…Азиз ва Жалил бўлган Тангрининг ҳикмат, маърифат ва каромат кийимларини кийдириб қўйган қуллари бордир. Халқнинг буларни кўра оладиган ўткир кўзлари йўқ бўлса ҳам Оллоҳ Таоло уларни қизғанади. Улар ҳам ўзларини худди Мутанаббининг: «Хотинлар ипак кийимларни безанмоқ учун эмас, балки ўз гўзалликларини қўримоқ учун кийдилар» деганидек (ҳикмат, маърифат ва каромат кийимлари билан) ўрайдилар.

МОҲИЯТ КАШШОФИ
Улуғбек ҲАМДАМ

Бу асар инсонни фикрлашга, фикрлаш орқали ўзлигини, ўзлиги орқали Ҳақни — Яратганни тушунишга ундайди. Шунинг учун ҳам «Ичиндаги ичиндадур»га бир марта ошно бўлган кўзи очиқ инсонки бор, умрбод ундан айрилмасам, дейди. Чунки асар, аввало, ўша инсон ҳақида — сиз ҳақингизда, мен ҳақимда, умуман, ҳаммамиз ҳақимизда. Бизнинг ўзлигимизни билишимиз ҳақида. Ахир оламда бундан қизиқарлироқ, бундан муҳимроқ яна нима бор? Машойихлар «Ўзини билган авлиё бўлади» дея бежиз айтишмаган. Ҳазратнинг ўзи шундай дейди: «Ривоят қиладиларки, бир подшоҳ ўғлини ҳунармандлар тўпига қўшиб қўйибди. Улар болага турли билимлардан, жумладан, илму нужумдан дарс беришибди. Шоҳ ўғли бутунлай аҳмоқ бўлгани ҳолда ўзига ўргатилган нарсаларни пухта эгаллаб олибди. Кунлардан бир кун подшоҳ уни имтиҳон қилмоқ учун ҳовучига узугини беркитиб, ўғлига «Бунда не бор?» дебди. Бола «Қўлингдаги думалоқ, сариқ ва ичи бўш нарсадир» дегач, ҳукмдор ҳайратда қолиб «Аломатларини тўғри айтдинг, исмини айт» деб буюрибди. Ўғил «Ғалвир бўлса керак» деб жавоб беради. Подшоҳ «Олган таҳсилинг шарофати билан мени ҳайрон этиб аломат — белгиларни аниқ айтинг-у, аммо ғалвирнинг ҳовучга сиғмаслигига қандай қилиб фаросатинг етмади?» деди афсус чекиб.

Худди шундай, — деб давом этади Румий ҳазратлари — замонамиз олимлари ҳам қилни қирқ ёрадилар, ўзларига боғлиқ бўлмаган нарсаларни жуда яхши биладилар, аммо ўта муҳим, ўзлари учун қолган барча нарсалардан янада яқин бўлганни, яъни ўзларини билмайдилар. Ҳамма нарсадан яқин бўлган борлиқ бу — уларнинг менлиги». Мавлоно Румий инсонни, аввало, кўзини очишга ва очилган кўзлар билан ўз моҳиятига назар ташлашга ундайдики, бу билан ул валий зот инсоннинг ўзи бир бутун олам — кичик олам эканлигини уқтиради.

«Ичиндаги ичиндадур» асари улуғворлик ва соддаликнинг бир макону бир замонда сиғишиб яшашининг гўзал намунасидир. Албатта, комил инсон — авлиёлик асрори ҳақида кўплаб олиму фузалоларнинг хилма-хил асарлари мавжуд. Лекин уларнинг айримларини мутолаа қиларканмиз, ўзимизни худди эртак ўқиётган боладек сезамиз. Чунки уларда тасвирланган авлиё ёки комил инсон гўё осмонда учиб юрган эркин қушчаю, сизу биз зиндонда — темир панжарадан уни умидсизлигини кузатиб ётган махбус. Қушнинг озодлигидан, чарх уриб айланишидан, бахтидан махбусга не наф? Қайтага у ана шундай ҳур парвози билан бу бечоранинг ўз ҳолига кўникиб кетишига тўсқинлик қилиб, изтиробини орттиради, холос. Румийда эса ундай эмас. Румий шоҳу гадога ҳам, олиму авомга ҳам бирдек хитоб қилади. Ва ҳар кимнинг қаршисига ўз ҳикматларидан бир кўприк ташлаб, бошқалар нима деса деяверсин, лекин сенинг ҳам бу йўлдан ўтишга ҳаққинг бор, ки сен ҳам ундан ўтишга муносиб ва қодирсан, фақат ғайрат қил-да, кел!» дейди гўё. Бошқача айтсак, Жалолиддин Румийнинг «Ичиндаги ичиндадур» асари инсонлик ва илоҳийлик ўртасига қўйилган мустаҳкам кўприкдир.

Ҳа, асар мутолааси инсон кўнглида мудраб ётган умиднинг қайта уйғонишию қад ростлашига кўмак беради, ўзининг мавжудияти ва ҳақиқатига ишонч ҳосил қилади. Бу жуда муҳим. Чунки Ишонч — инсон фаолиятининг доимий ташаббускори, тинимсиз ҳаракатларининг рағбатлантирувчиси бўлиши билан бирга одамзотни муаллақ ҳолдан, ёлғизлик ва унинг азобидан қўрувчи ҳамдир. Ғарбнинг маълум фалсафий оқимининг асосида инсон — ташландиқ, яъни у бу дунёга ташлаб кетилган ва бинобарин, унинг ўзидан ўзга ёрдамчиси ҳам, халоскори ҳам йўқ, деган қараш мавжуд. Ҳаёт бунинг каби юзлаб, минглаб «назариялар» учун асос бераверади. Ҳатто айтиш мумкинки, даҳрий учун ҳам, диндор учун ҳам бу дунёда оқлов-сабаблар тўлиб- тошиб ётибди. Эҳтимол, одамзотнинг ўзидан ўзга таянчи йўқ, деган даҳриёна қараш Ғарб дунёсининг моддий-техникавий жиҳатдан илгарилаб кетишига сабаб бўлган ўнлаб, юзлаб омиллардан биридир. Швейцар психиатри Карл Густав Юнг эса Шарқ инсонининг руҳий жиҳатдан бақувватлигига ҳавас билан қарайдики, Румийда айни шу нарсанинг моҳияти билан чуқур танишиш имкони бор. Румийни бир миллат, бир жамият ёки бир замонгагина тааллуқли қилмай, уни ҳамма учун ва ҳамма замонлар учун қадрли айлаган асос ҳам шунда — ҳазратнинг сифат ва аломатларга эмас, балки моҳиятга — инсоннинг ўзагига эътибор берганлиги билан изоҳланса, ажабмас. Чунки зоҳир — ташқи кўринишга қаралганда инсонлар ҳар хил, уларнинг моҳияти илдизи, табиати, эҳтиёжлари, борар жойи… эса муштарак. Шунга кўра инсон қайси миллат, қайси жамият, қайси гуруҳ ва қайси замонга алоқадорлигидан қатъи назар, ўзига тегишли мавзулар теран ва асосли тарзда талқин қилинганидан Румий асарлари атрофида гўё бир оиланинг фарзандларидай тўпланишади. Бунинг учун кишида маълум бир тайёргарлик, юқори руҳий-маънавий даража зарур, албатта. Яъни Румийни тушуниш учун у ёнган гулханнинг ҳеч қурса бир учқуни ўқувчининг кўнглига тушган бўлиши жуда ҳам муҳим. Шунда у моҳият асроридан воқиф бўла бораркан, ўзини Инсон ўлароқ ҳис этади! Дунёга келишдан муддао «йўлини қилиб кун кечириш — еб, ичиб, насл қолдириб ўтиш» каби биологик эҳтиёжларни қондириб яшашдангина иборат бўлмай, аксинча, булар воситаю, мақсад — руҳоний, демакки, инсоний эканлигини қалбан англайди.

Моҳиятдан сўз очиб Мавлоно Румий қуйидаги савол-жавобни келтиради:

Дедики: «Онангни нечун ўлдирдинг?»
Деди: «Унга ярашмаган бир ишни кўрдим».
Дедики: «Аммо онангни эмас, етти ёт бегонани ўлдирсанг бўлмасмиди?»
Деди: «Ҳар куни биттадан ўлдирайинми?»

Ҳазрат бу ўринда инсон гумроҳлигининг туб сабаби — нафс ҳақида сўз юрита туриб, демоқчи бўлади: сен ҳадеб қилмишларингнинг оқибатини даф этишга, уларни у ёки бу шаклда хаспўшлашга беҳуда уринаверма, балки моҳиятга теран кўз-ла назар сол-да, асос бўлган нафсингни (онани) жиловла, токи у туфайли ҳар куни ҳар ким билан ёқалашишга ўрин қолмасин!

Ҳазрат ўгитларидаги яна бир жиҳатга алоҳида тўхталиб ўтмоқ жоиз. Бу ҳам бўлса – руҳ ва жисм ўртасидаги мувозанат масаласи. Биздан кўпчилигимиз шундаймизки, руҳ ҳақида гапирилса (гарчи бу борада инсонга кам илм берилган эса-да) дарҳол руҳпараст бўлишга тиришамиз, қолган вақтларда эса ўз-ўзидан жисм бандаларига айланиб қолганимизни ўзимиз ҳам сезмаймиз. Асли ҳақиқат нимадан иборат? Яна ҳам тўғрироғи, қандай ҳолда биз ҳақиқатга энг кўп яқин борган бўламиз? Агар саволни шундай қўйиш мумкин бўлса, жавобни яна Румий ҳазратларидан эшитамиз: «Агар данакни чақиб, мағизини эксанг, унмайди. Агар қобиғи билан бирга тупроққа қадасанг-чи, униш ҳодисаси юз беради». Данак мағизини руҳу, қобиғини жисм деб олинса, демак, инсон боласи бирон мақсадга етишмак учун ҳар икки асосга суяниши зарур. Акс ҳолда мақсад ҳосил бўлмас. Модомики шундай экан, одамзод яшаш ва келажакка интилиш асносида ҳар қандай бир томонламаликдан, гоҳ у ён, гоҳ бу ёнга оғиб кетишлардан тийилиб, ана ўша олтин ўрталик бошини тутмоғи зарур келади.

Ахир пайғамбаримизнинг ҳеч қачон ўлмайдигандек бу дунё учун, эртага ўладигандек охират учун яша деган ўгитлари ҳам моҳиятан юқоридагиларга ҳамоҳанг жарангламайдими! Ахир очиқ кўз билан ҳаётни кузатувчи ҳассос қалб ва ақл эгалари ҳам айни ҳақиқатга бот-бот дуч келадилар-ку!..

Мана шунинг учун ҳам қарийб 700 йил аввал яратилган бўлишига қарамай, Румий асарларидан ҳаёт нафаси эсади дегинг келаверади. Зеро, ҳазратнинг ўзлари тафаккурнинг ҳар қандай маҳдудлигини ёриб ўтишга қаратилган кескир сўзлар «инсоннинг ботини – ҳуррият олами» эканлигини англашга даъват этади ва шунга ундайверади.

Мавлоно Жалолиддин Румий
ФИЙҲИ МО ФИЙҲИ (“ИЧИНДАГИ ИЧИНДАДИР”)ДАН
Туркчадан Улуғбек Ҳамдам таржимаси

Сўз ҳақиқатининг сояси ва парчасидир. Модомики соя ўзига тортар экан, у ҳолда ҳақиқат янада яхшироқ жазб этади. Сўз баҳонадир. Бир инсонни бошқа бир инсонга тортган нарса сўз эмас, балки икковида мавжуд бўлган руҳий бирликдан бир парчадир. Агар бир инсон юз минг мўъжиза ва каромат кўрса, аммо унда валий ва набига уйғун бир бўлак бўлмаса, бирлашмайдилар ва бунинг фойдаси ҳам йўқ. Унинг валий ва набийга боғланган, улар севгисини кўнглида орттирган нарса ўша омухта — ўртоқ парчадир.

Агар бир жисм таркибида оҳанрабо билан муштарак бўлган бир парча бўлмаса, у жисм ҳеч қачон оҳанрабо тарафга кетмайди, яъни тортилмайди. Улар орасидаги бир хиллик гизли3 бир нарсадир, кўзга кўринмайди.

Инсон хаёлидаги нарса уни ўз орқасидан етаклайди. Масалан, боғ хаёли боққа, дўкон хаёли дўконга олиб боради. Фақат бу хаёллар ҳақиқатни яширади. Чунончи, бир нарсанинг хаёли сени ўзига тортади ва сен у томонга кетмоқдасан. Чунки хаёл сенга у нарсани гўзал қилиб кўрсатган. Бироқ келгач, пушаймон бўласан ва ўзингга ўзинг: «Буни яхши деб ўйлабман, аслида ундай эмас экан» дейсан. Шунинг учун ҳам хаёллар — ичига кимдир яширинган чодирларга ўхшайди. Қачонки, хаёллар йўқолиб ҳақиқат юз кўрсатса, пушаймонлик ҳисси ҳам сени тарк этади: сени (ўзига) тортган ҳақиқат сени жазб этган ҳақиқатдан бошқа нарса эмасдир. «У кун яширин нарсалар ошкор бўлади» (Қуръон каримдан). Аслида жазб этган нарса биттадир. Фақат кўп кўринади…

«Уларнинг ҳисобини (сонини) кофирлар учун азоб ва машаққат айладик» (Қуръон каримдан) дея буюрилгани каби бу инсонлар қарашига ҳисобдек оғир бир иш чиқади. Масалан, бунга «бир», наригиларига эса «юз» дейдилар, яъни валий учун «бир» ва халқ учун «юз минг» дейдилар. Бу катта гуноҳдир. Валийни бир, бошқаларни кўп кўрмоқ кўриш ва англаш йўлини йўқотмоқдир, улкан фитнадир. Чунки сиз уларни кўп, валийни эса бир кўрмоқдасиз.

