Машҳур адиб Рей Бредбери «Оқчарлоқ Жонатан Ливингстон» қиссасининг таърифини шундай келтиради: «Ричард Бахнинг бу китоби бирйўла икки тарафлама таъсир кўрсатади. У менга Парвоз туйғусини дараклайди ва айни дамда мени ёшлигимга қайтаради.»

«ҚУШ ТИЛИ»ГА  СИРДОШЛИК
Таржимондан

Адабий мавзулар замонлар оша кўчиб юради. Бир халқ адабиётидаги мажозий образлар бошқа бир халқ бадиий тафаккурида бутунлай ўзгача шаклда ва жанрда намоён бўлади. Бу — узлуксиз жараён. Қолаверса, бу умуминсоний маданиятнинг муштараклигини тасдиқловчи ҳодисадир.

Бундан беш аср муқаддам яратилган улуғ ўзбек шоири ва мутафаккири Алишер Навоийнинг «Лисонут-тайр» достони жаҳон адабиётидаги бадиий кашфиётнинг бир намунаси сифатида ҳануз кишиларни ҳайратга солиб келади. «Чун «Лисонут-тайр» илҳови била тараннум тузубмен, қуш тили ишораси била ҳақиқат асрорин мажоз суратида кўргузубмен», деб ёзган улуғ шоир.

«Мажоз суратида» инсон орзу-умидларини ифодалашга интилиш бизнинг замонимизда ҳам қалам аҳлининг тафаккурини банд этиб келди. Шарқ уйғониш даврининг маърифий таъсири Ғарбнинг кейинги асрлар мобайнидаги тараққиётига сезиларли таъсир кўрсатгани сир эмас. Сайёр сюжетлар, умуминсоний қадриятларни мужассам этган образлар ҳар қайси даврнинг ўзига хос бадиий шаклу шамойилида муносиб ифодасини топди.

Хусусан, ХХ аср Ғарб адабиётининг эътиборли намуналарида бизнинг мумтоз маданиятимизга оҳангдош, моҳиятан жуда яқин асарларни кўплаб учратамиз. Шулардан бири америкалик машҳур адиб, буюк композитор Иоганн Себастян Бахнинг авлоди Ричард Бахнинг «Оқчарлоқ Жонатан Ливингстон» номли ривоят-қиссасидир.
Жуда кўплаб тилларга таржима қилиниб, миллионлаб нусхада чоп этилган бу асар адибга катта шуҳрат олиб келди, ўз вақтида бетселлерга айланди. Ўтган асрнинг 70-йилларида алоҳида китоб ҳолида нашр этила бошланган «Оқчарлоқ Жонатан Ливингстон» катталар ҳам берилиб ўқийдиган ўсмирлар адабиётининг мумтоз намуналаридан биридир.

Ричард Бах бу асарининг ёзилиши билан боғлиқ сабабларни сирли воқеа тарзида баён этган. Адибнинг эътирофича, у Калифорния штатидаги Белмонт Шор каналининг туманли қирғоғи бўйлаб кезиб юрган пайтда қулоғига қандайдир товуш чалинади. Товушда ифодаланган: «Оқчарлоқ Жонатан Ливингстон» деган сирли сўз ижодкор хаёлини банд этади ва у шу «ташқи таъсир» туфайли мазкур қиссани ёза бошлайди…

Қисса нашр этилиб, ёзувчига шон-шуҳрат олиб келгандан кейин ҳам муаллиф «Оқчарлоқ Жонатан» билан боғлиқ сирли ҳодисани кўп бор такрорлаган: ўзи ёзган бошқа романлардан фарқли ўлароқ, бу қиссага бошқа ҳеч нарса қўша олмаслигини, Оқчарлоқ ғояси ўзига тегишли эмаслигини, ғойибдан эшитганини қоғозга туширганини таъкидлаган.

Хуллас, нима бўлганда ҳам, «Оқчарлоқ Жонатан» ривоят сифатида ҳам, фалсафий эртак ёки насрдаги достон сифатида ҳам, қандай таърифланишидан қатъи назар — дунёнинг миллионлаб китобхонлари севиб ўқийдиган китобига айланди. Айрим адабиётшунослар асар муваффақиятини ундаги воқеаларнинг Инжил сюжетига ҳамоҳанглиги билан боғлашса, баъзилар уни «истеъмолчилар жамияти»даги маънавий инқирозлар даврининг долзарб муаммосини кўтариб чиққан асар сифатида баҳолайди. Кундалик майда ғам-ташвишларда — балиқ ичак-чавоғию нон ушоқлари учун талашиб-тортишиб кун ўтказишдан кўра, чексиз машаққат чекиб бўлса-да, юксак парвоз санъатини пухта эгаллаш иштиёқида ёнган Оқчарлоқ Жонатан , айниқса, ўтган аср иккинчи ярмидаги ғарб ёшларига улкан бир ибрат намунаси, инсоний комилликка даъватдай таъсир этган эди. Ёшлар бу мажозий образда ўз ботинларидаги Парвозга эҳтиёжни ҳис этгандилар, улар Жонатанда ўзларининг амалга оширилмаган, амалга оширилиши лозим бўлган истак-хоҳишларини кўрган эдилар. Бу қисса улар учун эрмакка ўқиладиган китоб эмас, балки руҳни чиниқтириш, бардам қилиш йўлидаги маърифий машғулотга айланганди.
«Маърифат» муштарийларига Ричард Бахнинг ривоят-қиссаси таржимасини тақдим этарканмиз, аввало, таржима матни устидаги ижодий ишимиз, ҳали давом этаётганини, бу асар қайта-қайта сайқал беришни талаб этишини айтиб ўтиш лозим, деб ўйлаймиз. Ва уларга Оқчарлоқ Жонатанга хос парвоз иштиёқи, юксала билиш завқи ҳамроҳ бўлишини тилаймиз.

