan jamiyatni kafolatli xalos qilishga erishildimi? Bu savolga ijobiy javob berish mushkul.

O‘z muhitida ijobiy ta’sirga ega va zararsiz bo‘lgan madaniyat elementlari boshqa muhitga bostirib kirar ekan, shu joyning ijtimoiy tizimiga halokatli ta’sir ko‘rsatadi. Bu qonunni maqol shaklida qisqacha shunday ifoda etish mumkin: “Kim uchundir ovqat hisoblangan narsa, boshqa uchun zahardir”.

TARIXDA QONUN VA ERKINLIK

Hozir o‘rganiladigan muammo 1914 yilgacha G‘arb odamini juda oz be­zovta qilgan. Buning sababi – muammo yechimlari birortasi boshqasiga qaraganda qoniqarli emas. Inson taqdiri insondan yuqori turuvchi qonun bilan boshqariladi degan tushunchaga yo‘l qo‘yilganida bu qonunni “taraqqiyot qonuni” deb atashgan. Boshqa tomondan esa, bunday qarashga yo‘l qo‘yilmagan chog‘da erkin va aql-idrokka tayangan inson faoliyati ham taraqqiyotda xuddi shunday natijaga erishadi, deb ishonishgan. XX asr o‘rtasiga kelib vaziyat tubdan o‘zgardi. O‘tmishda tsivilizatsiyalar halokatga uchragani va hozirgi G‘arb kishisi bunyod etgan da’vogarlik darajasidagi osmono‘par bino ham darz ketayotganligi ma’lum bo‘ldi. 1919 yil nashr qilingan Osvald Shpengler (1880-1936, nemis faylasufi. Ikki jildli “Evropaning so‘nishi” (1918-1922) asaridan keyin mashhur bo‘lgan. U yagona insoniy madaniyat mavjud emas va madaniyat o‘la turib tsivilizatsiyaga aylanadi degan naziriyani ilgari surgan)ning dabdabali nomlangan “Evropaning so‘nishi” asarida ilgari surilgan qonunga o‘xshash qonun haqiqatan ham mavjudmi? Bu qonunga ko‘ra hozirgi tsivilizatsiyani ham avvallari bo‘lganidek halokat kutmoqdami? Biz o‘tmishdoshlarimiz xatolarini tuzatib, o‘z taqdirimizni o‘zimiz yarata olamizmi?

Bu o‘rinda birinchi navbatda “qonun” so‘zini qay ma’noda qo‘llayotganimizni aniqlab olishimiz zarur. Ya’ni inson tomonidan hamma ko‘rib, bilib yurgan odatdagi qonunchilikni nazarda tutayotganimiz yo‘q, balki biz tahlil qilayotgan “qonun” inson faoliyatini boshqaradigan va inson tomonidan yozilgan odatiy qonunga o‘xshab ketsa-da, biroq u inson tomonidan yaratilmagani va inson tomonidan o‘zgartirilmasligi bilan ajralib turadi.

Hozirgi G‘arb jamiyatining ishlab chiqarish faoliyati

Mahsulot yetkazib beruvchi va uni sotib oluvchi o‘rtasidagi talab va taklifning farqli va o‘zgaruvchan statistik modeli “ko‘tarilish” va “pasayish”ning to‘xtovsiz zanjirida o‘zini ajoyib tarzda namoyon etdi. Sug‘urta kompaniyalari dahshatli tavakkallarga mukofot sug‘urtasini belgilash bilan bog‘liq o‘z biznesining yangi sohalarini ochishga rag‘batlantirishga qaratilgan faol ishbilarmonlik tsikllari modeli bu kitob yozilayotgan paytda hali ishlab chiqilmagandi. Shunday bo‘lsa-da, tadqiqotchi-olimlar ushbu soha predmeti haqida ko‘p narsani bilib olishdi.

