Асҳоби каҳф ҳақидаги тарихий воқеа муқаддас китобларда, хусусан Қуръони Каримдан жой олган бўлиб, у Каҳф сурасида келтирилади. Каҳф сураси Қуръоннинг 18-сурасидир ва у Маккий суралардан бири бўлиб, 110 оятдан иборат. Сурада кишиларнинг Тангри таолога бўлган иймон-эътиқодларини мустаҳкамлаш учун энг гўзал, ибратли қиссалардан учтаси сўйлаб берилади.

Улардан биринчиси «Асҳобул каҳф» қиссаси бўлиб, унда золим ҳоким истибдодидан дину иймонларини сақлаб қолиш учун ўз жонларини фидо қилган йигитларнинг бир каҳфга — ғорга паноҳ тортиб киришиб, ужойда уч юз йил қолиб кетишгани ҳақида ҳикоя қилинади. Суранинг «Каҳф» — «Ғор» деб номланишига сабаб ҳам шудир.

Иккинчи қисса Мусо ва Хизр пайғамбарлар қиссаларидирки, унда Мусо алайҳис-саломнинг илм йўлидаги хокисорликлари, Хизир алайҳис-саломнинг бошқа пайғамбарларга берилмаган ғойибдан огоҳлик неъматига муяссар бўлганликлари тўғрисидаги лавҳалар илоҳий қалам билан баён этилади. Учинчи қиссада Аллоҳ таоло марҳамати билан бутун дунёни ўз ҳукмида тутиш шарафига ноил бўлган адолат ва тақвода беназир буюк шоҳ Зулқарнайн, у кишининг фатҳ-юришлари хусусида сўз юритилади.

АСҲОБИ КАҲФ ЎЗБЕК АДАБИЁТИДА
Тоҳир ҚАҲҲОР

Асҳоби каҳф (ғорда қолган одамлар) ҳақидаги тарихий воқеа муқаддас китоблардан жой олган. Асҳоби каҳф мавзуи Туркистонга илк бор Қуръон билан, сўнгра эса Қуръоннинг туркий тафсирлари ва таржималари орқали кириб келган.

Бизнингча, ўзбек адабиётида бу мавзуга илк бор 1310 йили Носириддин Рабғузий “Қисаси Рабғузий” асарида мурожаат этган. Ушбу асар пайғамбарлар ҳақида туркий тилда ёзилган энг қадимий наср намуналаридан бири экани билан ҳам қадрлидир.

Китобдаги “Қиссаи Асҳоби каҳф” қисмидан бир парча келтирамиз: «Айтмишлар, Румда бир малик бор эрди, явлоқ (ёмон, ярамас), жаббор эрди. Дақёнус отлиғ. Вазири бор эрди. Черики телим (кўп) эрди. Яна бир малик бирла ёғилашти, санчиштилар. Ул малик ҳазимат бўлди, ўлтурди. Ул маликнинг олти ўғли бор эрди, булун (тутқун) келтурди, топуғ келтурди. Ўзи Тенгриман, оғзига тупроқ, таки ўзига сажда қилдирур эрди. Бир куни хабар келди, ёғи келур теб. Дақёнус ани эшитиб, қўрқуб, титради. Аймишлар, саройда тахт уза ўлтурурда сарой тунглукидин икки мушук урушуб харлашу тушдилар. Дақёнус мушуклар унидин қўрқуб беҳуш бўлди. Бу олти қариндош ани кўруб айдилар: “Бу Тенгри эрмиш, мушукдин налук қўрқар. Биз мундин кеталинг, ҳақиқат Тенгрини тилалинг”, теб қочарга кенгаштилар».