Ричард Бах
ОҚЧАРЛОҚ ЖОНАТАН ЛЕВИНГСТОН
Аҳмад Отабоев таржимаси

Асл Жонатанга — ҳар биримизда яшайдиган Оқчарлоққа бағишланади.

БИРИНЧИ ҚИСМ

Тонг палласи эди, бўй кўрсатган қуёш жимирлаб ётган денгиз бетини олтин тусга белаган.
Балиқчи қайиғи қирғоқдан бир мил нарида. Сув узра чақириқ товуши таралади — бу нонушта хабари. Катта йиғин. Чорлов тағин бот-бот янграйди, ниҳоят минглаб оқчарлоқлар учиб келиб ўзини тўдага урмагунча такрорланади. Ҳар қайси қуш айёрлик ва абжирлик билан ташланиб ёғлироқ луқмани юлиб қочишга уринади.
Бироқ Жонатан Ливингстон исмли Оқчарлоқ тўдада йўқ эди. У машқ қиларди — бошқалардан олисда, ёлғиз ўзи, қайиқдан ва қирғоқдан жуда баландда парвоз этарди. Осмонга юз фут юксалиб, пардали панжаларини бўш қўйди, тумшуғини кўтарди ва бутун кучини йиғиб қанотларини эгди, жуда қаттиқ оғриққа чидаб уларни ёй шаклига келтирди. Қанотларни бундай шаклга келтириш, унинг фикрича, парвозни имкон қадар секинлатиши лозим эди. Ва Жонатан ҳавода тобора секин ва секин сирғанди. Қулоғига урилаётган шовуллаган товуш эшитилар-эшитилмас шивирлашга айланди ва тубанда океан муаллақ қотди. Кўзларини қисиб, зўр бериб диққатини жамлаганча Жонатан нафасини ичига ютди. Яна… биргина… бир… дюйм… бирдан… бу… эгри… Унинг парлари титради, чувалашди, у тезликни буткул йўқотиб қўйди, чалқанчасига ағдарилиб кетди ва пастга қулади.
Сизга маълум бўлса керак — оқчарлоқлар ҳеч қачон бундай танг аҳволга тушмайди. Оқчарлоқнинг парвоз чоғида туйқусдан тўхтагани, тезлигини йўқотгани кечирилмас ҳол. Бу — уят, бу — шармандалик.

Бироқ, айни дамда Оқчарлоқ Жонатан Ливингстонга уят ҳисси бегона эди. У тағин, жуда қаттиқ оғриса-да, қанотларини эгик шаклга келтирди — секинлик билан, оҳиста сирғалди ва машқи тағин муваффақиятсиз чиқди. У машқни такрорлайверди. Чунки, у оддий қушлардан эмас эди.

Аксар оқчарлоқлар учишнинг жўнгина қоидалари билан қаноатланади, жиддийроқ парвоз қилишни ўрганишга ўзларини уринтириб ўтирмайди. Қирғоқдан озиққача учиб бориб учиб қайтилса — шунинг ўзи кифоя улар учун. Кўпчиликка парвоз эмас, фақат озуқанинг ўзи зарур, холос. Бироқ, Жонатан Ливингстон отлиқ Оқчарлоқ учун муҳими парвоз. Озуқа эса — бу шунчаки… Чунки, дунёда Жонатан барчасидан учишни яхши кўради.
Ҳаётга бундай муносабат, Жонатаннинг англашича, оқчарлоқлар галасида унга обрў келтирмасди. Ҳатто ота-онаси ҳам унинг ҳар куни ёлғиз ўзи, юз марталаб секин пастлаб шўнғиб учишни машқ қилишидан саросимага тушарди.

У ҳали кўп нарсани, мисол учун, қанотларини ярим қоқиб учаркан, ҳавода ўзининг узоқроқ ва деярли зўриқишсиз туришининг сабабини тушунмасди. Жонатан ҳеч қачон секин пастлаб қўнишни одатдаги тарзда якунламас — панжаларини кериб, қанотларини кенг ёйганча қорни билан «тап» этиб сувга ўтириб олмасди. Бунинг ўрнига у ҳавода давомли бир текис сирғалиб, танаси бўйлаб олдинга узалган панжалари билан сув бетига тегиб-тегмай учишни машқ қиларди. Қушлоқ соҳилга сирғалиб учиб қўнишни ўргана бошлаган пайтда, ҳар гал маҳкам сиқилган панжалари билан қумлоққа тепадан тушиб келаркан, уни кўрган ота-онасининг ўтакаси ёрилгудай бўларди.

— Нега бундай қиласан, Жон, нега? — деб қайғурарди онаси. — Наҳотки, ҳамма қатори учиб-қўниб юриш шунча қийин бўлса?! Соққақуш шундай паст учади. Албатрослар ҳам. Ўшалар машқ қилаверсин сув устида пастлаб учишни! Ахир, сен — оқчарлоқсан! Нега ҳеч овқат емайсан? Ўзингга бир қара, ўғлим — патинг суягингга ёпишиб кетибди-ку!
— Майли, ёпишса ёпишар. Бироқ, мен ўзимни ҳечам ёмон ҳис этаётганим йўқ, она. Менга шуниси қизиқ: осмонда нимага қурбим етади, нимага етмайди — мен шуни билишни хоҳлайман, холос.
— Гапимни эшит, Жонатан, — дея ғазабдан холи оҳангда гапирди унга отаси. — Ҳадемай қиш киради, денгизда кемалар сийраклашиб қолади. Сув бетида яшайдиган балиқлар туброққа кетади. Агар сенга бирор-бир нарсани ўрганиш зарур бўлса, озуқа топиш йўлларини ўргангин. Сенинг бу учиш машқларинг — улар, албатта, яхши, бироқ, ўзинг тушунасан, секин пастлаб қўнишни машқ қилиш билан қорин тўйдириб бўлмайди. Сенинг учишдан мақсадинг овқат топиш. Буни унутиш ярамайди.