Bunday tadqiqotga birinchi bo‘lib 1837 yil britaniyalik olim S.J.Lloyd (keyinchalik lord Overston) qo‘l urdi. Sikllarning amerikalik tadqiqotchisi U.K.Mitchell 1927 yil nashr qilingan kitobida shunday deb yozadi: “Faol ishbilarmonlik tsikllarining xarakterli xususiyatlari iqtisodiy tashkilot qanday rivojlanishiga qarab o‘zgarishini kutish mumkin”. Boshqa bir amerikalik olim U.D.Torpning statistikaga aloqasi yo‘q materiallari asosida, uchinchi bir amerikalik olim F.SMills industriyallashtirishning dastlabki bochqichida “qisqa” iqtisodiy tsikl to‘lqinining uzunligi o‘rtacha 5,86 yil, tez o‘tishning keyingi bosqichi 4,09 yil va qiyosiy barqarorlikning oxirgi davri 6,39 yil bo‘lishini hisoblab chiqdi.

Boshqa iqtisodchilar o‘zgacha tsikllarni taklif qilishar ekanlar, yuqoridagi jarayonlar muddati uzoqroq bo‘lishi mumkinligini taxmin qilishgan. Umuman olganda tsikllarning muddatlari bo‘yicha olimlar bir to‘xtamga kelisha olishmagan va u bu boradagi tadqiqotlar hali o‘zining dastlabki bosqichida turibdi. Shu bois bu mavzuni davom ettirishga hojat yo‘q. Buyuk Britaniyadagi sanoat inqilobidan keyin o‘tgan ikki yuz yil mobaynida G‘arb iqtisodiy fanlari otalari iqtisodiyot tarixi bag‘ridan insonning iqtisodiy faoliyatini boshqargan va inson xarakteri sifatlari aks etgan chalkash ma’lumotlar, qonunlar to‘plamini olish bilan mashg‘ul bo‘lishdi.

Milliy davlatlarning raqobati: siyosiy muvozanat

Iqtisodchilar iqtisodiyot tarixiga tatbiq etiladigan qonunlarni aniqlash uchun o‘z tadqiqotlari natijalarini qo‘llashlarni ko‘rib, biz xuddi shu usulni siyosiy soha faoliyatiga nisbatan ham ishlatsa bo‘ladimi, degan masalaga e’tibor qaratdik. G‘arb dunyosining Yangi davr milliy davlatlaridagi raqobat va urushlarni siyosiy sohadagi faoliyat maydoni sifatida tanladik. G‘arb tarixining ushbu davri boshlanishi deb XV asr oxirida transalp Yevropa davlat tizimining italyanlashtirilishini olishimiz mumkin.

Angliya (yoki Britaniya) xalqi orolda joylashganligi bois ustunlik va nisbatan daxlsizlik beradigan ahvolidan foydalanib, bir-biridan yuz yilga yaqin vaqt ajratib turgan to‘rt voqea ichida G‘arb-xristian dunyosida universal davlat tashkil qilish, hech bo‘lmaganda, an’anaviy ifoda usuli bilan aytganda, “siyosiy muvozanatni buzishga” harakat qilgan kontinental derjavalarni yemirishdan dastlab tiyilgani va so‘ng ularni tor-mor qilganligini “har bir maktab o‘quvchisi biladi”.

Birinchi voqeada siyosiy muvozanatni buzuvchi – 1588 yil Ispaniya, ya’ni ispan armadasi edi; ikkinchi voqeada – 1704 yil Lyudovik XIV Frantsiyasi Blenxeym jangida; uchinchi voqeada – Frantsiya inqilobi – Napoleon – Vaterloo, 1915 yil; to‘rtinchi voqeada – Vilgelm II Germaniyasi – 1918 yilgi Yarashuv kuni, keyinchalik Gitler davrida qayta oyoqqa turgan Germaniya va Normandiya, 1944 yil. Ushbu voqealarda tsikl modelini aniq ko‘rib turibmiz. Har bir “urush” avvalgisiga qaraganda uzoq muddatga cho‘zilgan va oldingisiga nisbatan ko‘proq davlatlarni o‘z domiga tortgan.