«Юзингни қай тарафга бурсанг, Аллоҳ у ердадир» (Қуръон карим, 2:109). У ҳамма жойда мавжуд. Чеҳраси доимийдир, ўлмасдир. Ошиқлар ушбу чеҳрага ўзларини фидо қилиб, эвазига ҳеч нарса истамаслар…

Зоҳид охарни (бошқасини, ғайрни – тарж.) кўрган кишидир, дунё аҳли бўлса охирни (сўнгни) кўради. Фақат Аллоҳнинг хос қуллари ва орифлар на охарни, на охирни еўрарлар. Улар назарлари аввалга тушади ва ҳар ишнинг аввалини биладилар…

Дард доимо инсонга йўл очади. Дунёдаги ҳар иш учун инсон юрагида иштиёқ, ҳавас ва дард бўлиши лозим. Акс ҳолда, инсон бу ишни қилмас. Дардсиз ва заҳматсиз иш ҳам унга муяссар бўлмас. Дунё ва охират, тижорат ва шоҳлик, илм ва бошқа ишларда бўлсин, барчасида аҳвол шундоқ…

Сўз — идрок қилишда сўзга муҳтож бўлганлар учундир. Сўзсиз идрок этганнинг сўзга қандай эҳтиёжи қолади? Идрок эта билган учун кўкларнинг, ернинг ҳаммаси сўздир. Ҳафиф бир сасни эшитганга бақириб-чақиришнинг нима ҳожати бор? Дунё ҳам Қуръондаги «Бўл!» (Унинг амри «Бўл!» демак эди. У ҳамон бўлди», Қуръон карим, 36:82) сўзидан бино бўлгандир.

Ҳикоя: Арабча гаплашадиган бир шоир бир турк подшоҳи ҳузурига келди. Ҳумкдор форс тилини ҳам билмасди. Шоир унинг шаънига жуда гўзал бир шеър ёзиб келтирганди. Шоҳ тахтда, қолган амиру вазирлар ўз ўринларида ўтирар эдилар. Шоир қўзғалди ва шеърини ўқиб берди. Шунда ҳукмдор шеър мазмунига уйғун равишда ҳаракатлар қилиб турди. У ердагилар «Шоҳимиз шунча йилдир, биздан арабча билганини яширган экан, агар ўтган давр мобайнида оғзимиздан арабча ёмон гап чиққан бўлса, ҳолимизга вой!» дедилар. Кейин ҳукмдорнинг хос қулларидан бирига «Шоҳ арабча биладими, йўқми? Билмаса, нечун муносиб бўлган ўринларда мувофиқ ҳаракатлар қилди? Бизга хабарини бер» — деб, унга қимматли нарсалардан бердилар.

Кунлардан бир кун хос қул бу масъалани ечиш фурсатини топди. Ов пайтида шоҳ жуда мамнун эди. Шундан фойдаланиб, ҳукмдордан ётиғи билан сўраган эди, подшоҳ шундай деди: «Худо ҳаққи, мен арабча билмайман. Аммо унинг бу шеърни ёзиш мақсадини билганим учун, шоир мени мақтамоқчи бўлганини, шеър бир восита эканини англаганим учун илтифот кўрсатдим. Мақсад бўлмаганда шеър ҳам ёзилмасди». Шунинг учун мақсадга қарайдиган бўлса, иккиликка4 ўрин қолмайди. Иккилик тафарруотда (бўлинганлик, айрилганликда — тарж.). Асос бирдир.

«Олим» калимасининг маъноси луғатда орифдан устун ва маъноли демакдир. Чунки Тангрига олим дейилади. Бироқ ориф демоқ жоиз эмас. Ориф деганда олдин билмай, кейин ўрганган деган маъно тушунилади ва шунинг учун бу Аллоҳга нисбатан айтилмаслиги керак. Шунга қарамай, урф-одат нуқтаи назаридан (сўзнинг) ишлатилишига кўра маъноси кўпдир. Чунки ориф урф-одат кўкрагида оламни далилсиз ҳолда кўзи билан кўрган ва кузатгандир. Олимнинг (эса) юз зоҳиддан афзал эканини гапиришади. Чунки зоҳид илм билан зоҳид бўлган. Илмсиз зуҳд  бўлмайди.

Зуҳд нимадир? Дунёдан юз ўгирмоқ, тоат ва охиратга таважжуҳ (юзланиш — тарж.). Бунинг учун инсон дунёни, унинг чиркинлигини, вафосизлигини ва охират гўзаллигини, унинг доимий ва боқий эканлигини билиши керак. Чунончи, «Нима қилай, қандай тоат билан машғул бўлай?» дея жаҳд этиш ҳам бошдан оёқ илмдир. Шундай экан, илмсиз зуҳд бўлмайди. Шу эътибор-ла, зоҳид ҳам олим, ҳам зоҳиддир. Ва «Бир олим юз зоҳиддан афзалдир» фикри айни ҳақиқатдир.

Бу илм ва зуҳддан бошқа яна бир илм бордирки, Тангрининг зотига тегишлидир. Мазкур иккинчи илм зуҳд ва илмнинг самарасидир. Бунга соҳиб бўлган олим юз зоҳиддан эмас, балки юз минг зоҳиддан ҳам устундир. Аллоҳ буни истаганига (бандасига — тарж.) беради. Бу шунга ўхшайди: масалан, бир одам битта кўчат ўтқазди ва у катта бўлиб мева берди. Шу мевали ёлғиз дарахт мева бермаган юзта дарахтдан яхшироқдир. Яна бир мисол: Каъбага етган бир ҳожи Каъба сари отланган, бироқ ҳали етиб келмаган ва йўлларда ҳаракатланаётган, Каъбага муяссар бўлишлари гумон бўлган ҳожилардан афзалроқдир. Чунки Каъба жамолига мушарраф бўлишлик ҳақиқатан ҳам ўша биргина ҳожига насиб этмиш. Бир ҳақиқат юз дона шубҳадан авлодир.

Ҳар бир нарсанинг асли — сўз. Сенинг сўздан хабаринг йўқ ва уни менсимайсан. Сўз амал дарахтининг мевасидир. Чунки у амалдан туғилади. Улуғ Тангри оламни сўз билан яратди ва «Бўл!» дейиши билан у ҳам бўла қолди» (Қуръондан).

Иймон қалбдадир. Бироқ уни сўз билан ифода қилмасанг, фойдаси бўлмайди. Намоз ҳам феъл (амал)дир. Агар Қуръон ўқимасанг ўқиган намозинг саҳиҳ (тўғри — тарж.) бўлмайди. Сен ҳозир «Сўзнинг аҳамияти йўқ» дейишинг билан ўз-ўзингни инкор этяпсан. Чунки сен шу фикрни ҳам сўз билан ифода қилмоқдасан…

«Инсон гапирувчи ҳайвондир». Унинг хусусияти ҳайвонликдан ва гапиришдан иборат. Ҳайвонлик унда доимийдир, айрилмасдир. Сўз ҳам шундоқ. Инсон кўринишидан ҳеч нарса демаса ҳам, ичида ҳамиша гапиради. Бу ҳол гўё лой қоришган сув тошқинига ўхшайди. Тошқиннинг тоза суви инсоннинг сўзи (нутқи), балчиғи эса ҳайвонлигидир. Бироқ балчиқ унда ўткинчи бўлиб, вақт келиб улардан асар ҳам қолмайди. Яхши ёки ёмон бўлишига қарамай, сўзлар, ҳикоялар ва билимлар қолади. Кўнгил аҳли бир бутундир8. Сен уни кўришинг билан ҳаммасини кўрган бўласан. Чунки «Овнинг бори ёбон эшагининг ичидадир» дейишади. Дунёдаги жамики ҳилқатлар унинг жузъвларидир ва (У) куллдир.

Байт:

(Барча яхши ва ёмон нарсалар дарвишнинг жузъвларидир.
Агар бундай бўлмаса, у дарвиш эмасдир).

Куллни (шубҳасиз равишда) кўрганинг учун бутун оламни ва кейинроқ, ҳар кимни кўрасан. Уларнинг сўзи шу куллнинг ичида ва бу сўзларни эшитганинг сабабли энди эшитадиган ҳар бир сўзинг такрордан иборат.

Байт:

(Ким уни бир ерда кўрган бўлса,
гўё ҳар инсонни ва ҳар ерни кўрган бўлади).

Шеър:

(Эй, Тангрим китобининг нусхаси бўлган сен
ва эй Шоҳлик Жамолининг ойнаси бўлган сен!
Оламда сендан холи бўлган нарса йўқдир.
Ҳар истагингни ўзингдан иста (изла), чунки ҳамма нарса сенсан).

Биттаси: Улуғ Аллоҳ «Мен Ерда (Одамни) халифа (ёрдамчи) қилмоқчиман» (Қуръони карим, 2:30) — дея амр этади. Фаришталар: «Ерда бузғунчилик қиладиган, қонлар тўкадиган кимсани (халифа) қиласанми? Ҳолбуки, биз ҳамду сано айтиш билан Сени улуғлаймиз ва Сенинг номингни мудом пок тутамиз (Қуръони карим, 2:30) — дедилар. (Улар) Одам ҳали келмасдан (яратилмасдан — тарж.) олдин унинг фасодчи ва қон тўкувчи эканлигини қандай билдилар? — дея сўради. Мавлоно буюрдики: Бу ерда иккита нарса бор. Бири — нақлий, иккинчиси — ақлий9. Нақлийда: фаришталар Лавҳул маҳфузда (ривоятга кўра: Аллоҳ оламларни яратишдан аввал бир лавҳа ва бир қалам бор этди. Сўнгра қалам билан лавҳага ёзди — тарж.) бир қавм майдонга чиқади, уларнинг бунақа сифатлари бор, дея ўқидилар ҳамда бохабар бўлдилар. Ақлий: Фаришталар ақллари орқали (яратилаётган — тарж.) қавмнинг ердан (тупроқдан — тарж.) бўлишини англадилар. Демак, улар (одамлар) шубҳасиз, ҳайвон бўлади, ва албатта, (у) каби ҳаракат этади. Ҳатто улардаги маъно ва нутқдан қатъий назар, ҳайвонликлари туфайли чор-ночор фасод чиқарадилар, қон тўкадилар. Чунки бу инсоннинг заруридир. Ўзга бир қавм ҳам бу борада дейдики: Малаклар нуқул оқил ва хайрлидир. Уларнинг ҳеч қандай ишда ихтиёрлари йўқ. Худди инсон уйқуда экан, куфр ёки тавҳидга муносабат билдира олмаганидек, уйғоқ экан, фаришталар шундайдирлар. Инсонларнинг эса ихтиёрлари бор. Улар нарсаларни истай оладилар. Ва ҳаммасини ўзлариники бўлиши учун қон тўкадилар. Бу ҳайвон васфидир. Шунга кўра, уларнинг (малакларнинг — тарж.) ҳоли инсонлар ҳолига зиддир. Демак, ўртада тил бўлмаса-да, «Улар шундай дедилар» дея хабар бердилар. Чунки, масалан, шоир ёзадики, «Ҳовуз: мен тўлдим, деди». Аслида, ҳовуз гапирмайди. Лекин унинг тили бўлсайди, шу ҳолда экан (сув тўлганда — тарж.) «Мен тўлдим!» дерди.

Ҳар маслакда бир лавҳа10 бордир. Фаришта дунёнинг ҳолини ва нима бўлажагини ўша лавҳадан ўқиб баҳоли қудрат билади. Ўқиган амалга ошиши билан Улуғ Аллоҳга бўлган инончи, ишқи ва Унда кечиши (мастлиги) яна-да ортади. Аллоҳ ғайбининг билувчилиги ва буюклигига ҳайратланади. Ҳайрат эса сўзсиз ва жумласиз равишда Унинг зикри, тасбеҳи бўлади.

Бизнинг кўнглимиз доим маънан сизнинг ҳимматингиз ёнида бўлиши билан баравар суратан ҳам шарафланмоқ истадик. Чунки бу суратнинг ҳам улуғ бир эътибори бордир. Эътибор не демак? У ҳатто ўзлик ва маъно билан тенг. Миясиз калланинг иши ҳеч нарсага ярамагани каби қобиқ11сиз мева ҳам етилмайди. Чунончи, бир данакни қобиқсиз ҳолда ерга эксанг, кўкармас. Қобиғи билан экканинг вақтда унади ва улкан бир дарахтга айланади. Шу нуқтаи назардан вужуднинг ҳам буюк бир асли, хизмати бордир. Бундай бўлиши табиийдир. Худди шу асл маънодир. Аммо бу — ўзи ҳам маъноли, маънони ҳам билган, англаган кишилар учун шундоқдир.

«Икки ракаат намоз дунё ва ундаги нарсалардан хайрлидир». Бу сўз ҳамма учун эмас. Бу шундай кишилар учунки, уларга дунё моли қўлида бўлса ҳам икки ракат намозни ўқимаслик ўша молни қўлидан чиқаргандан оғирроқ туюлади.

Бир дарвишга подшоҳ: «Эй зоҳид!» — деди. У эса: «Зоҳид сенсан» деб жавоб қайтарди. Шоҳ: Мен қандай зоҳид бўлайин. Бутун дунё, охират ва жамики мол-мулклар меникидир. Оламни мен олдим. Сен эса фақатгина бир луқма ва бир хирқа билан қаноат этдинг», — деди. Дарвиш: «Юзингни қай тарафга бурсанг, Аллоҳ у ердадир». У ҳамма жойда мавжуд. Чеҳрадир, доимийдир, ўлмасдир. Ошиқлар ушбу чеҳрага ўзларини фидо қилиб, эвазига ҳеч нарса истамаслар. Бошқалар эса ҳайвон сингаридирлар.

Сўз инсоннинг қиймати қадар қадрлидир. Бизнинг сўзимиз сувга ўхшайди. Сувни мироб оқизади. Сув ўзини мироб қайси чўлга ҳайдаганини қаердан билсин… «Аллоҳ ўз ҳикматларини эшитганларнинг ҳимматлари ўлчовида воизлар тилига қуяди».

