26 август — таниқли француз шоири Гийом Аполлинер таваллуд топган кун
Келиб чиқиши поляк бўлган таниқли француз шоири Гийом Аполлинер (фр. Guillaume Apollinaire; асл исми — Вильгельм Альберт Владимир Александр Аполлинарий Вонж-Костровицкий) 1880 йил 26 августда Рим шаҳрида татуғилиб, 1918 йилнинг 9 ноябрида Парижда вафот этган. Гийом Аполлинер ХХ аср бошларида Оврупо шеъриятининг авангард йўналишида ижод қилган энг ёрқин сиймолардан биридир. Унинг илк шеърларида Франсуа Вийон шеъриятининг таъсири кучли бўлган.
Муҳаммаджон Холбеков.
СЮРРЕАЛИЗМ ШЕЪРИЯТИ:
ГИЙОМ АПОЛЛИНЕР
Муҳаммаджон Холбеков — Филология фанлари доктори, профессор. 1950 йилда туғилган. Самарқанд давлат университетининг роман-герман филологияси факультетини тамомлаган. Унинг “Ўзбек адабиёти Францияда”, “Амир Темурнинг Европа қироллари билан ёзишмалари”, “Уильям Шекспир”, “ХХ аср модерн адабиёти манзаралари” каби рисолалари нашр этилган.
ХХ аср Европа шеъриятида Гийом Аполлинер (1880-1918) ижоди алоҳида ўрин тутади. Унинг “Алкоголлар” (Alcools, 1913) номли шеърлар тўплами, шубҳасиз, кубизм[1] руҳидаги шеъриятда муҳим аҳамият касб этди, негаки, у биринчи жаҳон урушидан кейинги шоирлар авлодининг аксарият қисмига ва сюрреализм тарафдорларига йўл кўрсатиб, янги адабий йўналишни белгилаб берди.
Айни пайтда, Аполлинер ўз ижодида ўтмиш анъаналарини қадрлаб, бадиий қадриятларга катта ҳурмат ва эҳтиром билан қаради. Унинг шеърларида Франсуа Вийондан то Поль Верленгача бўлган элегия (мунгли, ғамгин лирик шеър) руҳи билан суғорилган шеърият намуналари оҳангларини бемалол кузатишимиз мумкин. Аполлинернинг энг машҳур “Мирабо кўприги”, “Севилмаганнинг қўшиғи” шеърлари мазмунида романтик руҳ, “Лендор-роудлик муҳожир” шеърида эса Артюр Рембо йўли сезилиб туради. Аммо шоир шеърлари орасида бошқа мавзулар ҳам ўзи ҳақида баралла овоз беради ва муаллиф улар учун поэзияда муносиб жой ажратиб беришни талаб қилади. “Янги онг ва шоирлар” (1917) номли эссесида у ўз фикрини қуйидагича билдирган: “Самолётлар осмонни тўлиқ эгаллаб олмагунга қадар Икар ҳақидаги қўшиқ ақлдан узоқ хаёл эди… Айнан шоирлар янги афсоналарга илҳом бахш этишлари, ўзгача руҳ бағишлашлари, кашфиётчилар эса, ўз ўрнида, уларни ҳаётга татбиқ қилишлари лозим”. Дарвоқе, шоирнинг “Алкоголлар” (1898-1913) тўпламида марказий ўринни эгаллаган “Ҳудуд” шеъридаги сатрлар авангард шеъриятининг ҳақиқий манифестидек жаранглайди.
“Ҳудуд” (уни поэма ҳам деса бўлади – М.Х.) Аполлинер “янги лиризм”ининг ёрқин намунасидир. Шоир орзу қилинган озодлик ғояси даражасида ҳам (эски дунёга, ўтмишнинг бут-санамларига қарши), шакл даражасида ҳам ўзини мутлақ эркин шеърда ифода этади. Ижодий жараён қатъий қоидалардан халос бўлганидек беўлчов, кишининг ғашига тегувчи даражада оҳангсиз, қулоққа ёқмайдиган даражада ёқимсиз (Аполлинер “дид” ҳақида ҳаттоки эслатиб ўтишларни ҳам истамасди – М.Х.) туюладиган бу шеърнинг муайян бир жанрга мансублигини аниқлаш ҳам мушкул вазифа. Ушбу шеър оғир кечган бахтсиз муҳаббат таъсири остида битилган бўлиб, маъно ва мазмун жиҳатидан шоир тавбаси, дилини ёриши, руҳий қийналиши, азоб-уқубати ва дард-алами, борингки, ёлғизлигининг очиқдан-очиқ манзарасига ўхшайди. Чунки “Мен” бу шеърда “Сен”дек тасвирланган; истиғфор келтирувчи шоир гўёки ўзини четдан туриб кузатаётгандек, ўз хатти-ҳаракатларини ва жойдан-жойга кўчиб юришларини ўзига хос эпосга айлантирган. Композиция негизида ётган бу усул, чамаси, симультанеизм рангтасвир санъатидан ўзлаштириб олинган.
Симультанеизм ҳақида тўхталадиган бўлсак, бу ҳаётлари бир-биридан алоҳида, ўзга бир жойда ва бир вақтда параллель равишда кечаётган персонажларни ҳар хил ракурс ва ҳолатда тасвирлаш услубидир. Симультанеизм услубидан фойдаланишнинг бир нечта йўли мавжуд. Улардан бири бевосита битта саҳна (манзара)да ҳаракатланаётган позициядан туриб суратга олинган таассуротларни умумлаштирилган ҳолда тасвирлашдир. Натижада тасвирланаётган предметлар шаклининг ўзига хос ўзгариши ва ноаниқлиги пайдо бўлади, шакллар ўз структурасидан деярли ажралади, сиртқи кўриниши батамом йўқолади. Бу услубнинг яна бир жиҳати шундаки, тасвирга олиш жараёни бир қатор алоҳида саҳналарга парчаланади ва уларнинг ҳар бири ўз позициясидан суратга олинади. Тасвирга олаётган кузатувчи эса шу вақтда бир жойдан бошқа жойга кўчиб юради, суратга олинган саҳналарнинг йиғиндиси эса ҳаракатланиш иллюзиясини яратади. Бу ерда адабиётшунос Б.А.Успенский (“Санъат семиотикаси”, 1995) таърифлаганидек, ҳаракатнинг таҳлилий талқини алоҳида аҳамият касб этади; унга кўра тўхтовсиз жараён бир қатор дискретлик[2]компонентларга парчаланади, уларни синтез йўли билан умумлаштириш реципиентга ҳавола қилинади. Таъкидлаш лозимки, серия таркибига кирувчи саҳналар бир-бирига маъно ва мазмунан боғлиқ, ҳар бир манзара бошқаларга қўшилмаган ҳолда ўз мустақиллигининг бир қисмини йўқотади.
Вақтнинг кенг оқимида айни шу пайтда, айни шу саҳифада турли вақтда содир бўлган воқеалар намоён бўлади. Замон ва маконнинг шу тарзда бир жойга жамланиши объектив воқеликнинг умумийлигини тасвирлашга қулайлик яратади. Шеър бутун бошли коинот билан тенглашишга тайёр, матн очиқлиги, ошкоралиги, унинг чексиз кенглиги таассуроти пайдо бўлади. Устига-устак, “сайр қилаётган” шоир ўз йўлида ҳамма нарсани, энг аввал янги реаллик аломатларини: автомобиль ва самолётларни, реклама ва албатта, Эйфель минорасини ўз ичига сингдириб олади.