Zamonaviy G‘arb universal davlati barpo etilishining oldini olishga qaratilgan ana shu to‘rt urush oralig‘i taxminan yuz yil edi. Dastlabki uch yuz yilni alohida tahlil qiladigan bo‘lsak, urushlar o‘rtasidagi vaqt navbatdagi urushga hozirlik ko‘rish yoki qo‘shimcha urush ekanligi va bundan maqsad Markaziy Yevropa va Germaniyada ustunlikka erishish uchun kurash ekanligiga guvoh bo‘lamiz. Bu urushlar Markaziy Yevropada kechganligi bois, Angliya ularning birortasida oxirigacha, ayrim hollarda esa umuman ishtirok etmagan. Bu oraliq urushlarning birinchisi O‘ttiz yillik urush (1618-1648), ikkinchisi prussiyalik “Buyuk” Fridrix urushlarini (1740-1763) o‘z ichiga olgan, uchinchisi esa 1848-1871 yillar ichidagi uzoq vaqt davom etgan va Bismark bilan bog‘liq urushlardir.

Va nihoyat to‘rt pardali bu dramani Ispaniyaning Filipp IIsi emas, Gabsburglarning ikki avlod oldingi “Italiya urushlari” uvertyurasi ochib bergan, deb aytishimiz mumkin. Bu urushlar Frantsiya qiroli Karl VIIIning Italiyaga yovuzona bostirib kirishi bilan boshlangandi va u hayron qolarli darajada natijasiz tugadi. Ushbu tajovuz malakali mutaxassislar kech O‘rta asrlar va ilk Yangi davr deb keskin ajratgan 1494 yil sodir bo‘lgandi. Bu voqea xristianlar tomonidan musulmonlarning Ispaniyadagi oxirgi hududi bosib olingandan, Kolumbning esa Vest-Hindistonga birinchi qadamini qo‘yganidan so‘ng ikki yil o‘tib ro‘y berdi.

Bu voqealarning barchasini jadvalda ifoda etish mumkin. Aleksandrdan keyin ellin va Konfutsiydan so‘ng Xitoy tarixidagi tinchlik va urush tsikllarini tadqiq qilish G‘arb tarixining Yangi davriga xos bo‘lgan hamda o‘zining strukturasi va davomiyligi bilan judayam o‘xshab ketadigan tarixiy “model”ni yuzaga chiqardi.

Sivilizatsiyalar inqirozi

G‘arb jamiyatining Yangi davridagi yuqorida ko‘rib o‘tilgan urushlarning tsiklli modeliga nazar tashlaydigan bo‘lsak, “g‘ildirak” to‘rt marotaba ham har safar “start” olgan joyiga qaytib kelgani va yo‘qlik qa’ri, behudalik tomon aylanganligidan dahshatga tushamiz. Bu “g‘ildirak” mudom xavf-xatar mavjud tomon yurgan. Ana shu to‘rt voqea o‘ta kuchli va o‘ziga ortiqcha baho berib yuborgan davlatdan o‘zlarini himoya qilish uchun qo‘shni mamlakatlar qanday birlashgani va oxir-oqibat manmanlik, o‘z kuch-qudratiga ortiqcha ishonch mag‘lubiyatga olib kelishini ko‘rsatdi.

Milliy davlatlar o‘rtasida ustunlikka erishish uchun o‘z-o‘zini mahv etuvchi bunday takrorlanuvchi tsikllar tsivilizatsiyalar inqirozi muammosini tadqiq etayotganimizda ham diqqatimizni tortgan edi. Sivilizatsiyalarning inqirozi va urushlar tsikli o‘rtasida o‘xshashlik borligi ajablantirmaydi. Jamiyatdagi sinish orqasidan keladigan inqiroz mahalliy davlatlar o‘rtasidagi shiddatli urushlar oqibati ekanligini tadqiqotimiz ko‘rsatib turibdi. Kurashayotgan davlatlardagi zo‘ravonlik alangasi birdan so‘nmaydi va u yangi ijtimoiy to‘ntarish va fuqarolar urushi shaklida paydo bo‘ladi. Shunday qilib, inqiroz jarayoni urushlar oralig‘ida vaqtincha to‘xtasa-da, keyinchalik baribir davom etadi.

