27 июнь – Матбуот ва оммавий ахборот воситалари ходимлари куни
“Сўзингни авайла, омондир бошинг”, дея лутф этади Юсуф Хос Ҳожиб… Сўз – ибтидо, сўз – интиҳо. Сўз – неъмат, сўз – бидъат. Сўз – малҳам, сўз – заққум… Сўз – ҳикмат, сўз – иллат. Сўз — маърифат, сўз — жаҳолат. Сўз – ғоя, сўз – қурол…
…
Нуриддин ЭГАМОВ
“МУХБИРЧА ПАЛОВ” САБОҒИ
Ҳаваскор қаламкаш билан “ўчоқбоши”даги гурунг
Нуриддин Эгамов 1975 йилда Қарши туманидаги Қовчин қишлоғида туғилган. 1997 йилда Қарши Давлат университетининг ўзбек филологияси факультетини битирган. 1997 йилда Қашқадарё вилоят ҳокимлиги муассислигидаги “Қашқадарё” ва “Кашкадарья” газеталари таҳририятида мухбирликдан иш бошлаган. 2000-2015 йилларгача “Қашқадарё” газетаси масъул котиб лавозимида ишлаган бўлса, 2015 йил сентябрдан “Баркамол авлод” газетаси бош муҳаррири лавозимида ишлаб келмоқда. “Ўзбекистон мустақиллигига 10 йил”, “Ўзбекистон мустақиллигига 15 йил” эсталик нишонлари билан тақдирланган.
Тўғрисини айтаман, ука, хафа бўлмайсиз.
Обкелган қўлёзмангиз ҳеч нарсага ярамайди. Қозонга шунчаки ёғ, гўшт, сабзи, гуручни босиб, “ош” деб товоққа сузиб ўтирибсиз. Аммо пиширганингиз “шавла” ҳам, “мастава” ҳам эмас… Яхши ният яхши, аммо эртага янги очилган университетда ўқишнинг ўзи бўлмайди-да…
“Анжанча”, “тошкентча”, “қўқонча” ёхуд “косонча” паловлардан татиб кўргандирсиз, ука. Байрам олди икковлашиб бир “мухбирча” палов” дамлаб кўрмаймизми? Қўрқманг, “масаллиғ”и, “ошпазлиги” – биздан, сиз “ўт ёқиб”, “чой дамлаб” турсангиз бўлди…
“Келинлар қўзғолони”даги “фон” билан ёзадиган” радиомухбир эсингиздами? Ўшанга ўхшаб, “тўғралган сабзини обкелинг”, дея бўш қозонни тарақлатамиз, деб ўйламанг яна. Бизнинг “ош”имиз ҳам, “фон”имиз жонли бўлиши керак…
Унда кетдик “ошхона”га…
“MMF” – “ОШ”
Оббо укам-ей, шунақа денг? “Қашқадарё” газетасига шунча мақола оббордим, биттасини ҳам беришмади”, дейсизми? Бундай хом мақолани беришмайди-да. У ер – улуғ даргоҳ, “олтин қалам”ли, катта ижодий мактаб. Қандай улуғ устозлар ишлашмаган. Бир гап айтаман, ишонаверинг – пойтахтдаги нуфузли нашрлар ва телеканалларда ишлаб юрган қашқадарёлик таниқли журналистларнинг кўпчилиги мана шу “қозонда қайнаган”.
Ўзбекистонда хизмат кўрсатган журналист Ботир Темиров ҳам мана шу мактабнинг уста мураббийларидан. Мен мақола ёзишни палов тайёрлашга ўхшатаман, Ботир ака эса… Таҳририят қошида ташкил этилган “Журналистик маҳорат мактаби”да ёшларга бирга дарс бериб юрган кезларимизда у “MMF” деган формула кашф қилганди. “Мукаммал мақола формуласи” деб аталадиган бу соддагина “кашифиёт” семиз-семиз назарий китоблардаги узундан-узоқ қоидалардан фарқли ўлароқ соҳага ҳавасманд ёшларга сабоқ беришда жуда қўл келганди бизга…
Шундай қилиб, укажон, ёндафтарингизга Ботир аканинг ўша формуласини (рецептини) тўлиқ ёзамиз: MMF=DSV+VEF+ETS+JT+JP…
Нима-нима? Ҳеч ҳам мураккаб жойи йўқ-да. Шошилмай турсангиз, “қозон устида” ўзимизнинг “ош”имизга қиёслаб, бирма-бир шарҳлаймиз. Чойдан қуйинг…
DSV- “ГУРУЧ”
Хўш, дастлаб “гуруч”нинг тошини териб, ювиб оламиз…
Аввало яхшилаб кўздан кечиринг – “гуруч”ингиз “девзира”ми, “сечка”ми? Сув кўтарадими-йўқми? Курмаги кўп эмасми?..
Хуллас, DSV – бу “DIQQATGA SAZOVOR VOQEA” дегани.
Шоир айтганидек, шеър деганлари оёқ остида ағанашиб ётган тойчоқларга ўхшайди, “қани, тур, кетдик” десанг бас. Шу каби диққатга сазовор воқеа ҳам ҳар қадамда учрайди. Айниқса бугун… Кўзимизни каттароқ очсак — бўлди.