Аполлинер шеърий шаклни ҳар хил чеклов ва қоидалардан бўшатиб юборди, уни қатъий чегаралардан халос қилган кашшофга айланди. Шоирнинг энг муҳим қуроли – бу ғоя, образ, сўзларни саралаб териш пайтида “кутилмаганлик” ёки тасодифийликдир (“Каллиграммалар” 1918). Шеърий тилни янгилашни Аполлинер театр соҳасига ҳам татбиқ қилди. У ўзининг “Тиресий сийнаси” (1917) номли бурлеск (муболағали) пьесасида илк дафъа “сюрреализм” сўзини ишлатади. Шоир шунингдек, янги шеърий жанрлар: “суҳбат шеър”лари (“Деразалар”, “Кристин кўчасида душанба”), “симультан шеър”лар (“Бор”), “лирик идеограммалар”[3](“Юрак, тож ва кўзгу”, “Ёмғир”) билан тажрибалар ўтказди.
Аполлинер тажрибасини кубизм шоирлари Леон-Поль Фарг, Андре Сальмон ва Пьер Альбер-Биролар ўзлаштириб олдилар. Масалан, Макс Жакоб (1876-1944) ўзининг “Монастирда вафот этган биродар Маторслнинг муболаға ва тасаввуф асарлари” (1912) асарида тажнис (сўз ўйини)га мойиллигини намойиш этди. Шоирнинг “Бир ҳовуч соққалар” (1916) номли насрий шеърлар тўплами кейинги авлодга мансуб кўп шоирларга таъсир кўрсатди. Чунки бу тўпламда Макс Жакоб Аполлинер кетидан “адабий” ва “ҳикоявий” поэзияга қарши чиққан эди. Бошқа бир француз шоири Стефан Малларме (1842-1898)нинг “Муваффақият зинҳор қулай фурсатни бекор қилмайди” (1897) номли поэмаси Жакобнинг мақсадларига айни жавоб бўлиб тушди. Унинг иқрор бўлишича, у “ўз миясидан эркин сўз ва дадил фикр, тунги туш ва кундузги орзу-хаёл, ҳаётда йўқ нарса ва ҳоказоларни чиқарар эди”. Шунга ўхшаган олдиндан белгиланганликни рад этиш М.Жакоб ижодида доимий истеҳзо ва ўз-ўзига заҳарханда ва киноя қилиш жўрлигида вобаста кечади.
Шеърий кубизм ва “янги шеърий онг” яловбардорлари сафининг олд қаторида, Аполлинер билан ёнма-ён яна бир машҳур француз шоири Пьер Реверди (1889-1960) жой эгаллайди. У символизмга хос бўлган эҳтирос ва ҳис-ҳаяжонни, лиризм билан суғорилган чексиз шодлик ёки бениҳоя хурсандлик ҳолатини Артюр Рембога хос кайфиятдаги “тартибсизликни” енгиб ўтишга ҳаракат килди. Реверди ўз шеърий дастурини “тасвирланган объект” ғояси билан чамбарчас боғлади. Ўз ижодини шарҳлар экан, Реверди қуйидагиларни таъкидлайди: “Образ муқоясадан эмас, балки у ёки бу даражада бир-биридан узоқлашган иккита объектнинг яқинлашувидан туғилиши мумкин. Яқинлашаётган объектлар бир-биридан қанчалик узоқ бўлса, образ шунчалик ўткир бўлиб чиқади, ундаги жўшқинлик ва ҳис-туйғу кучи, шоирона реаллиги кўпроқ бўлади”. Кейинчалик бу тезисдан сюрреализм тарафдорлари фойдаланишиб уни маромига етказишди. Реверди сюрреализм тарафдорларининг интеллектуализм (ақл-идрокка асосланганлик)ни қабул қила олмасликларини, ёзув столи атрофида узоқ вақт ишлашни хуш кўрмасликларини олдиндан пайқаб олди: “Яхши шеър ўз-ўзидан тугалланган бўлади. Тузатишлар бахтли тасодиф ҳисобланади. Агар мўъжиза рўй бермаса, улар ҳамма нарсанинг расвосини чиқариши мумкин”.
1910 йиллар Европа авангардининг машҳур ва нуфузли намояндаларидан бири ҳисобланган Аполлинер ёнида сюрреализм тарафдорлари – Андре Бретон, Филипп Супо, Луи Арагон, Жан Кокто каби ёш шоирлар майдонга чиқди. 1916 йилда П.Реверди муҳаррирлиги остида ташкил топган “Шимол-жануб” номли журналда, уларнинг илк шеърлари чоп этила бошланди ва айтиш мумкинки, шу билан ўзига хос сюрреалистлар мактабига асос солинди.
“Янги онг ва шоирлар” номли манифестида Аполлинер шеъриятга бўлган янгича қарашни таърифлади. Унга кўра шеъриятнинг бу жиддий ва оғир вазифаси асосий нишонаси мисли кўрилмаган техник тараққиёт бўлган замонавий даврга тўлиқ жавоб бериши ва ҳар тарафлама мос бўлиши лозим. Аполлинер ижоди шу каби поэтик тамойилларни ўзида тўлиқ мужассам этган этди.
Таъкидлаш лозимки, Аполлинер сюжетга мазмундорлик ва бамаъниликни қайтарди. Ўз вақтида символизм тарафдорлари бу муҳим тамойиллар қадрига етмасдан, уларга рўйхуш бермай, кибр билан четга суриб ташлаган эдилар. Шоир ўз шеърларини пухта ўйланган реаллик билан тўйинтирди, ушбу реаллик фақатгина шахсий ҳис-туйғу ва ҳаяжондан униб чиқмай, балки унинг лирикасида (“Мирабо кўприги”, “Муҳаббатда омадсизнинг қўшиғи”) турфа ранг ва оҳанглар воситасида намоён бўлди. Аполлинер замонавий ҳаётнинг асл моҳиятга эга маромини ҳаммадан кўра яхшироқ эшитишга ва ифода этишга моҳир уста эди: у “саноат кўчасининг нозик ҳаракатларини”, заводларга кенг кўчани тўлдириб бораётган ишчиларнинг шиддатли оқимини, осмону фалакда парвоз қилаётган самолётларни, темирйўл вокзалларининг шовқинини шеърий сатрларда тараннум этарди, инсон тақдирларининг чигал тугунини, мудҳиш урушнинг фожиали мусиқасини, ваҳимага солувчи қурол-яроғлар товушини, замбарак ўқларининг хавф-хатарли портлашини шеърга солиб, инсониятни уларнинг таҳдидидан огоҳ қиларди. Тараққиёт куйчиси бўлган Аполлинер бир вақтнинг ўзида яқинлашиб келаётган глобал ҳалокатларнинг хавотирга солувчи нохуш кайфиятини ўз поэзиясида мужассам этганини англаб етамиз.