Inqirozlar ham milliy davlatlar urushlari singari turli tuslanishlar bilan o‘z yo‘nalishi bo‘yicha borishini aniqladik. Ko‘plab tarixiy misollarni tadqiq qilib “mag‘lubiyat va jonlanish” tsikli ritmi, odatda, uch yarim taktdan iborat bo‘lishini aniqladik – mag‘lubiyat, jonlanish, pasayish, jonlanish, pasayish, jonlanish, pasayish. Bu tsikl xuddi ana tariqada tsivilizatsiyaning sinishidan to butunlay barham topishiga qadar o‘zining tarixiy sayohatini amalga oshiradi. Birinchi mag‘lubiyat singan jamiyatni “noittifoqlik davri”ga uloqtirib tashlaydi. Bu davr esa keyinchalik ikkinchi va yanada kuchliroq hamlaga duchor bo‘lish uchun ilk jonlanish bilan o‘rin almashadi. Bunday pasayish ortidan ancha uzoq davom etadigan ikkinchi jonlanish boshlanadi va mazkur jarayon universal davlat paydo bo‘lishiga olib keladi. Bu ham o‘z navbatida pasayish va jonlanishni boshidan kechirib, oxirgi jonlanish ortidan yakunlovchi inqiroz yetib keladi.

“Ijtimoiy inqiroz” dramasi “siyosiy muvozanat” dramasiga qaraganda ancha aniq va doimiy mazmunga ega. Universal davlatlar jadvaliga nazar solsak, voqealar silsilasi begona ijtimoiy tizimlar ta’siri ostida izdan chiqmasa, taxminan to‘rt yuz yil davomida, ya’ni ilk sinishdan universal davlat qaror topgunga qadar jamiyat mag‘lubiyat, jonlanish, pasayish va yanada samaraliroq jonlanish harakatida bo‘lgan. Universal davlat vujudga kelib uning halokatigacha ham taxminan shuncha vaqt o‘tadi. Biroq universal davlat halokatga qarshi oxirigacha kurashadi. Bu kurashlarga misol sifatida 378 yilda Adrianopol (Avgust tomonidan asos solinganidan to‘rt yuz yil o‘tib)dagi halokatdan so‘ng Rim imperiyasining ijtimoiy jihatdan qoloq bo‘lgan g‘arbiy viloyatlaridagi inqiroz 565 yil Yustianning o‘limiga qadar markaziy va sharqiy viloyatlarga ko‘pam ta’sir ko‘rsatmadi. Xuddi shunday, 184 yil ikkinchi marta hamlaga duch kelgan va oqibatda uch podshohlikka bo‘linib ketgan Xan imperiyasi butunlay halokatga uchrashidan oldin Szin imperiyasi (280-317) davrida yana qayta birlashib, tiklanishga yuz tutgan.

Sivilizatsiyalar taraqqiyoti

Ijtimoiy inqirozdan ijtimoiy taraqqiyotga diqqat qaratar ekanmiz, bu jarayon ham xuddi inqiroz singari tsiklli harakatga ega ekanligini ko‘ramiz. Yuzaga kelgan muammo-tahdidga muvaffaqiyatli yechim-javob topilganda rivojlanishga erishilgan va bu narsani ham o‘z navbatida yana bir yangi muammo-tahdidni yuzaga keltirgan. Cheksiz takrorlanadigan ushbu jarayon yo‘liga g‘ov bo‘ladigan biror-bir asosli sabab topa olmadik. Hech bir tsivilizatsiya taraqqiyot jarayonini ushlab qola olmagan. (Bu tarixiy fakt!) Ular muammo-tahdidga bir martalik yechim-javob topishgan. Bu javob ortidan keladigan yangi muammo-tahdidga talab qilingan izchil o‘zgacha javob topishni uddalay olishmagan.