Бир замонлар биргина звенонинг пахта режасини бажариши, қайсидир бригаданинг пайкални кўллатиб юборгани, қайсидир корхона ишчисининг мажбуриятини ошириб бажаргани матбуот, радио ёки ТВда оламшумул воқеа деб талқин этиларди. Шу боис ҳам газеталар саҳифаларини бир-бирига эгизакдай ўхшайдиган “барабан” мақолалар босиб кетганди.
Эсимда, ўша пайтларда урф бўлган мавзуда — илғор хўжалик раиси ҳақида очерк ёзган кекса журналистларимиздан бири уни ярим тунда ўрнидан туриб, ташқарига айланиб келгач, хотинига об-ҳавонинг авзойи ёмонлигидан, далада пахта қолиб кетаётганлигидан шикоят қилган ҳолда тасвирлабди. Ёшлик – ғўрлик экан-да, билиб-билмасдан устозга қалтисроқ савол бериб юборибман: “Шу гапларингизга ўзингиз ишонасизми? Раиснинг ярим тунда хотинига айтган гапини қаердан эшитдингиз? Ўша пайтда сиз қаерда эдингиз – хонтахтанинг тагидами?”.
Бизда “чайналган” мавзу” деган бир ибора бор. Қайсидир йиллар матбуотда Орол мавзусини роса “чайнашди” – бироқ шўрлик денгизга бундан бир қатра наф бўлмади. “Қайта қуриш”, “жадаллаштириш”, ҳатто тил роса “чайналди”…
Кейин ўзимиз ҳам “мустақиллик шарофати билан”, дея анча чайналдик. Воқеликни кекса ҳамкасбим сингари “хонтахта тагида” кузатдик. Мавзулар эса оёқ остида “тойчоқдай ағанаб, кишнаб” ётаверди.
Бугун давр ўзгараяпти. Мавзулар ҳам… “Тойчоғу тулпорлар” ҳам… Энди уларни тезроқ жиловлаб, миниб олмасак, замонанинг шиддатига етиб бўлмай қолди. Чунки энди мавзуларга, диққатга сазовор воқеаларга бошқачароқ ёндошилаяпти. Кечагина биргина раиснинг шаънига ўйланиброқ нордон гап айтадиган ҳамкасбларимиз энди журъат билан бемалол вазирлардан тортиб прокурорларгача танқид тошини отишаяпти. Ҳаққоний, холис гапни айтишса, қандини урсин.
Фақат интернет нашрларида воқеа деб ўлмаганни ўлдига, юрмаганни юрдига чиқаришаётгани ёмон-да… Сиз ҳам шунақа мавзу танлаб юрманг…
Шундоқ қилиб, яхши мухбир мавзуни йўрғалатиб, “гуруч”ни ўрмалатиб юбориши керак, укам.
VEF – “САБЗИ”
Энди “сабзи” тўғраймиз.
VEF – бу “VAKOLATLI EKSPERTLAR FIKRI” демакдир. Танлаб олган мавзумиз юзасидан фикр, мулоҳаза, муносабат, далил, маълумот бера олувчи кишилар ваколатли экспертлардир.
Сабзини артиб туринг, мен бир воқеани айтиб бераман. “Қашқадарё”га янги ишга кирган кезларим бир мақоланинг маълумотларини чалароқ олган эканман. Тўғриси, маълумот берадиган масъул раҳбарнинг ёнига боришга эриниб, ўша жойини “андавалаб” юборгандим, бош муҳаррир Бўри Норқобилов сезиб қолди. Нима қилди денг?! Уришмади, дакки бермади. Бир ривоят айтиб берди холос.
Эмишки, бир бойнинг икки хизматкори бўлган экан. Биринчисига ўн танга, иккинчисига бир танга маош берар экан. Бир танга оладигани бир куни бойга шикоят қилиб, бир хил ишни бажаришса-да, шериги ундан ўн карра кўпроқ ҳақ олишини тушунмаётганини айтибди. Бой жавоб ўрнига унга “Кўчага чиқиб қара-чи, нима шовқин экан?”, деб иш буюрибди.
Хизматкор қайтиб келиб, кўчага савдогарлар келганини айтибди. Бой “қаердан экан?”, деб сўрабди. Хизматкор яна кўчага чиқиб келиб, “Арабистондан экан”, деб айтибди. “Нима сотишаяпти экан?”, дея сўрабди бой. Хизматкор яна кўчага чиқиб келибди: “Мато экан”. Бой сўрабди: “Буғдойга алишмас эканларми?”. Хизматкор яна кўчага югурибди…
Охири бой ўн танга оладиган хизматкорини чақириб, унга ҳам бояги юмушни буюрибди. Хизматкор бир боришнинг ўзида бойга савдогарлар қаердан келганию, қаёққа кетаётгани, нима сотаётганию нима олаётгани ҳақида тўлиқ маълумот келтирибди…
Бу ривоятни кейин ҳам кўп эшитдим. Чала иш қилган пайтларим бўлдими, устозим секингина “Бир бойнинг икки хизматкори бор экан…”, деб қўярдилар. Шундан сўнггина мақолага мавзуга доир маълумотларни жамлаётганимда соҳага алоқадор ўнлаб одамларнин фикрига, маслаҳатига, маълумотига таянишга одат қилдим.