Урушда Дақёнусга асир тушган шаҳ­зодаларнинг тўнғичи Тамлихо укаларига: “Чавгон ўйналаётганда, тўпни сарой ёққа секин, чўл томонга қаттиқ уринглар. Тўп кетидан бораётгандай бўлиб қочиб кетамиз”, деб тайинлайди. Дақёнус чавгон ўйинини томоша қилиб ўтирар, тўпни узоққа улоқтирганга шоҳона тўн тортиқ қиларди. Қочишга келишиб олган олти ака-ука тўпни икки йиғоч (12 км) ергача уриб боради ва саройдан узоқлашади. Устиларидаги яхши кийимларини ечиб, яширинча келтирилган эски кийимларни кийишади. Йўлда бир қўйчи-чўпон улардан, қаёққа кетяпсиз, деб сўрайди. Улар, Тангрини истаб боряпмиз, деб жавоб беради. Чўпон, мен ҳам сизлар билан борайин, олдин қўйларни эгаларига топширайин, дейди. Қўйчибон подани эгаларига бериб, улар билан йўлга тушади. Подачининг Қазқазин деган ити ҳам йўлчиларга эргашади. Рабғузий йўлчиларнинг отлари Тамлихо, Ирсиг, Мино, Мартолус, Сарринус, Зуанас, қўйчининг оти Кафиттинус, итнинг оти Қитмир (бу ўринда итнинг оти арабча “охиргиси” маъносидаги “қитмир” сўзи билан аталган, аслида, олдин таъкидланганидай, Қазқизиндир – Т.Қ.) эди, деб таъкидлайди.

Дақёнус уларни қидиртиради, бироқ тополмайди. Бир куни овга чиққанида узоқдан ўша ғорга кўзи тушади. Ғорга кириб, уларни ухлаб ётган ҳолда кўради. Оёқлари қаварган, барчасини чанг-тўзон қоплаган эди. Бари ўлибди, ўзларига ўзлари қилди, дейди-да, ортига қайтиб кетади.

Улар Аллоҳ иродаси билан уч юз йилу тўққиз ой ғор ичида ётадилар. Уйғонгач, қанча ухладик, дея ўзаро баҳслашадилар. Бири тўққиз ой, бошқаси тўққиз кун дейди. Тамлихо эса, бир кун бўлди, холос, деб тахмин қилади. Кунга қарайдилар: уйқуга кетишаркан, қуёш кунюрарда эди, энди қайтган, уфқ томон оғган эди. Охири: “Қанча ўтганини Худо билади”, дейдилар.

Очиққанларини сезгач, бирортамиз шаҳарга тушиб, бирор егулик олиб келайлик, деб кенгашадилар. Бирлари: “Борганни таниб қолсалар, тутиб, тошбўрон қилишади ёки динларига киритишади, кейин биз ҳам қутулмаймиз”, деб хавотир билдиради.

Хуллас, Тамлихо ақча олиб, йўлга тушади. Кўп йиллар ўтгани боис бозор йўлини тополмайди. Шу сабаб, ё ҳалиям уйқудаманми, деган ўйга ҳам боради. Бозорни топгач, нон олиш учун сотувчига пул узатади. Сотувчи: “Хазина топган кўринасан, мени шерик қилмасанг, подшога айтаман”, деб уни қўрқитади. “Бу нима деганинг ахир, – дейди Тамлихо. – Биз кеча тоққа чиққан эдик. Қорнимиз очиб, бугун нон олгани келдим. Пулни ол ва нон бер”. Сотувчи унамайди ва уни подшога олиб боради. Подшо Ястағод деган мусулмон экан, эли ҳам мусулмон экан. Тамлихо бу подшони Дақёнус деб ўйлайди.

Подшо ундан кимлигини, қаердан келганини суриштиради. Тамлихо ўтган гапларни айтиб беради. Подшо уламодан: “Китобларда шу гаплар борми?” деб сўрайди. Бир олим: “Мен бир китобдан топдим. Дақёнус даврида олти йигит қочиб, тоғдаги ғорда қолган экан”, деб маълумот беради. Подшо: “Қани, отланинг, бориб кўрайлик”, дейди. Тамлихо уларга: “Сизлар берироқда туринглар, мен ғорга кириб, сизнинг Дақёнус эмаслигингизни айтайин, қўрқмасинлар”, дейди. Тамлихо ғорга кириб, подшо келди, дейиши билан қардошлар барчаси ҳушдан кетишибди. Яна ўзларига келишибди…

Шу ҳолат тасвиридан кейин Рабғузий муҳим бир ҳолатни баён этади. Яъни: “Ул элда икки турлук халойиқ бор эрди. Бириси айтур эрди, Тенгри азза ва жалла жонни тиргизур, танни тиргузмас, дер эрди. Тақи бири айтур эрди, танни ҳам, жонни ҳам тиргизур. Қачон буларни кўрдилар эрса билдиларким, танни ҳам тиргизур эрмиш”.