Жонатан итоаткорона бош ирғади. Ва бир неча кун мобайнида ўзини тийиб, хатти-ҳаракатлари бошқа барча оқчарлоқларникидан фарқ қилмаслигига уринди. Буни у балиқ овлайдиган кемаларда ва улар тўхтайдиган жойда оқчарлоқлар галаси уюштирадиган жангга — балиқ ичак-чавоғи, қотган нон бўлаклари учун кечадиган қий-чув ва тўполонга қўшилиб, ўзича ҳалол ва ҳафсала билан талашиб-тортишиб кўрсатишга ҳаракат қилди. Бироқ, яшаш учун бундай курашишга нисбатан ўзида жиддий муносабат уйғотиш Жонатанга муяссар бўлмади.

— Қандайдир бемаънилик, — ўйлади у учиб бораркан ва минг машаққат билан талашиб тортиб олган луқмани атай тушириб юборди.
Жонатаннинг ортидан қувиб келаётган қари оқчарлоқ луқмани илиб олди.
Жонатан ўйлади:
— Шунча вақтни мен парвоз сирларини ўрганишга сарфласам бўларди. Ахир, ҳали қанча нарсани билишим керак!
Шундай қилиб, ҳаял ўтмай Оқчарлоқ Жонатан яна денгизда пайдо бўлди — у ёлғиз ўзи, оч-наҳор, бироқ, хуш кайфиятда учиш илмини ўргана бошлади.

Бу сафар тезликни ўрганиш вазифаси қўйилганди ва бир ҳафта давом этган машқлардан Жонатон парвоз тезлиги ҳақида шунчалик кўп сирларни билиб олдики, энг чаққон оқчарлоқ ҳам бунинг учун бутун умрини сарф этган бўларди.
Зўр бериб қанотлари билан ҳаракатланиб, у минг футлар баландликка кўтарилиб олди ва шу жойдан тиккасига ташлаб, қуйига тўлқинларга пешвоз елдек учди. Ва шу лаҳза ичида оқчарлоқлар нима сабабдан ҳеч қачон қанот қоқиб пастга шўнғиб учмаслигини тушунди. Арзимаган беш-олти сонияда у соатига етмиш мил тезликни олди — бу энг юқори натижа бўлиб, бундай тезликда, одатда, қанотлар ҳаракатланаётган дақиқада шиддатли ҳаво оқими таъсирида мувозанат йўқолади.

У қайта-қайта уринди. Бор имкониятини ишга солди. У ҳушёр ва эҳтиёткор эди. Бироқ, ҳар гал катта тезликка эришганида бошқарувни эплай олмай қоларди.

Минг футлар юксакка кўтарилишнинг ўзи бўлмайди. Шитоб билан тўғрига учиш, кейин — қанотларни ишга солиб қуйига — тик шўнғиш ғоятда мушкул. Шунда — бу ҳар гал содир бўларди — чап қанот дош беролмасди. Аёвсиз бостириб келаётган кучли оқим Жонатанни зарб билан чапга отди, ўнгдан ҳам шундай шиддатли оқим нисбатан бардошли ўнг қанотга келиб урилди ва худди шамолда лопиллаган аланга цингари, Жонатан мувозанатни йўқотди, қулаб ўнгёқламасига пармадай буралганча қуйига шўнғиб кетди.

Қаршисидан бостириб келган оқимга басма-бас курашишда унга аниқлик етишмагани очиқ кўриниб турарди. У ўн марталаб ҳаракат қилиб кўрди ва ҳар гал соатига етмиш мил тезликни олдим деганида бошқарувни эплай олмай чувалашиб қолган патлари йиғилиб, сувга қулаб тушарди.
Ниҳоят, жиққа ҳўл бўлган Жонатаннинг миясидан шундай фикр кечди: бу ҳолатдан чиқишнинг бирдан-бир йўли қанотлар ҳаракатини вақтида тўхтата билиш — эллик милгача елдай учиб кейин қанотларни бир зайлда ҳаракатсиз тутиш.

Жонатан яна бир марта, энди ҳатто икки минг футлар юқорига кўтарилиб, машқни олишга қарор қилди. У елдек учди ва нафасини ичига ютиб, керилган қанотлари билан тик шўнғиди. Эллик миллик тезлик чегараси аранг босиб ўтилган, бу масофа ундан ҳаддан ташқари кўп куч сарфлашни талаб қилган эса-да, айни усул қўл келаётганди. Ўн сония ўтиб тағин тепага кўтарилиб олганидан сўнг Жонатан тўқсон милли чегарани забт этди. Бу оқчарлоқлар учун жаҳон рекорди!

Бироқ, ғалаба қувончи, ғалабанинг ўзи каби, узоққа чўзилмади. Жонатан тепага кўтарилишни тўхтатиб, мувозанатни сақлаш учун қанотларининг ҳолатини ўзгартиришга урингани ҳамон уни кучли ҳаво оқими ҳалокатли тийиқсиз куч билан улоқтириб юборди. Соатига тўқсон мил тезликда парвоз қилаётган қуш учун бу динамит зарядининг портлашига монанд ҳолат эди. Жонатан пастга қулаб тушди, океан сатҳи ғишт ётқизилган йўлакдай қаттиқ эди.