Журналист ҳамма соҳани ҳам ипидан игнасигача билаверадиган “гений” эмас. У мақоласида ўзича донолик қилаверса, “қовун тушириб” қўйиши ҳеч гап эмас. Шунинг учун ҳам у муайян мавзу юзасидан ёзаётганида “чумчуқ сўйса ҳам…” қабилида иш юритмоғи зарур.
Хўш, укам, сабзини тўғраб бўлдингизми?
ETS – “ГЎШТ”
Энди бир “ёндафтар”ингиздаги формулага қараб юборинг-чи, навбатдагиси нима экан? Ҳа, бу — энг асосий унсурлардан бири. Гўштсиз ош ош бўладими? Думбаликкина қўй гўштию, қази-қарта бўлса, оҳ-оҳ, қулинг ўргилсин палов пишармиди?
ETS – бу “E`TIBORNI TORTADIGAN SARLAVHA” демакдир. Бизда “сарлавҳа — ярим мақола” деган гап бор. Шунча яхши мақола ёзинг, сарлавҳаси ўхшовсиз бўлса, биров ўқимайди.
Эсимга бир ҳангома тушиб кетди. Кимлигини айтиб ўтирмай, бир куни таҳририятда кекса журналист билан ёш мухбир тортишиб қолишди. Аралашишга тўғри келди. Ёш мухбирнинг айтишича, газетанинг тўртинчи бетидаги сарлавҳа олтинчи бетдаги билан бир хил бўлиб қолибди. Иккаласи ҳам “Ибрат” экан. У кекса мухбирдан сарлавҳасини ўзгартириб беришини сўраётган экан. “Нега энди мен ўзгартирар эканман? – тутақиб кетди кекса мухбир. — Сен ўзингникини ўзгартир. Мен бу сарлавҳани ўттиз йилдан бери ишлатаман…”.
Очиғи, шунақа “штамп” бўлиб қолган сарлавҳалар ўқувчининг меъдасига тегади. Таъбир жоиз бўлса, таомнинг рангига қарабоқ иштаҳаси бўғилади.
Бир куни таҳририятдаги ёш ходимлардан бири “Вилоятда паррандачилик қачон ривожланади?”, деган мақола тайёрлади. Аммо у бош муҳаррирдан ўтмади. Ёш мухбир тепасига қизил ручкада каттакон сўроқ қўйилган мақоласини менга кўтариб келди. Ёрдам сўради. Ўқиб кўрсам, жуда яхши ёзилган. Фақат… “гўшти пишмаган” экан.
— “Жўжани кузда санаймиз”, деган ибора бор халқимизда, — дедим муаллифга. — Шунга ишора қилиб “Жўжани баҳорда санасак-чи?!”, деб сарлавҳа қўйинг, ўзингиз қўйган сарлавҳани эса “подзагаловка” (тагсарлавҳа) га айлантиринг. Вассалом…
Бош муҳаррир эртаси куни ўша мақолани “летучка”да роса мақтади…
JT – “ЁҒ”
Дўкон тўла заводда ишлаб чиқарилган, сифати кафолатланган ёғу, сиз нима қилиб жувознинг қўлбола сассиқ мойини кўтариб юрибсиз, ука?
JT деганлари ҳам бу паловхонтўранинг ёғидай нарса. Яъни “JONLI TIL” демак. Ҳа, мақоланинг тили жонли, халқона, самимий, кези келганда жайдарию деҳқонча бўлса, у одамга мойдай ёқади. Тил деганларининг бураб ташланганидан, эзмаланганидан, аччиқ ичакдай чўзилганию, жимжимадор қилиб бузилганидан асрасин.
Эътибор берганмисиз, ҳозир радиода, ТВда айрим мухбирлар бирон корхонага шунчаки боришмайди, балки “ташриф буюришади”. Гўё уларнинг ташрифлари кутиб олувчиларга шараф бағишлаётгандай. Бирон тадбирга шунчаки таклиф этиб қўя қолишмайди, “лутфан ташриф буюришингиз”ни буюришади. Гўё Сиз аслида ўша тадбирга таклиф этилишга арзимайсизу, лутфу марҳамат кўрсатиб чақиришаяпти.
Сухандонларимизнинг айтишларича, қўшиқ эфирда шунчаки янграмайди, балки “жаранг сочади”. Шунчаки раҳмат айтишга тиллари айланмайди уларнинг, “ташаккурларимиз изҳори”, дея айюҳаннос солишади. Раҳматли Абдулла Қаҳҳор тирилиб келганида ҳар гапидан сўнг ҳуштак чалармиди?! Машҳур фильмда Иван Васильевичнинг гапи ёдингиздами: “Одамга ўхшаб гапирсанг, тушунаман-да…”.
Бир куни масъул котиб ҳокимликда ўтган муҳим тадбирдан қайтган ходимга эллик йўллик ахборот ёзишни тайинлади. Вақт алламаҳал бўлиб қолган, аллақачан тайёр бўлиб қолаёзган газета саҳифаларининг бузилишидан хуноб бўлган навбатчию саҳифаловчилар бир уйқуни олиб бўлишди ҳамки, “эллик йўл”лик ахборотдан дарак йўқ. Бир маҳал котибиятга кириб келган мухбир опамиз стол устига бир неча варақлик “оргинал”ни қўйиб, эснаганича деди:
— Укажон, узр, саҳифа бўлиб кетди…
Ўша ҳамкасбимиз анча меҳнаткаш, сермаҳсул эдию, ҳамиша тилининг жимжималарию, жумлаларининг узунлигидан панд еб юрарди. Роса икки саҳифада ҳам нуқтаси топилмайдиган бир жумласидан нақ ўнта гап ясаса бўларди. Бугун унинг лўндалик талаб этиладиган интернет нашрларида ишлашини тасаввур қила оласизми?
