Ўн тўрт ёшимда биринчи марта дарахт билан суҳбатлашганим эсимда. У олма дарахти эди, худди бувим сингари аллақачон олтмишдан ошганди. Одамлар уни Хазарула деб аташарди…
Нодар ДУМБАДЗЕ
ХАЗАРУЛА
Атоқли грузин ёзувчиси Нодар Думбадзе (1928-1984) ўзбек ўқувчиларига яхши таниш. Унинг “Нишонга тегмаган ўқлар” (“Кукарача”), “Абадият қонуни”, “Қўрқманг, онагинам”, “Оқ байроқлар”, “Эллада” (“Hellados”) каби асарлари аллақачон китобхонларнинг кўнгил мулкига айланган. Думбадзе ижодига инсонпарварлик, оқибат, меҳр-муҳаббат туйғулари сингиб кетган.
Ўн тўрт ёшимда биринчи марта дарахт билан суҳбатлашганим эсимда. У олма дарахти эди, худди бувим сингари аллақачон олтмишдан ошганди. Одамлар уни Хазарула деб аташарди.
Илгари бувим ҳар қишда Хазарула олмаларидан Тбилисига олиб келарди. Эрталабки биринчи поездда шаҳар вокзалига тушар, у ердан тўғри бизникига йўл оларди. Бувимдан қишлоқнинг хушбўй, ёқимли ҳиди уфуриб турар, мени кўксига маҳкам босиб қучоқлаб, кейин ётаржойимга муштдан каттароқ кўримсиз олмани ташларди:
– Ма, ол, нена1, ҳовлимиздаги Хазаруладан сенга совға, худди Дапинога ўхшаб буришиб кетган бўлса ҳам, бундан яхши олма йўқ. Е, болам, ҳа, дардингни олай-а, болажоним-а.
Олма чиндан ҳам жуда мазали эди.
Уруш бошланганидан сўнг мен қишлоққа – бувимникига кўчиб келдим ва бу ерда Хазарула билан шахсан танишдим. Дарахтнинг баъзи жойларини қурт еган, лекин ҳали бақувват ва кўркам бўлиб, серсоя шохларини кенг ёйиб турарди. Шохларига осилган чўмич, хумча ва кўза дарахтга ўзгача чирой бағишларди. Лекин, билишимча, Хазаруламиз энди гулламай қўйганди.
Қирқ иккинчи йил баҳорининг бошлари эди. Бир куни бувим мени эрта тонгда уйғотди. Унинг қўлида қиличдек ўткир, ялтироқ болта бор эди.
– Ҳа, буви, мени чопмоқчимисиз? – дедим жўрттага йиғламсираб ва кўрпанинг ичига беркиндим.
– Майнавозчилик қилма, тентак! – бақирди бувим жаҳли чиқиб. – Қулоғингдан тортиб судрамасимдан ўрингдан тур… Тур, ишингни бошла…
– Эрта тонгда қанақа иш? – аччиқландим мен. – Яна нима балони ўйлаб топдингиз?
– Мени писанд қилмаяпти, эркак кишининг қўлини ҳис қилиб кўрсин, – тўнғиллади бувим чимирилиб.
– Буви, ким ҳақида гапиряпсиз?
– Ҳаҳ, мутруки2, ҳазил-мазахдан бошқа нарсани биласанми? Тур, дедим!
– Мана, туряпман. Фақат ким ҳақида гапираётганингизни айтинг, – дедим мен ва кийина бошладим.
– Ким бўларди, Хазарула ҳақида гапиряпман-да. Ярамас, уяти ҳам, виждони ҳам йўқ. Шунақаям юзсизлик бўладими? Айни очарчилик пайтида-я?!
– Дарахт ҳақида… гапиряпсизми?.. – ҳайратдан тилим гапга келмай қолди.
– Ҳа, дарахт ҳақида, дарахт ҳақида.
– Олмани айтяпсизми? – ҳануз қулоқларимга ишонгим келмасди.
– Ахир, мевасиз дарахт ҳам дарахтми?
– Хўп, мен нима қилишим керак? Уни кесишим керакми?
– Йўғ-е, нега бирданига кесарканмиз. Олдин қўрқитиб кўрамиз, фойдаси бўлмаса, кейин кесиб ташлаймиз.
Бувим менга Хазарулани қандай қўрқитишим зарурлигини тушунтириб, болтани бош томонимга суяб қўйди ва эшик томон юрди.
– У мени эшитади деб ўйлайсизми? – тиржайдим мен.
– Агар зиғирча ақли қолган бўлса, эшитади.
– Ўзингиз қаерга кетяпсиз?
– Сизлар ёлғиз гаплашишларинг керак, – деди бувим ва ташқарига чиқиб кетди.
Ўрнимдан туриб, болтани елкамга қўйганча марани3нинг устига чиқдим ва Хазаруланинг рўпарасига келиб тўхтадим. Унинг тагидаги нам тортган ер чопишга тайёр бўлганди. “Қизиқ, дарахт хақиқатан ҳам одамни эшитармикан”, деб ўйладим ва кулиб қўйдим. Кейин болтани олдим-да, куч билан дарахт танасига тирадим.
– Кесайми, кесмайми? – деб сўрадим бир неча марта баланд овозда.
Ниҳоят узоқ ўйланишдан сўнг болтани пастга туширдим ва шундай баралла гапирдимки, мени Хазарула тугул, тошлар ва ерда кўмилиб ётган кўза ҳам эшитди.
– Майли, билганингни қилавер, – деб огоҳлантирдим сўнг, – яна бир йил кутаман, шундаям мева қилмасанг, ўзингдан кўр. Таг-тугинг билан кўчириб ташлайман.
Хуллас, бувимнинг топшириғини қойилмақом қилиб бажардим. Аммо Хазарула пинагини ҳам бузмас, хотиржам эди. У эндигина чиқаётган қуёш нурларида исинмоқчи бўлгандек, бутун танаси билан юқорига интилаётганга ўхшарди.
Бу сафар энди бувимнинг устидан эмас, ўзимнинг устимдан кулдим. Болтани ерда ётган тўнкага зарб билан санчдим-да, ортимга қайтдим.
– Қалай бўлди? – сўради бувим.
– Уни ўлгудек қўрқитдим. Кўрмаяпсизми, бечора ҳалиям қалтираяпти, – деб жавоб бердим ва бувимни дарахтга қарашга ундадим.
Шунда мен овоз чиқариб кулиб юбордим – Хазаруланинг танаси ростдан ҳам титраётган эди!..
Шарқ томондан шамол эсарди.