Профессор Ҳамидулла Болтабоев ёзишича, “Турк дунёси илмида барча муфассир ва исломшунослар тан олган илк туркий тафсир XII–XIII асрларда номаълум муаллиф томонидан ёзилган. Унинг қўлёзма нусхаси 1914 йили Қаршида топилган ва Бухорога келтирилган. 1920 йили Бухорода шўролар ҳукумати ўрнатилгач, тафсир Санкт-Петербург шаҳрига олиб кетилган”[1].

Петербург шарқшунослик институтида 197-рақам билан сақланаётган ана шу қўлёзма нусхасига суяниб, Каҳф сураси тафсирини профессорлар Қозоқбой Маҳмудов ва Ҳамидулла Болтабоев бугунги ўзбекчага табдил этиб, “Ислом тасаввуфи манбалари” китобида нашр эттирди. Бу ҳам ўзбек адабиётига Асҳоби каҳф мавзусининг таъсири масаласини ўрганишда муҳим манбадир, албатта. Бу тафсирдаги воқеа баёнида Рабғузий ҳикоясидаги маълумотлардан фарқли ўринлар бор. Рабғузийда воқеа кечган ер исми берилмаган. Тафсирда эса: “Юнон элида бир халқ бор эди, бу элнинг номи Ақсус эди… Асҳоби каҳф кишилари Ақсус кентида Тангрига сиғинар эди ва ўзлари мусулмон эдилар…” дейилади.[2]

Туркий тафсирда ҳам ғор кишиларининг етти нафар экани, уларга ит йўлдош бўлгани айтилган. Киши исмлари Рабғузийдан бошқачароқ, яъни: “улуғларининг оти Маскина, иккинчиси Махлиса… Шалиха, Батарус, Йамлиха, Қорабош, Саро… Итнинг оти Қитмир”.[3]

Асҳоби каҳф мавзуининг ўзбек мумтоз дос­тонларига кириб келишида буюк шоир Алишер Навоийнинг хизмати улуғдир. Навоий мусулмонлик тушунчаларининг халқ орасида кенг ёйилишида худди Аҳмад Яссавий йўлидан бориб, Қуръони карим оятлари ва ҳадисларнинг маъноларини барча асарларига сингдириб юборган. Ғорда қолган одамлар мавзуи “Маҳбубул қулуб” асарида ва “Лисонут тайр” достонидаги “Шайх Нажмиддин Кубронинг сўзи ва итга тушган кўзи” бобида талқин этилган.

Янги давр ижодкорлари бу достондан, сўнгра 1990 йилларда босилган Қуръоннинг ўзбекча маънолар таржимасидаги Каҳф сурасидан ва бошқа диний-маърифий асарлардан таъсирланиб шеърлар ва ҳикоялар яратишди. Масалан, Маҳкам Маҳмуднинг “Асҳоби каҳф” номли ҳикояси бунга мисолдир.

Глобаллашиб бораётган дунёнинг глобал фожиаларидан, чигал муаммоларидан бири маънавий тарбиясизликдир. Бу вазиятда Асҳоби каҳф мавзусининг адабиётда ишланиши унинг тарихий, диний ва адабий аҳамиятга эгалигини кўрсатяпти. Инсонлар имонга суянган ҳолда яшаши керак. Имонсизлик ижтимоий тенгсизлик, зулм, одамлар ва бошқа мавжудотларнинг ҳақ-ҳуқуқларини поймол этиш муаммоси XXI асрнинг энг катта муаммоларидан биридир. Бу нуқтадан боқилса, Асҳоби каҳф мавзусининг ўзи ва унинг адабиётда ишланиши нақадар қийматли экани англашилади.

[1] Туркий тафсир – “Ислом тасаввуфи манбалари” тўплами. Тузувчи профессор Ҳамидулла Болтабоев. Тошкент. “Ўқитувчи” 2005 й. 50-б.
[2] Ўша китоб, 59-бет.
[3] Ўша китоб, 61-б.