“Шап-шап” дегунча “шафтоли” деганга нима етсин!
JP – “ТУЗ ВА ЗИРАВОРЛАР”
Хўш, укам, “мухбирча палов”имизга нима етмаяпти энди?
Ҳа, яшанг. Туз керак, зира-зарчава, қалампир…
JP ҳам мақолада худди ана шундай вазифани бажаради. Усиз мақоланинг тузи бўлмайди, таъми бўлмайди.
JP – бу “JURNALIST POZITSIYASI” демак.
“Ота” деган бир хорижий фильм бор. Камбағал ота фарзандига сунъий юрак қўйдириш учун касалхонадаги кишиларни гаровга олади. Ҳамма изтиробда, ҳамма таҳликада. Ичкаридаги назорат камерасига уланишга эришган “саккизинчи канал” телебошловчисининг гапини қаранг: “Энди мен машҳур бўпкетаман!”. Бу ҳам позициями?
Артур Хейлининг “Оқшом хабарлари” деган асари бор. Унда машҳур телеканал янгиликлар дастури бошловчисининг оиласини қаттол гангстерлар ўғирлаб кетишади. Бошловчи изтиробда, оиласидан хавотирда. Унинг совуққон ҳамкасблари эса бу қайноқ янгиликни рақобатчи телеканалдан олдинроқ эфирга узатиш ҳаракатида… “Қассобга мой қайғу…” Шуми позиция?
Асло! Бизнинг позициямиз аниқ — ҳалоллик, холислик, ҳаққонийлик!
Кимгадир нохолис ён боссак, ялтоқлансак, кимгадир ноўрин тиш қайрасак, тош отсак ёхуд шуҳрат қозониш илинжида инсофдан чекинсак — эл кўриб турибди, дарров баҳомизни беради. Бизни эшитмай қўяди, бизни ўқимай қўяди, бизга ишонмай қўяди…
Ялтироқ гапларни тўйдаги бачкана ўртакаш ҳам айтаверади. Журналистнинг эса тиши бўлиши керак, укажон!. Кези келганда ниши, найзаси бўлиши зарур! Сўзининг юки, салмоғи бўлиши лозим!
“Сўзингни авайла, омондир бошинг”, дея лутф этади Юсуф Хос Ҳожиб.
Сўз – ибтидо, сўз – интиҳо. Сўз – неъмат, сўз – бидъат. Сўз – малҳам, сўз – заққум.
Сўз – ҳикмат, сўз – иллат. Сўз — маърифат, сўз — жаҳолат. Сўз – ғоя, сўз – қурол…
Мана шундай нозик иш қуролимиз бор бизнинг. Позициямиз ҳам шунга яраша бўлмоғи зарур.
Энди кўзларимга тик қараб туриб айтинг-чи, укажон, сиз нега шу касбни танладингиз?
Амалдорлар сесканиб тургани учунми?
Борган жойимда ҳамиша қучоқ очиб, кутиб олишади, зиёфат билан сийлашади, деб ўйлайсизми?
Даромади, “тушум”и зўрми? Ё обрўсими?
Кези келганида биргина мақоланинг изидан тоғма-тоғ, чўлма-чўл… судма-суд юришга тайёрмисиз?
Тўғри сўзнинг тўқмоғига-чи?
Шу саволларга жавоб бера олсангизгина, касбий позициянгиз шакллана бошлайди, укажон!
Сўзингизнинг ҳам тузи бўлади!
P.S. YH ёхуд СЎНГСИЗ СЎНГСЎЗ
Хўш, укажон, “мухбирча палов”имиз тайёр бўлай деб қолдими?
Ош баҳона юракдаги гапларни бир тўкиб олдик. Қани, дамини егунича яна чойдан қуйинг…
“Ботир ака нега формуласининг охирига “уч нуқта” қўйган?”, дейсизми?
Нега бўларди, давоми борлиги учун-да!
Менимча, давомини ҳар ким ўз услубидан келиб чиқиб яратади. (Палов пишириш борасида ҳам ҳар кимнинг ўз услуби, ўз рецепти бор).
Масалан, мен йигирма йиллик тажрибамдан келиб чиқиб, “мукаммал мақола формуласи”га YHни қўшган бўлардим.
Яъни YURAK HARORATIни! (Ҳарорат бўлмаса, ош пишадими?)
Сиз-чи, ёш дўстим?!