***

Жонатан ҳушига келганида қош қорайиб қолган, у ой шуъласида йилтиллаб ётган денгиз бетида қалқиб сузиб юрарди. Жиққа ҳўл қанотлар қўрғошиндан қуюлгандай эди. Бироқ, шафқатсиз мағлубият уни бундан-да ортиқ эзарди. Жонатан умидланди, бошига тушган шу кўргуликнинг ўзи уни сув қаърига тортиб кетиши учун етарли бўлар. Шу билан барчаси барҳам топса, кошкийди.

Жонатан сувга чуқурроқ шўнғиди ва шу тобда ич-ичидан ғалати бир овоз жаранглади:
«Барчаси бекор. Мен — оқчарлоқман. Қисматим — имкониятимнинг чекланганидан. Тез учишни ва парвоз санъатини мукаммал эгаллашим учун, аслида, туғилганимдаёқ танам шунга мос сифатларга эга бўлиши лозим эди ва ўшанда ақлим ҳам шуни тақозо этадиган даражада ишларди. Тез учиш учун қирғийнинг қанотлари зарур, менда эса, бундай қанотлар йўқ. Мен, қайноқ қумдаги каламушлар билан эмас, сувдаги совуқ балиқлар билан озиқланаман. Отамнинг айтган гаплари тўғри. Бу бефойда машғулотларни бас қилиш керак. Уйга қайтай — Галага — ва тирик юрганимга, борлигимга шукр қилиб юраверай. Ахир, мен — бир нотавон оқчарлоқман, имкониятларим чекланган ва мен бунга тан беришим лозим».

Овоз ўчди. Жонатан рози бўлди. Тунда оқчарлоқнинг қўналғаси — қирғоқда. У ўзига ваъда берди: шу дақиқадан эътиборан у оддий оқчарлоқдай яшай бошлайди. Шундай қилса, бу барчага маъқул иш бўлади.

Жонатан ҳолсиз сув бетига таяниб зўрға кўтарилиб олиб, қирғоқ томон учаркан, кам куч сарфлаб пастлаб учишни ўрганиб олгани учун тақдирига шукр қилди.
«Аммо энди, — ўйлади у, — барибир, машқларни буткул йиғиштираман. Нимаки билган, ўрганган бўлсам бариси — тугади, унутаман энди. Оқчарлоқдан қирғий чиқмайди, мен кимман — оддий ҳамма қатори бир оқчарлоқман. Ва ҳамма қатори тинчгина учиб-қўниб юравераман энди.»
Шундай ўйлар билан Жонатан, оғриққа бардош бериб, амаллаб юз фут кўтарилди. Қанотларини оғир силкиганча қирғоққа йўл олди.

Энди Тўдага — оқчарлоқлар қаторига қўшилиб, улар каби яшашга қарор қилганидан вужудида енгилликни ҳис этди. Бу қарори билан у учиш илмини эгаллашга ўзини тобе қилиб қўйган Кучга боғланган ришталарни узган эди. Шу тариқа, курашлардан ҳам, мағлубият аламларидан ҳам бирйўла қутилган эди. Ўйламай, бош қотирмай шунчаки яшаш истаги, тун қўйнида узоқ қирғоқ ортида жилваланган гулханга талпиниб жимгина учиш унга ҳузур бағишлади.
— Зулмат! — туйқусдан янграган ташвишли овоз сукунатни бузиб юборди. — Оқчарлоқлар тунда учмайди! Ҳеч қачон!

Негадир Жонатан овозга заррача эътибор ҳам қилмади. Бунга унинг ҳоли йўқ эди.
— Бироқ шундай бўлгани яхши! — ўйлади у. — Тўлин ой, қирғоқдаги гулханлар, жимирлаган сув бетида йўл кўрсатиб—белги бериб турган шуълалар… Тинч-осуда, хотиржам… Жуда яхши!

— Дарҳол қирғоққа туш! Ҳеч қачон оқчарлоқлар қоронғу зулматда учган эмас! Бунга туғма қобилият керак! Бойқушнинг кўзлари, қирғийнинг калта қанотлари керак!
Туйқусдан тунда, юз фут тепада Жонатанга ғойибдан эшитилди бу овоз. Ва вужудидаги оғриқлар, ҳалигина онт ичиб келган қатъи қарори — бариси, гўё ҳеч қачон бўлмагандек, зумда йўқолди.

Мана, парвознинг сири қаерда! «Қирғийнинг калта қанотлари! Жумбоққа жавоб — шу! Шу қадар аҳмоқ бўлмасам мен! Ахир, қанотни калтароқ қилолсам кифоя эди-ку! Бунинг учун қанотларни йиғиб олиб, фақат дум қисмини ёйиқ ҳолда тутиб ҳаракатланиш керак эди, холос. Калта қанотлар — шу-да!»
Борлиқни унитиб, на ўлим ва на мағлубиятни ўйлаб, Жонатан шу зумдаёқ тунги қорамтир денгиз узра икки минг фут осмонга кўтарилди, қанотларининг кенг-мўл қисмларини баданига маҳкам йиғиб-босиб, фақат ёйсимон учқур думини бостириб келаётган ҳаво оқимига қарши ёйди ва қуйига тик ташлади.