Мавзулар хилма-хиллиги Аполлинернинг бошқа шеърларига ҳам хос. У “Улкан нафас” (“Ҳудуд”, “Қўрғонлар”, “Сен-Меррилик созанда”, “Малласочли соҳибжамол” ва ҳоказо) поэмаларида ҳаётнинг ҳар хил ҳодиса ва воқеаларини бир-бирига тизиб чиқади. Бу воқеалар энг муҳим ҳолатлардан (уруш, ўз ҳаётидаги кескин бурилишлар) тортиб, то бир қарашда арзимас бўлиб кўринувчи (шаҳар кўчалари қиёфаси, уйлар деворига ёпиштирилган афиша ва реклама, дўкон пештахталаридаги газета ва журнал, йўловчиларнинг узуқ-юлуқ жумлалари, боғланишсиз гап¬лар) ҳолатларгача бир-бирига чамбарчас боғланиб, шеърлар дунёсининг бир бутун яхлит ҳолдаги, эпик кўламдаги манзарасини намоён этади. Тиниш белгиларининг йўқлиги мазкур яхлитликка катта хизмат қилади; аниқроқ қилиб айтганда, бу – жамики мавжудот, бутун борлиқ ҳажм ва мазмун жиҳатдан тенглиги ва алоқадорлигини, кичикни каттадан, шахсийликни умумийликдан ажратиб турувчи барча чегара, тафовутлар йўқ қилинганлигини англатади. Поэма худди ҳаётнинг шиддатли ва парчаланмаган оқимидек ҳаракатланади.
Аполлинер шеърий тил соҳасида новатор деб ҳам эътироф этилади. У тилни атамалар (телеграф, телефон, аэроплан, трамвай ва ҳоказо) ҳисобига бойитиб боради, таъриф ва маъно жиҳатдан асло шеърий бўлмаган бу атамалар, поэмаларнинг вазнига, маромига, оҳангига қўшилиб, эстетик нуқтаи назардан бор нарсага, мавжуд фактга айланади. У шеъриятга жуғрофий номларни, жумладан, энг қадимий номларни (Ханаан, Халдея, Эврип, Формоза), шунингдек шаҳар, даҳа ва кўчалар номларини ҳам ҳеч иккиланмасдан қўшиб кетаверади. Унинг шеърлари сон-саноқсиз атоқли отларга тўла, улар орасида Инжил персонажлари, юнон, ҳинд ва бошқа афсоналар қаҳрамонлари, Ўрта асрга мансуб достонлардан олинган образлар, ўтмишнинг буюк мутафаккир файласуфлари, шоирнинг суюкли аёллари ва дўсту оғайниларининг номлари бор. Аполлинер тилнинг хилма-хил қатламларидан, яъни муомаладан чиқиб кетган архаик сўз ва иборалар, содда сўзлашув тили, адабий тилда учрайдиган вульгар сўз ёки ибора, экзотик ном, тарихий атама ҳамда миллий маданиятлардан олинган ўзига хос реалия ва иборалардан кенг фойдаланади. Ўз универсаллиги жиҳатидан устомон ҳисобланган шоир луғати поэманинг чегараланган маконида турли дунё ва даврларни бир жойга жамлаш имконини беради.
Аполлинер анъанавий шеър тузилиш қоидасидан бутунлай бош тортмаганини ҳам таъкидлаш лозим. У кўп ҳолларда аниқ, тўғри қофияли классик строфикага ҳам амал қилади. Буни биз шоирнинг “Уруш атиргули”, “Қўрғонлар”, “Юлдуз қайғуси” ва бошқа шеърларида кузатамиз. Лекин бир вақтнинг ўзида шоир янги шаклни ҳам яратади. Верлибр тарафдори бўлган Аполлинер, шеър вазнини ғалати ва антиқа тарзда ўзгартиради, қофияни шеър ичига жойлаштиради, қофияни ассонанс (чала қофия, фақат урғули унлиларнинг қофияланиши)га алмаштиради ёки ундан батамом воз кечади. У янги строфикага асосланган шаклни тавсия қилиб, шеър бандининг қатъий белгиланган ва мустаҳкам ўрнатилган қоидаларини бузиб, шеър бандининг янги қиёфаси, янги шаклини ишлаб чиқади. Бу шаклда битта шеър ўттизга яқин ёки битта ягона бўғинга эга бўлиши мумкин, унда шакл қандай бўлишидан қатъи назар, мутаносиб¬ликдан холи, эркин тузилган бўлади. Бундай шакл ўз мазмунига адекват, айнан мосдир: у чегараланмаган ва кўп қиррали умуминсоний борлиқ моделини акс эттиради.
Верлибр ҳақида тўхталадиган бўлсак, бу француз тилида “vers libre”, яъни “эркин шеър” деган маънони англатади. У XX аср Европа шеъриятига хос бўлган шеър вазнининг метрик тизимга асосланган композицион шаклидир. Умуман олганда, верлибр негатив белгилари бўйича аниқланади: унда на вазн, на қофия бор, унинг сатрлари узунлиги бўйича умуман тартибланмаган. Бу агар насрий асардан битта парча олиниб, ихтиёрий равишда сатрларга бўлиниб ташланса, верлибр ҳосил бўлади, деганидир.
Хулоса қилиб айтганда, Гийом Аполлинер ижоди XX аср бошларида Европа шеъриятида эътиборга молик воқеа тарзида намоён бўлди. Икки йирик адабий оқим – тарихга айланиб бораётган символизм ва майдонга келаётган сюрреализм ўртасида пайдо бўлган оралиқ даврни тўлдириш, нафақат тўлдириш, балки шеъриятнинг кейинги ривожига кучли туртки бериш шоирнинг зиммасига тушди ва бу мураккаб вазифани Аполлинер муваффақият билан уддалади.
“Шарқ юлдузи” журнали, 2015 йил, 4-сон
________________________________________
[1] Кубизм – санъат ва адабиётда ХХ асрнинг 1-чорагида вужудга келган ва реализмга қарама-қарши ўлароқ борлиқни геометрик шаклларда тасвирлашга интилган оқим.
[2] Дискретлик – (лот. discretus – парчаланган, узилган) узлуксизликка қарама-қар¬ши қўйилганлик.
[3] Идеограмма – (лингв.) бутун сўз ёки тушунчани ифодаловчи ёзув белгиси.
Гийом АПОЛЛИНЕР
ИЖОДИДАН НАМУНАЛАР
Келиб чиқиши поляк бўлган таниқли француз шоири Гийом Аполлинер (фр. Guillaume Apollinaire; асл исми — Вильгельм Альберт Владимир Александр Аполлинарий Вонж-Костровицкий) 1880 йил 26 августда Рим шаҳрида туғилиб, 1918 йилнинг 9 ноябрида Парижда вафот этган. Гийом Аполлинер ХХ аср бошларида Оврупо шеъриятининг авангард йўналишида ижод қилган энг ёрқин сиймолардан биридир. Унинг илк шеърларида Франсуа Вийон шеъриятининг таъсири кучли бўлган.