Қани, “оштовоқ”ни узатиб юборинг…
Қарши шаҳри
27 iyun – Matbuot va ommaviy axborot vositalari xodimlari kuni
Obkelgan qo‘lyozmangiz hech narsaga yaramaydi. Qozonga shunchaki yog‘, go‘sht, sabzi, guruchni bosib, “osh” deb tovoqqa suzib o‘tiribsiz. Ammo pishirganingiz “shavla” ham, “mastava” ham emas… Yaxshi niyat yaxshi, ammo ertaga yangi ochilgan universitetda o‘qishning o‘zi bo‘lmaydi-da…
Nuriddin EGAMOV
“MUXBIRCHA PALOV” SABOG‘I
Havaskor qalamkash bilan “o‘choqboshi”dagi gurung
Nuriddin Egamov 1975 yilda Qarshi tumanidagi Qovchin qishlog‘ida tug‘ilgan. 1997 yilda Qarshi Davlat universitetining o‘zbek filologiyasi fakultetini bitirgan. 1997 yilda Qashqadaryo viloyat hokimligi muassisligidagi “Qashqadaryo” va “Kashkadarya” gazetalari tahririyatida muxbirlikdan ish boshlagan. 2000-2015 yillargacha “Qashqadaryo” gazetasi mas’ul kotib lavozimida ishlagan bo‘lsa, 2015 yil sentyabrdan “Barkamol avlod” gazetasi bosh muharriri lavozimida ishlab kelmoqda. “O‘zbekiston mustaqilligiga 10 yil”, “O‘zbekiston mustaqilligiga 15 yil” estalik nishonlari bilan taqdirlangan.
To‘g‘risini aytaman, uka, xafa bo‘lmaysiz.
Obkelgan qo‘lyozmangiz hech narsaga yaramaydi. Qozonga shunchaki yog‘, go‘sht, sabzi, guruchni bosib, “osh” deb tovoqqa suzib o‘tiribsiz. Ammo pishirganingiz “shavla” ham, “mastava” ham emas… Yaxshi niyat yaxshi, ammo ertaga yangi ochilgan universitetda o‘qishning o‘zi bo‘lmaydi-da…
“Anjancha”, “toshkentcha”, “qo‘qoncha” yoxud “kosoncha” palovlardan tatib ko‘rgandirsiz, uka. Bayram oldi ikkovlashib bir “muxbircha” palov” damlab ko‘rmaymizmi? Qo‘rqmang, “masallig‘”i, “oshpazligi” – bizdan, siz “o‘t yoqib”, “choy damlab” tursangiz bo‘ldi…
“Kelinlar qo‘zg‘oloni”dagi “fon” bilan yozadigan” radiomuxbir esingizdami? O‘shanga o‘xshab, “to‘g‘ralgan sabzini obkeling”, deya bo‘sh qozonni taraqlatamiz, deb o‘ylamang yana. Bizning “osh”imiz ham, “fon”imiz jonli bo‘lishi kerak…
Unda ketdik “oshxona”ga…
“MMF” – “OSH”
Obbo ukam-yey, shunaqa deng? “Qashqadaryo” gazetasiga shuncha maqola obbordim, bittasini ham berishmadi”, deysizmi? Bunday xom maqolani berishmaydi-da. U yer – ulug‘ dargoh, “oltin qalam”li, katta ijodiy maktab. Qanday ulug‘ ustozlar ishlashmagan. Bir gap aytaman, ishonavering – poytaxtdagi nufuzli nashrlar va telekanallarda ishlab yurgan qashqadaryolik taniqli jurnalistlarning ko‘pchiligi mana shu “qozonda qaynagan”.
O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan jurnalist Botir Temirov ham mana shu maktabning usta murabbiylaridan. Men maqola yozishni palov tayyorlashga o‘xshataman, Botir aka esa… Tahririyat qoshida tashkil etilgan “Jurnalistik mahorat maktabi”da yoshlarga birga dars berib yurgan kezlarimizda u “MMF” degan formula kashf qilgandi. “Mukammal maqola formulasi” deb ataladigan bu soddagina “kashifiyot” semiz-semiz nazariy kitoblardagi uzundan-uzoq qoidalardan farqli o‘laroq sohaga havasmand yoshlarga saboq berishda juda qo‘l kelgandi bizga…
Shunday qilib, ukajon, yondaftaringizga Botir akaning o‘sha formulasini (retseptini) to‘liq yozamiz: MMF=DSV+VEF+ETS+JT+JP…
Nima-nima? Hech ham murakkab joyi yo‘q-da. Shoshilmay tursangiz, “qozon ustida” o‘zimizning “osh”imizga qiyoslab, birma-bir sharhlaymiz. Choydan quying…
DSV- “GURUCH”
Xo‘sh, dastlab “guruch”ning toshini terib, yuvib olamiz…
Avvalo yaxshilab ko‘zdan kechiring – “guruch”ingiz “devzira”mi, “sechka”mi? Suv ko‘taradimi-yo‘qmi? Kurmagi ko‘p emasmi?..
Xullas, DSV – bu “DIQQATGA SAZOVOR VOQEA” degani.
Shoir aytganidek, she’r deganlari oyoq ostida ag‘anashib yotgan toychoqlarga o‘xshaydi, “qani, tur, ketdik” desang bas. Shu kabi diqqatga sazovor voqea ham har qadamda uchraydi. Ayniqsa bugun… Ko‘zimizni kattaroq ochsak — bo‘ldi.
Bir zamonlar birgina zvenoning paxta rejasini bajarishi, qaysidir brigadaning paykalni ko‘llatib yuborgani, qaysidir korxona ishchisining majburiyatini oshirib bajargani matbuot, radio yoki TVda olamshumul voqea deb talqin etilardi. Shu bois ham gazetalar sahifalarini bir-biriga egizakday o‘xshaydigan “baraban” maqolalar bosib ketgandi.