Тоғларга катта одимлар билан баҳор келди. Губазауз ўрмонидан бир назар ташлади-да, тўғри ҳовлимизга кирди. Худди қийиқ қизга ўхшаб этагини сал кўтарганча яшил ўтлоқларни босиб-босиб ўтди. Ҳамма-ҳаммани – мол-ҳол, қушлар, ўсимликларни ҳам ақлдан оздирди. Ҳаёт қайнай бошлади.
Бувим мени яна саҳарда уйғотиб, Хазарулага қарашимни сўради.
Оқ-пушти либосдаги салобатли Хазарула биз томонга истеҳзо билан қараб турарди.
– Сенга айтгандим-ку! – бувимнинг севинчи ичига сиғмасди.
– Наҳотки, ақлга сиғмайди-я! – деб ажабландим мен.
Хазарула чаман бўлиб гуллаган эди. Унга ҳар ёқдан асаларилар келиб қўнарди. Вақт ўтиши билан шохлар сон-саноқсиз мева тугди. Олмалар аста-секин тўлишиб, пиша бошлади. Хазарула йил бўйи бизни ва қўшниларимизни олма билан таъминлаб турди. Олма чайнайвериб ҳатто молларнинг ҳам тиши қамашиб кетди. Бир куни сават тўла олмани Теофан Дугладзенинг сигирига олиб борганим ёдимда.
– Бўлди, бас қил, сигирни тинч қўй! – ҳаддан ташқари ғамхўрлигимдан Теофаннинг жаҳли чиқди. – Бу кетишда ҳадемай сут ўрнига олма шарбат соғиб оламиз.
– Қандай қилиб бутун қишлоқни лол қолдирдинг, Хазарула? – сўрадим қиш арафаси дарахтнинг учидаги қуш чўқиган олмани олаётиб.
– Мевали дарахт бўлсанг, бунинг устига, олма бўлсанг, шундай қилишинг керак! – деди у қариган бўғимларини ғичирлатиб.
Бу йил узоқ вақтгача ёдимизда қолди: Хазарула қайтиб мева бермади. Уни қанчалик қўрқитмай, қанчалик дўқ урмай, ҳатто ялиниб ҳам кўрдим – фойдаси бўлмади. Хазаруланинг хазарулалиги йўқолди.
Икки йилдан кейин, хумдан мусаллас олаётганимизда бувим тўсатдан осмонга, сўнгра Хазарулага қаради ва бош чайқаб, менга худди бегонага гапираётгандек деди:
– Бугун қор ёғади, ўтинимиз эса тугаган. – Унинг овози титрар эди. – Совуқдан тамом бўламиз, Хазарулани кесиш керак.
– Яна бир йил кутайлик, бувижон, кейин кесармиз, – ялиндим мен. – Уни яна қўрқитиб кўраман…
– Унинг куни битган, нена, ҳеч нарса билан қўрқитолмайсан.
– Йўқ, – дедим мен, – уни кеса олмайман.
– Нега?! – бувимнинг жаҳли чиқди. – Менинг гапим сенга бир пулми?
– Йўқ, буви, ундай эмас… Барибир уни кесолмайман.
– Вой, нега? – ажабланди бувим.
– Ахир, ўзингиз айтмаганмисиз, дарахт ҳамма нарсани эшитади деб?!
– Одам қариганда нималар деб алжирамайди. Яхшилаб қулоқ сол. Баъзан бир дарахтни деб одам одамни эшитмайди… Фронтда эса одамлар бир-бирини ўлдириб ётишибди. Мен ўшанда ҳазиллашган эдим, уни эсингдан чиқар.
– Йўқ, – қаттиқ туриб олдим мен. – Бундай қилолмайман. Менимча, дарахт эшитишдан ташқари кўриши ҳам мумкин. Қаранг, у бизга терс ўгириляпти.
– Ё тавбангдан кетай! Нималар дейди-я бу бола?! Бунақа гапларни эшитгандан кўра кар бўлганим яхши эди, – йиғлади бувим ва жаҳл билан пешанасига шапатилади. – Э-э, бор-е, сендан фойда йўқ. Сен хомкаллани боплаб лақиллатгандим. Ўзи бир адабингни бериб қўйиш керак. Ҳой қўшнилар! Ҳой яхшилар! Бу бола эсидан оғиб қопти! Занжирга боғлаш керак буни! Адойи тамом бўпти! – У энди бор овози билан ҳай-ҳайлашга тушганди.
– Эй Каландадзенинг беваси! Боладан нима истайсан? – қичқирди унинг дод-войига жавобан четан деворлар орасидан кетиб бораётган Анания Салуквадзе ва ҳовлимиз томонга бурилди.
– Эҳ, Анания, ўзинг ўйлаб кўр, аввалги йили набирамни мева бермайдиган Хазарулани қўрқитиб қўйишга кўндиргандим. Энди эса уни кесиб ташлашини сўраб ялинсам ҳам, унамаяпти. Биласанми, нимага? Дарахт ҳамма нарсани кўриб, эшитиб турармиш… Ҳе, ўргилдим! – деди бувим аччиқланиб ва меҳмонга бир стакан вино узатди.
– Салом алайкум. Худо қувват берсин, – бувимни дуо қилди Анания Салуквадзе ва мусалласни шундай завқ билан ичдики, кўриб оғзимнинг суви келди.
– Кўради… Эшитади, дегин? – такрорлади Анания товланиб турган сарғиш соқолини силаб.
– Шунинг ўзигина эмас, бу аҳмоқ дарахт гапириши мумкинлигига ҳалиям ишонади, – нолиди бувим. – Лекин унинг айби йўқ, мен ўзим унинг миясини айнитганман. Энди, мана, шу аҳволга тушиб ўтирибман.
– Набиранг мабодо эрталабда вино-пинодан татиб кўргани йўқми?
– Ҳа, бир-икки стакан ичвоганга ўхшайди, – жавоб қилди бувим: унда тўсатдан умид учқунлари пайдо бўлди.
– Ундай бўлса, мусалласингдан менга яна битта қуй-чи, Дарежан, – жилмайди Анания. – Болани сен ёки вино ақлдан оздирганини аниқ айтиб бераман.
Бувим стаканни тўлдирди. Анания уни бир кўтаришда бўшатди.
– Менимча, Дарежан, – деб гап бошлади у узоқ тўхтамдан сўнг, – иккалангиз ҳам уни ақлдан оздиргансиз: сен ҳам, вино ҳам. Лекин охирги қароримни айтишим учун яна бир стакан қуй.