«Сюрреализм» сўзини илк бор амалга киритган шоир атрофида тўпланган шоирлар (Андре Бретон, Филипп Супо, Луи Арагон, Жан Кокто) вақт ўтиб ўзларини сюрреалистлар деб атай бошлашган.
«ХХ асрга келиб шоирлар шеър шакли устида кўплаб изланишлар олиб боришади. Бунга ўша давр санъатида содир бўлган ўзига хос ўзгаришларни сабаб қилиб кўрсатиш мумкин. Санъатдаги ифода усули тубдан ўзгариб, илк йўналишлардаёқ (кубизм, фовизм) шаклнинг қиймати ва аҳамияти ортади. Шу даврда ижод қилган модерн шоирлар мавжуд шаклий ифодани ривожлантира бошладилар. Хусусан, франсуз шоири Гийом Аполлинер шеър шаклида кескин бурилиш ясайди. Аполлинер маълум бир шаклни ёдга солувчи кўринишда (Эйфель минораси, автомобиль, фаввора ҳ.к.) шеърлар битади. Унинг шеърлари турлича бўлиб, шоир баъзан белгилар ва суратлардан ҳам фойдаланган:
Аполлинер ўзи яратган фугурали шеърларни каллиграмма деб атайди. Шоир 1918 йили “Каллиграммалар” номли китобини ҳам эълон қилган. Аммо у яратган каллиграммалар назмнинг асл табиатига хос эмасди. Улар шеъриятнинг бошқа санъат турлари билан синтезлашуви маҳсули бўлиб, ўзининг каллиграмалари ҳақида сўз юритган Аполлинер: “Бу санъатнинг имкониятлари жуда катта, биз унда рангтасвир ва мусиқанинг синтезини кўришимиз мумкин бўлади”, — деб ёзади.
ХХ аср бўсағасида санъаткорларнинг оламни ўзгача йўсинда ифодалашга интилиши ғоят кучайган эди. Янгича ифода йўсини, аввало, тасвирий санъатда кузатилади. Агар модернизмга қадар тасвирий санъатда натурани реал акс эттириш устуворлик қилган бўлса, модернизмнинг илк йўналишларидаёқ реаллик бутунлай рад этилади. Шу тариқа фовизм, кубизм, футуризм, абстрактизм каби бир қанча йўналишлар юзага келади. Аполлинер шеъриятига рангтасвирдаги ана шу ўзгаришлар, айниқса, кубизм йўналишининг таъсири катта бўлган. Шоир Пабло Пикассо, Жорж Брак ва яна бир қанча кубист рассомлар билан яқиндан дўст эди. Аполлинернинг айтишича, бу даврда рассом ва шоирлар ўзаро ҳамфикр эдилар. А.Салмон, М.Жакобс, Б.Сандрар, Ж. Кокто каби шоирлар доимий равишда кубизмни қўллаб турганлар, ўзлари ҳам бу йўналишнинг ҳақиқий шайдоларидан бўлишган (Саъдулло Қуроновнинг «Шеъриятда шаклий изланишлар» мақоласидан).
КУЗ
Туман оралаб борар, балчиққа ботиб борар
Оёғи қийшиқ деҳқон ҳўкизини етаклаб.
Қишлоқлар харобаси туманларга кўмилган.
Деҳқон ғамгин қўшиқни секингина минғирлар—
Содиқ севги ҳақида ғамгин қўшиқни куйлар,
Куйлар ҳижрон, маъюс қалб ва хиёнат ҳақида…
* * *
Кар мусиқачи мен ёмғир торларини чаламан
Мен муҳаббат қўшиғин эслайман ва ёдлайман
Муздек ёмғир торлари қайғуга алла айтар
Нам тортган замин билан олис осмон бирлашар
* * *
Нечун нечун безовтасан юрагим
Маҳзун қоровул каби
Ҳушёр боқиб турибман қора тун ва ўлимга
Хуршид Даврон таржималари
* * *
Қирғоқда
Сокин чайқалади бўм-бўш қайиқлар.
Энди
На бозор кунлари, на душанбада
На бирорта рассом
Ва на Мопассан
Кўкракдор бефаҳм хонимчаларни
Айлантириб юрар бу қайиқларда…
О, бўм-бўш қайиқлар,
Юрагим орзиқиб кетади менинг
Сокин чайқалсангиз агар
Қирғоқда.
Муҳаммад Солиҳ таржимаси
МИРАБО КЎПРИГИ
Мирабо кўпригининг остидан оқар Сена,
Оқиб борар муҳаббат,
Бир нарса қолар фақат –
Қайғуларнинг ортидан қувончлар келар яна.
Тун бошланар, ғариб, беқадр,
Мен қоламан, кунлар кетадир.
Мавжлар узра сузишиб, гоҳ кафтни қўйиб кафтга,
Шодон суҳбат қурамиз,
Шавқ-ла қулоч урамиз –
Қўлларимиз ўхшайдир сув узра ёнган ўтга.
Тун бошланар ғариб, беқадр,
Мен қоламан, кунлар кетадир.
Сувларда оқиб ўтган ихтиёрсиз япроқдай
Севгимиз оқиб кетар,
Дилларни қайғу тутар…
Тағин умид чорлайдир тундаги тоқ чироқдай.
Тун бошланар ғариб, беқадр,
Мен қоламан, кунлар кетадир.
Сувда ҳар соат, ҳар кун, ҳар ҳафта яна-яна
Оқиб борар муҳаббат…
Бир нарса қолар фақат –
Мирабо кўпригининг остидан оқар Сена.
Тун бошланар ғариб, беқадр,
Мен қоламан, кунлар кетадир.
САНТА ТУРМАСИ
(туркумдан)
* * *
Қўрқинч, бадбўй турма ҳовлиси
Тағин ҳазил-мазахга тўлди:
“Ҳе, жонингни иблис овласин!”
“Гийом, сенга нималар бўлди?..”
“Яша!” демас Лазарга ҳеч ким,
Дерлар: “Тирик тобутга туш, ўл!”
Оҳ, қўшиғим… оҳ, жононларим…
Оҳ, эркин кун, хайр, омон бўл.
* * *
Ҳа, мен олдин эдим бир одам,
Энди отим эслардан чиқди.
Ҳа, йигирма бешинчи хонам,
Рақамим, ҳа, йигирма икки.
Хира туйнук ортида офтоб
Кир латтага ўралгандайин;
Масхаралаб мени у шу тоб,
Шеъримдан чарс боқиши тайин.
Нураган, кир деворлар тунд, жим.
Шифтдан баъзан чанглар сепилар.
Тепамдаги бўлмада маҳкум
Восвосланиб инграр, тепинар.
* * *
Кунлар ўтар жудаям секин,
Ўхшар мозор йўлига кунлар –
Бўм-бўш… ким бор, дейсану лекин
На ўтган бор ва на қайтганлар…
Бир-бирига ўхшайди кунлар.