Рубоий:

(Ўйламаки, Аллоҳ йўлига тушган эрлар йўқ деб.
Комил сифатлилар нишонсиз ҳам эмаслар.
Сен сирларнинг маҳрами бўлмаганинг учун
Ўзгаларни ҳам ўзинг қатори ҳисоблаяпсанми?..

Авлиё ва анбиё ҳеч қачон мужоҳададан чекинган эмаслар ва уларнинг илк курашлари нафс, орзу ва шаҳватларини тарк этмакдир. Бу ўта буюк жанг ҳисобланади. Восил бўлиб, барқарорлик (амният) мақомига етишилгандан кейин эгри ва тўғрининг сирлари кашф этилади. Ва тўғрини эгри билан кўрадилар ва шундай биладилар. Мужоҳада ичида қоладилар. Чунки бу халқнинг бутун ишлари эгри ва янглишдир. Набий ва валийлар буларни кўрадилар, уларга таҳаммул этадилар. Агар бундай қилмай уларнинг эгри ишларини очиқ айтсалар, ҳамма улардан қочади ва мусулмонлик саломини ҳам қизғанади…

Сурат (юз) ишқ14 нуридир. Чунки ишқсиз у ҳам қийматдан маҳрум. Нур — аслсиз номавжуд нарса. Шунга кўра, Тангрига сурат дейилмаганидек, нур ҳам дейилмайди. Чунки сурат нурдир. Бири: «Ишқ суратсиз бўлмаганига, рўёбга чиқмаганига кўра, суратнинг нури бўлиши керак», — деди. Биз: «Ишқ суратсиз нечун тасаввур этилмасин?» — деймиз. Ҳатто суратни ишқ майдонга келтиради ва ундан юз минглаб сурат ҳосил бўлади. Булар айни замонда, рўёбга чиққан, шаклу шамойил олган суратлардир. Рассомсиз расм бўлмаганидек, аслсиз эса расм бўлмайди. Гўё бармоқнинг ҳаракати билан узукнинг ҳаракати янглиғ.

Юрагида уй қуриш ишқи бўлмаса, меъмор унинг тархини чизмайди. Буғдой бир йил олтин баҳосида, бошқа йил тупроқ қийматида сотилиши мумкин. Ҳар икки йилда ҳам унинг сурати ўшадир — буғдойдир. Бироқ унинг қадри унга бўлган ишқ (эҳтиёж — тарж.) туфайли майдонга келмоқда. Худди шундай, сенинг санъатинг ҳам фақат сен учун азиздир. Унга рағбат кўрсатиб, уни севиб ўрганувчи (ишқ) топилмагунча, у яна шу ҳолда қолаверади.

«Ишқ» — нимагадир муҳтожлик. У ҳолда, эҳтиёж — асл, муҳтож(ни) эса «нур» дейишади. Биз деймизки: Сен эҳтиёжинг бўлгани учун шундай деяпсан. Демак, эҳтиёжинг олдин майдонга келади, сўз эса ундан туғилади. У ҳолда, сўз бўлмаса ҳам эҳтиёж мавжуд. Шунга кўра, ишқ ва эҳтиёж унинг (сўзнинг — тарж.) нури бўлолмайди. У: «Эҳтиёждан мақсад сўз эмасмиди? У ҳолда мақсад қандай қилиб нур бўла олади?» — деди. Биз «мақсад ҳар доим нурдир. Чунки дарахтнинг илдизидан мақсад унинг нури, яъни гавдасидир, шохлари ва ҳоказоларидир» — дедик.

Бир дедики: «Бизни ҳиммат билан эсла! Асл бўлган нарса ҳимматдир. У сўзсиз ҳам мавжуд, чунки ҳиммат — нур». Мавлоно буюрадики: ҳиммат жисмлар оламидан аввал руҳлар оламида ҳам бор эди. Демак, бизни жисмлар оламига қуруқ келтирмадилар. Бунга имкон, йўқ. Шундай экан, сўзнинг ҳам муайян ўрни бўлиши керак. Ахир данакнинг фақат мағзини ажратиб эксанг, кўкармайди. Ҳолбуки, қобиғи билан ерга ташласанг, ўсиб чиқади. Шу нуқтаи назардан қаралганда, суратнинг ҳам аҳамияти борлиги аён бўлмоқда.

«Қалб ҳузурисиз қилинган намоз намоз бўлмайди» (Ҳадисдан) — дея буюрилганидек, намоз ҳам ичдадир. Бироқ сен уни шаклларга ўрайсан. Кўринишда руку (эгилмоқ) ва сажда билан намозга сурат бериш лозим. Буларни бажариб, ундан ўз насибангни олурсан, муродингга етурсан.

«Улар намозларида доим барқарор бўлгувчи зотлардир» деган оятдаги намоз руҳлар намозидир. Суратан, шаклан қилинган намоз муваққатдир, доимий эмас. Чунки руҳ денгиз оламидир. Сўнгсиздир. Шунга кўра, ҳамишалик намоз руҳнингдир. Руҳ ҳам руку ва саждалардан ҳоли эмас. Бироқ буларни очиқ шакллар билан кўрсатмоқ керак. Чунки маънонинг сурат билан боғлиқлиги бор. Иккаласи бирлашмагунча фойда ҳам бўлмайди. Сурат маъно нуридир. Сурат — фуқаро, кўнгил подшоҳ деганингда, бу исмлар изофадир. «Бу унинг нуридир» дединг. Нури бўлмаса, у қандай қилиб асл бўлиши мумкин? Модомики, «Аёл» дер экансан, иложсиз «Эркак» ҳам дейишинг керак ёки «Аллоҳ» дегандан кейин «Қул»ни ҳам эсдан чиқармаслик зарур.

Фасл (Инсон майли ўз чегарасидан чиққанда,дўстлик душманликка дўнади).

Байтнинг маъносини сўрадилар. Мавлоно буюрдики: душманлик олами дўстлик оламига нисбатан тор. Чунки одамлар дўстлик оламига етмоқ учун душманлик оламидан қочадилар. Ўз навбатида дўстлик олами ҳам дўстлик ва душманликни вужудга келтирган оламга қиёсан тор. Дўстлик ва душманлик, инкор ва иймон иккиликка сабабдир. Чунки куфр – инкор. Инкорчи учун инкор қилиниши керак бўлган киши лозим бўлганидек, қабул этувчига ҳам қабул этилиши шарт бўлган бир зот зарур. Шундан ҳам кўринадики, бирлик ва бегоналик иккилиги мавжуд. У одам эса куфр ва иймоннинг, дўстлик ва душманликнинг ташқарисидир. Модомики, дўстлик иккиликни пайдо қилар экан, демак, иккиликсиз, фақат бирликдан иборат бўлган олам бордир. Инсон унга эришиши билан дўстлик ва душманликдан чиқади. Чунки бу сифатлар у оламга сиғмайди. Демак, у ерга етишган инсон иккиликдан халос бўлган зотдир. Иккилик – ишқ ва дўстлик мавжуд бўлган дастлабки олам мазкур олам қаршисида ғарибу бечорадир. Шунинг учун ҳам энди (иккиликли олам) исталмайди. Энди киши қийматсиз оламни ўзига душман деб ҳисоблайди. Чунончи, Мансур ўз-ўзига душман бўлди ва ўзини йўқ қилди. Чунки унда Ҳақнинг дўстлиги ҳаддидан ошганди. Мансур «Анал Ҳақ» деди, яъни мен фано топдим, йўқ бўлдим. Ёлғиз қолган Зот Ҳақдир, демоқчи бўлди. Бу камтаринликдир. Бандаликнинг охирги нуқтасидир…

«Аллоҳ инсонни ўз сурати асосида яратди» (Ҳадисдан). Инсонлар доимо мазҳар (ўзини кўрсатувчи нарса — тарж.) қидирадилар. Баъзи аёллар ўрангандир ва ўзларини қанчалик қидирилганини (исталганини — тарж.) синамоқ учун юзларини очадилар. Худди устарани синаганинг каби. Ошиқ севгилисига: «Мен ухламадим, овқат емадим, сенсиз ёндим, куйдим» дейди. Бунинг маъноси шудир: Сен бир мазҳар излаяпсан ва у менман. Сен мазҳарга маъшуқлик сотяпсан. Олимлар ва санъаткорлар ҳам ҳамиша мазҳар қидирадилар. «Мен яширин хазина эдим, билинмоқ истадим» (Ҳадисдан). Унинг ҳукмлари барча одамларда зуҳур этди. Чунки уларнинг ҳаммаси Аллоҳнинг соясидир ва бу соя соҳибига ўхшайди. Агар беш бармоқ очилса, сояси ҳам очилади, эгилса-чи, у ҳам эгилади. Шунга кўра, Ҳақни қидирган бир исталган ва севилганни хоҳлайдики, ҳамма унинг дўсти, севгилиси ва итоаткори бўлишни орзу этади. Ҳамда душманларига душман, авлиёларига дўст бўлишни ҳам унутмайди. Ниҳоят, буларнинг ҳаммаси Аллоҳ кўрсатган ҳукмлар сифатларидир. Соямизнинг биздан хабари йўқ бўлишига қарамай, биз улардан воқифдирмиз. Лекин Аллоҳ билимининг қаршисида бизнинг хабаримиз хабарсизлик демакдир. Шахснинг ҳамма қирралари унинг соясида акс этмайди. Худди шундай Аллоҳнинг барча сифатлари ҳам бизда тўла-тўкис намоён бўлмайди. Фақат айримларигина кўринадики, «Айтинг: Руҳ ёлғиз Парвардигорим биладиган ишлардандир. Сизларга жуда оз илм берилгандир16» дея буюрилган.

Фасл. Буюрдики, инсон нафсида шундай бир нарса борки, ҳайвонларда йўқдир, дейишади. Аммо бу инсон улардан ёмон, дегани эмас. Балки шундайдир: инсондаги ёмон феъли-ҳўй, нафс ва бахтсизлик мавжуд бўлган яширин жавҳардандир. Фақат феъллар, бахтсизликлар ва ёмонликлар жавҳарнинг пардаларига айланган. Жавҳар қанча гўзал ва буюк бўлса, парда ҳам шунга ярашадир. Барча ёмонликлар жавҳар пардасининг воситаси ва парданинг кўтарилиши -имконсиз. Шунга қарамасдан, улкан мужоҳадалар сўнгида мумкиндир. Мужоҳидлар ҳар хил. Мужоҳаданинг энг буюги-бу дунёдан юз ўгириб, Аллоҳга йўналган ёронга қўшилмоқ ва аралашмоқдир. Мужоҳада яхши ва тўғри бир дўст билан юзма-юз ўтиришдан мушкулроқ эмас. Чунки уларни кўрмак нафснинг эриб йўқ бўлишидир. Шунинг учун ҳам илон қирқ йил инсонни кўрмаса, аждарҳога айланади, дейишади. Қаергаки, катта бир қулф оссалар, билгилки, у ерда нафис ва қимматли нарса бордир. Жумладан, қаердаки, парда қалин ва мустаҳкам бўлса, ўша ердаги жавҳар яхшироқдир. Чунончи, хазина устида илон ётади. Бироқ сен унинг хунуклигига эмас, дафинадаги нафис нарсаларга боқ!

———————

…Агар ҳар бир кўринган нарса кўрингани каби бўлсайди, жуда ўткир ва зийрак кўзлар соҳиби Пайғамбар: «Нарсани менга бўлгани каби кўрсат» – дея фарёд этмасди. У бу билан шундай демоқчи бўлади: Эй, Раббим! Аслида хунук бўлган нарсани гўзал, гўзал нарсани эса хунук қилиб кўрсатяпсан: бизга ҳамма нарсани қандай бўлса, ўшандай кўрсатгинки, тузоққа тушмайлик ва йўлимизни ҳеч вақт йўқотмайлик.

Энди сенинг фикринг ҳар на қадар гўзал ва порлоқ эса–да, уникидан яхшироқ бўлолмайди. Ўзингдаги ҳар бир фикр ва ҳар бир тасаввурга ишонма, ёлбор–да, қўрқ.

Чунончи, ҳатто қўшинлар юборган шу онимизда ҳам уларга (қўшинларга) ишонмаслигимиз ва талофотга учраб, қўрқув ва ожизлик домига тушган вақтимизда эса Оллоҳдан умидимизни узмаслигимиз керак.

Пайғамбар юқоридаги оятни (сўзни) ўз мақсадига мувофиқ равишда айтди. Менинг ҳам айтмоқчи бўлган нарсам шу эди.

ФАСЛ. Биттаси: «Мавлоно ҳеч нарса демаяптилар» – деди. Мен дедим: «Бу одамни менинг хаёлим ҳузуримга келтирди ва менинг хаёлим унга: «Қалайсан, қандай аҳволдасан?» дея бир сўз сўйламади. Гапирмасдан хаёлим уни бу ёққа тортди. Агар менинг ҳақиқатим уни сўз айтишидан қайтариб бошқа бир жойга олиб борса, бунга нечун ҳайрон бўлиш керак экан?

Сўз ҳақиқатнинг сояси ва парчасидир. Модомики соя ўзига тортар экан, у ҳолда ҳақиқат янада яхшироқ жазб этади. Сўз баҳонадир. Бир инсонни бошқа бир инсонга тортган нарса сўз эмас, балки иккаловида мавжуд бўлган руҳий бирликдан бир парчадир. Агар бир инсон юз минг мўъжиза ва каромат кўрса, аммо унда валий ва набийга уйғун бир бўлак бўлмаса, бирлашмайдилар ва бунинг фойдаси ҳам йўқ. Уни валий ва набийга боғлаган, улар севгисини кўнглида орттирган нарса ўша омихта – ўртоқ парчадир.

Агар бир жисм таркибида оҳанрабо билан муштарак бўлган бир парча бўлмаса, у жисм ҳеч қачон оҳанрабо тарафига кетмайди,  яъни тортилмайди. Улар орасидаги бир хиллик гизли бир нарсадир, кўзга кўринмайди.