Бувим яна мусаллас қуйди, аммо ўша пайтда Ананияга шундай кўз билан қарадики, агар унинг ўрнида бўлганимда, идишга лаб теккизгани ҳам қўрққан бўлардим. Лекин Анания ҳеч нарса бўлмагандек учинчи стаканни ҳам ичиб битирди. Бу сафар у ўз ҳукмини дарҳол айтди.
– Боланинг нима учун ақлдан озгани менга ҳозироқ равшан бўлди, – деди у мусалласни кўрсатиб. – Дарахт ҳамма нарсани кўриб туришига ишонасан-а, тўғрими?..
– Ҳа! – тасдиқладим мен.
– Тош-чи?
– Тош ҳам.
– Дарё-чи?
– У ҳам…
Анания менинг ҳаққимга дуо қилди, сўнг бувим томонга ўгирилди:
– Ҳа, ана, ҳаммаси тушунарли, Дарежан. Айтайлик, сен дарахтсан… Айтайлик, ана шу Хазаруласан. Агар сен, неваранг айтганидек, кўрсанг, эшитсанг… менга ўхшаган, болта кўтарган кишини дарров пайқамаслигинг мумкин эмас. Одам сенга яқинлашади ва чопмоқчи бўлади. Тушуняпсанми? Чопмоқчи бўлади. Ҳаммасини кўриб, билиб турасан-у, лекин қочиб кетолмайсан. Бундай пайтда ақлдан озиш ҳеч гапмас-ку, тўғрими? – деди Анания ва бўш стаканни узатди, аммо бувим бу сафар негадир шошмади. – Қуйсанг-чи, тезроқ! – деб қичқирди Анания. – Сенга айтишим керак бўлган нарсаларнинг кўпи ҳали олдинда.
Бувим стаканни тўлатди.
– Сен-чи, болакай, шаҳарлик бўлсанг ҳам, – деб менга юзланди Анания, – бизнинг қишлоқча ҳикматларимизни ўрганиб олишинг керак. Деҳқон учта нарсани қўл остида сақлаб турмаслиги зарур: насл қолдирмайдиган ҳайвонни, мева бермайдиган дарахтни ва фарзанд кўрмайдиган… – шу ерга келганда у бувимга тикилганича иккиланиб қолди.
– Менга бақрайиб қарама, Анания, – кулди бувим. – Гапингни охиригача айт, уялма. Ўғлим бўлмаганда қаердан невара кўрардим?
– Гапинг тўғри… Хуллас, учинчиси – фарзанд кўрмайдиган хотинни… Бувинг Дарежаннинг етти фарзанди бўлган. Ҳа, шунақа…
– Мендан нима истайсиз, Анания тоға? – сўрадим ундан.
– Нега дарахтни кесмаяпсан? – саволга савол билан жавоб берди у.
– Унга раҳмим келяпти.
– Демак, болакай, дарахтга ачиняпсан. Сен тенгқур болалар фронтда танклар тагида ётибди, сен бўлсанг…
– Ҳа, давлатимизга оғир. Бунақа оғзидан она сути кетмаган гўдаклар билан Ҳитлерни енгиб бўлармиди?
– Йўқ, бунақа гапларни гапирма, Дарежан, – Ананиянинг бирдан жаҳли чиқди.
– Гапирмай бўладими? Ўлар ҳолатда бўлмайсанми, бу бола товуқ тугул, ҳатто жўжаям сўйиб бермайди. Ана, дарахтни кесмай ўтирибди, раҳми келаётганмиш. Кези келганда айтай, икки йил олдинги Янги йилда бир жонлиқнинг бўғзига пичоқ тортганди. Бечора жониворни бу йили Интабуетида топишибди. Бўйнида пичоқ лўкиллаб турганмиш. Шуям ишми энди? Э-э… – деб зорланди бувим.
– Бувинг рост гапиряптими, жиян? – деб сўради Анания.
– Ҳа, рост, Анания тоға. Фақат менга беҳуда насиҳатгўйлик қилманг, барибир Хазарулани кесмайман.
– Раҳминг келяптими, болакай?
– Нима, раҳмим келмасинми?
– Билганингни қил, раҳмдил! Яна бир стакан қуй, Дарежан. Эртага эрталаб Хазарула ерга ағнаб ётган бўлади. Ўзим эртагаёқ кесиб ташлайман: бугунча қўлим тегмайди.
Анания бувим қуйган мусалласни ичди.
– Дарежан, сенда мабодо газак топилмайдими? – йўл-йўлакай сўради у.
– Газакка таёқ ейишни хоҳламайсанми? – деди бувим кесатиб.
Анания индамай ҳовлидан чиқди ва қишлоқ йўли бўйлаб секин юқорига кета бошлади.
– Эй, Анания, у ёқда нима қиласан? – қичқирди бувим. – Пастга кетаётган эдинг, шекилли.
– Ҳа, пастда ишим бориди, Дарежан, – деб тан олди Анания. – Лекин раисимизнинг дарахтлари роса гуллабди. Боғбончиликка эса, биласан, мен керак бўламан.
У қўл силтади.
– Ундай бўлса, қадрли Анания, Шакроианинг қўрасига суянақол, – деди бувим унинг қадам ташлашидан хавотирланиб. – Меники ўзи зўрға турибди.
У бир ҳатлаб қишлоқ йўлига ўтди ва Шакроиа Микаберидзенинг панжарасига суяниб олди. Яна йўлга тушди-ю, бирдан тўхтаб, менга қаради:
– Эй жиян, – деб чақирди мени. – Демак, сенинг Хазаруланг кўрар экан-да?.. Сен ўзи… Хазарулангни ҳозироқ, – қиқирлаб кулди у. – Э, кўзим ҳеч балони кўрмаяпти-ю.
Анания гандираклаганча оҳиста қадам ташлаб олислади.