Ellin tsivilizatsiyasiga tahdid solgan dastlabki bebosh varvarlik shahar-davlatlarning yuzaga kelishidek yangi institut shaklida samarali javob qaytargan. Bu muvaffaqiyat esa aholi sonining o‘sishidek iqtisodiy yo‘nalishdagi yangi muammoni keltirib chiqargan. Ushbu ikkinchi muammo-tahdid har xil amaliyotga ega ko‘plab muqobil javoblarni tug‘dirdi. Mazkur javob ichida spartaliklarning qo‘shni unumdor va serhosil yerlarni bosib olishdek halokatli javoblari ham bor. Ellinlar tomonidan O‘rta Yer dengizining g‘arbiy sohillaridagi qoloq xalqlarning yerlarini mustamlakaga aylatirishdek ma’lum muddat samara bergan javob ham mavjud. Ellin dunyosining bunday kengayishi (fink va tirrenslar singari raqobatchilar ellinlarning geografik kengayishi yo‘liga g‘ov bo‘lgunlariga qadar) natijasida iqtisodda inqilob ro‘y berdi va natural xo‘jalik o‘rniga sanoat ishlab chiqarishi tovarlarini eksport qilish va xomashyoni import qilishni kirib kelishidek afinaliklarning uzoq vaqt samarali bo‘lgan javoblari ham o‘rin oldi.

Iqtisodiyot sohasidagi muammo-tahdidga topilgan va berilgan muvaffaqiyatli yechim-javob keyinchalik siyosiy yo‘nalishdagi muammo-tahdidni tug‘dirdi. Iqtisodiy jihatdan oyoqqa turib olgan va o‘ziga mustaqil bo‘lgan ellin dunyosi siyosiy rejimdan qonuniylik va yagona tartibni talab qila boshladi. Tashqi dunyodan uzilib qolgan va mustaqil qishloq xo‘jaligi iqtisodiyoti rivojini rag‘batlantiruvchi shahar-davlatlarni boshqaradigan rejim iqtisodiy strukturasi yaxlitlashgan ellin jamiyatini xuddi shunday yagona siyosiy struktura bilan ta’minlashga qodir emasdi. Ellin tsivilizatsiyasini sinishdan asrab qolishi mumkin bo‘lgan ana shu uchinchi muammo-tahdidga o‘z vaqtida yechim-javob topilmadi. Uchinchi muammo-tahdidga ellin tsivilizatsiyasi topa olmagan javobni G‘arb tsivilizatsiyasi o‘zining rivojlanish jarayonida muvaffaqiyatli topdi.

Ellinlar ham duch kelgan va oraliq podsholiklar davrida varvarlik dastlabki muammo-tahdid edi. Bu tahdidga papa boshchiligidagi yagona cherkov instituti tashkil etilib o‘zgacha javob qaytarildi. Bu narsa ikkinchi muammo-tahdidni tug‘dirdi. Chunki yagona cherkov atrofida birlashgan G‘arb-xristian dunyosi ham siyosiy, ham iqtisodiy jihatdan samarali bo‘lgan lokal davlatlar tizimiga zarurat seza boshladi. Bu muammoga javob – Italiya va Flandriyada ellinlarning shahar-davlatlari qayta tiklanishi bo‘ldi. Biroq shahar-davlatlar ba’zi sohalarda ijobiy rol o‘ynagan bo‘lsa-da, lekin hududiy jihatdan kengayib borayotgan feodal monarxlarning talablariga javob bermas edi. Italiya va Flandriyadagi shahar-davlat tizimi G‘arb dunyosining boshqa yirik ko‘lamdagi millatlarining siyosiy va iqtisodiy sohada samarali mahalliy boshqaruvni yuzaga keltirish muammosini hal qila olarmidi?

Bu muammo Angliyada dastlab siyosiy sohada parlament instituti orqali, keyinchalik sanoat inqilobi orqali iqtisodiy sohada hal qilindi. Ammo G‘arb sanoat inqilobi, xuddi ellin tarixidagi Afina sanoat inqilobi singari mahalliy iqtisodiy mustaqillik o‘rniga butun dunyo iqtisodiyotiga bog‘liqlikni olib keldi. Shunday qilib, G‘arb tsivilizatsiyasi uchinchi muammoga muvaffaqiyatli javobi orqali o‘z vaqtida ellin tsivilizatsiyasi ikkinchi muammoga muvaffaqiyatli javobidan keyin duch kelgan yangi muammo bilan yuzma-yuz keldi. Ushbu kitob yozilayotgan XX asr o‘rtalarida G‘arb odami bunday siyosiy muammo-tahdidga muvaffaqiyatli javob topa olmagan bo‘lsa-da, lekin uning xavfini o‘z hayotida yaqqol seza boshladi.