As’hobi kahf haqidagi tarixiy voqea muqaddas kitoblarda, xususan Qur’oni Karimdan joy olgan bo‘lib, u Kahf surasida keltiriladi. Kahf surasi Qur’onning 18-surasidir va u Makkiy suralardan biri bo‘lib, 110 oyatdan iborat. Surada kishilarning Tangri taologa bo‘lgan iymon-e’tiqodlarini mustahkamlash uchun eng go‘zal, ibratli qissalardan uchtasi so‘ylab beriladi.

Ulardan birinchisi “As’hobul kahf” qissasi bo‘lib, unda zolim hokim istibdodidan dinu iymonlarini saqlab qolish uchun o‘z jonlarini fido qilgan yigitlarning bir kahfga — g‘orga panoh tortib kirishib, ujoyda uch yuz yil qolib ketishgani haqida hikoya qilinadi. Suraning “Kahf” — “G‘or” deb nomlanishiga sabab ham shudir.

Ikkinchi qissa Muso va Xizr payg‘ambarlar qissalaridirki, unda Muso alayhis-salomning ilm yo‘lidagi xokisorliklari, Xizir alayhis-salomning boshqa payg‘ambarlarga berilmagan g‘oyibdan ogohlik ne’matiga muyassar bo‘lganliklari to‘g‘risidagi lavhalar ilohiy qalam bilan bayon etiladi. Uchinchi qissada Alloh taolo marhamati bilan butun dunyoni o‘z hukmida tutish sharafiga noil bo‘lgan adolat va taqvoda benazir buyuk shoh Zulqarnayn, u kishining fath-yurishlari xususida so‘z yuritiladi.

AS’HOBI KAHF O‘ZBЕK ADABIYOTIDA
Tohir QAHHOR

As’hobi kahf (g‘orda qolgan odamlar) haqidagi tarixiy voqea muqaddas kitoblardan joy olgan. As’hobi kahf mavzui Turkistonga ilk bor Qur’on bilan, so‘ngra esa Qur’onning turkiy tafsirlari va tarjimalari orqali kirib kelgan.

Bizningcha, o‘zbek adabiyotida bu mavzuga ilk bor 1310 yili Nosiriddin Rabg‘uziy “Qisasi Rabg‘uziy” asarida murojaat etgan. Ushbu asar payg‘ambarlar haqida turkiy tilda yozilgan eng qadimiy nasr namunalaridan biri ekani bilan ham qadrlidir.

Kitobdagi “Qissai As’hobi kahf” qismidan bir parcha keltiramiz: “Aytmishlar, Rumda bir malik bor erdi, yavloq (yomon, yaramas), jabbor erdi. Daqyonus otlig‘. Vaziri bor erdi. Cheriki telim (ko‘p) erdi. Yana bir malik birla yog‘ilashti, sanchishtilar. Ul malik hazimat bo‘ldi, o‘lturdi. Ul malikning olti o‘g‘li bor erdi, bulun (tutqun) kelturdi, topug‘ kelturdi. O‘zi Tengriman, og‘ziga tuproq, taki o‘ziga sajda qildirur erdi. Bir kuni xabar keldi, yog‘i kelur teb. Daqyonus ani eshitib, qo‘rqub, titradi. Aymishlar, saroyda taxt uza o‘ltururda saroy tunglukidin ikki mushuk urushub xarlashu tushdilar. Daqyonus mushuklar unidin qo‘rqub behush bo‘ldi. Bu olti qarindosh ani ko‘rub aydilar: “Bu Tengri ermish, mushukdin naluk qo‘rqar. Biz mundin ketaling, haqiqat Tengrini tilaling”, teb qocharga kengashtilar”.