Мен ҳақ эдим. Чурқ этмай турган баргсиз дарахт ҳаммасини кўрган ва эшитганди. Хазарула ярим тунгача ўйлади. Ярим тунда юрагини қаттиқ сиқимлади, илдизларини тортди. Илдизлар қуршовида қолган хум ларзага келди. Хазарула буни сезди ва илдизларини янада қаттиқроқ қисди… лойдан ясалган хумнинг ёнбоши эзилди, лекин синмади. Хазарула илдизларини олдингидан ҳам маҳкамроқ қисди, кўзада биринчи ёриқ пайдо бўлди. Ундан қизил суюқлик сизиб чиқиб, дарахтнинг узун томирларини суғора бошлади. Хазаруланинг бутун танасини даҳшатли титроқ босди. Лекин аста-секин бу титроқ тушуниб бўлмайдиган ёқимли қалтироққа айланди. Ҳалокати муқаррар ва ташна дарахт кўзага маҳкам ёпишди, қизил суюқлик унинг томирлари бўйлаб оқа бошлади. У яқин етмиш йилдан бери илдизлари орасида сақлаб келаётган мўъжизавий суюқликни шимий бошлади: ўтган шунча йилдан бери ҳеч нарсадан хабарсиз дарахт уни ҳаётбахш ерости шохлари ичида ардоқлаб келганди… Уни қанчалар ҳимоя қилиб, асраб келганди-я!.. Қизил суюқлик кўзанинг ёриғидан тинимсиз шариллаб оқарди. Хазарула кўзани янада қаттиқроқ сиқди, ажойиб суюқликни тўйиб-тўйиб ичди. Унинг ғалати, ёқимли титроқдан қалтираётган танаси иссиқлик ва қувончга тўлди. Хазарула дунёдаги жамики нарсани унутиб, қайта-қайта ичди… Охири сархуш ҳолга келди, дунё кўзига гўзал кўрина бошлади!
Мўъжиза юз берди!.. Кун ёришгунча кўза бўшади, Хазарула охирги томчини ичди, шунда унга одамнинг ва ғалати суюқликнинг сири маълум бўлди. Йўқ, у энди нега одамлар бир-бирини қучоқлашига, қўлида коса тутганча йиғлашига, бир-бирини қувлаб, жанжаллашишига, кулишишига, қўшиқ куйлашига умуман ажабланмайди. Одамлар бир-бирининг қўлини тутиб унинг атрофида рақс тушиши, кўзани яхшилаб ювиши ва эъзозлаб яна ажойиб суюқлик билан тўлдириши ҳам энди уни ҳайратлантирмайди. Хазарула барчасини тушунди, шунда унинг ўзи ҳам ўлгунича куйлашни, йиғлашни, югуришни, рақс тушишни хоҳлади… Лекин буларни қандай қилиб бажариши мумкин? Бечора Хазарула, ахир у одам эмас, дарахтлигича қолди-ку. Шунда у қўлидан келган ҳамма нарсани қилди – эрталабгача у ёқ-бу ёққа силкиниб, гувиллаб турди.
Тонгда эса… Тонгда ёнбошига тегаётган овозсиз зарбани ҳис қилди. У сира оғриқ сезмади, шунинг учун зарбага эътибор бермади… Кейин нариги ёнбошида ҳам худди шунақа зарбани ҳис қилди, лекин бунга ҳам парво қилмади… Унинг танасига кетма-кет зарбалар келиб тушди. Орадан бир соатдан ошиқ вақт ўтди. Ниҳоят, аллақандай куч уни ўнгга, чапга оғдираётганини англади. Босим янада кучайди, чўзиқ ва кучли ғирчиллаган овоз эшитилди… Хазарула дастлаб секинлик билан эгилди, кейин тўсатдан бўшашганича ўзини ерга ташлади. Энди у фақатгина қўллари, елкаларининг ғичирлашини, бўғимлари ва суякларининг синган товушинигина эшитди… Лекин у заррача оғриқ туймади, кўзларини юмиб, чуқур ва ширин уйқуга кетди.
– Тур, тур ўрнингдан, тойчоғим! – уйғотди бувим. – Анания тонг қоронғисида Хазарулани кесиб йиқитди. Болтани олиб, ҳеч қурса шохларини бута, – деди-да, ошхонага чиқиб кетди.
Бувимнинг сезгирлик қобилияти панд бермади. Кечаси ростанам қор ёғибди. Қишлоқ худди оппоқ кўйлакдаги келинчакка ўхшаб қолганди. Фақат бизнинг ҳовли мотам тутаётгандек эди гўё: маранида новдалари синган, яқинда кесилган улкан Хазарула ётарди. Бу манзарани кўриб кўнглим маъюс тортди. Маранига кўтарилдим ва шохларни буташдан олдин дарахтнинг кесилган жойига келиб ўтирдим. Ўтириб, синчиклаб қарадим ва донг қотиб қолдим: кесик томирлардан қондек қип-қизил суюқлик томчилаб турарди.
– Буви! – қичқирдим мен.
– Нима дейсан? – деразадан бош чиқариб қаради у.
– Бир дақиқага бу ёққа келинг.
– Нима бўлди?
– Келинг, ўзингиз кўрасиз.
– Нима бу? – сўради бувим ҳайрон бўлиб.
– Менимча, дарахтнинг қони бўлса керак, – жавоб қилдим титроқ овозда.
– Бўлиши мумкинмас, ҳозир январ-ку, ҳамма дарахт уйқуда бўлади. Фақат февралдан кейин дарахт танасига шира келади, – деди бувим.
У суюқликка бармоғини теккизди-да, ҳидлаб кўрди. Тўсатдан ранги оқариб менга қаради.
– Хумни оч! – буюрди менга.
Мен дарҳол ерга кўмилган хумнинг устидаги тош ва қопқоқни олиб ташладим. Бувим иккаламиз шошиб унинг ичига қарадик. Хум бўм-бўш эди!..
– Эй Худо, ўзинг раҳм қил, бизни ақлдан оздирма! – илтижо қилди бувим. Унинг овози титрар эди. Қўлларини юқорига чўзганча, ерга тиззалади.
Совуқдан дир-дир қалтираётган Хазарула кўзларини очди. Унга дунё остин-устин бўлиб кетганга ўхшаб туюлди. У ажабланди. Дастлаб ҳаммасига ғалати қизил суюқлик айбдор деб ўйлади. Лекин шу пайт болтага тирсаги билан суянганича, бошини эгиб ўтирган ғамгин ўспиринни, сал нарироқда, оғзи очиқ хумнинг рўпарасида, оппоқ қорда тиз чўкиб, қўлларини осмонга кўтариб ўтирган кампирни кўрди-ю, ўзининг жонсиз Хазарула эканини тушунди ва кўзларини юмди.
Хазарула мангу уйқуга кетди.
Рус тилидан Миржалол МАДВАЛИЕВ
Манба: «Ёшлик» журнали, 2017/9
O‘n to‘rt yoshimda birinchi marta daraxt bilan suhbatlashganim esimda. U olma daraxti edi, xuddi buvim singari allaqachon oltmishdan oshgandi. Odamlar uni Xazarula deb atashardi…
Nodar DUMBADZЕ
XAZARULA
Atoqli gruzin yozuvchisi Nodar Dumbadze (1928-1984) o‘zbek o‘quvchilariga yaxshi tanish. Uning “Nishonga tegmagan o‘qlar” (“Kukaracha”), “Abadiyat qonuni”, “Qo‘rqmang, onaginam”, “Oq bayroqlar”, “Ellada” (“Hellados”) kabi asarlari allaqachon kitobxonlarning ko‘ngil mulkiga aylangan. Dumbadze ijodiga insonparvarlik, oqibat, mehr-muhabbat tuyg‘ulari singib ketgan.