Esimda, o‘sha paytlarda urf bo‘lgan mavzuda — ilg‘or xo‘jalik raisi haqida ocherk yozgan keksa jurnalistlarimizdan biri uni yarim tunda o‘rnidan turib, tashqariga aylanib kelgach, xotiniga ob-havoning avzoyi yomonligidan, dalada paxta qolib ketayotganligidan shikoyat qilgan holda tasvirlabdi. Yoshlik – g‘o‘rlik ekan-da, bilib-bilmasdan ustozga qaltisroq savol berib yuboribman: “Shu gaplaringizga o‘zingiz ishonasizmi? Raisning yarim tunda xotiniga aytgan gapini qayerdan eshitdingiz? O‘sha paytda siz qayerda edingiz – xontaxtaning tagidami?”.
Bizda “chaynalgan” mavzu” degan bir ibora bor. Qaysidir yillar matbuotda Orol mavzusini rosa “chaynashdi” – biroq sho‘rlik dengizga bundan bir qatra naf bo‘lmadi. “Qayta qurish”, “jadallashtirish”, hatto til rosa “chaynaldi”…
Keyin o‘zimiz ham “mustaqillik sharofati bilan”, deya ancha chaynaldik. Voqelikni keksa hamkasbim singari “xontaxta tagida” kuzatdik. Mavzular esa oyoq ostida “toychoqday ag‘anab, kishnab” yotaverdi.
Bugun davr o‘zgarayapti. Mavzular ham… “Toychog‘u tulporlar” ham… Endi ularni tezroq jilovlab, minib olmasak, zamonaning shiddatiga yetib bo‘lmay qoldi. Chunki endi mavzularga, diqqatga sazovor voqealarga boshqacharoq yondoshilayapti. Kechagina birgina raisning sha’niga o‘ylanibroq nordon gap aytadigan hamkasblarimiz endi jur’at bilan bemalol vazirlardan tortib prokurorlargacha tanqid toshini otishayapti. Haqqoniy, xolis gapni aytishsa, qandini ursin.
Faqat internet nashrlarida voqea deb o‘lmaganni o‘ldiga, yurmaganni yurdiga chiqarishayotgani yomon-da… Siz ham shunaqa mavzu tanlab yurmang…
Shundoq qilib, yaxshi muxbir mavzuni yo‘rg‘alatib, “guruch”ni o‘rmalatib yuborishi kerak, ukam.
VEF – “SABZI”
Endi “sabzi” to‘g‘raymiz.
VEF – bu “VAKOLATLI EKSPERTLAR FIKRI” demakdir. Tanlab olgan mavzumiz yuzasidan fikr, mulohaza, munosabat, dalil, ma’lumot bera oluvchi kishilar vakolatli ekspertlardir.
Sabzini artib turing, men bir voqeani aytib beraman. “Qashqadaryo”ga yangi ishga kirgan kezlarim bir maqolaning ma’lumotlarini chalaroq olgan ekanman. To‘g‘risi, ma’lumot beradigan mas’ul rahbarning yoniga borishga erinib, o‘sha joyini “andavalab” yuborgandim, bosh muharrir Bo‘ri Norqobilov sezib qoldi. Nima qildi deng?! Urishmadi, dakki bermadi. Bir rivoyat aytib berdi xolos.
Emishki, bir boyning ikki xizmatkori bo‘lgan ekan. Birinchisiga o‘n tanga, ikkinchisiga bir tanga maosh berar ekan. Bir tanga oladigani bir kuni boyga shikoyat qilib, bir xil ishni bajarishsa-da, sherigi undan o‘n karra ko‘proq haq olishini tushunmayotganini aytibdi. Boy javob o‘rniga unga “Ko‘chaga chiqib qara-chi, nima shovqin ekan?”, deb ish buyuribdi.
Xizmatkor qaytib kelib, ko‘chaga savdogarlar kelganini aytibdi. Boy “qayerdan ekan?”, deb so‘rabdi. Xizmatkor yana ko‘chaga chiqib kelib, “Arabistondan ekan”, deb aytibdi. “Nima sotishayapti ekan?”, deya so‘rabdi boy. Xizmatkor yana ko‘chaga chiqib kelibdi: “Mato ekan”. Boy so‘rabdi: “Bug‘doyga alishmas ekanlarmi?”. Xizmatkor yana ko‘chaga yuguribdi…
Oxiri boy o‘n tanga oladigan xizmatkorini chaqirib, unga ham boyagi yumushni buyuribdi. Xizmatkor bir borishning o‘zida boyga savdogarlar qayerdan kelganiyu, qayoqqa ketayotgani, nima sotayotganiyu nima olayotgani haqida to‘liq ma’lumot keltiribdi…
Bu rivoyatni keyin ham ko‘p eshitdim. Chala ish qilgan paytlarim bo‘ldimi, ustozim sekingina “Bir boyning ikki xizmatkori bor ekan…”, deb qo‘yardilar. Shundan so‘nggina maqolaga mavzuga doir ma’lumotlarni jamlayotganimda sohaga aloqador o‘nlab odamlarnin fikriga, maslahatiga, ma’lumotiga tayanishga odat qildim.