Бошида шамолнинг ваҳимали гувиллаши… Соатига етмиш мил, тўқсон, бир юз йигирма… Тезлик мунтазам ошиб бораётир! Соатига бир юз қирқ милга етди, босим эса, ёйилган қанотлари билан соатига етмиш мил учгандагига қараганда, беҳисоб даражада суст; қанотларининг учини билинар-билинмас ҳаракатлантиргани шиддатли шўнғишдан чиқиб олишига кифоя қилди ва у ой ёғдусида мисоли замбаракнинг кулранг ўқидай тўлқинлар узра учиб ўтди.

Жонатан, шамолдан аяб, кўзларини қисди. Кўзлари бир чизиқдай энсиз тирқишга айланди. У мамнун эди. Соатига бир юз эллик мил! Ва яна бошқарувни йўқотмаган ҳолда! Агар икки минг эмас, беш минг футга кўтарилса-чи… Қизиқ, унда тезлик қанақа бўларкан…

Бундан атиги бир неча дақиқа олдинги аҳду қарори унут бўлган, шиддатли шамолда тўзғиб учиб кетган эди. Жонатан ўзига берган ваъдасини бузди, бироқ ўзини айбдор ҳис этмади. Бундай ваъдалар кундалик оддий ҳаёт тарзига кўникиб кетганлар учун қандайдир аҳамият касб этар, эҳтимол. Бироқ билими ва уқуви билан фавқулодда ҳодисаларни англаб етадиганлар учун — аҳамиятсиз.

Қуёш бўй кўрсатган паллада Жонатан машқ қиларди. Беш минг фут баланддан балиқчи қайиқ сувга ташланган чўпга ўхшайди, нонуштага йиғилган Тўда — кўз илғар-илғамас гир айланаётган ғубордай.

Жонатан ўзининг тирик эканини ҳис қилди ва қониқиш ҳиссидан туйган қувончдан вужуди енгилгина титради, ботинидаги қўрқувни енга олганидан ғурурланди. Деярли қийинчиликсиз қанотларининг олд қисмини йиғиб, уларнинг ўткир учини шамолга тўғрилаганча денгиз сари — қуйига шўнғиди. Тўрт минг фут масофага парвоз этиб, Жонатан энг юқори тезликни олди. Қаршисидан бостириб келаётган ҳаво оқими метиндай қалин сершовқин тўсиққа айланди, уни ёриб ўтишнинг ҳеч иложи йўқ эди. Бу охирги марра эди. Жонатан тез ҳаракатлана олмасди, у соатига икки юз ўн тўрт мил тезликда учаётиб ўзини қуйига тик ташлади. Агар бундай тезликда қанотлари ёйилгудай бўлса — ҳалокат муқаррарлигини, аёвсиз оқим зарбаси ўзини миллион бўлакларга титиб юборишини ва океан бетига фақат шу бўлакларгина етиб боришини билиб ютинди. Бироқ бу шиддатли парвозда ўзгача Куч бор эди, қувонч ва шаффоф бир гўзаллик мужассам эди.

Минг фут баландликда Жонатан шўнғишдан чиқишга киришди. Қутуриб бостириб келаётган оқимда қанотларининг учи ғувиллаб титради, кема ва оқчарлоқлар Тўдаси кўз ўнгида безовта тўлғанди ва учар юлдуз тезлигида йириклаша борди, улар шундоқ Жонатанга кўндаланг турарди.

Жонатан ўзини тўхтата олмас, четлаб ўтиб кетишнинг ҳам иложи йўқ эди. Бундай вазиятда қандай амални қўллаш зарурлигини у билмасди.
Ҳар қандай тўқнашув эса бир лаҳзада кечадиган ўлим билан якун топиши аниқ эди.
Ва у кўзларини чирт юмди.

Шунда, айни тонг маҳали, қуёш энди бўй кўрсатган паллада Оқчарлоқ Жонатан Ливингстон нонуштага йиғилиб гир айланиб учаётган оқчарлоқлар тўдасининг қоқ ўртасига ёриб кирди. Соатига икки юз ўн икки мил тезликда Тўданинг ўртасидан шувиллаб учиб ўтди — кўзлари чирт юмилган — бир сиқим пар ва шамолдан иборат мисоли замбарак ўқидай. Фақат бу гал омад кулиб боқди — ҳеч ким ҳалок бўлмади.

Шўнғишдан чиқиб олгач, унинг тумшуғи тағин тепага кўтарилди — Жонатан ҳануз олға учар ва учиш тезлиги соатига олтмиш милни ташкил этарди. Тезлик йигирма милгача камайганда эса, тўрт минг фут баландликда кема сувга ташланган хасдай бўлиб кўринди.

Бу чинакам зафар эди. У буни биларди. Тезликнинг энг юксак нуқтаси — шу! Соатига икки юз ўн тўрт мил! Оқчарлоқлар Тўдаси тарихида энг улуғвор ютуқ — чинакам юксалиш. Оқчарлоқ Жонатан Ливингстон ҳаётида бу мутлақо янги даврнинг бошланиши эди.

У одатда учиш машқларини ўтказадиган жойга йўл олди. Саккиз минг фут баландликдан тик шўнғиш учун қанотларини йиғиб олди, энди тезлик ошганда бурилишни ўрганишни мақсад қилган эди.

У қанотининг учидаги биргина пат бир дюмга жойидан қўзғатилганда вужуди катта тезликда ҳавода эгри чизиқли йўл ҳосил қилиб бир текис учишини билиб олди. Бироқ Жонатан буни тушуниб олгунга қадар бошқа бир қалтис хавфни — агар шундай тезликда учаётиб биттадан ортиқ патни жойидан қўзғатса, танаси милтиқдан отилган ўқдай буралиб-айланиб чирпирак бўлиб кетишини англаб етган эди… Шундай қилиб, Жонатан юксак парвоз санъатининг сир-асрорларини эгаллаган Ердаги биринчи оқчарлоқ бўлди.