O‘n to‘rt yoshimda birinchi marta daraxt bilan suhbatlashganim esimda. U olma daraxti edi, xuddi buvim singari allaqachon oltmishdan oshgandi. Odamlar uni Xazarula deb atashardi.
Ilgari buvim har qishda Xazarula olmalaridan Tbilisiga olib kelardi. Ertalabki birinchi poyezdda shahar vokzaliga tushar, u yerdan to‘g‘ri biznikiga yo‘l olardi. Buvimdan qishloqning xushbo‘y, yoqimli hidi ufurib turar, meni ko‘ksiga mahkam bosib quchoqlab, keyin yotarjoyimga mushtdan kattaroq ko‘rimsiz olmani tashlardi:
– Ma, ol, nena1, hovlimizdagi Xazaruladan senga sovg‘a, xuddi Dapinoga o‘xshab burishib ketgan bo‘lsa ham, bundan yaxshi olma yo‘q. Ye, bolam, ha, dardingni olay-a, bolajonim-a.
Olma chindan ham juda mazali edi.
Urush boshlanganidan so‘ng men qishloqqa – buvimnikiga ko‘chib keldim va bu yerda Xazarula bilan shaxsan tanishdim. Daraxtning ba’zi joylarini qurt yegan, lekin hali baquvvat va ko‘rkam bo‘lib, sersoya shoxlarini keng yoyib turardi. Shoxlariga osilgan cho‘mich, xumcha va ko‘za daraxtga o‘zgacha chiroy bag‘ishlardi. Lekin, bilishimcha, Xazarulamiz endi gullamay qo‘ygandi.
Qirq ikkinchi yil bahorining boshlari edi. Bir kuni buvim meni erta tongda uyg‘otdi. Uning qo‘lida qilichdek o‘tkir, yaltiroq bolta bor edi.
– Ha, buvi, meni chopmoqchimisiz? – dedim jo‘rttaga yig‘lamsirab va ko‘rpaning ichiga berkindim.
– Maynavozchilik qilma, tentak! – baqirdi buvim jahli chiqib. – Qulog‘ingdan tortib sudramasimdan o‘ringdan tur… Tur, ishingni boshla…
– Erta tongda qanaqa ish? – achchiqlandim men. – Yana nima baloni o‘ylab topdingiz?
– Meni pisand qilmayapti, erkak kishining qo‘lini his qilib ko‘rsin, – to‘ng‘illadi buvim chimirilib.
– Buvi, kim haqida gapiryapsiz?
– Hah, mutruki2, hazil-mazaxdan boshqa narsani bilasanmi? Tur, dedim!
– Mana, turyapman. Faqat kim haqida gapirayotganingizni ayting, – dedim men va kiyina boshladim.
– Kim bo‘lardi, Xazarula haqida gapiryapman-da. Yaramas, uyati ham, vijdoni ham yo‘q. Shunaqayam yuzsizlik bo‘ladimi? Ayni ocharchilik paytida-ya?!
– Daraxt haqida… gapiryapsizmi?.. – hayratdan tilim gapga kelmay qoldi.
– Ha, daraxt haqida, daraxt haqida.
– Olmani aytyapsizmi? – hanuz quloqlarimga ishongim kelmasdi.
– Axir, mevasiz daraxt ham daraxtmi?
– Xo‘p, men nima qilishim kerak? Uni kesishim kerakmi?
– Yo‘g‘-ye, nega birdaniga kesarkanmiz. Oldin qo‘rqitib ko‘ramiz, foydasi bo‘lmasa, keyin kesib tashlaymiz.
Buvim menga Xazarulani qanday qo‘rqitishim zarurligini tushuntirib, boltani bosh tomonimga suyab qo‘ydi va eshik tomon yurdi.
– U meni eshitadi deb o‘ylaysizmi? – tirjaydim men.
– Agar zig‘ircha aqli qolgan bo‘lsa, eshitadi.
– O‘zingiz qayerga ketyapsiz?
– Sizlar yolg‘iz gaplashishlaring kerak, – dedi buvim va tashqariga chiqib ketdi.
O‘rnimdan turib, boltani yelkamga qo‘ygancha marani3ning ustiga chiqdim va Xazarulaning ro‘parasiga kelib to‘xtadim. Uning tagidagi nam tortgan yer chopishga tayyor bo‘lgandi. “Qiziq, daraxt xaqiqatan ham odamni eshitarmikan”, deb o‘yladim va kulib qo‘ydim. Keyin boltani oldim-da, kuch bilan daraxt tanasiga tiradim.
– Kesaymi, kesmaymi? – deb so‘radim bir necha marta baland ovozda.
Nihoyat uzoq o‘ylanishdan so‘ng boltani pastga tushirdim va shunday baralla gapirdimki, meni Xazarula tugul, toshlar va yerda ko‘milib yotgan ko‘za ham eshitdi.
– Mayli, bilganingni qilaver, – deb ogohlantirdim so‘ng, – yana bir yil kutaman, shundayam meva qilmasang, o‘zingdan ko‘r. Tag-tuging bilan ko‘chirib tashlayman.
Xullas, buvimning topshirig‘ini qoyilmaqom qilib bajardim. Ammo Xazarula pinagini ham buzmas, xotirjam edi. U endigina chiqayotgan quyosh nurlarida isinmoqchi bo‘lgandek, butun tanasi bilan yuqoriga intilayotganga o‘xshardi.
Bu safar endi buvimning ustidan emas, o‘zimning ustimdan kuldim. Boltani yerda yotgan to‘nkaga zarb bilan sanchdim-da, ortimga qaytdim.
– Qalay bo‘ldi? – so‘radi buvim.
– Uni o‘lgudek qo‘rqitdim. Ko‘rmayapsizmi, bechora haliyam qaltirayapti, – deb javob berdim va buvimni daraxtga qarashga undadim.
Shunda men ovoz chiqarib kulib yubordim – Xazarulaning tanasi rostdan ham titrayotgan edi!..
Sharq tomondan shamol esardi.
Tog‘larga katta odimlar bilan bahor keldi. Gubazauz o‘rmonidan bir nazar tashladi-da, to‘g‘ri hovlimizga kirdi. Xuddi qiyiq qizga o‘xshab etagini sal ko‘targancha yashil o‘tloqlarni bosib-bosib o‘tdi. Hamma-hammani – mol-hol, qushlar, o‘simliklarni ham aqldan ozdirdi. Hayot qaynay boshladi.