Инсон хаёлидаги нарса уни ўз орқасидан етаклайди. Масалан, боғ хаёли боққа, дўкон хаёли дўконга олиб боради. Фақат бу хаёллар ҳақиқатни яширади. Чунончи, бир нарсанинг хаёли сени ўзига тортди ва сен у томонга кетмоқдасан. Чунки хаёл сенга у нарсани гўзал қилиб кўрсатган. Бироқ келгач, пушаймон бўласан ва ўзинга ўзинг: «Буни яхши деб ўйлабман, аслида ундай эмас экан» дейсан. Шунинг учун ҳам хаёллар ичига кимдир яширинган чодирлар ўхшайди. Қачонки, хаёллар йўқолиб ҳақиқат юз кўрсатса, пушаймонлик ҳисси ҳам сени тарк этади: сени (ўзига) тортган ҳақиқат сени жалб этган ҳақиқатдан бошқа нарса эмасдир. «У кун яширин нарсалар ошкор бўлади» (Қуръон). Аслида жалб этган нарса биттадир. Фақат кўп кўринади. Ахир кўрмаяпсанми, бир инсоннинг турли–туман юзларча орзуси бордир: «Шилпилдоқ истайман, қатлама истайман, ҳолва истайман, қовурилган гўшт истайман, мева истайман, хурмо истайман» дер. Бу айтган нарсаларнинг асли битта, у ҳам бўлса, очликдир. Очлик ёлғиз бир нарсадир. Инсон овқатнинг биридан еб тўйгач, «бошқасини истамайман!» дейди. Бундан англашиладики, ўн ва юз сонлари йўқ, фақат бир бордир.

«Уларнинг ҳисобини (сонини) кофирлар учун азоб ва машаққат айладик» (Қуръон) дея буюрилгани каби бу инсонлар қаршисига ҳисобдек оғир бир иш чиқади. Масалан, бунга «Бир», наригиларга эса «юз» дейдилар, яъни валий учун «Бир» ва халқ учун «юз минг» дейдилар. Бу катта гуноҳдир. Валийни Бир, бошқаларни Кўп кўрмоқ кўриш ва англаш йўлини йўқотмоқдир, улкан фитнадир. Чунки сиз уларни кўп, валийни эса бир кўрмоқдасиз. «Уларнинг ҳисобини кофирлар учун азоб ва машаққат айладик» ояти шунинг учун буюрилди. Қайси юз, қайси эллик ва қайси бири олтмиш? Қўлсиз, оёқсиз, ақлсиз ва руҳсиз бир тўп инсонлар тилсим ва симом каби қайнаб турибдилар. Энди сен уларга олтмиш, юз ва ёхуд минг, бунга эса бир, де. Бу – янглиш. Балки улар ҳечдирлар ва бу бир деганинг минг, юз минг ва юзмингларча Бир ҳисобланади. Худди «Бизнинг қавм аҳолиси оз, аммо ҳужум қилинганда кўпаяди» деганларидек.

Подшоҳ бир аскарга юз кишилик маош тайин этганди. Бундан қолган аскарлар норизо бўлдилар. Подшоҳ ўз–ўзига: «Бир кун келар, сизга кўрсатаман, ўшанда бунинг сабабини тушунасизлар», – дерди. Жанг куни келди. Аскарларнинг ҳаммаси қочди, ёлғиз у кишигина жанг қилди. Подшоҳ: «Мана шунинг учун мен унга кўп пул бердим», – деди.

Инсон ўзининг фарқлаш хоссасини ҳар турли ғараздан тозалаши ва диндан ёрдам қидириши лозимдир. Дин эгасини танийди. Фақат сен умрингни фарқ этиш хоссасидан маҳрум бўлган кимсалар билан кечирганинг учун билмайсанки, унинг яхшини ёмондан фарқ этиш васфи заифлашган ва энди динни, яъни инсоннинг ҳамроҳини таний олмайди.

Сен танани боқдинг, аммо унда фарқлаш хоссаси йўқдир. Фарқ этиш бир сифат. Ахир кўрмаяпсанми, жиннинг қўл–оёғи бор, фақат фарқлаш хусусияти йўқ. Фарқлаш сендаги латиф бир маънодир ва сен кечаю кундуз ундан маҳрум бўлган нарсани (яъни танани – тарж.) боқишга ҳаракат этмоқдасан. Унинг бу билан тирик эканлигини баҳона қилмоқдасан, ҳолбуки, бу ҳам у билан тирикдир. Бу қандай ишки, сен фарқлашдан тамоман маҳрум бўлганни боқдинг, вояга етказдинг ва вақтни вужудингни едириб– ичириш билан ўтказдинг–да, у латиф маънога, яъни фарқ этиш қудратига парвосиз бўлдинг! Сенинг тахмин қилганингдек, бу (тана) у (маъно) билан тирикдир, у бу билан эмас. У – нур, яъни латиф маъно бергувчи, кўз, қулоқ ва бошқа дерзалардан, агар булар бўлмаса, яна бошқа тирқишлардан ўзини кўрсатгувчи. Бу худди:  «Қуёшни чироқ билан кўраяпман» деб, қуёш қаршисига чироқ келтириб қуйишга ўхшайди. Аслида, чироқ бўлмаса ҳам қуёш ўзини сенга кўрсатаверади. Чироққа нима ҳожат? Оллоҳдан умидни узмаслик керак. Умид – ишонч йўлининг боши. Йўлда юрмасанг ҳам доимо йўлнинг бошини кўзла. «Нотўғри ишлар қилдим» дема, тўғриликни тут. Ўшанда ҳеч қандай эгрилик қолмайди. Тўғрилик Мусонинг ҳассаси кабидир, эгрилик эса сеҳргарларнинг сеҳрига ўхшайди. Тўғрилик ўртага чиқиши билан уларнинг ҳаммасини ютади. Агар бир ёмонлик қилган бўлсанг, ўзингга ўзинг қилгандирсан. Сенинг ёмонлигинг ўзгага қандай таъсир қилади.

ШЕЪР: (Қара, анави тоғ бошига қўниб учган қуш тоғнинг нимасини орттирди ва нимасини камайтирди?)
Сен тўғри бўлсанг, уларнинг ҳеч қайсиси қолмайди. Эҳтиёт бўл, умид узма!

Шоҳларга яқин юрмоқ шу нуқтаи назардан таҳликали эмас, яъни хоҳ бугун, хоҳ эртага бўлсин, кетажак бош барибир кетади. Ушбу жиҳатдан эса хавфли: Шоҳларнинг нафси кучайиб бир аждарҳо сингари бўлади. Уларга яқин бўлиб, дўстлигини ҳимоя қилиб, молларини қабул қилган кимса мутлақо уларнинг раъйига кўра гап айтади. Ранжимасин дея, уларнинг номақбул ўй– тушунчаларини ёқтиради ва гапларини қайтаролмайдилар. Шунинг учун ҳамма вақт бир хавф мавжуддир. Чунки уларнинг (подшоҳларнинг) тарафи олинаркан, асл тараф сенга ёт – бегона бўлиб қолади ва бунинг динга зарари бордир. Сен у тарафни ҳимоя қилганингда, азиз бўлган бу тараф сендан юз ўгиради ва сен дунё аҳли билан қанчалик чиқишсанг, унинг сенга шунчалик ғазаби келади. «Оллоҳ золимларга ёрдам берган кимсага ўша золимни бало қилиб қўяди» (Ҳадис). Сенинг у томонга қараб кетишингнинг оқибати ҳам шундай. Чунки, модомики, сен у тарафни ҳимоя этаркансан, натижада уни ўз бошингга бало қилажакдир.

Денгизга бориб, ундан фақатгина бир кўза сув олмоқ билан қаноатланиш – ачинарли. Денгиздан олиш мумкин бўлган дур – жавоҳирлар ва бошқа қанчадан–қанча нарсалар бўла туриб, биргина сув олишнинг нима қиммати бор? Ақлли инсонлар бу билан қандай қилиб мақтанадилар ва нима деган одам бўладилар?

Олам – бир кўпик. Авлиёлар билимлари – денгиз. Денгизнинг дури қаерда?

Бу олам хас–хашак билан тўлган кўпикдир, фақат бу кўпик денгизнинг чайқалишидан, ўйноқлашидан ва кўпириб қайнашидан покланади, софланади, гўзаллашади.

Хотинлару ўғиллар, қоп–қоп олтинлару кумушлар, наслдор отлару сурув–сурув мол–қўйлар, экинлар ва ҳоказо нарсалар одамлар ҳирсини қитиқлайди. Буларнинг ҳаммаси дунё завқидир. Модомики дунё безатилган бўлса, унда ҳақиқий гўзаллик ва яхшилик йўқдир, бу гўзаллик унда муваққатдир ва ўзга бир ердан келган, демакдир. Дунё олтин қопламали сохта пул кабидир. Яъни қийматсиз кўпик бўлган дунё қалбдир (сохта, ёлғончидир – тарж.), аҳамиятсиз ва қадрсиздир. Унинг уст қисмини биз олтин билан сувадик. Мана шунинг учун ҳам инсонларни хотинлару ўғиллар, қоп–қоп олтинлару кумушлар, наслдор отлару сурув–сурув мол– қўйлар, экинлар ва бошқа нарсалар ўзига тортади, дея буюрилган.

Инсон Тангрининг устурлабидир (телескопидир – тарж.) Фақат бу устурлабни биладиган мунажжим лозим. Деҳқон ёки баққолнинг устурлаби бўлгани билан уни ишлатолмагандан кейин нима фойдаси бор? Улар устурлабда кўринган фалаклар аҳволидан, ҳаракатларидан, буржларнинг ўзгаришлари–ю таъсирларидан нимани ҳам тушунардилар? Кўринадики, устурлаб мунажжим учун фойдалидир. Чунки «Ўзини билган Худосини ҳам билади» (Ҳадис). Шу нуқтаи назардан, устурлаб фалакнинг қандай кўзгуси бўлса, инсон вужуди ҳам Оллоҳнинг шундай устурлабидир. Чунки Қуръонда инсон тўғрисида: «Биз Одам ўғилларини азиз қилдик» дея буюрилган.

Улуғ Оллоҳ инсонни билимли, илмли ва олим қилиб яратгани учун инсон ўз борлиғининг устурлабида вақти–вақти билан Оллоҳ тажаллисини ва беназир гўзаллигини порлоқ бир ҳолда кўради. Бу Жамол мазкур кўзгуни ҳеч қачон тарк этмайди.

Азиз ва Жалил бўлган Тангрининг ҳикмат, маърифат ва каромат кийимларини кийдириб қўйган қуллари бордир. Халқнинг буларни кўра оладиган ўткир кўзлари йўқ бўлса ҳам Оллоҳ Таоло уларни қизғанади. Улар ҳам ўзларини худди Мутанаббининг: «Хотинлар ипак кийимларни безанмоқ учун эмас, балки ўз гўзалликларини қўримоқ учун кийдилар» деганидек (ҳикмат, маърифат ва каромат кийимлари билан) ўрайдилар.

ФАСЛ. (Биттаси) : «Кеча–кундуз қалбим ва жоним сизнинг ёнингизда, хизматингизда, фақат мўғулларнинг иши–ю ташвиши сабаб сизни зиёрат этишга келолмаяпман», деди. У: «Бу ишлар ҳам Ҳаққа тегишлидир. Чунки булар мусулмонлик ишончини таъминламоқда. Сиз улар кўнгилларини тинчлантириш ва бир қанча мусулмонларни ҳузур–ла хотиржам тоат–ибодат қилиши учун ўзингизни мол ва жонингиз билан фидо қилдингиз. Бу ҳам хайрли ишдир. Оллоҳу Акбар сизга шундай бир хайрли иш қилмоқ орзусини бергандир. Бунга жавобан қизиқишингизнинг ортиши – Тангрининг сизга бўлган иноятидан дарак. Агар орзуингиз заифлашадиган ёхуд озаядиган бўлса, бу сизни Оллоҳ иноятидан маҳрум бўлаётганингизга бир ишорат, демакдир. Демак, Улуғ Оллоҳ бундай буюк ва хайрли ишни инсон воситасида қилинишини, унинг савоб ишлашини ва даражаси юксалишини истамаяпти. Бу – иссиқ бир ҳаммомга ўхшайди. Ҳаммом иссиқлиги печкада ҳосил бўлади. Ўтин ва тезак кўринишдан ҳар на қадар  хунук–да жирканч бўлса ҳам, ҳаммомчи учун иноят ҳисобланади. Чунки улар туфайли ҳаммомчининг ҳаммоми исийди ва шу тариқа халққа хизмат қилади.

Шу пайт аҳбоб келди, (Мавлоно) узр сўради ва: «Агар сиз учун ўрнимдан турмаётган, сиз билан гаплашмаётган ва ҳол– аҳволингизни сўрамаётган бўлсам, бунинг сабаби сизни ҳурмат қилганимдир. Чунки ҳар бир нарсанинг ҳурмати ўша замонга мувофиқ бўлади. Намоз қилаётиб ота–онани, ака–укани, опа– сингилни сўраб–суриштирмоқ, шу йўсин эътибор қилмоқ тўғри эмас. Намоз вақтида дўстлар ва қариндош–уруғларга илтифот кўрсатмаслик, аслида, энг яхши илтифот ва кўнгил олишдир. Чунки сен улар сабаб ибодатдан, чуқур диний ҳолатдан айрилмайсан, ҳузур–ҳаловатингни бузмайсан ва бу билан улар ҳам гуноҳга ботмаган бўладилар. Мана шунинг учун ҳам инсонни гуноҳга ботирган, азобга гирифтор қилган балодан чекинмоқ илтифот ва кўнгил олмоқдир. Чунки уларга жазо берувчи нарсадан қочилгандир» – дея буюрди.