Urushda Daqyonusga asir tushgan shah­zodalarning to‘ng‘ichi Tamlixo ukalariga: “Chavgon o‘ynalayotganda, to‘pni saroy yoqqa sekin, cho‘l tomonga qattiq uringlar. To‘p ketidan borayotganday bo‘lib qochib ketamiz”, deb tayinlaydi. Daqyonus chavgon o‘yinini tomosha qilib o‘tirar, to‘pni uzoqqa uloqtirganga shohona to‘n tortiq qilardi. Qochishga kelishib olgan olti aka-uka to‘pni ikki yig‘och (12 km) yergacha urib boradi va saroydan uzoqlashadi. Ustilaridagi yaxshi kiyimlarini yechib, yashirincha keltirilgan eski kiyimlarni kiyishadi. Yo‘lda bir qo‘ychi-cho‘pon ulardan, qayoqqa ketyapsiz, deb so‘raydi. Ular, Tangrini istab boryapmiz, deb javob beradi. Cho‘pon, men ham sizlar bilan borayin, oldin qo‘ylarni egalariga topshirayin, deydi. Qo‘ychibon podani egalariga berib, ular bilan yo‘lga tushadi. Podachining Qazqazin degan iti ham yo‘lchilarga ergashadi. Rabg‘uziy yo‘lchilarning otlari Tamlixo, Irsig, Mino, Martolus, Sarrinus, Zuanas, qo‘ychining oti Kafittinus, itning oti Qitmir (bu o‘rinda itning oti arabcha “oxirgisi” ma’nosidagi “qitmir” so‘zi bilan atalgan, aslida, oldin ta’kidlanganiday, Qazqizindir – T.Q.) edi, deb ta’kidlaydi.

Daqyonus ularni qidirtiradi, biroq topolmaydi. Bir kuni ovga chiqqanida uzoqdan o‘sha g‘orga ko‘zi tushadi. G‘orga kirib, ularni uxlab yotgan holda ko‘radi. Oyoqlari qavargan, barchasini chang-to‘zon qoplagan edi. Bari o‘libdi, o‘zlariga o‘zlari qildi, deydi-da, ortiga qaytib ketadi.

Ular Alloh irodasi bilan uch yuz yilu to‘qqiz oy g‘or ichida yotadilar. Uyg‘ongach, qancha uxladik, deya o‘zaro bahslashadilar. Biri to‘qqiz oy, boshqasi to‘qqiz kun deydi. Tamlixo esa, bir kun bo‘ldi, xolos, deb taxmin qiladi. Kunga qaraydilar: uyquga ketisharkan, quyosh kunyurarda edi, endi qaytgan, ufq tomon og‘gan edi. Oxiri: “Qancha o‘tganini Xudo biladi”, deydilar.

Ochiqqanlarini sezgach, birortamiz shaharga tushib, biror yegulik olib kelaylik, deb kengashadilar. Birlari: “Borganni tanib qolsalar, tutib, toshbo‘ron qilishadi yoki dinlariga kiritishadi, keyin biz ham qutulmaymiz”, deb xavotir bildiradi.

Xullas, Tamlixo aqcha olib, yo‘lga tushadi. Ko‘p yillar o‘tgani bois bozor yo‘lini topolmaydi. Shu sabab, yo haliyam uyqudamanmi, degan o‘yga ham boradi. Bozorni topgach, non olish uchun sotuvchiga pul uzatadi. Sotuvchi: “Xazina topgan ko‘rinasan, meni sherik qilmasang, podshoga aytaman”, deb uni qo‘rqitadi. “Bu nima deganing axir, – deydi Tamlixo. – Biz kecha toqqa chiqqan edik. Qornimiz ochib, bugun non olgani keldim. Pulni ol va non ber”. Sotuvchi unamaydi va uni podshoga olib boradi. Podsho Yastag‘od degan musulmon ekan, eli ham musulmon ekan. Tamlixo bu podshoni Daqyonus deb o‘ylaydi.

Podsho undan kimligini, qayerdan kelganini surishtiradi. Tamlixo o‘tgan gaplarni aytib beradi. Podsho ulamodan: “Kitoblarda shu gaplar bormi?” deb so‘raydi. Bir olim: “Men bir kitobdan topdim. Daqyonus davrida olti yigit qochib, tog‘dagi g‘orda qolgan ekan”, deb ma’lumot beradi. Podsho: “Qani, otlaning, borib ko‘raylik”, deydi. Tamlixo ularga: “Sizlar beriroqda turinglar, men g‘orga kirib, sizning Daqyonus emasligingizni aytayin, qo‘rqmasinlar”, deydi. Tamlixo g‘orga kirib, podsho keldi, deyishi bilan qardoshlar barchasi hushdan ketishibdi. Yana o‘zlariga kelishibdi…

Shu holat tasviridan keyin Rabg‘uziy muhim bir holatni bayon etadi. Ya’ni: “Ul elda ikki turluk xaloyiq bor erdi. Birisi aytur erdi, Tengri azza va jalla jonni tirgizur, tanni tirguzmas, der erdi. Taqi biri aytur erdi, tanni ham, jonni ham tirgizur. Qachon bularni ko‘rdilar ersa bildilarkim, tanni ham tirgizur ermish”.