Buvim meni yana saharda uyg‘otib, Xazarulaga qarashimni so‘radi.
Oq-pushti libosdagi salobatli Xazarula biz tomonga istehzo bilan qarab turardi.
– Senga aytgandim-ku! – buvimning sevinchi ichiga sig‘masdi.
– Nahotki, aqlga sig‘maydi-ya! – deb ajablandim men.
Xazarula chaman bo‘lib gullagan edi. Unga har yoqdan asalarilar kelib qo‘nardi. Vaqt o‘tishi bilan shoxlar son-sanoqsiz meva tugdi. Olmalar asta-sekin to‘lishib, pisha boshladi. Xazarula yil bo‘yi bizni va qo‘shnilarimizni olma bilan ta’minlab turdi. Olma chaynayverib hatto mollarning ham tishi qamashib ketdi. Bir kuni savat to‘la olmani Teofan Dugladzening sigiriga olib borganim yodimda.
– Bo‘ldi, bas qil, sigirni tinch qo‘y! – haddan tashqari g‘amxo‘rligimdan Teofanning jahli chiqdi. – Bu ketishda hademay sut o‘rniga olma sharbat sog‘ib olamiz.
– Qanday qilib butun qishloqni lol qoldirding, Xazarula? – so‘radim qish arafasi daraxtning uchidagi qush cho‘qigan olmani olayotib.
– Mevali daraxt bo‘lsang, buning ustiga, olma bo‘lsang, shunday qilishing kerak! – dedi u qarigan bo‘g‘imlarini g‘ichirlatib.
Bu yil uzoq vaqtgacha yodimizda qoldi: Xazarula qaytib meva bermadi. Uni qanchalik qo‘rqitmay, qanchalik do‘q urmay, hatto yalinib ham ko‘rdim – foydasi bo‘lmadi. Xazarulaning xazarulaligi yo‘qoldi.
Ikki yildan keyin, xumdan musallas olayotganimizda buvim to‘satdan osmonga, so‘ngra Xazarulaga qaradi va bosh chayqab, menga xuddi begonaga gapirayotgandek dedi:
– Bugun qor yog‘adi, o‘tinimiz esa tugagan. – Uning ovozi titrar edi. – Sovuqdan tamom bo‘lamiz, Xazarulani kesish kerak.
– Yana bir yil kutaylik, buvijon, keyin kesarmiz, – yalindim men. – Uni yana qo‘rqitib ko‘raman…
– Uning kuni bitgan, nena, hech narsa bilan qo‘rqitolmaysan.
– Yo‘q, – dedim men, – uni kesa olmayman.
– Nega?! – buvimning jahli chiqdi. – Mening gapim senga bir pulmi?
– Yo‘q, buvi, unday emas… Baribir uni kesolmayman.
– Voy, nega? – ajablandi buvim.
– Axir, o‘zingiz aytmaganmisiz, daraxt hamma narsani eshitadi deb?!
– Odam qariganda nimalar deb aljiramaydi. Yaxshilab quloq sol. Ba’zan bir daraxtni deb odam odamni eshitmaydi… Frontda esa odamlar bir-birini o‘ldirib yotishibdi. Men o‘shanda hazillashgan edim, uni esingdan chiqar.
– Yo‘q, – qattiq turib oldim men. – Bunday qilolmayman. Menimcha, daraxt eshitishdan tashqari ko‘rishi ham mumkin. Qarang, u bizga ters o‘girilyapti.
– Yo tavbangdan ketay! Nimalar deydi-ya bu bola?! Bunaqa gaplarni eshitgandan ko‘ra kar bo‘lganim yaxshi edi, – yig‘ladi buvim va jahl bilan peshanasiga shapatiladi. – E-e, bor-ye, sendan foyda yo‘q. Sen xomkallani boplab laqillatgandim. O‘zi bir adabingni berib qo‘yish kerak. Hoy qo‘shnilar! Hoy yaxshilar! Bu bola esidan og‘ib qopti! Zanjirga bog‘lash kerak buni! Adoyi tamom bo‘pti! – U endi bor ovozi bilan hay-haylashga tushgandi.
– Ey Kalandadzening bevasi! Boladan nima istaysan? – qichqirdi uning dod-voyiga javoban chetan devorlar orasidan ketib borayotgan Ananiya Salukvadze va hovlimiz tomonga burildi.
– Eh, Ananiya, o‘zing o‘ylab ko‘r, avvalgi yili nabiramni meva bermaydigan Xazarulani qo‘rqitib qo‘yishga ko‘ndirgandim. Endi esa uni kesib tashlashini so‘rab yalinsam ham, unamayapti. Bilasanmi, nimaga? Daraxt hamma narsani ko‘rib, eshitib turarmish… He, o‘rgildim! – dedi buvim achchiqlanib va mehmonga bir stakan vino uzatdi.
– Salom alaykum. Xudo quvvat bersin, – buvimni duo qildi Ananiya Salukvadze va musallasni shunday zavq bilan ichdiki, ko‘rib og‘zimning suvi keldi.
– Ko‘radi… Eshitadi, degin? – takrorladi Ananiya tovlanib turgan sarg‘ish soqolini silab.
– Shuning o‘zigina emas, bu ahmoq daraxt gapirishi mumkinligiga haliyam ishonadi, – nolidi buvim. – Lekin uning aybi yo‘q, men o‘zim uning miyasini aynitganman. Endi, mana, shu ahvolga tushib o‘tiribman.
– Nabirang mabodo ertalabda vino-pinodan tatib ko‘rgani yo‘qmi?
– Ha, bir-ikki stakan ichvoganga o‘xshaydi, – javob qildi buvim: unda to‘satdan umid uchqunlari paydo bo‘ldi.
– Unday bo‘lsa, musallasingdan menga yana bitta quy-chi, Darejan, – jilmaydi Ananiya. – Bolani sen yoki vino aqldan ozdirganini aniq aytib beraman.
Buvim stakanni to‘ldirdi. Ananiya uni bir ko‘tarishda bo‘shatdi.
– Menimcha, Darejan, – deb gap boshladi u uzoq to‘xtamdan so‘ng, – ikkalangiz ham uni aqldan ozdirgansiz: sen ham, vino ham. Lekin oxirgi qarorimni aytishim uchun yana bir stakan quy.
Buvim yana musallas quydi, ammo o‘sha paytda Ananiyaga shunday ko‘z bilan qaradiki, agar uning o‘rnida bo‘lganimda, idishga lab tekkizgani ham qo‘rqqan bo‘lardim. Lekin Ananiya hech narsa bo‘lmagandek uchinchi stakanni ham ichib bitirdi. Bu safar u o‘z hukmini darhol aytdi.