Улардан бири: «Оллоҳ олдида намоздан–да яхшироқ бўлган нарса борми?» деб сўради. У: «Ҳамнамоз бордир, аммо намоз фақатгина суратдан иборат эмас. Бу намознинг қолипидир. Ахир намознинг боши на сўнгги маълуму мавжуддир. Ибтидоси ва интиҳоси бўлган ҳамма нарса қолипдир. Такбир – намознинг аввали, салом эса охиридир. Худди шундай, шаҳодат ҳам фақат тил билан айтилган нарса эмас. Унинг ҳам боши ва охири мавжуд. Боши ва охири бўлган ҳамма нарса сурат ва қолипдан иборат бўлади. Унинг руҳи беқиёс ва бениҳоядир, аввал–охири йўқдир. Бу намозни набийлар топган ва майдонга келтирган. Набий: «Менинг Оллоҳ билан шундай бир вақтларим бўладики, унга на Тангри томонидан жўнатилган бир Пайғамбар ва на Тангрига энг яқин бўлган бир фаришта сиғади» (Ҳадис) дея буюради. Демак, намознинг моҳияти фақат ётиб–туришдан иборат бўлмай, балки истиғроқ, яъни ўзидан кечиш эканлигини билдик. Чунки барча суратлар ичкари киролмай, ташқарида қоладилар, ҳатто Жаброилдай пурҳикмат малак ҳам у ерга сиғмайди.

Олимлар султони, оламнинг қутуби бўлган Мавлоно Боҳо–ул Ҳақ Ваъд Дин (Оллоҳ унинг улуғ руҳини муборак айласин!) ҳақида шундай бир ҳикоя ривоят қилинади. Бир куни асҳоби уни истиғроқ ҳолида учратдилар. Намоз вақти яқинлашгани учун муридлардан  баъзилари «Намоз вақти бўлди» деди. Мавлоно эътибор бермади. Муридлар намозга қўзғалдилар. Фақат улардан иккитаси шайхларига эргашиб, намозга турмадилар. Намоз қилаётганлардан Хожагий исмли бир мурид қалб кўзи орқали намоз ўқиётганларнинг орқалари билан, шайх ва икки муриднинг эса юзлари билан қиблага йўналиб ўтирганларини кўрди. Чунки шайх  «мен» ва «биз» даъвосидан воз кечди ва унинг «мен»лиги фано топди. Борлиғидан ҳеч нима қолмади. «Ўлишдан аввал ўлингиз» (ҳадис) хикмати Оллоҳ нурида ҳалок бўлди. Энди унинг ўзи Оллоҳнинг нури бўлди. Ҳар ким орқасини Оллоҳ нурига ва юзини деворга ўгирса, у орқасини муҳаққақ қиблага ўгирган бўлади. Чунки у аллақачон қибланинг жони бўлгандир. Ахир инсонлар қибласини Пайғамбар танламаганми ва у (қибла) оламнинг қиблагоҳи бўлмаганмиди? У ҳолда Пайғамбарнинг ўзи қибла бўлса, янада мувофиқ бўлади. Чунки қибла унинг учун қибла бўлгандир.

Мустафо (Оллоҳнинг салот ва саломи бўлсин) бир дўстини  «Сени чақирдим, нега келмадинг» дея койиди. У: «Намоз қилаётгандим» деди. Шунда Пайғамбар: «Яхши, аммо мен сени чақирмадимми?» дейиши билан у: «Мен бир бечораман» деб жавоб берди.

Пайғамбар унга буюрдики: «Қудратли бўлган вақтингда ҳам ўзингни ожиз ҳис этган пайтингдагидек бечора кўрмоғинг – яхши. Чунки сенинг қувват ва қудратинг устида бир қудрат бордир». Сен барча ҳолларда Ҳаққа маҳкумсан. Икки бўлак эмассанки, баъзан чорасиз, баъзан қудратли бўлсанг. Унинг қудратига боқ ва ўзингни ҳар вақт қўлсиз, оёқсиз ҳамда бечора кўр. Заиф одамларни қўя турайлик, ҳатто арслону қоплон, тимсоҳу ва ҳоказолар ҳам унинг қаршисида ҳечдир ва Тангридан қўрқиб титрайдилар. Ерлар, кўклар… ҳамма–ҳаммаси ожиздир. Уларнинг барчаси у (Тангри)нинг ҳукмига асирдирлар. У буюк подшоҳдирки, зиёси ойу қуёшнинг нурига ўхшамайди. Унинг зиёсини алмаштириб бўлмайди ва у магар, пардасиз ҳолида юз очса, на кўк, на ер, на қуёш ва на ой қолади…

MOHIYAT KASHSHOFI
Ulug’bek HAMDAM

Bu asar insonni fikrlashga, fikrlash orqali o’zligini, o’zligi orqali Haqni — Yaratganni tushunishga undaydi. Shuning uchun ham «Ichindagi ichindadur»ga bir marta oshno bo’lgan ko’zi ochiq insonki bor, umrbod undan ayrilmasam, deydi. Chunki asar, avvalo, o’sha inson haqida — siz haqingizda, men haqimda, umuman, hammamiz haqimizda. Bizning o’zligimizni bilishimiz haqida. Axir olamda bundan qiziqarliroq, bundan muhimroq yana nima bor? Mashoyixlar «O’zini bilgan avliyo bo’ladi» deya bejiz aytishmagan. Hazratning o’zi shunday deydi: «Rivoyat qiladilarki, bir podshoh o’g’lini hunarmandlar to’piga qo’shib qo’yibdi. Ular bolaga turli bilimlardan, jumladan, ilmu nujumdan dars berishibdi. Shoh o’g’li butunlay ahmoq bo’lgani holda o’ziga o’rgatilgan narsalarni puxta egallab olibdi. Kunlardan bir kun podshoh uni imtihon qilmoq uchun hovuchiga uzugini berkitib, o’g’liga «Bunda ne bor?» debdi. Bola «Qo’lingdagi dumaloq, sariq va ichi bo’sh narsadir» degach, hukmdor hayratda qolib «Alomatlarini to’g’ri aytding, ismini ayt» deb buyuribdi. O’g’il «G’alvir bo’lsa kerak» deb javob beradi. Podshoh «Olgan tahsiling sharofati bilan meni hayron etib alomat — belgilarni aniq ayting-u, ammo g’alvirning hovuchga sig’masligiga qanday qilib farosating yetmadi?» dedi afsus chekib.

Xuddi shunday, — deb davom etadi Rumiy hazratlari — zamonamiz olimlari ham qilni qirq yoradilar, o’zlariga bog’liq bo’lmagan narsalarni juda yaxshi biladilar, ammo o’ta muhim, o’zlari uchun qolgan barcha narsalardan yanada yaqin bo’lganni, ya’ni o’zlarini bilmaydilar. Hamma narsadan yaqin bo’lgan borliq bu — ularning menligi». Mavlono Rumiy insonni, avvalo, ko’zini ochishga va ochilgan ko’zlar bilan o’z mohiyatiga nazar tashlashga undaydiki, bu bilan ul valiy zot insonning o’zi bir butun olam — kichik olam ekanligini uqtiradi.

«Ichindagi ichindadur» asari ulug’vorlik va soddalikning bir makonu bir zamonda sig’ishib yashashining go’zal namunasidir. Albatta, komil inson — avliyolik asrori haqida ko’plab olimu fuzalolarning xilma-xil asarlari mavjud. Lekin ularning ayrimlarini mutolaa qilarkanmiz, o’zimizni xuddi ertak o’qiyotgan boladek sezamiz. Chunki ularda tasvirlangan avliyo yoki komil inson go’yo osmonda uchib yurgan erkin qushchayu, sizu biz zindonda — temir panjaradan uni umidsizligini kuzatib yotgan maxbus. Qushning ozodligidan, charx urib aylanishidan, baxtidan maxbusga ne naf? Qaytaga u ana shunday hur parvozi bilan bu bechoraning o’z holiga ko’nikib ketishiga to’sqinlik qilib, iztirobini orttiradi, xolos. Rumiyda esa unday emas. Rumiy shohu gadoga ham, olimu avomga ham birdek xitob qiladi. Va har kimning qarshisiga o’z hikmatlaridan bir ko’prik tashlab, boshqalar nima desa deyaversin, lekin sening ham bu yo’ldan o’tishga haqqing bor, ki sen ham undan o’tishga munosib va qodirsan, faqat g’ayrat qil-da, kel!» deydi go’yo. Boshqacha aytsak, Jaloliddin Rumiyning «Ichindagi ichindadur» asari insonlik va ilohiylik o’rtasiga qo’yilgan mustahkam ko’prikdir.

Ha, asar mutolaasi inson ko’nglida mudrab yotgan umidning qayta uyg’onishiyu qad rostlashiga ko’mak beradi, o’zining mavjudiyati va haqiqatiga ishonch hosil qiladi. Bu juda muhim. Chunki Ishonch — inson faoliyatining doimiy tashabbuskori, tinimsiz harakatlarining rag’batlantiruvchisi bo’lishi bilan birga odamzotni muallaq holdan, yolg’izlik va uning azobidan qo’ruvchi hamdir. G’arbning ma’lum falsafiy oqimining asosida inson — tashlandiq, ya’ni u bu dunyoga tashlab ketilgan va binobarin, uning o’zidan o’zga yordamchisi ham, xaloskori ham yo’q, degan qarash mavjud. Hayot buning kabi yuzlab, minglab «nazariyalar» uchun asos beraveradi. Hatto aytish mumkinki, dahriy uchun ham, dindor uchun ham bu dunyoda oqlov-sabablar to’lib- toshib yotibdi. Ehtimol, odamzotning o’zidan o’zga tayanchi yo’q, degan dahriyona qarash G’arb dunyosining moddiy-texnikaviy jihatdan ilgarilab ketishiga sabab bo’lgan o’nlab, yuzlab omillardan biridir. Shveytsar psixiatri Karl Gustav Yung esa Sharq insonining ruhiy jihatdan baquvvatligiga havas bilan qaraydiki, Rumiyda ayni shu narsaning mohiyati bilan chuqur tanishish imkoni bor. Rumiyni bir millat, bir jamiyat yoki bir zamongagina taalluqli qilmay, uni hamma uchun va hamma zamonlar uchun qadrli aylagan asos ham shunda — hazratning sifat va alomatlarga emas, balki mohiyatga — insonning o’zagiga e’tibor berganligi bilan izohlansa, ajabmas. Chunki zohir — tashqi ko’rinishga qaralganda insonlar har xil, ularning mohiyati ildizi, tabiati, ehtiyojlari, borar joyi… esa mushtarak. Shunga ko’ra inson qaysi millat, qaysi jamiyat, qaysi guruh va qaysi zamonga aloqadorligidan qat’i nazar, o’ziga tegishli mavzular teran va asosli tarzda talqin qilinganidan Rumiy asarlari atrofida go’yo bir oilaning farzandlariday to’planishadi. Buning uchun kishida ma’lum bir tayyorgarlik, yuqori ruhiy-ma’naviy daraja zarur, albatta. Ya’ni Rumiyni tushunish uchun u yongan gulxanning hech qursa bir uchquni o’quvchining ko’ngliga tushgan bo’lishi juda ham muhim. Shunda u mohiyat asroridan voqif bo’la borarkan, o’zini Inson o’laroq his etadi! Dunyoga kelishdan muddao «yo’lini qilib kun kechirish — yeb, ichib, nasl qoldirib o’tish» kabi biologik ehtiyojlarni qondirib yashashdangina iborat bo’lmay, aksincha, bular vositayu, maqsad — ruhoniy, demakki, insoniy ekanligini qalban anglaydi.

Mohiyatdan so’z ochib Mavlono Rumiy quyidagi savol-javobni keltiradi:

Dediki: «Onangni nechun o’ldirding?»
Dedi: «Unga yarashmagan bir ishni ko’rdim».
Dediki: «Ammo onangni emas, yetti yot begonani o’ldirsang bo’lmasmidi?»
Dedi: «Har kuni bittadan o’ldirayinmi?»

Hazrat bu o’rinda inson gumrohligining tub sababi — nafs haqida so’z yurita turib, demoqchi bo’ladi: sen hadeb qilmishlaringning oqibatini daf etishga, ularni u yoki bu shaklda xaspo’shlashga behuda urinaverma, balki mohiyatga teran ko’z-la nazar sol-da, asos bo’lgan nafsingni (onani) jilovla, toki u tufayli har kuni har kim bilan yoqalashishga o’rin qolmasin!

Hazrat o’gitlaridagi yana bir jihatga alohida to’xtalib o’tmoq joiz. Bu ham bo’lsa – ruh va jism o’rtasidagi muvozanat masalasi. Bizdan ko’pchiligimiz shundaymizki, ruh haqida gapirilsa (garchi bu borada insonga kam ilm berilgan esa-da) darhol ruhparast bo’lishga tirishamiz, qolgan vaqtlarda esa o’z-o’zidan jism bandalariga aylanib qolganimizni o’zimiz ham sezmaymiz. Asli haqiqat nimadan iborat? Yana ham to’g’rirog’i, qanday holda biz haqiqatga eng ko’p yaqin borgan bo’lamiz? Agar savolni shunday qo’yish mumkin bo’lsa, javobni yana Rumiy hazratlaridan eshitamiz: «Agar danakni chaqib, mag’izini eksang, unmaydi. Agar qobig’i bilan birga tuproqqa qadasang-chi, unish hodisasi yuz beradi». Danak mag’izini ruhu, qobig’ini jism deb olinsa, demak, inson bolasi biron maqsadga yetishmak uchun har ikki asosga suyanishi zarur. Aks holda maqsad hosil bo’lmas. Modomiki shunday ekan, odamzod yashash va kelajakka intilish asnosida har qanday bir tomonlamalikdan, goh u yon, goh bu yonga og’ib ketishlardan tiyilib, ana o’sha oltin o’rtalik boshini tutmog’i zarur keladi.

Axir payg’ambarimizning hech qachon o’lmaydigandek bu dunyo uchun, ertaga o’ladigandek oxirat uchun yasha degan o’gitlari ham mohiyatan yuqoridagilarga hamohang jaranglamaydimi! Axir ochiq ko’z bilan hayotni kuzatuvchi hassos qalb va aql egalari ham ayni haqiqatga bot-bot duch keladilar-ku!..