Тоҳир Қаҳҳор таржималари
26 AVGUST — TANIQLI FRANSUZ SHOIRI GIYOM APOLLINER TAVALLUD TOPGAN KUN
Kelib chiqishi polyak bo‘lgan taniqli fransuz shoiri Giyom Apolliner (fr. Guillaume Apollinaire; asl ismi — Vilgelm Albert Vladimir Aleksandr Apollinariy Vonj-Kostroviskiy) 1880 yil 26 avgustda Rim shahrida tatug‘ilib, 1918 yilning 9 noyabrida Parijda vafot etgan. Giyom Apolliner XX asr boshlarida Ovrupo she’riyatining avangard yo‘nalishida ijod qilgan eng yorqin siymolardan biridir. Uning ilk she’rlarida Fransua Viyon she’riyatining ta’siri kuchli bo‘lgan.
Muhammadjon Xolbekov.
SYURRЕALIZM SHE’RIYATI:
GIYOM APOLLINЕR
Muhammadjon Xolbekov — Filologiya fanlari doktori, professor. 1950 yilda tug‘ilgan. Samarqand davlat universitetining roman-german filologiyasi fakultetini tamomlagan. Uning “O‘zbek adabiyoti Fransiyada”, “Amir Temurning Yevropa qirollari bilan yozishmalari”, “Uilyam Shekspir”, “XX asr modern adabiyoti manzaralari” kabi risolalari nashr etilgan.
XX asr Yevropa she’riyatida Giyom Apolliner (1880-1918) ijodi alohida o‘rin tutadi. Uning “Alkogollar” (Alcools, 1913) nomli she’rlar to‘plami, shubhasiz, kubizm[1] ruhidagi she’riyatda muhim ahamiyat kasb etdi, negaki, u birinchi jahon urushidan keyingi shoirlar avlodining aksariyat qismiga va syurrealizm tarafdorlariga yo‘l ko‘rsatib, yangi adabiy yo‘nalishni belgilab berdi.
Ayni paytda, Apolliner o‘z ijodida o‘tmish an’analarini qadrlab, badiiy qadriyatlarga katta hurmat va ehtirom bilan qaradi. Uning she’rlarida Fransua Viyondan to Pol Verlengacha bo‘lgan elegiya (mungli, g‘amgin lirik she’r) ruhi bilan sug‘orilgan she’riyat namunalari ohanglarini bemalol kuzatishimiz mumkin. Apollinerning eng mashhur “Mirabo ko‘prigi”, “Sevilmaganning qo‘shig‘i” she’rlari mazmunida romantik ruh, “Lendor-roudlik muhojir” she’rida esa Artyur Rembo yo‘li sezilib turadi. Ammo shoir she’rlari orasida boshqa mavzular ham o‘zi haqida baralla ovoz beradi va muallif ular uchun poeziyada munosib joy ajratib berishni talab qiladi. “Yangi ong va shoirlar” (1917) nomli essesida u o‘z fikrini quyidagicha bildirgan: “Samolyotlar osmonni to‘liq egallab olmagunga qadar Ikar haqidagi qo‘shiq aqldan uzoq xayol edi… Aynan shoirlar yangi afsonalarga ilhom baxsh etishlari, o‘zgacha ruh bag‘ishlashlari, kashfiyotchilar esa, o‘z o‘rnida, ularni hayotga tatbiq qilishlari lozim”. Darvoqe, shoirning “Alkogollar” (1898-1913) to‘plamida markaziy o‘rinni egallagan “Hudud” she’ridagi satrlar avangard she’riyatining haqiqiy manifestidek jaranglaydi.
“Hudud” (uni poema ham desa bo‘ladi – M.X.) Apolliner “yangi lirizm”ining yorqin namunasidir. Shoir orzu qilingan ozodlik g‘oyasi darajasida ham (eski dunyoga, o‘tmishning but-sanamlariga qarshi), shakl darajasida ham o‘zini mutlaq erkin she’rda ifoda etadi. Ijodiy jarayon qat’iy qoidalardan xalos bo‘lganidek beo‘lchov, kishining g‘ashiga teguvchi darajada ohangsiz, quloqqa yoqmaydigan darajada yoqimsiz (Apolliner “did” haqida hattoki eslatib o‘tishlarni ham istamasdi – M.X.) tuyuladigan bu she’rning muayyan bir janrga mansubligini aniqlash ham mushkul vazifa. Ushbu she’r og‘ir kechgan baxtsiz muhabbat ta’siri ostida bitilgan bo‘lib, ma’no va mazmun jihatidan shoir tavbasi, dilini yorishi, ruhiy qiynalishi, azob-uqubati va dard-alami, boringki, yolg‘izligining ochiqdan-ochiq manzarasiga o‘xshaydi. Chunki “Men” bu she’rda “Sen”dek tasvirlangan; istig‘for keltiruvchi shoir go‘yoki o‘zini chetdan turib kuzatayotgandek, o‘z xatti-harakatlarini va joydan-joyga ko‘chib yurishlarini o‘ziga xos eposga aylantirgan. Kompozitsiya negizida yotgan bu usul, chamasi, simultaneizm rangtasvir san’atidan o‘zlashtirib olingan.
Simultaneizm haqida to‘xtaladigan bo‘lsak, bu hayotlari bir-biridan alohida, o‘zga bir joyda va bir vaqtda parallel ravishda kechayotgan personajlarni har xil rakurs va holatda tasvirlash uslubidir. Simultaneizm uslubidan foydalanishning bir nechta yo‘li mavjud. Ulardan biri bevosita bitta sahna (manzara)da harakatlanayotgan pozitsiyadan turib suratga olingan taassurotlarni umumlashtirilgan holda tasvirlashdir. Natijada tasvirlanayotgan predmetlar shaklining o‘ziga xos o‘zgarishi va noaniqligi paydo bo‘ladi, shakllar o‘z strukturasidan deyarli ajraladi, sirtqi ko‘rinishi batamom yo‘qoladi. Bu uslubning yana bir jihati shundaki, tasvirga olish jarayoni bir qator alohida sahnalarga parchalanadi va ularning har biri o‘z pozitsiyasidan suratga olinadi. Tasvirga olayotgan kuzatuvchi esa shu vaqtda bir joydan boshqa joyga ko‘chib yuradi, suratga olingan sahnalarning yig‘indisi esa harakatlanish illyuziyasini yaratadi. Bu yerda adabiyotshunos B.A.Uspenskiy (“San’at semiotikasi”, 1995) ta’riflaganidek, harakatning tahliliy talqini alohida ahamiyat kasb etadi; unga ko‘ra to‘xtovsiz jarayon bir qator diskretlik[2]komponentlarga parchalanadi, ularni sintez yo‘li bilan umumlashtirish retsipiyentga havola qilinadi. Ta’kidlash lozimki, seriya tarkibiga kiruvchi sahnalar bir-biriga ma’no va mazmunan bog‘liq, har bir manzara boshqalarga qo‘shilmagan holda o‘z mustaqilligining bir qismini yo‘qotadi.
Vaqtning keng oqimida ayni shu paytda, ayni shu sahifada turli vaqtda sodir bo‘lgan voqealar namoyon bo‘ladi. Zamon va makonning shu tarzda bir joyga jamlanishi obyektiv voqelikning umumiyligini tasvirlashga qulaylik yaratadi. She’r butun boshli koinot bilan tenglashishga tayyor, matn ochiqligi, oshkoraligi, uning cheksiz kengligi taassuroti paydo bo‘ladi. Ustiga-ustak, “sayr qilayotgan” shoir o‘z yo‘lida hamma narsani, eng avval yangi reallik alomatlarini: avtomobil va samolyotlarni, reklama va albatta, Eyfel minorasini o‘z ichiga singdirib oladi.