– Bolaning nima uchun aqldan ozgani menga hoziroq ravshan bo‘ldi, – dedi u musallasni ko‘rsatib. – Daraxt hamma narsani ko‘rib turishiga ishonasan-a, to‘g‘rimi?..
– Ha! – tasdiqladim men.
– Tosh-chi?
– Tosh ham.
– Daryo-chi?
– U ham…
Ananiya mening haqqimga duo qildi, so‘ng buvim tomonga o‘girildi:
– Ha, ana, hammasi tushunarli, Darejan. Aytaylik, sen daraxtsan… Aytaylik, ana shu Xazarulasan. Agar sen, nevarang aytganidek, ko‘rsang, eshitsang… menga o‘xshagan, bolta ko‘targan kishini darrov payqamasliging mumkin emas. Odam senga yaqinlashadi va chopmoqchi bo‘ladi. Tushunyapsanmi? Chopmoqchi bo‘ladi. Hammasini ko‘rib, bilib turasan-u, lekin qochib ketolmaysan. Bunday paytda aqldan ozish hech gapmas-ku, to‘g‘rimi? – dedi Ananiya va bo‘sh stakanni uzatdi, ammo buvim bu safar negadir shoshmadi. – Quysang-chi, tezroq! – deb qichqirdi Ananiya. – Senga aytishim kerak bo‘lgan narsalarning ko‘pi hali oldinda.
Buvim stakanni to‘latdi.
– Sen-chi, bolakay, shaharlik bo‘lsang ham, – deb menga yuzlandi Ananiya, – bizning qishloqcha hikmatlarimizni o‘rganib olishing kerak. Dehqon uchta narsani qo‘l ostida saqlab turmasligi zarur: nasl qoldirmaydigan hayvonni, meva bermaydigan daraxtni va farzand ko‘rmaydigan… – shu yerga kelganda u buvimga tikilganicha ikkilanib qoldi.
– Menga baqrayib qarama, Ananiya, – kuldi buvim. – Gapingni oxirigacha ayt, uyalma. O‘g‘lim bo‘lmaganda qayerdan nevara ko‘rardim?
– Gaping to‘g‘ri… Xullas, uchinchisi – farzand ko‘rmaydigan xotinni… Buving Darejanning yetti farzandi bo‘lgan. Ha, shunaqa…
– Mendan nima istaysiz, Ananiya tog‘a? – so‘radim undan.
– Nega daraxtni kesmayapsan? – savolga savol bilan javob berdi u.
– Unga rahmim kelyapti.
– Demak, bolakay, daraxtga achinyapsan. Sen tengqur bolalar frontda tanklar tagida yotibdi, sen bo‘lsang…
– Ha, davlatimizga og‘ir. Bunaqa og‘zidan ona suti ketmagan go‘daklar bilan Hitlerni yengib bo‘larmidi?
– Yo‘q, bunaqa gaplarni gapirma, Darejan, – Ananiyaning birdan jahli chiqdi.
– Gapirmay bo‘ladimi? O‘lar holatda bo‘lmaysanmi, bu bola tovuq tugul, hatto jo‘jayam so‘yib bermaydi. Ana, daraxtni kesmay o‘tiribdi, rahmi kelayotganmish. Kezi kelganda aytay, ikki yil oldingi Yangi yilda bir jonliqning bo‘g‘ziga pichoq tortgandi. Bechora jonivorni bu yili Intabuyetida topishibdi. Bo‘ynida pichoq lo‘killab turganmish. Shuyam ishmi endi? E-e… – deb zorlandi buvim.
– Buving rost gapiryaptimi, jiyan? – deb so‘radi Ananiya.
– Ha, rost, Ananiya tog‘a. Faqat menga behuda nasihatgo‘ylik qilmang, baribir Xazarulani kesmayman.
– Rahming kelyaptimi, bolakay?
– Nima, rahmim kelmasinmi?
– Bilganingni qil, rahmdil! Yana bir stakan quy, Darejan. Ertaga ertalab Xazarula yerga ag‘nab yotgan bo‘ladi. O‘zim ertagayoq kesib tashlayman: buguncha qo‘lim tegmaydi.
Ananiya buvim quygan musallasni ichdi.
– Darejan, senda mabodo gazak topilmaydimi? – yo‘l-yo‘lakay so‘radi u.
– Gazakka tayoq yeyishni xohlamaysanmi? – dedi buvim kesatib.
Ananiya indamay hovlidan chiqdi va qishloq yo‘li bo‘ylab sekin yuqoriga keta boshladi.
– Ey, Ananiya, u yoqda nima qilasan? – qichqirdi buvim. – Pastga ketayotgan eding, shekilli.
– Ha, pastda ishim boridi, Darejan, – deb tan oldi Ananiya. – Lekin raisimizning daraxtlari rosa gullabdi. Bog‘bonchilikka esa, bilasan, men kerak bo‘laman.
U qo‘l siltadi.
– Unday bo‘lsa, qadrli Ananiya, Shakroianing qo‘rasiga suyanaqol, – dedi buvim uning qadam tashlashidan xavotirlanib. – Meniki o‘zi zo‘rg‘a turibdi.
U bir hatlab qishloq yo‘liga o‘tdi va Shakroia Mikaberidzening panjarasiga suyanib oldi. Yana yo‘lga tushdi-yu, birdan to‘xtab, menga qaradi:
– Ey jiyan, – deb chaqirdi meni. – Demak, sening Xazarulang ko‘rar ekan-da?.. Sen o‘zi… Xazarulangni hoziroq, – qiqirlab kuldi u. – E, ko‘zim hech baloni ko‘rmayapti-yu.
Ananiya gandiraklagancha ohista qadam tashlab olisladi.