Шу куни бошқа оқчарлоқлар билан муомала қилишга унинг бўш вақти бўлмади. Кун ботгунга қадар машқ қилди. Кумровни ечиб, ярим чархпалак, тўла чархпалак ясаб, тик кўтарилиб, доира ясаб тик ташлаб учиш сирларини кашф этди.

Жонатан соҳилда дам олаётган Тўдага келиб қўшилганида тун ярмидан оққан эди. У ҳолдан тойди, боши айланди, бироқ ўзидан мамнун кайфиятда қўнишдан олдин соҳил устидан кенг доира ҳосил қилиб, ерга тушгунча эса бир карра чархпалак ясаб, кейин қўнди. «Уларга бунинг ҳаммасини айтиб берсам, улар бу Кашфиётларни эшитса, бошлари осмонга етгудай хурсанд бўлишади, — деб ўйлади Жонатан. — Энди ҳаёт жуда қизиқарли бўлади! Авваллари зерикарли майда ташвишларда — қирғоқдан кемага, кемадан қирғоққа учиб-қўниб умр ўтарди, энди парвознинг мазмуни ўзгача бўлади, энди учишда катта мақсад бўлади!»

«Бизда ғафлатни тарк этишга имконимиз бор, биз ўзимиздаги куч-қудратни, ақл-идрокни ишга солишимиз керак. Биз ўз озодлигимизни қўлга киритишга қодирмиз. Ниҳоят биз чинакам парвозга ўргана оламиз!»
Олдинда қувончларга тўла, орзу-умидларнинг ушалишини дараклаётган бахтиёр дамлар кутаётир, очилаётган беқиёс имкониятларнинг иштиёқида юрак ҳапқиради.

Ерга қўниб, Жонатан Тўданинг умумий мажлиси устидан чиққанига гувоҳ бўлди. Мажлис аллақачон бошланган, оқчарлоқлар Жонатанни кутишаётганди.
— Оқчарлоқ Жонатан Ливингстон! — Жамоа оқсоқоли худди тантанали маросимдагидай дабдабали оҳангда гапирди. — Сен Оқчарлоқлар Кенгаши муҳокамасига чақирилгансан!
Кенгашга чақириш кимнидир муҳокамага тортиб шармандаю шармсор қилмоқни ёки олқишларга кўммоқни англатарди.

«Тушунарли, — ўйлади Жонатан, — демак, гап эрталаб нонушта маҳали рўй берган воқеа ҳақида. Улар менинг Тўдани ёриб учиб ўтганимни кўришган! Бироқ олқишу мақтовларнинг менга кераги йўқ. Сардор бўлишга ҳам хоҳишим йўқ. Мен ўзим кашф этган усулларни ўргатишим, аслида ҳар биримизда бор бўлган ақл бовар этмайдиган имкониятларни намойиш этишим мумкин, холос.»

У шу ўйлар билан Кенгаш аҳли давраси томон одимлади.
— Оқчарлоқ Жонатан Ливингстон! — давом этди ўша оҳангда жамоа Раиси. — Ўртага ўт, қилмишларинг учун таъна-дашномларни эшит, Тўдадаги биродарларинг гувоҳ бўлишсин бунинг барисига…

Бу зардали гаплар худди томдан тараша тушгандай қўққисдан айтилди — Жонатан бошига зарба егандай гангиб қолди. Тиззалари қалтиради, қанотлари шалвираб тушди, қулоқлари эса тушинарсиз шовқиндан том битди. Шармандалик? Тўданинг ўртасига — таъна-дашном эшитиш учун?! Бироқ бундай бўлмаслиги керак! Ахир, у кашфиёт қилди-ку! Улар буни тушунмабди! Бу ерда қандайдир тушунмовчилик бор! Ҳа-ҳа, хато қилишаётир, улар ноҳақ!

— … зотан, сен йўл қўйган мислсиз беандишалик ва масъулиятсизлик Оқчарлоқлар Жамоасининг юксак ахлоқий анъаналарини оёқ ости қилиш билан баробарки, шу боис, сен шармандаю шармсор этилишга лойиқсан…

Умумий мажлисда таъна-дашном олган жамоа аъзоси, албатта, Оқчарлоқлар Жамоаси сафидан қувғин қилинади. Тўдадан ҳайдалиб, Олис Қояларга сургун этилган қувғинди оқчарлоқнинг қисмати эса ёлғизликка маҳкумдир.
— … ва сен — Оқчарлоқ Жонатан Ливингстон — бир кун келиб масъулиятсизлик қандай оқибатларга дучор этишини англаб етасан. Бизга ҳаёт моҳиятини англашга уриниш буюрилмаган. Фақат бир нарса аён: бу дунёга биз ризқимизни топиб ейиш ва шунинг эвазига имкон борича узоқроқ умр кўриш учун келганмиз, холос.
Кимки Оқчарлоқлар Кенгаши муҳокамасига тортилган бўлса, Тўда аҳли билан мажлисда баҳслашиши тақиқланган эди, бироқ Жонатан ўзини тутиб туролмади:
— Беандишалик дейсизми?! — хитоб қилди у. — Сизларга нима бўлди, биродарлар?! Ҳаётнинг моҳиятини тушунишга уриниш, катта мақсадларга олиб борадиган йўлларни излаш — ахир, бунинг нимаси беандишалик? Ўзингни бу олижаноб ишларга бағишлаш — масъулиятни тўла ҳис этиш-ку! Ахир, биз ҳозиргача нимани тушуниб етдик — балиқнинг ичак-чавоғини талашиб минглаб йилларни бой бердик… Энди бизда ибтидомизни — нима учун яшаётганимизни англаш имконияти пайдо бўлди. Кашф этиш, тушуниш, озод бўлиш имконияти! Менга бир мартагина имкон беринг, нима топганимни кўрсатишга изн сўрайман…

Жонатаннинг қаршисидаги Тўда тош қотди.
— Биз сенга биродар эмасмиз, йўлдан озган?! — бир овоздан бақирди оқчарлоқлар ва қулоқларини маҳкам бекитишиб унга орқа ўгириб олишди.