Apolliner she’riy shaklni har xil cheklov va qoidalardan bo‘shatib yubordi, uni qat’iy chegaralardan xalos qilgan kashshofga aylandi. Shoirning eng muhim quroli – bu g‘oya, obraz, so‘zlarni saralab terish paytida “kutilmaganlik” yoki tasodifiylikdir (“Kalligrammalar” 1918). She’riy tilni yangilashni Apolliner teatr sohasiga ham tatbiq qildi. U o‘zining “Tiresiy siynasi” (1917) nomli burlesk (mubolag‘ali) pyesasida ilk daf’a “syurrealizm” so‘zini ishlatadi. Shoir shuningdek, yangi she’riy janrlar: “suhbat she’r”lari (“Derazalar”, “Kristin ko‘chasida dushanba”), “simultan she’r”lar (“Bor”), “lirik ideogrammalar”[3](“Yurak, toj va ko‘zgu”, “Yomg‘ir”) bilan tajribalar o‘tkazdi.
Apolliner tajribasini kubizm shoirlari Leon-Pol Farg, Andre Salmon va Pyer Alber-Birolar o‘zlashtirib oldilar. Masalan, Maks Jakob (1876-1944) o‘zining “Monastirda vafot etgan birodar Matorslning mubolag‘a va tasavvuf asarlari” (1912) asarida tajnis (so‘z o‘yini)ga moyilligini namoyish etdi. Shoirning “Bir hovuch soqqalar” (1916) nomli nasriy she’rlar to‘plami keyingi avlodga mansub ko‘p shoirlarga ta’sir ko‘rsatdi. Chunki bu to‘plamda Maks Jakob Apolliner ketidan “adabiy” va “hikoyaviy” poeziyaga qarshi chiqqan edi. Boshqa bir fransuz shoiri Stefan Mallarme (1842-1898)ning “Muvaffaqiyat zinhor qulay fursatni bekor qilmaydi” (1897) nomli poemasi Jakobning maqsadlariga ayni javob bo‘lib tushdi. Uning iqror bo‘lishicha, u “o‘z miyasidan erkin so‘z va dadil fikr, tungi tush va kunduzgi orzu-xayol, hayotda yo‘q narsa va hokazolarni chiqarar edi”. Shunga o‘xshagan oldindan belgilanganlikni rad etish M.Jakob ijodida doimiy istehzo va o‘z-o‘ziga zaharxanda va kinoya qilish jo‘rligida vobasta kechadi.
She’riy kubizm va “yangi she’riy ong” yalovbardorlari safining old qatorida, Apolliner bilan yonma-yon yana bir mashhur fransuz shoiri Pyer Reverdi (1889-1960) joy egallaydi. U simvolizmga xos bo‘lgan ehtiros va his-hayajonni, lirizm bilan sug‘orilgan cheksiz shodlik yoki benihoya xursandlik holatini Artyur Remboga xos kayfiyatdagi “tartibsizlikni” yengib o‘tishga harakat kildi. Reverdi o‘z she’riy dasturini “tasvirlangan obyekt” g‘oyasi bilan chambarchas bog‘ladi. O‘z ijodini sharhlar ekan, Reverdi quyidagilarni ta’kidlaydi: “Obraz muqoyasadan emas, balki u yoki bu darajada bir-biridan uzoqlashgan ikkita obyektning yaqinlashuvidan tug‘ilishi mumkin. Yaqinlashayotgan obyektlar bir-biridan qanchalik uzoq bo‘lsa, obraz shunchalik o‘tkir bo‘lib chiqadi, undagi jo‘shqinlik va his-tuyg‘u kuchi, shoirona realligi ko‘proq bo‘ladi”. Keyinchalik bu tezisdan syurrealizm tarafdorlari foydalanishib uni maromiga yetkazishdi. Reverdi syurrealizm tarafdorlarining intellektualizm (aql-idrokka asoslanganlik)ni qabul qila olmasliklarini, yozuv stoli atrofida uzoq vaqt ishlashni xush ko‘rmasliklarini oldindan payqab oldi: “Yaxshi she’r o‘z-o‘zidan tugallangan bo‘ladi. Tuzatishlar baxtli tasodif hisoblanadi. Agar mo‘’jiza ro‘y bermasa, ular hamma narsaning rasvosini chiqarishi mumkin”.
1910 yillar Yevropa avangardining mashhur va nufuzli namoyandalaridan biri hisoblangan Apolliner yonida syurrealizm tarafdorlari – Andre Breton, Filipp Supo, Lui Aragon, Jan Kokto kabi yosh shoirlar maydonga chiqdi. 1916 yilda P.Reverdi muharrirligi ostida tashkil topgan “Shimol-janub” nomli jurnalda, ularning ilk she’rlari chop etila boshlandi va aytish mumkinki, shu bilan o‘ziga xos syurrealistlar maktabiga asos solindi.
“Yangi ong va shoirlar” nomli manifestida Apolliner she’riyatga bo‘lgan yangicha qarashni ta’rifladi. Unga ko‘ra she’riyatning bu jiddiy va og‘ir vazifasi asosiy nishonasi misli ko‘rilmagan texnik taraqqiyot bo‘lgan zamonaviy davrga to‘liq javob berishi va har taraflama mos bo‘lishi lozim. Apolliner ijodi shu kabi poetik tamoyillarni o‘zida to‘liq mujassam etgan etdi.
Ta’kidlash lozimki, Apolliner syujetga mazmundorlik va bama’nilikni qaytardi. O‘z vaqtida simvolizm tarafdorlari bu muhim tamoyil¬lar qadriga yetmasdan, ularga ro‘yxush bermay, kibr bilan chetga surib tashlagan edilar. Shoir o‘z she’rlarini puxta o‘ylangan reallik bilan to‘yintirdi, ushbu reallik faqatgina shaxsiy his-tuyg‘u va hayajondan unib chiqmay, balki uning lirikasida (“Mirabo ko‘prigi”, “Muhabbatda omadsizning qo‘shig‘i”) turfa rang va ohanglar vositasida namoyon bo‘ldi. Apolliner zamonaviy hayotning asl mohiyatga ega maromini hammadan ko‘ra yaxshiroq eshitishga va ifoda etishga mohir usta edi: u “sanoat ko‘chasining nozik harakatlarini”, zavodlarga keng ko‘chani to‘ldirib borayotgan ishchilarning shiddatli oqimini, osmonu falakda parvoz qilayotgan samolyotlarni, temiryo‘l vokzallarining shovqinini she’riy satrlarda tarannum etardi, inson taqdirlarining chigal tugunini, mudhish urushning fojiali musiqasini, vahimaga soluvchi qurol-yarog‘lar tovushini, zambarak o‘qlarining xavf-xatarli portlashini she’rga solib, insoniyatni ularning tahdididan ogoh qilardi. Taraqqiyot kuychisi bo‘lgan Apolliner bir vaqtning o‘zida yaqinlashib kelayotgan global halokatlarning xavotirga soluvchi noxush kayfiyatini o‘z poeziyasida mujassam etganini anglab yetamiz.