Professor Hamidulla Boltaboyev yozishicha, “Turk dunyosi ilmida barcha mufassir va islomshunoslar tan olgan ilk turkiy tafsir XII–XIII asrlarda noma’lum muallif tomonidan yozilgan. Uning qo‘lyozma nusxasi 1914 yili Qarshida topilgan va Buxoroga keltirilgan. 1920 yili Buxoroda sho‘rolar hukumati o‘rnatilgach, tafsir Sankt-Peterburg shahriga olib ketilgan”[1].

Peterburg sharqshunoslik institutida 197-raqam bilan saqlanayotgan ana shu qo‘lyozma nusxasiga suyanib, Kahf surasi tafsirini professorlar Qozoqboy Mahmudov va Hamidulla Boltaboyev bugungi o‘zbekchaga tabdil etib, “Islom tasavvufi manbalari” kitobida nashr ettirdi. Bu ham o‘zbek adabiyotiga As’hobi kahf mavzusining ta’siri masalasini o‘rganishda muhim manbadir, albatta. Bu tafsirdagi voqea bayonida Rabg‘uziy hikoyasidagi ma’lumotlardan farqli o‘rinlar bor. Rabg‘uziyda voqea kechgan yer ismi berilmagan. Tafsirda esa: “Yunon elida bir xalq bor edi, bu elning nomi Aqsus edi… As’hobi kahf kishilari Aqsus kentida Tangriga sig‘inar edi va o‘zlari musulmon edilar…” deyiladi.[2]

Turkiy tafsirda ham g‘or kishilarining yetti nafar ekani, ularga it yo‘ldosh bo‘lgani aytilgan. Kishi ismlari Rabg‘uziydan boshqacharoq, ya’ni: “ulug‘larining oti Maskina, ikkinchisi Maxlisa… Shalixa, Batarus, Yamlixa, Qorabosh, Saro… Itning oti Qitmir”.[3]

As’hobi kahf mavzuining o‘zbek mumtoz dos­tonlariga kirib kelishida buyuk shoir Alisher Navoiyning xizmati ulug‘dir. Navoiy musulmonlik tushunchalarining xalq orasida keng yoyilishida xuddi Ahmad Yassaviy yo‘lidan borib, Qur’oni karim oyatlari va hadislarning ma’nolarini barcha asarlariga singdirib yuborgan. G‘orda qolgan odamlar mavzui “Mahbubul qulub” asarida va “Lisonut tayr” dostonidagi “Shayx Najmiddin Kubroning so‘zi va itga tushgan ko‘zi” bobida talqin etilgan.

Yangi davr ijodkorlari bu dostondan, so‘ngra 1990 yillarda bosilgan Qur’onning o‘zbekcha ma’nolar tarjimasidagi Kahf surasidan va boshqa diniy-ma’rifiy asarlardan ta’sirlanib she’rlar va hikoyalar yaratishdi. Masalan, Mahkam Mahmudning “As’hobi kahf” nomli hikoyasi bunga misoldir.

Globallashib borayotgan dunyoning global fojialaridan, chigal muammolaridan biri ma’naviy tarbiyasizlikdir. Bu vaziyatda As’hobi kahf mavzusining adabiyotda ishlanishi uning tarixiy, diniy va adabiy ahamiyatga egaligini ko‘rsatyapti. Insonlar imonga suyangan holda yashashi kerak. Imonsizlik ijtimoiy tengsizlik, zulm, odamlar va boshqa mavjudotlarning haq-huquqlarini poymol etish muammosi XXI asrning eng katta muammolaridan biridir. Bu nuqtadan boqilsa, As’hobi kahf mavzusining o‘zi va uning adabiyotda ishlanishi naqadar qiymatli ekani anglashiladi.

[1] Turkiy tafsir – “Islom tasavvufi manbalari” to‘plami. Tuzuvchi professor Hamidulla Boltaboyev. Toshkent. “O‘qituvchi” 2005 y. 50-b.
[2] O‘sha kitob, 59-bet.
[3] O‘sha kitob, 61-b.