Ana shu ikki tsivilizatsiya taraqqiyotiga bir qur nazar solishning o‘zi ham ijtimoiy rivojga erishishning muammo va javob doirasi zanjiri tugunlarida bir xillik yo‘qligini ko‘rsatib turibdi. Yetarli darajada hujjatlashtirilgan boshqa tsivilizatsiyalar tarixi tadqiqi ham bu xulosani tasdiqlab turibdi. Sivilizatsiyalar taraqqiyotida ham, ularning inqirozi tarixida ham “Tabiat qonunlari” harakati bir xilda sezilarli darajada emasligini, nazarimda, tadqiqotimiz natijasi desak bo‘ladi.

BU NIMA TUFAYLI VA QANDAY SODIR BO‘LDI

Odamlar nega tarixni o‘rganadi? Bu savolga tarixchi hayotda maqsad bilan yashashdek baxt topgan har qanday inson singari Parvardigori olamning “Yaratganni his qilish va Uni izlash” da’vatida o‘z qismatini topgan inson deb, javob bergan bo‘lur edim. Tarixchining nuqtai nazari – hisobsiz nuqtai nazarlardan biridir. Xudoning harakatdagi yaratuvchilik qudratini bizning insoniy tajribamiz olti o‘lchovida ko‘rsatib berish tarixchining alohida xizmatidir. Tarix faniga oid nuqtai nazar – to‘rto‘lchovli fazoda doira bo‘ylab harakat qilayotgan fizik kosmosni, Hayot-vaqt-makon besho‘lchovli tizimi doirasida tadrijiylik kasb etayotgan sayyoramizdagi Borliqni, shuningdek, muqarrar taqdir orqali Yaratguvchi tomon ma’naviy yuksaklikni amalga oshirayotgan yoki Tangrini rad etayotgan inson qalbini Ruh vositasida oltinchi o‘lchovga ko‘tarilishini namoyon qiladi.

Biz Tarix mohiyatida Ilohiy yaratuvchilik qudratning harakatdagi tomoshasini bilishga o‘zimizni haqli deb bilsak, inson aql-idroki tarix taassurotlarini qalban qabul qilishi doimo taxminan bir xil darajada qolayotganligi bizni hayron qoldirmasligi kerak. Tarixchida ijodiy to‘lqinlanish bo‘lmasa, tarixning ulug‘vor, zo‘r taassurot qoldiradigan yodgorliklari ham hech qachon tilga kirmaydi. Chunki tarixchi olim tarixiy ashyo va yodgorliklar tadqiqotiga ijodiy ishtiyoq va hayajonsiz kirishsa, bamisoli basirdek hech narsani ko‘ra olmaydi. Qalb amri va da’vatisiz tarixchi ko‘zida ijod olovi yonmasligi haqiqatini g‘arblik faylasuf-sayohatchi Volney (Konstantin Fransua Volney, 1757-1820 Frantsuz ma’rifatchisi, faylasufi) faoliyati tasdiqlaydi. U 1783-1785 yillar islom dunyosi mamlakatlariga (Usmonli turk imperiyasi, Misr, Suriya) sayohat qildi. Olim Gannibal urushlari davridagina tsivilizatsiya tarixiga tortilgan mamlakatdan uch-to‘rt ming yildan buyon tarix harakatining sahnasi bo‘lib kelayotgan, Galliyaga qaraganda o‘tmish yodgorliklariga nihoyatda boy o‘lkalarga kelib qolgan edi. XVIII asrning oxirgi choragida O‘rta Sharqda yo‘qolib ketgan tsivilizatsiyalarning hayratga soladigan xarobalari ichida bu monumentlarni tadqiq qilishga harakat qilmayotgan avlod yashardi. Aynan tadqiq qilish masalasi Volneyni Frantsiyadan Misrga yetaklab keldi. O‘n besh yildan keyin esa Bonapart harbiy ekspeditsiyasi ortidan frantsuz olimlarining kattagina guruhi ham kirib keldi. Napoleon Imbaba ostonasidagi hal qiluvchi jangdan oldin ehromlar tepasidan sizga qirq asrlik tarix nazar solib turibdi deb armiyasiga murojaat qilar ekan, bu da’vat savodsiz oddiy askarlar qalbida ham ma’lum bir taassurot uyg‘otishiga ishonardi. Mamluklar qurolli kuchlari qo‘mondoni Murodbey tarixga befarq askarlariga xuddi ana shu tarzda murojaat qilishni xayoliga ham keltirmaganligiga ishonchimiz komil.