Mavzular xilma-xilligi Apollinerning boshqa she’rlariga ham xos. U “Ulkan nafas” (“Hudud”, “Qo‘rg‘onlar”, “Sen-Merrilik sozanda”, “Mallasochli sohibjamol” va hokazo) poemalarida hayotning har xil hodisa va voqealarini bir-biriga tizib chiqadi. Bu voqealar eng muhim holatlardan (urush, o‘z hayotidagi keskin burilishlar) tortib, to bir qarashda arzimas bo‘lib ko‘rinuvchi (shahar ko‘chalari qiyofasi, uylar devoriga yopishtirilgan afisha va reklama, do‘kon peshtaxtalaridagi gazeta va jurnal, yo‘lovchilarning uzuq-yuluq jumlalari, bog‘lanishsiz gap¬lar) holatlargacha bir-biriga chambarchas bog‘lanib, she’rlar dunyosining bir butun yaxlit holdagi, epik ko‘lamdagi manzarasini namoyon etadi. Tinish belgilarining yo‘qligi mazkur yaxlitlikka katta xizmat qiladi; aniqroq qilib aytganda, bu – jamiki mavjudot, butun borliq hajm va mazmun jihatdan tengligi va aloqadorligini, kichikni kattadan, shaxsiylikni umumiylikdan ajratib turuvchi barcha chegara, tafovutlar yo‘q qilinganligini anglatadi. Poema xuddi hayotning shiddatli va parchalanmagan oqimidek harakatlanadi.
Apolliner she’riy til sohasida novator deb ham e’tirof etiladi. U tilni atamalar (telegraf, telefon, aeroplan, tramvay va hokazo)hisobiga boyitib boradi, ta’rif va ma’no jihatdan aslo she’riy bo‘lmagan bu atamalar, poemalarning vazniga, maromiga, ohangiga qo‘shilib, estetik nuqtai nazardan bor narsaga, mavjud faktga aylanadi. U she’riyatga jug‘rofiy nomlarni, jumladan, eng qadimiy nomlarni (Xanaan, Xaldeya, Evrip, Formoza), shuningdek shahar, daha va ko‘chalar nomlarini ham hech ikkilanmasdan qo‘shib ketaveradi. Uning she’rlari son-sanoqsiz atoqli otlarga to‘la, ular orasida Injil personajlari, yunon, hind va boshqa afsonalar qahramonlari, O‘rta asrga mansub dostonlardan olingan obrazlar, o‘tmishning buyuk mutafakkir faylasuflari, shoirning suyukli ayollari va do‘stu og‘aynilarining nomlari bor. Apolliner tilning xilma-xil qatlamlaridan, ya’ni muomaladan chiqib ketgan arxaik so‘z va iboralar, sodda so‘zlashuv tili, adabiy tilda uchraydigan vulgar so‘z yoki ibora, ekzotik nom, tarixiy atama hamda milliy madaniyatlardan olingan o‘ziga xos realiya va iboralardan keng foydalanadi. O‘z universalligi jihatidan ustomon hisoblangan shoir lug‘ati poemaning chegaralangan makonida turli dunyo va davrlarni bir joyga jamlash imkonini beradi.
Apolliner an’anaviy she’r tuzilish qoidasidan butunlay bosh tortmaganini ham ta’kidlash lozim. U ko‘p hollarda aniq, to‘g‘ri qofiyali klassik strofikaga ham amal qiladi. Buni biz shoirning “Urush atirguli”, “Qo‘rg‘onlar”, “Yulduz qayg‘usi” va boshqa she’rlarida kuzatamiz. Lekin bir vaqtning o‘zida shoir yangi shaklni ham yaratadi. Verlibr tarafdori bo‘lgan Apolliner, she’r vaznini g‘alati va antiqa tarzda o‘zgartiradi, qofiyani she’r ichiga joylashtiradi, qofiyani assonans (chala qofiya, faqat urg‘uli unlilarning qofiyalanishi)ga almashtiradi yoki undan batamom voz kechadi. U yangi strofikaga asoslangan shaklni tavsiya qilib, she’r bandining qat’iy belgilangan va mustahkam o‘rnatilgan qoidalarini buzib, she’r bandining yangi qiyofasi, yangi shaklini ishlab chiqadi. Bu shaklda bitta she’r o‘ttizga yaqin yoki bitta yagona bo‘g‘inga ega bo‘lishi mumkin, unda shakl qanday bo‘lishidan qat’i nazar, mutanosib¬likdan xoli, erkin tuzilgan bo‘ladi. Bunday shakl o‘z mazmuniga adekvat, aynan mosdir: u chegaralanmagan va ko‘p qirrali umuminsoniy borliq modelini aks ettiradi.
Verlibr haqida to‘xtaladigan bo‘lsak, bu fransuz tilida “vers libre”, ya’ni “erkin she’r” degan ma’noni anglatadi. U XX asr Yevropa she’riyatiga xos bo‘lgan she’r vaznining metrik tizimga asoslangan kompozitsion shaklidir. Umuman olganda, verlibr negativ belgilari bo‘yicha aniqlanadi: unda na vazn, na qofiya bor, uning satrlari uzunligi bo‘yicha umuman tartiblanmagan. Bu agar nasriy asardan bitta parcha olinib, ixtiyoriy ravishda satrlarga bo‘linib tashlansa, verlibr hosil bo‘ladi, deganidir.
Xulosa qilib aytganda, Giyom Apolliner ijodi XX asr boshlarida Yevropa she’riyatida e’tiborga molik voqea tarzida namoyon bo‘ldi. Ikki yirik adabiy oqim – tarixga aylanib borayotgan simvolizm va maydonga kelayotgan syurrealizm o‘rtasida paydo bo‘lgan oraliq davrni to‘ldirish, nafaqat to‘ldirish, balki she’riyatning keyingi rivojiga kuchli turtki berish shoirning zimmasiga tushdi va bu murakkab vazifani Apolliner muvaffaqiyat bilan uddaladi.
“Sharq yulduzi” jurnali, 2015 yil, 4-son
________________________________________
[1] Kubizm – san’at va adabiyotda XX asrning 1-choragida vujudga kelgan va realizmga qarama-qarshi o‘laroq borliqni geometrik shakllarda tasvirlashga intilgan oqim.
[2] Diskretlik – (lot. discretus – parchalangan, uzilgan) uzluksizlikka qarama-qar¬shi qo‘yilganlik.
[3] Ideogramma – (lingv.) butun so‘z yoki tushunchani ifodalovchi yozuv belgisi.
Giyom Apolliner
IJODIDAN NAMUNALAR
Kelib chiqishi polyak bo’lgan taniqli frantsuz shoiri Giyom Apolliner (fr. Guillaume Apollinaire; asl ismi — Vil`gel`m Al`bert Vladimir Aleksandr Apollinariy Vonj-Kostrovitskiy) 1880 yil 26 avgustda Rim shahrida tug’ilib, 1918 yilning 9 noyabrida Parijda vafot etgan. Giyom Apolliner XX asr boshlarida Ovrupo she’riyatining avangard yo’nalishida ijod qilgan eng yorqin siymolardan biridir. Uning ilk she’rlarida Fransua Viyon she’riyatining ta’siri kuchli bo’lgan.