Jurnalist hamma sohani ham ipidan ignasigacha bilaveradigan “geniy” emas. U maqolasida o‘zicha donolik qilaversa, “qovun tushirib” qo‘yishi hech gap emas. Shuning uchun ham u muayyan mavzu yuzasidan yozayotganida “chumchuq so‘ysa ham…” qabilida ish yuritmog‘i zarur.
Xo‘sh, ukam, sabzini to‘g‘rab bo‘ldingizmi?
ETS – “GO‘SHT”
Endi bir “yondaftar”ingizdagi formulaga qarab yuboring-chi, navbatdagisi nima ekan? Ha, bu — eng asosiy unsurlardan biri. Go‘shtsiz osh osh bo‘ladimi? Dumbalikkina qo‘y go‘shtiyu, qazi-qarta bo‘lsa, oh-oh, quling o‘rgilsin palov pisharmidi?
ETS – bu “E`TIBORNI TORTADIGAN SARLAVHA” demakdir. Bizda “sarlavha — yarim maqola” degan gap bor. Shuncha yaxshi maqola yozing, sarlavhasi o‘xshovsiz bo‘lsa, birov o‘qimaydi.
Esimga bir hangoma tushib ketdi. Kimligini aytib o‘tirmay, bir kuni tahririyatda keksa jurnalist bilan yosh muxbir tortishib qolishdi. Aralashishga to‘g‘ri keldi. Yosh muxbirning aytishicha, gazetaning to‘rtinchi betidagi sarlavha oltinchi betdagi bilan bir xil bo‘lib qolibdi. Ikkalasi ham “Ibrat” ekan. U keksa muxbirdan sarlavhasini o‘zgartirib berishini so‘rayotgan ekan. “Nega endi men o‘zgartirar ekanman? – tutaqib ketdi keksa muxbir. — Sen o‘zingnikini o‘zgartir. Men bu sarlavhani o‘ttiz yildan beri ishlataman…”.
Ochig‘i, shunaqa “shtamp” bo‘lib qolgan sarlavhalar o‘quvchining me’dasiga tegadi. Ta’bir joiz bo‘lsa, taomning rangiga qaraboq ishtahasi bo‘g‘iladi.
Bir kuni tahririyatdagi yosh xodimlardan biri “Viloyatda parrandachilik qachon rivojlanadi?”, degan maqola tayyorladi. Ammo u bosh muharrirdan o‘tmadi. Yosh muxbir tepasiga qizil ruchkada kattakon so‘roq qo‘yilgan maqolasini menga ko‘tarib keldi. Yordam so‘radi. O‘qib ko‘rsam, juda yaxshi yozilgan. Faqat… “go‘shti pishmagan” ekan.
— “Jo‘jani kuzda sanaymiz”, degan ibora bor xalqimizda, — dedim muallifga. — Shunga ishora qilib “Jo‘jani bahorda sanasak-chi?!”, deb sarlavha qo‘ying, o‘zingiz qo‘ygan sarlavhani esa “podzagalovka” (tagsarlavha) ga aylantiring. Vassalom…
Bosh muharrir ertasi kuni o‘sha maqolani “letuchka”da rosa maqtadi…
JT – “YOG‘”
Do‘kon to‘la zavodda ishlab chiqarilgan, sifati kafolatlangan yog‘u, siz nima qilib juvozning qo‘lbola sassiq moyini ko‘tarib yuribsiz, uka?
JT deganlari ham bu palovxonto‘raning yog‘iday narsa. Ya’ni “JONLI TIL” demak. Ha, maqolaning tili jonli, xalqona, samimiy, kezi kelganda jaydariyu dehqoncha bo‘lsa, u odamga moyday yoqadi. Til deganlarining burab tashlanganidan, ezmalanganidan, achchiq ichakday cho‘zilganiyu, jimjimador qilib buzilganidan asrasin.
E’tibor berganmisiz, hozir radioda, TVda ayrim muxbirlar biron korxonaga shunchaki borishmaydi, balki “tashrif buyurishadi”. Go‘yo ularning tashriflari kutib oluvchilarga sharaf bag‘ishlayotganday. Biron tadbirga shunchaki taklif etib qo‘ya qolishmaydi, “lutfan tashrif buyurishingiz”ni buyurishadi. Go‘yo Siz aslida o‘sha tadbirga taklif etilishga arzimaysizu, lutfu marhamat ko‘rsatib chaqirishayapti.
Suxandonlarimizning aytishlaricha, qo‘shiq efirda shunchaki yangramaydi, balki “jarang sochadi”. Shunchaki rahmat aytishga tillari aylanmaydi ularning, “tashakkurlarimiz izhori”, deya ayyuhannos solishadi. Rahmatli Abdulla Qahhor tirilib kelganida har gapidan so‘ng hushtak chalarmidi?! Mashhur filmda Ivan Vasilyevichning gapi yodingizdami: “Odamga o‘xshab gapirsang, tushunaman-da…”.