Mana shuning uchun ham qariyb 700 yil avval yaratilgan bo’lishiga qaramay, Rumiy asarlaridan hayot nafasi esadi deging kelaveradi. Zero, hazratning o’zlari tafakkurning har qanday mahdudligini yorib o’tishga qaratilgan keskir so’zlar «insonning botini – hurriyat olami» ekanligini anglashga da’vat etadi va shunga undayveradi.

Mavlono Jaloliddin Rumiy
FIYHI MO FIYHI (“ICHINDAGI ICHINDADIR”)DAN
Turkchadan Ulug’bek Hamdam tarjimasi

…Agar har bir ko’ringan narsa ko’ringani kabi bo’lsaydi, juda o’tkir va ziyrak ko’zlar sohibi Payg’ambar: «Narsani menga bo’lgani kabi ko’rsat» – deya faryod etmasdi. U bu bilan shunday demoqchi bo’ladi: Ey, Rabbim! Aslida xunuk bo’lgan narsani go’zal, go’zal narsani esa xunuk qilib ko’rsatyapsan: bizga hamma narsani qanday bo’lsa, o’shanday ko’rsatginki, tuzoqqa tushmaylik va yo’limizni hech vaqt yo’qotmaylik.

Endi sening fikring har na qadar go’zal va porloq esa–da, unikidan yaxshiroq bo’lolmaydi. O’zingdagi har bir fikr va har bir tasavvurga ishonma, yolbor–da, qo’rq.

Chunonchi, hatto qo’shinlar yuborgan shu onimizda ham ularga (qo’shinlarga) ishonmasligimiz va talofotga uchrab, qo’rquv va ojizlik domiga tushgan vaqtimizda esa Ollohdan umidimizni uzmasligimiz kerak.

Payg’ambar yuqoridagi oyatni (so’zni) o’z maqsadiga muvofiq ravishda aytdi. Mening ham aytmoqchi bo’lgan narsam shu edi.

FASL. Bittasi: «Mavlono hech narsa demayaptilar» – dedi. Men dedim: «Bu odamni mening xayolim huzurimga keltirdi va mening xayolim unga: «Qalaysan, qanday ahvoldasan?» deya bir so’z so’ylamadi. Gapirmasdan xayolim uni bu yoqqa tortdi. Agar mening haqiqatim uni so’z aytishidan qaytarib boshqa bir joyga olib borsa, bunga nechun hayron bo’lish kerak ekan?

So’z haqiqatning soyasi va parchasidir. Modomiki soya o’ziga tortar ekan, u holda haqiqat yanada yaxshiroq jazb etadi. So’z bahonadir. Bir insonni boshqa bir insonga tortgan narsa so’z emas, balki ikkalovida mavjud bo’lgan ruhiy birlikdan bir parchadir. Agar bir inson yuz ming mo»jiza va karomat ko’rsa, ammo unda valiy va nabiyga uyg’un bir bo’lak bo’lmasa, birlashmaydilar va buning foydasi ham yo’q. Uni valiy va nabiyga bog’lagan, ular sevgisini ko’nglida orttirgan narsa o’sha omixta – o’rtoq parchadir.

Agar bir jism tarkibida ohanrabo bilan mushtarak bo’lgan bir parcha bo’lmasa, u jism hech qachon ohanrabo tarafiga ketmaydi, ya’ni tortilmaydi. Ular orasidagi bir xillik gizli bir narsadir, ko’zga ko’rinmaydi.

Inson xayolidagi narsa uni o’z orqasidan yetaklaydi. Masalan, bog’ xayoli boqqa, do’kon xayoli do’konga olib boradi. Faqat bu xayollar haqiqatni yashiradi. Chunonchi, bir narsaning xayoli seni o’ziga tortdi va sen u tomonga ketmoqdasan. Chunki xayol senga u narsani go’zal qilib ko’rsatgan. Biroq kelgach, pushaymon bo’lasan va o’zinga o’zing: «Buni yaxshi deb o’ylabman, aslida unday emas ekan» deysan. Shuning uchun ham xayollar ichiga kimdir yashiringan chodirlar o’xshaydi. Qachonki, xayollar yo’qolib haqiqat yuz ko’rsatsa, pushaymonlik hissi ham seni tark etadi: seni (o’ziga) tortgan haqiqat seni jalb etgan haqiqatdan boshqa narsa emasdir. «U kun yashirin narsalar oshkor bo’ladi» (Qur’on). Aslida jalb etgan narsa bittadir. Faqat ko’p ko’rinadi. Axir ko’rmayapsanmi, bir insonning turli–tuman yuzlarcha orzusi bordir: «Shilpildoq istayman, qatlama istayman, holva istayman, qovurilgan go’sht istayman, meva istayman, xurmo istayman» der. Bu aytgan narsalarning asli bitta, u ham bo’lsa, ochlikdir. Ochlik yolg’iz bir narsadir. Inson ovqatning biridan yeb to’ygach, «boshqasini istamayman!» deydi. Bundan anglashiladiki, o’n va yuz sonlari yo’q, faqat bir bordir.

«Ularning hisobini (sonini) kofirlar uchun azob va mashaqqat ayladik» (Qur’on) deya buyurilgani kabi bu insonlar qarshisiga hisobdek og’ir bir ish chiqadi. Masalan, bunga «Bir», narigilarga esa «yuz» deydilar, ya’ni valiy uchun «Bir» va xalq uchun «yuz ming» deydilar. Bu katta gunohdir. Valiyni Bir, boshqalarni Ko’p ko’rmoq ko’rish va anglash yo’lini yo’qotmoqdir, ulkan fitnadir. Chunki siz ularni ko’p, valiyni esa bir ko’rmoqdasiz. «Ularning hisobini kofirlar uchun azob va mashaqqat ayladik» oyati shuning uchun buyurildi. Qaysi yuz, qaysi ellik va qaysi biri oltmish? Qo’lsiz, oyoqsiz, aqlsiz va ruhsiz bir to’p insonlar tilsim va simom kabi qaynab turibdilar. Endi sen ularga oltmish, yuz va yoxud ming, bunga esa bir, de. Bu – yanglish. Balki ular hechdirlar va bu bir deganing ming, yuz ming va yuzminglarcha Bir hisoblanadi. Xuddi «Bizning qavm aholisi oz, ammo hujum qilinganda ko’payadi» deganlaridek.

Podshoh bir askarga yuz kishilik maosh tayin etgandi. Bundan qolgan askarlar norizo bo’ldilar. Podshoh o’z–o’ziga: «Bir kun kelar, sizga ko’rsataman, o’shanda buning sababini tushunasizlar»,
– derdi. Jang kuni keldi. Askarlarning hammasi qochdi, yolg’iz u kishigina jang qildi. Podshoh: «Mana shuning uchun men unga ko’p pul berdim», – dedi.

Inson o’zining farqlash xossasini har turli g’arazdan tozalashi va dindan yordam qidirishi lozimdir. Din egasini taniydi. Faqat sen umringni farq etish xossasidan mahrum bo’lgan kimsalar bilan kechirganing uchun bilmaysanki, uning yaxshini yomondan farq etish vasfi zaiflashgan va endi dinni, ya’ni insonning hamrohini taniy olmaydi.

Sen tanani boqding, ammo unda farqlash xossasi yo’qdir. Farq etish bir sifat. Axir ko’rmayapsanmi, jinning qo’l–oyog’i bor, faqat farqlash xususiyati yo’q. Farqlash sendagi latif bir ma’nodir va sen kechayu kunduz undan mahrum bo’lgan narsani (ya’ni tanani – tarj.) boqishga harakat etmoqdasan. Uning bu bilan tirik ekanligini bahona qilmoqdasan, holbuki, bu ham u bilan tirikdir. Bu qanday ishki, sen farqlashdan tamoman mahrum bo’lganni boqding, voyaga yetkazding va vaqtni vujudingni yedirib– ichirish bilan o’tkazding–da, u latif ma’noga, ya’ni farq etish qudratiga parvosiz bo’lding! Sening taxmin qilganingdek, bu (tana) u (ma’no) bilan tirikdir, u bu bilan emas. U – nur, ya’ni latif ma’no berguvchi, ko’z, quloq va boshqa derzalardan, agar bular bo’lmasa, yana boshqa tirqishlardan o’zini ko’rsatguvchi. Bu xuddi: «Quyoshni chiroq bilan ko’rayapman» deb, quyosh qarshisiga chiroq keltirib quyishga o’xshaydi. Aslida, chiroq bo’lmasa ham quyosh o’zini senga ko’rsataveradi. Chiroqqa nima hojat? Ollohdan umidni uzmaslik kerak. Umid – ishonch yo’lining boshi. Yo’lda yurmasang ham doimo yo’lning boshini ko’zla. «Noto’g’ri ishlar qildim» dema, to’g’rilikni tut. O’shanda hech qanday egrilik qolmaydi. To’g’rilik Musoning hassasi kabidir, egrilik esa sehrgarlarning sehriga o’xshaydi. To’g’rilik o’rtaga chiqishi bilan ularning hammasini yutadi. Agar bir yomonlik qilgan bo’lsang, o’zingga o’zing qilgandirsan. Sening yomonliging o’zgaga qanday ta’sir qiladi.

SHE’R: (Qara, anavi tog’ boshiga qo’nib uchgan qush tog’ning nimasini orttirdi va nimasini kamaytirdi?)
Sen to’g’ri bo’lsang, ularning hech qaysisi qolmaydi. Ehtiyot bo’l, umid uzma!

Shohlarga yaqin yurmoq shu nuqtai nazardan tahlikali emas, ya’ni xoh bugun, xoh ertaga bo’lsin, ketajak bosh baribir ketadi. Ushbu jihatdan esa xavfli: Shohlarning nafsi kuchayib bir ajdarho singari bo’ladi. Ularga yaqin bo’lib, do’stligini himoya qilib, mollarini qabul qilgan kimsa mutlaqo ularning ra’yiga ko’ra gap aytadi. Ranjimasin deya, ularning nomaqbul o’y– tushunchalarini yoqtiradi va gaplarini qaytarolmaydilar. Shuning uchun hamma vaqt bir xavf mavjuddir. Chunki ularning (podshohlarning) tarafi olinarkan, asl taraf senga yot – begona bo’lib qoladi va buning dinga zarari bordir. Sen u tarafni himoya qilganingda, aziz bo’lgan bu taraf sendan yuz o’giradi va sen dunyo ahli bilan qanchalik chiqishsang, uning senga shunchalik g’azabi keladi. «Olloh zolimlarga yordam bergan kimsaga o’sha zolimni balo qilib qo’yadi» (Hadis). Sening u tomonga qarab ketishingning oqibati ham shunday. Chunki, modomiki, sen u tarafni himoya etarkansan, natijada uni o’z boshingga balo qilajakdir.

Dengizga borib, undan faqatgina bir ko’za suv olmoq bilan qanoatlanish – achinarli. Dengizdan olish mumkin bo’lgan dur – javohirlar va boshqa qanchadan–qancha narsalar bo’la turib, birgina suv olishning nima qimmati bor? Aqlli insonlar bu bilan qanday qilib maqtanadilar va nima degan odam bo’ladilar?

Olam – bir ko’pik. Avliyolar bilimlari – dengiz. Dengizning duri qaerda?

Bu olam xas–xashak bilan to’lgan ko’pikdir, faqat bu ko’pik dengizning chayqalishidan, o’ynoqlashidan va ko’pirib qaynashidan poklanadi, soflanadi, go’zallashadi.

Xotinlaru o’g’illar, qop–qop oltinlaru kumushlar, nasldor otlaru suruv–suruv mol–qo’ylar, ekinlar va hokazo narsalar odamlar hirsini qitiqlaydi. Bularning hammasi dunyo zavqidir. Modomiki dunyo bezatilgan bo’lsa, unda haqiqiy go’zallik va yaxshilik yo’qdir, bu go’zallik unda muvaqqatdir va o’zga bir yerdan kelgan, demakdir. Dunyo oltin qoplamali soxta pul kabidir. Ya’ni qiymatsiz ko’pik bo’lgan dunyo qalbdir (soxta, yolg’onchidir – tarj.), ahamiyatsiz va qadrsizdir. Uning ust qismini biz oltin bilan suvadik. Mana shuning uchun ham insonlarni xotinlaru o’g’illar, qop–qop oltinlaru kumushlar, nasldor otlaru suruv–suruv mol– qo’ylar, ekinlar va boshqa narsalar o’ziga tortadi, deya buyurilgan.

Inson Tangrining usturlabidir (teleskopidir – tarj.) Faqat bu usturlabni biladigan munajjim lozim. Dehqon yoki baqqolning usturlabi bo’lgani bilan uni ishlatolmagandan keyin nima foydasi bor? Ular usturlabda ko’ringan falaklar ahvolidan, harakatlaridan, burjlarning o’zgarishlari–yu ta’sirlaridan nimani ham tushunardilar? Ko’rinadiki, usturlab munajjim uchun foydalidir. Chunki «O’zini bilgan Xudosini ham biladi» (Hadis). Shu nuqtai nazardan, usturlab falakning qanday ko’zgusi bo’lsa, inson vujudi ham Ollohning shunday usturlabidir. Chunki Qur’onda inson to’g’risida: «Biz Odam o’g’illarini aziz qildik» deya buyurilgan.

Ulug’ Olloh insonni bilimli, ilmli va olim qilib yaratgani uchun inson o’z borlig’ining usturlabida vaqti–vaqti bilan Olloh tajallisini va benazir go’zalligini porloq bir holda ko’radi. Bu Jamol mazkur ko’zguni hech qachon tark etmaydi.

Aziz va Jalil bo’lgan Tangrining hikmat, ma’rifat va karomat kiyimlarini kiydirib qo’ygan qullari bordir. Xalqning bularni ko’ra oladigan o’tkir ko’zlari yo’q bo’lsa ham Olloh Taolo ularni qizg’anadi. Ular ham o’zlarini xuddi Mutanabbining: «Xotinlar ipak kiyimlarni bezanmoq uchun emas, balki o’z go’zalliklarini qo’rimoq uchun kiydilar» deganidek (hikmat, ma’rifat va karomat kiyimlari bilan) o’raydilar.