«Syurrealizm» so’zini ilk bor amalga kiritgan shoir atrofida to’plangan shoirlar (Andre Breton, Filipp Supo, Lui Aragon, Jan Kokto) vaqt o’tib o’zlarini syurrealistlar deb atay boshlashgan.
«XX asrga kelib shoirlar she’r shakli ustida ko’plab izlanishlar olib borishadi. Bunga o’sha davr san’atida sodir bo’lgan o’ziga xos o’zgarishlarni sabab qilib ko’rsatish mumkin. San’atdagi ifoda usuli tubdan o’zgarib, ilk yo’nalishlardayoq (kubizm, fovizm) shaklning qiymati va ahamiyati ortadi. Shu davrda ijod qilgan modern shoirlar mavjud shakliy ifodani rivojlantira boshladilar. Xususan, fransuz shoiri Giyom Apolliner she’r shaklida keskin burilish yasaydi. Apolliner ma’lum bir shaklni yodga soluvchi ko’rinishda (Eyfel` minorasi, avtomobil`, favvora h.k.) she’rlar bitadi. Uning she’rlari turlicha bo’lib, shoir ba’zan belgilar va suratlardan ham foydalangan:
Apolliner o’zi yaratgan fugurali she’rlarni kalligramma deb ataydi. Shoir 1918 yili “Kalligrammalar” nomli kitobini ham e’lon qilgan. Ammo u yaratgan kalligrammalar nazmning asl tabiatiga xos emasdi. Ular she’riyatning boshqa san’at turlari bilan sintezlashuvi mahsuli bo’lib, o’zining kalligramalari haqida so’z yuritgan Apolliner: “Bu san’atning imkoniyatlari juda katta, biz unda rangtasvir va musiqaning sintezini ko’rishimiz mumkin bo’ladi”, — deb yozadi.
XX asr bo’sag’asida san’atkorlarning olamni o’zgacha yo’sinda ifodalashga intilishi g’oyat kuchaygan edi. Yangicha ifoda yo’sini, avvalo, tasviriy san’atda kuzatiladi. Agar modernizmga qadar tasviriy san’atda naturani real aks ettirish ustuvorlik qilgan bo’lsa, modernizmning ilk yo’nalishlaridayoq reallik butunlay rad etiladi. Shu tariqa fovizm, kubizm, futurizm, abstraktizm kabi bir qancha yo’nalishlar yuzaga keladi. Apolliner she’riyatiga rangtasvirdagi ana shu o’zgarishlar, ayniqsa, kubizm yo’nalishining ta’siri katta bo’lgan. Shoir Pablo Pikasso, Jorj Brak va yana bir qancha kubist rassomlar bilan yaqindan do’st edi. Apollinerning aytishicha, bu davrda rassom va shoirlar o’zaro hamfikr edilar. A.Salmon, M.Jakobs, B.Sandrar, J. Kokto kabi shoirlar doimiy ravishda kubizmni qo’llab turganlar, o’zlari ham bu yo’nalishning haqiqiy shaydolaridan bo’lishgan (Sa’dullo Quronovning «She’riyatda shakliy izlanishlar» maqolasidan).
KUZ
Tuman oralab borar, balchiqqa botib borar
Oyog’i qiyshiq dehqon ho’kizini yetaklab.
Qishloqlar xarobasi tumanlarga ko’milgan.
Dehqon g’amgin qo’shiqni sekingina ming’irlar—
Sodiq sevgi haqida g’amgin qo’shiqni kuylar,
Kuylar hijron, ma’yus qalb va xiyonat haqida…
* * *
Kar musiqachi men yomg’ir torlarini chalaman
Men muhabbat qo’shig’in eslayman va yodlayman
Muzdek yomg’ir torlari qayg’uga alla aytar
Nam tortgan zamin bilan olis osmon birlashar
* * *
Nechun nechun bezovtasan yuragim
Mahzun qorovul kabi
Hushyor boqib turibman qora tun va o’limga
Xurshid Davron tarjimasi
* * *
Qirg’oqda
Sokin chayqaladi bo’m-bo’sh qayiqlar.
Endi
Na bozor kunlari, na dushanbada
Na birorta rassom
Va na Mopassan
Ko’krakdor befahm xonimchalarni
Aylantirib yurar bu qayiqlarda…
O, bo’m-bo’sh qayiqlar,
Yuragim orziqib ketadi mening
Sokin chayqalsangiz agar
Qirg’oqda.
Muhammad Solih tarjimasi
MIRABO KO’PRIGI
Mirabo ko’prigining ostidan oqar Sena,
Oqib borar muhabbat,
Bir narsa qolar faqat –
Qayg’ularning ortidan quvonchlar kelar yana.
Tun boshlanar, g’arib, beqadr,
Men qolaman, kunlar ketadir.
Mavjlar uzra suzishib, goh kaftni qo’yib kaftga,
Shodon suhbat quramiz,
Shavq-la quloch uramiz –
Qo’llarimiz o’xshaydir suv uzra yongan o’tga.
Tun boshlanar g’arib, beqadr,
Men qolaman, kunlar ketadir.
Suvlarda oqib o’tgan ixtiyorsiz yaproqday
Sevgimiz oqib ketar,
Dillarni qayg’u tutar…
Tag’in umid chorlaydir tundagi toq chiroqday.
Tun boshlanar g’arib, beqadr,
Men qolaman, kunlar ketadir.
Suvda har soat, har kun, har hafta yana-yana
Oqib borar muhabbat…
Bir narsa qolar faqat –
Mirabo ko’prigining ostidan oqar Sena.
Tun boshlanar g’arib, beqadr,
Men qolaman, kunlar ketadir.
SANTA TURMASI
(turkumdan)
* * *
Qo’rqinch, badbo’y turma hovlisi
Tag’in hazil-mazaxga to’ldi:
“He, joningni iblis ovlasin!”
“Giyom, senga nimalar bo’ldi?..”
“Yasha!” demas Lazarga hech kim,
Derlar: “Tirik tobutga tush, o’l!”
Oh, qo’shig’im… oh, jononlarim…
Oh, erkin kun, xayr, omon bo’l.
* * *
Ha, men oldin edim bir odam,
Endi otim eslardan chiqdi.
Ha, yigirma beshinchi xonam,
Raqamim, ha, yigirma ikki.
Xira tuynuk ortida oftob
Kir lattaga o’ralgandayin;
Masxaralab meni u shu tob,
She’rimdan chars boqishi tayin.
Nuragan, kir devorlar tund, jim.
Shiftdan ba’zan changlar sepilar.
Tepamdagi bo’lmada mahkum
Vosvoslanib ingrar, tepinar.
* * *
Kunlar o’tar judayam sekin,
O’xshar mozor yo’liga kunlar –
Bo’m-bo’sh… kim bor, deysanu lekin
Na o’tgan bor va na qaytganlar…
Bir-biriga o’xshaydi kunlar.
Tohir Qahhor tarjimalari