Қолган кунларини Оқчарлоқ Жонатан Ливингстон ёлғизликда ўтказди, у Олис Қоялардан ҳам узоқроққа учиб кетган эди. Унинг бағрини эзаётган алам ёлғизлик азоби эмас, балки оқчарлоқларнинг юксак парвоз шавқини туюшни истамагани эди. Улар кўзлари очилишини ва оламни очиқ кўз билан кўришни рад этишди.

Кун оша Жонатаннинг билими ортиб борди. У катта тезликда шўнғишни ўрганиб олгач, ўн футлар сув остида тўда-тўда бўлиб сузадиган камёб ва жуда хуштаъм балиқларни овлай бошлади. Энди унинг тирикчилик ғамида балиқчи кемаларга учиб-қўниб юришига, моғорлаган, ивиб кетган нон бўлакларига эҳтиёжи қолмаган эди. У энди, йўлидан адашмай, учаётиб ҳам ухлаб олишга ўрганди. Бунда унга тунда қуруқликдан эсадиган енгил шабада қўл келади, кун ботгандан тонг отгунга қадар юзлаб мил масофани шу зайл босиб ўтади. Жонатан қуюқ денгиз тумани орасида учишда ҳам ўзининг ички назорат тартибини сақлай билди, мунтазам юқорилаб парвоз этиб тумандан тепага — шаффоф осмонга кўтарила билди… бу пайт бошқа барча оқчарлоқлар ер бағирлаб ўтирар ва уларнинг кўрган-билгани фақат ёмғиру рутубатли ғира-шира қоронғулик эди. Юксак-юксакларда елдай учган Жонатан эса қирғоқдан узоқларга — қуруқликнинг ичкарисига кириб борар, бу жойларда турли-туман ҳашаротлар — мазали озуқалар сероб эди
.
У эришган неъматларидан ёлғиз ўзи баҳраманд бўлар, уларни Тўдадаги барча оқчарлоқлар билан баҳам кўришни ният қиларди. У чуқур шамолларга басма-бас узоқ-узоқларга учишни ўрганди ва бу йўлда чеккан ранжу аламларига ҳечам ўкинмади.

Юракни сиқадиган хунобгарчилик, қўрқув, кин-адоват — умрнинг заволи. Шуни англаб етиб, Жонатан фикру хаёлини диққатбозликдан, қўрқув ва адоватдан халос этди ва чинакам бахт-саодатга муяссар бўлди.

Кейин улар келишди — шом маҳали — ва уни топишди. Бу пайт у ёлғиз ўзи жонажон осмонида хотиржам учиб юрарди. Бир жуфт оқчарлоқ ёнгинасида пайдо бўлди ва қанотларини унинг қанотлари билан бир зайилда қоқиб, икки ёнида уча бошлашди. Бу оқчарлоқлар қоронғу тун осмонида тиниқлиги юлдуз нурига монанд ёғду таратар ва бу ёғду эзгулик билан йўғрилган эди. Бироқ ҳаммасидан ҳам уларнинг парвоз маҳорати ҳайратланарли эди — бу оқчарлоқларнинг қанотлари учлари билан Жонатаннинг қанотлари учлари орасидаги бир дюмли оралиқ ҳар қандай ҳаракатдан кейин ҳам ҳеч ўзгаришсиз қоларди.

Жонатан бир сўз демай, уларни синовга олди — бу синовга бирор-бир оқчарлоқнинг бардош бериши даргумон эди. У қанотларини шундай бир ҳолатга келтирган эди, учиш тезлиги кескин тушди — яна бир милгина шундай учса, қулаб тушиши тайин эди. Иккала қуш ҳам унинг ҳаракатини айнан такрорлашди, бироқ Жонатаннинг ҳаракатига нисбатан уларнинг ҳолатида тирноқча ўзгариш сезилмади. Улар оҳиста учиш санъатини ипидан-игнасигача эгаллашган кўринарди.

Жонатан қанотларини йиғиб, ўзини бир ўнгга, бир сўлга ташлаб олди. Ва соатига бир юз тўқсон мил тезликда туйқусдан қуйига шўнғиди. Улар ҳам, сафдаги ҳаракат ва ҳолатни тўла сақлаган кўйи, Жонатан билан бир зайл шўнғишди.

Ва ниҳоят, Жонатан тезликни туширмай, тепадан тик ташлаб «кўр тугун» усулини амалга оширди. Иккала қуш беғараз кулишиб, у билан бирдай айни усулни бажаришди.
— Жуда зўр-ку! Хўш, сизлар ким бўласизлар?
— Биз — Сенинг Тўдангданмиз, Жонатан. Биз — Сенинг биродарларинг. Сени излаб келдик. Юксакларга кўтарилиш фурсати келди, энди уйга қайтиш вақти етди.
— Менинг уйим йўқ. Тўдам ҳам йўқ. Ахир, мен — Қувғиндиман. Боз устига, ҳозир биз Шамолларнинг Буюк Чўққисида — энг юқори нуқтада учаяпмиз. Чамамда, қартайиб қолган танамни яна ики-уч юз футлар тепага кўтарилишга мажбур қилолмасам керак.
— Уддалайсан. Чунки Сен парвоз илмини эгалладинг. Бир мактабнинг сабоғини олдинг, энди навбатдагисини бошлашинг керак.