FASL. (Bittasi) : «Kecha–kunduz qalbim va jonim sizning yoningizda, xizmatingizda, faqat mo’g’ullarning ishi–yu tashvishi sabab sizni ziyorat etishga kelolmayapman», dedi. U: «Bu ishlar ham Haqqa tegishlidir. Chunki bular musulmonlik ishonchini ta’minlamoqda. Siz ular ko’ngillarini tinchlantirish va bir qancha musulmonlarni huzur–la xotirjam toat–ibodat qilishi uchun o’zingizni mol va joningiz bilan fido qildingiz. Bu ham xayrli ishdir. Ollohu Akbar sizga shunday bir xayrli ish qilmoq orzusini bergandir. Bunga javoban qiziqishingizning ortishi – Tangrining sizga bo’lgan inoyatidan darak. Agar orzuingiz zaiflashadigan yoxud ozayadigan bo’lsa, bu sizni Olloh inoyatidan mahrum bo’layotganingizga bir ishorat, demakdir. Demak, Ulug’ Olloh bunday buyuk va xayrli ishni inson vositasida qilinishini, uning savob ishlashini va darajasi yuksalishini istamayapti. Bu – issiq bir hammomga o’xshaydi. Hammom issiqligi pechkada hosil bo’ladi. O’tin va tezak ko’rinishdan har na qadar xunuk–da jirkanch bo’lsa ham, hammomchi uchun inoyat hisoblanadi. Chunki ular tufayli hammomchining hammomi isiydi va shu tariqa xalqqa xizmat qiladi.

Shu payt ahbob keldi, (Mavlono) uzr so’radi va: «Agar siz uchun o’rnimdan turmayotgan, siz bilan gaplashmayotgan va hol– ahvolingizni so’ramayotgan bo’lsam, buning sababi sizni hurmat qilganimdir. Chunki har bir narsaning hurmati o’sha zamonga muvofiq bo’ladi. Namoz qilayotib ota–onani, aka–ukani, opa– singilni so’rab–surishtirmoq, shu yo’sin e’tibor qilmoq to’g’ri emas. Namoz vaqtida do’stlar va qarindosh–urug’larga iltifot ko’rsatmaslik, aslida, eng yaxshi iltifot va ko’ngil olishdir. Chunki sen ular sabab ibodatdan, chuqur diniy holatdan ayrilmaysan, huzur–halovatingni buzmaysan va bu bilan ular ham gunohga botmagan bo’ladilar. Mana shuning uchun ham insonni gunohga botirgan, azobga giriftor qilgan balodan chekinmoq iltifot va ko’ngil olmoqdir. Chunki ularga jazo beruvchi narsadan qochilgandir» – deya buyurdi.

Ulardan biri: «Olloh oldida namozdan–da yaxshiroq bo’lgan narsa bormi?» deb so’radi. U: «Hamnamoz bordir, ammo namoz faqatgina suratdan iborat emas. Bu namozning qolipidir. Axir namozning boshi na so’nggi ma’lumu mavjuddir. Ibtidosi va intihosi bo’lgan hamma narsa qolipdir. Takbir – namozning avvali, salom esa oxiridir. Xuddi shunday, shahodat ham faqat til bilan aytilgan narsa emas. Uning ham boshi va oxiri mavjud. Boshi va oxiri bo’lgan hamma narsa surat va qolipdan iborat bo’ladi. Uning ruhi beqiyos va benihoyadir, avval–oxiri yo’qdir. Bu namozni nabiylar topgan va maydonga keltirgan. Nabiy: «Mening Olloh bilan shunday bir vaqtlarim bo’ladiki, unga na Tangri tomonidan jo’natilgan bir Payg’ambar va na Tangriga eng yaqin bo’lgan bir farishta sig’adi» (Hadis) deya buyuradi. Demak, namozning mohiyati faqat yotib–turishdan iborat bo’lmay, balki istig’roq, ya’ni o’zidan kechish ekanligini bildik. Chunki barcha suratlar ichkari kirolmay, tashqarida qoladilar, hatto Jabroilday purhikmat malak ham u yerga sig’maydi.

Olimlar sultoni, olamning qutubi bo’lgan Mavlono Boho–ul Haq Va’d Din (Olloh uning ulug’ ruhini muborak aylasin!) haqida shunday bir hikoya rivoyat qilinadi. Bir kuni as’hobi uni istig’roq holida uchratdilar. Namoz vaqti yaqinlashgani uchun muridlardan ba’zilari «Namoz vaqti bo’ldi» dedi. Mavlono e’tibor bermadi. Muridlar namozga qo’zg’aldilar. Faqat ulardan ikkitasi shayxlariga ergashib, namozga turmadilar. Namoz qilayotganlardan Xojagiy ismli bir murid qalb ko’zi orqali namoz o’qiyotganlarning orqalari bilan, shayx va ikki muridning esa yuzlari bilan qiblaga yo’nalib o’tirganlarini ko’rdi. Chunki shayx «men» va «biz» da’vosidan voz kechdi va uning «men»ligi fano topdi. Borlig’idan hech nima qolmadi. «O’lishdan avval o’lingiz» (hadis) xikmati Olloh nurida halok bo’ldi. Endi uning o’zi Ollohning nuri bo’ldi. Har kim orqasini Olloh nuriga va yuzini devorga o’girsa, u orqasini muhaqqaq qiblaga o’girgan bo’ladi. Chunki u allaqachon qiblaning joni bo’lgandir. Axir insonlar qiblasini Payg’ambar tanlamaganmi va u (qibla) olamning qiblagohi bo’lmaganmidi? U holda Payg’ambarning o’zi qibla bo’lsa, yanada muvofiq bo’ladi. Chunki qibla uning uchun qibla bo’lgandir.

Mustafo (Ollohning salot va salomi bo’lsin) bir do’stini «Seni chaqirdim, nega kelmading» deya koyidi. U: «Namoz qilayotgandim» dedi. Shunda Payg’ambar: «Yaxshi, ammo men seni chaqirmadimmi?» deyishi bilan u: «Men bir bechoraman» deb javob berdi.

Payg’ambar unga buyurdiki: «Qudratli bo’lgan vaqtingda ham o’zingni ojiz his etgan paytingdagidek bechora ko’rmog’ing – yaxshi. Chunki sening quvvat va qudrating ustida bir qudrat bordir». Sen barcha hollarda Haqqa mahkumsan. Ikki bo’lak emassanki, ba’zan chorasiz, ba’zan qudratli bo’lsang. Uning qudratiga boq va o’zingni har vaqt qo’lsiz, oyoqsiz hamda bechora ko’r. Zaif odamlarni qo’ya turaylik, hatto arslonu qoplon, timsohu va hokazolar ham uning qarshisida hechdir va Tangridan qo’rqib titraydilar. Yerlar, ko’klar… hamma–hammasi ojizdir. Ularning barchasi u (Tangri)ning hukmiga asirdirlar. U buyuk podshohdirki, ziyosi oyu quyoshning nuriga o’xshamaydi. Uning ziyosini almashtirib bo’lmaydi va u magar, pardasiz holida yuz ochsa, na ko’k, na yer, na quyosh va na oy qoladi…

———————

…Agar har bir ko’ringan narsa ko’ringani kabi bo’lsaydi, juda o’tkir va ziyrak ko’zlar sohibi Payg’ambar: «Narsani menga bo’lgani kabi ko’rsat» – deya faryod etmasdi. U bu bilan shunday demoqchi bo’ladi: Ey, Rabbim! Aslida xunuk bo’lgan narsani go’zal, go’zal narsani esa xunuk qilib ko’rsatyapsan: bizga hamma narsani qanday bo’lsa, o’shanday ko’rsatginki, tuzoqqa tushmaylik va yo’limizni hech vaqt yo’qotmaylik.

Endi sening fikring har na qadar go’zal va porloq esa–da, unikidan yaxshiroq bo’lolmaydi. O’zingdagi har bir fikr va har bir tasavvurga ishonma, yolbor–da, qo’rq.

Chunonchi, hatto qo’shinlar yuborgan shu onimizda ham ularga (qo’shinlarga) ishonmasligimiz va talofotga uchrab, qo’rquv va ojizlik domiga tushgan vaqtimizda esa Ollohdan umidimizni uzmasligimiz kerak.

Payg’ambar yuqoridagi oyatni (so’zni) o’z maqsadiga muvofiq ravishda aytdi. Mening ham aytmoqchi bo’lgan narsam shu edi.

FASL. Bittasi: «Mavlono hech narsa demayaptilar» – dedi. Men dedim: «Bu odamni mening xayolim huzurimga keltirdi va mening xayolim unga: «Qalaysan, qanday ahvoldasan?» deya bir so’z so’ylamadi. Gapirmasdan xayolim uni bu yoqqa tortdi. Agar mening haqiqatim uni so’z aytishidan qaytarib boshqa bir joyga olib borsa, bunga nechun hayron bo’lish kerak ekan?

So’z haqiqatning soyasi va parchasidir. Modomiki soya o’ziga tortar ekan, u holda haqiqat yanada yaxshiroq jazb etadi. So’z bahonadir. Bir insonni boshqa bir insonga tortgan narsa so’z emas, balki ikkalovida mavjud bo’lgan ruhiy birlikdan bir parchadir. Agar bir inson yuz ming mo»jiza va karomat ko’rsa, ammo unda valiy va nabiyga uyg’un bir bo’lak bo’lmasa, birlashmaydilar va buning foydasi ham yo’q. Uni valiy va nabiyga bog’lagan, ular sevgisini ko’nglida orttirgan narsa o’sha omixta – o’rtoq parchadir.

Agar bir jism tarkibida ohanrabo bilan mushtarak bo’lgan bir parcha bo’lmasa, u jism hech qachon ohanrabo tarafiga ketmaydi, ya’ni tortilmaydi. Ular orasidagi bir xillik gizli bir narsadir, ko’zga ko’rinmaydi.

Inson xayolidagi narsa uni o’z orqasidan yetaklaydi. Masalan, bog’ xayoli boqqa, do’kon xayoli do’konga olib boradi. Faqat bu xayollar haqiqatni yashiradi. Chunonchi, bir narsaning xayoli seni o’ziga tortdi va sen u tomonga ketmoqdasan. Chunki xayol senga u narsani go’zal qilib ko’rsatgan. Biroq kelgach, pushaymon bo’lasan va o’zinga o’zing: «Buni yaxshi deb o’ylabman, aslida unday emas ekan» deysan. Shuning uchun ham xayollar ichiga kimdir yashiringan chodirlar o’xshaydi. Qachonki, xayollar yo’qolib haqiqat yuz ko’rsatsa, pushaymonlik hissi ham seni tark etadi: seni (o’ziga) tortgan haqiqat seni jalb etgan haqiqatdan boshqa narsa emasdir. «U kun yashirin narsalar oshkor bo’ladi» (Qur’on). Aslida jalb etgan narsa bittadir. Faqat ko’p ko’rinadi. Axir ko’rmayapsanmi, bir insonning turli–tuman yuzlarcha orzusi bordir: «Shilpildoq istayman, qatlama istayman, holva istayman, qovurilgan go’sht istayman, meva istayman, xurmo istayman» der. Bu aytgan narsalarning asli bitta, u ham bo’lsa, ochlikdir. Ochlik yolg’iz bir narsadir. Inson ovqatning biridan yeb to’ygach, «boshqasini istamayman!» deydi. Bundan anglashiladiki, o’n va yuz sonlari yo’q, faqat bir bordir.

«Ularning hisobini (sonini) kofirlar uchun azob va mashaqqat ayladik» (Qur’on) deya buyurilgani kabi bu insonlar qarshisiga hisobdek og’ir bir ish chiqadi. Masalan, bunga «Bir», narigilarga esa «yuz» deydilar, ya’ni valiy uchun «Bir» va xalq uchun «yuz ming» deydilar. Bu katta gunohdir. Valiyni Bir, boshqalarni Ko’p ko’rmoq ko’rish va anglash yo’lini yo’qotmoqdir, ulkan fitnadir. Chunki siz ularni ko’p, valiyni esa bir ko’rmoqdasiz. «Ularning hisobini kofirlar uchun azob va mashaqqat ayladik» oyati shuning uchun buyurildi. Qaysi yuz, qaysi ellik va qaysi biri oltmish? Qo’lsiz, oyoqsiz, aqlsiz va ruhsiz bir to’p insonlar tilsim va simom kabi qaynab turibdilar. Endi sen ularga oltmish, yuz va yoxud ming, bunga esa bir, de. Bu – yanglish. Balki ular hechdirlar va bu bir deganing ming, yuz ming va yuzminglarcha Bir hisoblanadi. Xuddi «Bizning qavm aholisi oz, ammo hujum qilinganda ko’payadi» deganlaridek.

Podshoh bir askarga yuz kishilik maosh tayin etgandi. Bundan qolgan askarlar norizo bo’ldilar. Podshoh o’z–o’ziga: «Bir kun kelar, sizga ko’rsataman, o’shanda buning sababini tushunasizlar»,
– derdi. Jang kuni keldi. Askarlarning hammasi qochdi, yolg’iz u kishigina jang qildi. Podshoh: «Mana shuning uchun men unga ko’p pul berdim», – dedi.

Inson o’zining farqlash xossasini har turli g’arazdan tozalashi va dindan yordam qidirishi lozimdir. Din egasini taniydi. Faqat sen umringni farq etish xossasidan mahrum bo’lgan kimsalar bilan kechirganing uchun bilmaysanki, uning yaxshini yomondan farq etish vasfi zaiflashgan va endi dinni, ya’ni insonning hamrohini taniy olmaydi.