Men haq edim. Churq etmay turgan bargsiz daraxt hammasini ko‘rgan va eshitgandi. Xazarula yarim tungacha o‘yladi. Yarim tunda yuragini qattiq siqimladi, ildizlarini tortdi. Ildizlar qurshovida qolgan xum larzaga keldi. Xazarula buni sezdi va ildizlarini yanada qattiqroq qisdi… loydan yasalgan xumning yonboshi ezildi, lekin sinmadi. Xazarula ildizlarini oldingidan ham mahkamroq qisdi, ko‘zada birinchi yoriq paydo bo‘ldi. Undan qizil suyuqlik sizib chiqib, daraxtning uzun tomirlarini sug‘ora boshladi. Xazarulaning butun tanasini dahshatli titroq bosdi. Lekin asta-sekin bu titroq tushunib bo‘lmaydigan yoqimli qaltiroqqa aylandi. Halokati muqarrar va tashna daraxt ko‘zaga mahkam yopishdi, qizil suyuqlik uning tomirlari bo‘ylab oqa boshladi. U yaqin yetmish yildan beri ildizlari orasida saqlab kelayotgan mo‘jizaviy suyuqlikni shimiy boshladi: o‘tgan shuncha yildan beri hech narsadan xabarsiz daraxt uni hayotbaxsh yerosti shoxlari ichida ardoqlab kelgandi… Uni qanchalar himoya qilib, asrab kelgandi-ya!.. Qizil suyuqlik ko‘zaning yorig‘idan tinimsiz sharillab oqardi. Xazarula ko‘zani yanada qattiqroq siqdi, ajoyib suyuqlikni to‘yib-to‘yib ichdi. Uning g‘alati, yoqimli titroqdan qaltirayotgan tanasi issiqlik va quvonchga to‘ldi. Xazarula dunyodagi jamiki narsani unutib, qayta-qayta ichdi… Oxiri sarxush holga keldi, dunyo ko‘ziga go‘zal ko‘rina boshladi!
Mo‘jiza yuz berdi!.. Kun yorishguncha ko‘za bo‘shadi, Xazarula oxirgi tomchini ichdi, shunda unga odamning va g‘alati suyuqlikning siri ma’lum bo‘ldi. Yo‘q, u endi nega odamlar bir-birini quchoqlashiga, qo‘lida kosa tutgancha yig‘lashiga, bir-birini quvlab, janjallashishiga, kulishishiga, qo‘shiq kuylashiga umuman ajablanmaydi. Odamlar bir-birining qo‘lini tutib uning atrofida raqs tushishi, ko‘zani yaxshilab yuvishi va e’zozlab yana ajoyib suyuqlik bilan to‘ldirishi ham endi uni hayratlantirmaydi. Xazarula barchasini tushundi, shunda uning o‘zi ham o‘lgunicha kuylashni, yig‘lashni, yugurishni, raqs tushishni xohladi… Lekin bularni qanday qilib bajarishi mumkin? Bechora Xazarula, axir u odam emas, daraxtligicha qoldi-ku. Shunda u qo‘lidan kelgan hamma narsani qildi – ertalabgacha u yoq-bu yoqqa silkinib, guvillab turdi.
Tongda esa… Tongda yonboshiga tegayotgan ovozsiz zarbani his qildi. U sira og‘riq sezmadi, shuning uchun zarbaga e’tibor bermadi… Keyin narigi yonboshida ham xuddi shunaqa zarbani his qildi, lekin bunga ham parvo qilmadi… Uning tanasiga ketma-ket zarbalar kelib tushdi. Oradan bir soatdan oshiq vaqt o‘tdi. Nihoyat, allaqanday kuch uni o‘ngga, chapga og‘dirayotganini angladi. Bosim yanada kuchaydi, cho‘ziq va kuchli g‘irchillagan ovoz eshitildi… Xazarula dastlab sekinlik bilan egildi, keyin to‘satdan bo‘shashganicha o‘zini yerga tashladi. Endi u faqatgina qo‘llari, yelkalarining g‘ichirlashini, bo‘g‘imlari va suyaklarining singan tovushinigina eshitdi… Lekin u zarracha og‘riq tuymadi, ko‘zlarini yumib, chuqur va shirin uyquga ketdi.
– Tur, tur o‘rningdan, toychog‘im! – uyg‘otdi buvim. – Ananiya tong qorong‘isida Xazarulani kesib yiqitdi. Boltani olib, hech qursa shoxlarini buta, – dedi-da, oshxonaga chiqib ketdi.
Buvimning sezgirlik qobiliyati pand bermadi. Kechasi rostanam qor yog‘ibdi. Qishloq xuddi oppoq ko‘ylakdagi kelinchakka o‘xshab qolgandi. Faqat bizning hovli motam tutayotgandek edi go‘yo: maranida novdalari singan, yaqinda kesilgan ulkan Xazarula yotardi. Bu manzarani ko‘rib ko‘nglim ma’yus tortdi. Maraniga ko‘tarildim va shoxlarni butashdan oldin daraxtning kesilgan joyiga kelib o‘tirdim. O‘tirib, sinchiklab qaradim va dong qotib qoldim: kesik tomirlardan qondek qip-qizil suyuqlik tomchilab turardi.
– Buvi! – qichqirdim men.
– Nima deysan? – derazadan bosh chiqarib qaradi u.
– Bir daqiqaga bu yoqqa keling.
– Nima bo‘ldi?
– Keling, o‘zingiz ko‘rasiz.
– Nima bu? – so‘radi buvim hayron bo‘lib.
– Menimcha, daraxtning qoni bo‘lsa kerak, – javob qildim titroq ovozda.
– Bo‘lishi mumkinmas, hozir yanvar-ku, hamma daraxt uyquda bo‘ladi. Faqat fevraldan keyin daraxt tanasiga shira keladi, – dedi buvim.
U suyuqlikka barmog‘ini tekkizdi-da, hidlab ko‘rdi. To‘satdan rangi oqarib menga qaradi.
– Xumni och! – buyurdi menga.
Men darhol yerga ko‘milgan xumning ustidagi tosh va qopqoqni olib tashladim. Buvim ikkalamiz shoshib uning ichiga qaradik. Xum bo‘m-bo‘sh edi!..
– Ey Xudo, o‘zing rahm qil, bizni aqldan ozdirma! – iltijo qildi buvim. Uning ovozi titrar edi. Qo‘llarini yuqoriga cho‘zgancha, yerga tizzaladi.
Sovuqdan dir-dir qaltirayotgan Xazarula ko‘zlarini ochdi. Unga dunyo ostin-ustin bo‘lib ketganga o‘xshab tuyuldi. U ajablandi. Dastlab hammasiga g‘alati qizil suyuqlik aybdor deb o‘yladi. Lekin shu payt boltaga tirsagi bilan suyanganicha, boshini egib o‘tirgan g‘amgin o‘spirinni, sal nariroqda, og‘zi ochiq xumning ro‘parasida, oppoq qorda tiz cho‘kib, qo‘llarini osmonga ko‘tarib o‘tirgan kampirni ko‘rdi-yu, o‘zining jonsiz Xazarula ekanini tushundi va ko‘zlarini yumdi.
Xazarula mangu uyquga ketdi.
Rus tilidan Mirjalol MADVALIYEV tarjimasi
Manba: “Yoshlik” jurnali, 2017/9