Napoleon aravalarida Misrga kirib kelgan frantsuz olimlari G‘arb jamiyatining o‘taketgan qiziquvchanligini qondiradigan tarixning yangi o‘lchoviga duch kelishdi. Xuddi ana shu vaqtdan boshlab unutilgan va yo‘qolgan – Qo‘hna dunyodagi Misr, Vavilon, Shumer tsivilizatsiyalari, Hind daryosi havzasi, Shan madaniyati, Yangi dunyodagi Maya, Yukatan, Meksika va And tsivilizatsiyalariga yana qayta hayot bag‘ishlandi.

Ruhlantiradigan qiziquvchanliksiz hech kim tarixchi bo‘la olmaydi. Biroq bu xususiyat kamlik qiladi. Mabodo qiziquvchanlik aniq maqsadga yo‘naltirilmagan bo‘lsa, u maqsadsiz mahmadonalik, o‘zini bilarmon hisoblashga olib keladi. Har qanday buyuk tarixchining qiziquvchanligi uning avlodi uchun amaliy ahamiyatga ega bo‘lgan ma’lum bir savolga, muammoga javob berishga yo‘naltirilgan. Bu savolni umumlashtirib quyidagicha ifoda etishimiz mumkin: “Bu nima tufayli va qanday sodir bo‘ldi?”.

Mashhur tarixchilar tomonidan yaratilgan intellektual tarixni ko‘zdan kechirsak, hayratda qoldiradigan juda muhim voqealar da’vati ularni tarixiy tashxis qo‘yish shaklidagi javob topishga ilhomlantirgan. Bu tarixchi o‘zi guvoh bo‘lgan yoki Fukidid (mil. avv. 460-400 yillar, qadimgi Yunonistonning yirik tarixchi olimi)ga o‘xshab o‘zi faol ishtirok etgan Peloponnes urushi, Klaredon (Klaredon Eduard Xayd (1609-1674) – graf, 1660-1667 yillar Angliyaning lord-kantsleri. XVII asrdagi Angliya burjua inqilobida faol ishtirok etgan va uning tarixini birinchi bo‘lib yozgan) qatnashgan Angliyadagi fuqarolar urushi bo‘lishi mumkin. Yoinki, oradan yuz yillar o‘tib Kapitoliya xarobalariga o‘ychan tikilib turgan Gibbonning (Gibbon Edvard (1737-1794) – ingliz tarixchisi) qalbini Rim imperiyasining tanazzuli va yemirilishidek voqea junbushga keltirgandir. Fors urushi Gerodotga ijodiy rag‘bat olib kelgan bo‘lishi ehtimoldan xoli emas. Biroq nima bo‘lganda ham, ko‘pincha insonning kelajakka ishonch va umid bilan qarashdek tabiiy tuyg‘usiga tahdid soluvchi ulkan tarixiy evrilishlar, falokat va fojialardan tarixchining eng yaxshi asarlari dunyoga keladi.

[1] “Hukmdor tanlagan dinga sig‘inasan” aqidasi 1555 yilda imzolangan Augsburgs shartnomasining asosiy mazmunini ifoda etgan. Bu shartnomaga ko‘ra, har bir nemis davlati hukmdori o‘z mamlakati fuqarolari uchun – katolik yoki lyuteranlik cherkovini mustaqil ravishda tanlagan. Hukmdor tanlagan dinga e’tiqod qilish qat’iyan talab qilingan va bu ko‘plab fojiali oqibatlarga olib kelgan. Ushbu shartnomadan keyin Germaniyada diniy urushlar bo‘lib o‘tgan.

Rus tilidan Jaloliddin Safoyev tarjimasi

Maтba: “Jahon adabiyoti”, 2014 yil, 10-son