Sen tanani boqding, ammo unda farqlash xossasi yo’qdir. Farq etish bir sifat. Axir ko’rmayapsanmi, jinning qo’l–oyog’i bor, faqat farqlash xususiyati yo’q. Farqlash sendagi latif bir ma’nodir va sen kechayu kunduz undan mahrum bo’lgan narsani (ya’ni tanani – tarj.) boqishga harakat etmoqdasan. Uning bu bilan tirik ekanligini bahona qilmoqdasan, holbuki, bu ham u bilan tirikdir. Bu qanday ishki, sen farqlashdan tamoman mahrum bo’lganni boqding, voyaga yetkazding va vaqtni vujudingni yedirib– ichirish bilan o’tkazding–da, u latif ma’noga, ya’ni farq etish qudratiga parvosiz bo’lding! Sening taxmin qilganingdek, bu (tana) u (ma’no) bilan tirikdir, u bu bilan emas.

U – nur, ya’ni latif ma’no berguvchi, ko’z, quloq va boshqa derzalardan, agar bular bo’lmasa, yana boshqa tirqishlardan o’zini ko’rsatguvchi. Bu xuddi: «Quyoshni chiroq bilan ko’rayapman» deb, quyosh qarshisiga chiroq  keltirib quyishga o’xshaydi. Aslida, chiroq bo’lmasa ham quyosh o’zini senga ko’rsataveradi. Chiroqqa nima hojat? Ollohdan umidni uzmaslik kerak. Umid – ishonch yo’lining boshi. Yo’lda yurmasang ham doimo yo’lning boshini ko’zla. «Noto’g’ri ishlar qildim» dema, to’g’rilikni tut. O’shanda hech qanday egrilik qolmaydi. To’g’rilik Musoning hassasi kabidir, egrilik esa sehrgarlarning sehriga o’xshaydi. To’g’rilik o’rtaga chiqishi bilan ularning hammasini yutadi. Agar bir yomonlik qilgan bo’lsang, o’zingga o’zing qilgandirsan. Sening yomonliging o’zgaga qanday ta’sir qiladi.

SHE’R: (Qara, anavi tog’ boshiga qo’nib uchgan qush tog’ning nimasini orttirdi va nimasini kamaytirdi?)
Sen to’g’ri bo’lsang, ularning hech qaysisi qolmaydi. Ehtiyot bo’l, umid uzma!

Shohlarga yaqin yurmoq shu nuqtai nazardan tahlikali emas, ya’ni xoh bugun, xoh ertaga bo’lsin, ketajak bosh baribir ketadi. Ushbu jihatdan esa xavfli: Shohlarning nafsi kuchayib bir ajdarho singari bo’ladi. Ularga yaqin bo’lib, do’stligini himoya qilib, mollarini qabul qilgan kimsa mutlaqo ularning ra’yiga ko’ra gap aytadi. Ranjimasin deya, ularning nomaqbul o’y– tushunchalarini yoqtiradi va gaplarini qaytarolmaydilar. Shuning uchun hamma vaqt bir xavf mavjuddir. Chunki ularning (podshohlarning) tarafi olinarkan, asl taraf senga yot – begona bo’lib qoladi va buning dinga zarari bordir. Sen u tarafni himoya qilganingda, aziz bo’lgan bu taraf sendan yuz o’giradi va sen dunyo ahli bilan qanchalik chiqishsang, uning senga shunchalik g’azabi keladi. «Olloh zolimlarga yordam bergan kimsaga o’sha zolimni balo qilib qo’yadi» (Hadis). Sening u tomonga qarab ketishingning oqibati ham shunday. Chunki, modomiki, sen u tarafni himoya etarkansan, natijada uni o’z boshingga balo qilajakdir.

Dengizga borib, undan faqatgina bir ko’za suv olmoq bilan qanoatlanish – achinarli. Dengizdan olish mumkin bo’lgan dur – javohirlar va boshqa qanchadan–qancha narsalar bo’la turib, birgina suv olishning nima qimmati bor? Aqlli insonlar bu bilan qanday qilib maqtanadilar va nima degan odam bo’ladilar?

Olam – bir ko’pik. Avliyolar bilimlari – dengiz. Dengizning duri qaerda?

Bu olam xas–xashak bilan to’lgan ko’pikdir, faqat bu ko’pik dengizning chayqalishidan, o’ynoqlashidan va ko’pirib qaynashidan poklanadi, soflanadi, go’zallashadi.

Xotinlaru o’g’illar, qop–qop oltinlaru kumushlar, nasldor otlaru suruv–suruv mol–qo’ylar, ekinlar va hokazo narsalar odamlar hirsini qitiqlaydi. Bularning hammasi dunyo zavqidir. Modomiki dunyo bezatilgan bo’lsa, unda haqiqiy go’zallik va yaxshilik yo’qdir, bu go’zallik unda muvaqqatdir va o’zga bir yerdan kelgan, demakdir. Dunyo oltin qoplamali soxta pul kabidir. Ya’ni qiymatsiz ko’pik bo’lgan dunyo qalbdir (soxta, yolg’onchidir – tarj.), ahamiyatsiz va qadrsizdir. Uning ust qismini biz oltin bilan suvadik. Mana shuning uchun ham insonlarni xotinlaru o’g’illar, qop–qop oltinlaru kumushlar, nasldor otlaru suruv–suruv mol– qo’ylar, ekinlar va boshqa narsalar o’ziga tortadi, deya buyurilgan.

Inson Tangrining usturlabidir (teleskopidir – tarj.) Faqat bu usturlabni biladigan munajjim lozim. Dehqon yoki baqqolning usturlabi bo’lgani bilan uni ishlatolmagandan keyin nima foydasi bor? Ular usturlabda ko’ringan falaklar ahvolidan, harakatlaridan, burjlarning o’zgarishlari–yu ta’sirlaridan nimani ham tushunardilar? Ko’rinadiki, usturlab munajjim uchun foydalidir. Chunki «O’zini bilgan Xudosini ham biladi» (Hadis). Shu nuqtai nazardan, usturlab falakning qanday ko’zgusi bo’lsa, inson vujudi ham Ollohning shunday usturlabidir. Chunki Qur’onda inson to’g’risida: «Biz Odam o’g’illarini aziz qildik» deya buyurilgan.

Ulug’ Olloh insonni bilimli, ilmli va olim qilib yaratgani uchun inson o’z borlig’ining usturlabida vaqti–vaqti bilan Olloh tajallisini va benazir go’zalligini porloq bir holda ko’radi. Bu Jamol mazkur ko’zguni hech qachon tark etmaydi.

Aziz va Jalil bo’lgan Tangrining hikmat, ma’rifat va karomat kiyimlarini kiydirib qo’ygan qullari bordir. Xalqning bularni ko’ra oladigan o’tkir ko’zlari yo’q bo’lsa ham Olloh Taolo ularni qizg’anadi. Ular ham o’zlarini xuddi Mutanabbining: «Xotinlar ipak kiyimlarni bezanmoq uchun emas, balki o’z go’zalliklarini qo’rimoq uchun kiydilar» deganidek (hikmat, ma’rifat va karomat kiyimlari bilan) o’raydilar.

FASL. (Bittasi) : «Kecha–kunduz qalbim va jonim sizning yoningizda, xizmatingizda, faqat mo’g’ullarning ishi–yu tashvishi sabab sizni ziyorat etishga kelolmayapman», dedi. U: «Bu ishlar ham Haqqa tegishlidir. Chunki bular musulmonlik ishonchini ta’minlamoqda. Siz ular ko’ngillarini tinchlantirish va bir qancha musulmonlarni huzur–la xotirjam toat–ibodat qilishi uchun o’zingizni mol va joningiz bilan fido qildingiz. Bu ham xayrli ishdir. Ollohu Akbar sizga shunday bir xayrli ish qilmoq orzusini bergandir. Bunga javoban qiziqishingizning ortishi – Tangrining sizga bo’lgan inoyatidan darak. Agar orzuingiz zaiflashadigan yoxud ozayadigan bo’lsa, bu sizni Olloh inoyatidan mahrum bo’layotganingizga bir ishorat, demakdir. Demak, Ulug’ Olloh bunday buyuk va xayrli ishni inson vositasida qilinishini, uning savob ishlashini va darajasi yuksalishini istamayapti. Bu – issiq bir hammomga o’xshaydi. Hammom issiqligi pechkada hosil bo’ladi. O’tin va tezak ko’rinishdan har na qadar xunuk–da jirkanch bo’lsa ham, hammomchi uchun inoyat hisoblanadi. Chunki ular tufayli hammomchining hammomi isiydi va shu tariqa xalqqa xizmat qiladi.

Shu payt ahbob keldi, (Mavlono) uzr so’radi va: «Agar siz uchun o’rnimdan turmayotgan, siz bilan gaplashmayotgan va hol– ahvolingizni so’ramayotgan bo’lsam, buning sababi sizni hurmat qilganimdir. Chunki har bir narsaning hurmati o’sha zamonga muvofiq bo’ladi. Namoz qilayotib ota–onani, aka–ukani, opa– singilni so’rab–surishtirmoq, shu yo’sin e’tibor qilmoq to’g’ri emas. Namoz vaqtida do’stlar va qarindosh–urug’larga iltifot ko’rsatmaslik, aslida, eng yaxshi iltifot va ko’ngil olishdir. Chunki sen ular sabab ibodatdan, chuqur diniy holatdan ayrilmaysan, huzur–halovatingni buzmaysan va bu bilan ular ham gunohga botmagan bo’ladilar. Mana shuning uchun ham insonni gunohga botirgan, azobga giriftor qilgan balodan chekinmoq iltifot va ko’ngil olmoqdir. Chunki ularga jazo beruvchi narsadan qochilgandir» – deya buyurdi.

Ulardan biri: «Olloh oldida namozdan–da yaxshiroq bo’lgan narsa bormi?» deb so’radi. U: «Hamnamoz bordir, ammo namoz faqatgina suratdan iborat emas. Bu namozning qolipidir. Axir namozning boshi na so’nggi ma’lumu mavjuddir. Ibtidosi va intihosi bo’lgan hamma narsa qolipdir. Takbir – namozning avvali, salom esa oxiridir. Xuddi shunday, shahodat ham faqat til bilan aytilgan narsa emas. Uning ham boshi va oxiri mavjud. Boshi va oxiri bo’lgan hamma narsa surat va qolipdan iborat bo’ladi. Uning ruhi beqiyos va benihoyadir, avval–oxiri yo’qdir. Bu namozni nabiylar topgan va maydonga keltirgan. Nabiy: «Mening Olloh bilan shunday bir vaqtlarim bo’ladiki, unga na Tangri tomonidan jo’natilgan bir Payg’ambar va na Tangriga eng yaqin bo’lgan bir farishta sig’adi» (Hadis) deya buyuradi. Demak, namozning mohiyati faqat yotib–turishdan iborat bo’lmay, balki istig’roq, ya’ni o’zidan kechish ekanligini bildik. Chunki barcha suratlar ichkari kirolmay, tashqarida qoladilar, hatto Jabroilday purhikmat malak ham u yerga sig’maydi.

Olimlar sultoni, olamning qutubi bo’lgan Mavlono Boho–ul Haq Va’d Din (Olloh uning ulug’ ruhini muborak aylasin!) haqida shunday bir hikoya rivoyat qilinadi. Bir kuni as’hobi uni istig’roq holida uchratdilar. Namoz vaqti yaqinlashgani uchun muridlardan ba’zilari «Namoz vaqti bo’ldi» dedi. Mavlono e’tibor bermadi. Muridlar namozga qo’zg’aldilar. Faqat ulardan ikkitasi shayxlariga ergashib, namozga turmadilar. Namoz qilayotganlardan Xojagiy ismli bir murid qalb ko’zi orqali namoz o’qiyotganlarning orqalari bilan, shayx va ikki muridning esa yuzlari bilan qiblaga yo’nalib o’tirganlarini ko’rdi. Chunki shayx «men» va «biz» da’vosidan voz kechdi va uning «men»ligi fano topdi. Borlig’idan hech nima qolmadi. «O’lishdan avval o’lingiz» (hadis) xikmati Olloh nurida halok bo’ldi. Endi uning o’zi Ollohning nuri bo’ldi. Har kim orqasini Olloh nuriga va yuzini devorga o’girsa, u orqasini muhaqqaq qiblaga o’girgan bo’ladi. Chunki u allaqachon qiblaning joni bo’lgandir. Axir insonlar qiblasini Payg’ambar tanlamaganmi va u (qibla) olamning qiblagohi bo’lmaganmidi? U holda Payg’ambarning o’zi qibla bo’lsa, yanada muvofiq bo’ladi. Chunki qibla uning uchun qibla bo’lgandir.

Mustafo (Ollohning salot va salomi bo’lsin) bir do’stini «Seni chaqirdim, nega kelmading» deya koyidi. U: «Namoz qilayotgandim» dedi. Shunda Payg’ambar: «Yaxshi, ammo men seni chaqirmadimmi?» deyishi bilan u: «Men bir bechoraman» deb javob berdi.

Payg’ambar unga buyurdiki: «Qudratli bo’lgan vaqtingda ham o’zingni ojiz his etgan paytingdagidek bechora ko’rmog’ing – yaxshi. Chunki sening quvvat va qudrating ustida bir qudrat bordir». Sen barcha hollarda Haqqa mahkumsan. Ikki bo’lak emassanki, ba’zan chorasiz, ba’zan qudratli bo’lsang. Uning qudratiga boq va o’zingni har vaqt qo’lsiz, oyoqsiz hamda bechora ko’r. Zaif odamlarni qo’ya turaylik, hatto arslonu qoplon, timsohu va hokazolar ham uning qarshisida hechdir va Tangridan qo’rqib titraydilar. Yerlar, ko’klar… hamma–hammasi ojizdir. Ularning barchasi u (Tangri)ning hukmiga asirdirlar. U buyuk podshohdirki, ziyosi oyu quyoshning nuriga o’xshamaydi. Uning ziyosini almashtirib bo’lmaydi va u magar, pardasiz holida yuz ochsa, na ko’k, na yer, na quyosh va na oy qoladi…