Bir kuni mas’ul kotib hokimlikda o‘tgan muhim tadbirdan qaytgan xodimga ellik yo‘llik axborot yozishni tayinladi. Vaqt allamahal bo‘lib qolgan, allaqachan tayyor bo‘lib qolayozgan gazeta sahifalarining buzilishidan xunob bo‘lgan navbatchiyu sahifalovchilar bir uyquni olib bo‘lishdi hamki, “ellik yo‘l”lik axborotdan darak yo‘q. Bir mahal kotibiyatga kirib kelgan muxbir opamiz stol ustiga bir necha varaqlik “orginal”ni qo‘yib, esnaganicha dedi:
— Ukajon, uzr, sahifa bo‘lib ketdi…
O‘sha hamkasbimiz ancha mehnatkash, sermahsul ediyu, hamisha tilining jimjimalariyu, jumlalarining uzunligidan pand yeb yurardi. Rosa ikki sahifada ham nuqtasi topilmaydigan bir jumlasidan naq o‘nta gap yasasa bo‘lardi. Bugun uning lo‘ndalik talab etiladigan internet nashrlarida ishlashini tasavvur qila olasizmi?
“Shap-shap” deguncha “shaftoli” deganga nima yetsin!
JP – “TUZ VA ZIRAVORLAR”
Xo‘sh, ukam, “muxbircha palov”imizga nima yetmayapti endi?
Ha, yashang. Tuz kerak, zira-zarchava, qalampir…
JP ham maqolada xuddi ana shunday vazifani bajaradi. Usiz maqolaning tuzi bo‘lmaydi, ta’mi bo‘lmaydi.
JP – bu “JURNALIST POZITSIYASI” demak.
“Ota” degan bir xorijiy film bor. Kambag‘al ota farzandiga sun’iy yurak qo‘ydirish uchun kasalxonadagi kishilarni garovga oladi. Hamma iztirobda, hamma tahlikada. Ichkaridagi nazorat kamerasiga ulanishga erishgan “sakkizinchi kanal” teleboshlovchisining gapini qarang: “Endi men mashhur bo‘pketaman!”. Bu ham pozitsiyami?
Artur Xeylining “Oqshom xabarlari” degan asari bor. Unda mashhur telekanal yangiliklar dasturi boshlovchisining oilasini qattol gangsterlar o‘g‘irlab ketishadi. Boshlovchi iztirobda, oilasidan xavotirda. Uning sovuqqon hamkasblari esa bu qaynoq yangilikni raqobatchi telekanaldan oldinroq efirga uzatish harakatida… “Qassobga moy qayg‘u…” Shumi pozitsiya?
Aslo! Bizning pozitsiyamiz aniq — halollik, xolislik, haqqoniylik!
Kimgadir noxolis yon bossak, yaltoqlansak, kimgadir noo‘rin tish qayrasak, tosh otsak yoxud shuhrat qozonish ilinjida insofdan chekinsak — el ko‘rib turibdi, darrov bahomizni beradi. Bizni eshitmay qo‘yadi, bizni o‘qimay qo‘yadi, bizga ishonmay qo‘yadi…
Yaltiroq gaplarni to‘ydagi bachkana o‘rtakash ham aytaveradi. Jurnalistning esa tishi bo‘lishi kerak, ukajon!. Kezi kelganda nishi, nayzasi bo‘lishi zarur! So‘zining yuki, salmog‘i bo‘lishi lozim!
“So‘zingni avayla, omondir boshing”, deya lutf etadi Yusuf Xos Hojib.
So‘z – ibtido, so‘z – intiho. So‘z – ne’mat, so‘z – bid’at. So‘z – malham, so‘z – zaqqum.
So‘z – hikmat, so‘z – illat. So‘z — ma’rifat, so‘z — jaholat. So‘z – g‘oya, so‘z – qurol…
Mana shunday nozik ish qurolimiz bor bizning. Pozitsiyamiz ham shunga yarasha bo‘lmog‘i zarur.
Endi ko‘zlarimga tik qarab turib ayting-chi, ukajon, siz nega shu kasbni tanladingiz?
Amaldorlar seskanib turgani uchunmi?
Borgan joyimda hamisha quchoq ochib, kutib olishadi, ziyofat bilan siylashadi, deb o‘ylaysizmi?
Daromadi, “tushum”i zo‘rmi? Yo obro‘simi?
Kezi kelganida birgina maqolaning izidan tog‘ma-tog‘, cho‘lma-cho‘l… sudma-sud yurishga tayyormisiz?
To‘g‘ri so‘zning to‘qmog‘iga-chi?
Shu savollarga javob bera olsangizgina, kasbiy pozitsiyangiz shakllana boshlaydi, ukajon!
So‘zingizning ham tuzi bo‘ladi!
P.S. YH yoxud SO‘NGSIZ SO‘NGSO‘Z
Xo‘sh, ukajon, “muxbircha palov”imiz tayyor bo‘lay deb qoldimi?
Osh bahona yurakdagi gaplarni bir to‘kib oldik. Qani, damini yegunicha yana choydan quying…
“Botir aka nega formulasining oxiriga “uch nuqta” qo‘ygan?”, deysizmi?
Nega bo‘lardi, davomi borligi uchun-da!
Menimcha, davomini har kim o‘z uslubidan kelib chiqib yaratadi. (Palov pishirish borasida ham har kimning o‘z uslubi, o‘z retsepti bor).
Masalan, men yigirma yillik tajribamdan kelib chiqib, “mukammal maqola formulasi”ga YHni qo‘shgan bo‘lardim.
Ya’ni YURAK HARORATIni! (Harorat bo‘lmasa, osh pishadimi?)
Siz-chi, yosh do‘stim?!
Qani, “oshtovoq”ni uzatib yuboring…
Qarshi shahri