Бу мададкор далда умр бўйи унинг йўлини йўлчи юлдуздай ёритиб келди, айни дамда эса яна ярақлаб қалбига шавқ ва иштиёқ нурини солди. Улар ҳақ гапни айтишди. У бундан-да юксакроққа кўтарила олади, уйига ҳам қайтади, ахир, уйга қайтиш фурсати ҳам ҳақиқатдан етган кўринади.

У охирги марта ер осмонига ва ернинг ўзига бир қур назар солди — бепоён бир диёр кумушдай товланиб ётарди. Ўзи жуда кўп нарсаларни ўрганган азиз маконга узоқ тикилиб қаради. Кейин деди:
— Мен тайёрман.
Ва улар учовлон — Оқчарлоқ Жонатан Ливингстон ва юлдузсифат бир жуфт қуш — шитоб билан юқорилаб, қоронғу само қаърига сингиб кетишди.

ИККИНЧИ ҚИСМ

— Ажабо, Осмону Фалак деганлари шунақа экан-да, — ўйлади у ва ўзининг ҳайратланганидан кулгиси қистаганини яшира олмади. Эҳтимол, бепоён Фалакка баҳо берадиган назар билан қараш эндигина учиб келган қуш учун одобдан саналмас.

Ердан узоқлашиб, учовлон бир ихчам бўғин бўлиб булутларни қуйида қолдириб тобора юқорилаб бораркан, Жонатан вужуди шаффофланиб ўзига ҳамроҳ қушларнинг вужудидай нур тарата бошлаганини кўрди. Шубҳасиз, ботинида у аслича қолган — ўша ёвқур, кўзларида олов чақнаб турган Жонатан, бироқ танасининг шаклу шамойили ўзгарган эди.

Гарчи тани оқчарлоқники эса-да, Жонатанга ҳозиргидай парвоз ҳеч қачон насиб этмаганди. «Ғалати-я, — ўйлади у, — икки баравар кам куч сарфлаяпману, бироқ икки карра тез учаяпман, Ерда ўтган энг омадли дамлардан кўра икки ҳисса кўп ишлашга куч топа олаяпман!»

Унинг патларидан ҳароратли нур таралар, қанотлари эса ишлов берилган кумушдай силлиқ эди. Жонатан ҳаракатларининг мунтазамлигини ошира бориб, янги мукаммал қанотлар хосиятини изчил ўрганишга киришди.
Тезликни соатига икки юз эллик милгача ошириб, Жонатан тўғрига учиш тезлигининг сўнгги нуқтасига ета бошлаганини ҳис этди. Икки юз етмиш уч мил тезликни олганида эса, энди бундан ортиқ тез учолмаслигини англади. Бу уни бироз ранжитди. Янгиланган вужуднинг имкониятлари, ҳар жиҳатдан афзаллигига қарамай, чекланган эди. Тўғрига учишда Жонатан олган бу энг юқори тезлик олдин ўзи эришган ютуқлардан анча юқори эди, бироқ барибир олдда тўсиқ — девор кўндаланг турар, уни ёриб ўтиш беҳад кўп куч сарфлашни талаб этарди. «Ҳа-я, — ўйлади у, — гўё осмонда ҳеч қандай тўсиқ бўлмаслиги керакдай.»

Бироқ, мана, булутлар жойидан жилиб ора очилди ва уни кузатиб келган қушлар ҳавога сингишиб кетаркан, хайр-хўшлашиб қичқиришди:
— Жонатан, эсон-омон қўниш насиб этсин!
У денгиз устида учарди, олдинда кўрфазлар билан тилинган қояли қирғоқ тасмалари элас-элас кўзга ташланарди. Оқчарлоқлар — улар камчил эди — қирғоқдаги қояларни бағирлаб учиб юрарди. Узоқ шимол тарафда — нақд уфқда бир нечта қушнинг қораси кўринарди.

«Янги уфқлар, янги муаммолар, — ўйлади Жонатан. — Нега қушлар бу қадар оз? Ахир, Осмонда гала-гала оқчарлоқлар бўлиши керак-ку! Нимадан толиқдим — мен негадир жуда қаттиқ чарчабман… Ахир, оқчарлоқлар Фалакка чиққанда толиқмаслиги керак-ку. Уйқулари ҳам келмайди, дейишарди.»

Қизиқ, бу ҳақда қаерда эшитган эди? Ердаги ҳаёти унинг хотирасидан буткул фаромуш бўлган, ўчиб кетган. Шубҳасиз, Ер унинг кўп нарсани ўрганиб билган макони, билиб олганлари энди ўзиники. Бироқ ўтган воқеаларнинг тафсилотлари ёдида қолмаган — улар бирор-бир аҳамиятга эга ҳам эмас. Ёдида узуқ-юлуқ қолгани оқчарлоқларнинг озуқа талашиб тортқилашганлари-ю, ўзининг Қувғиндига айлангани…

Қирғоқда машқ қилаётган оқчарлоқлар — улар ўн чоқли эди — унга яқинлашишди. Бирор сўз айтилмади, шунга қарамай, Жонатан ўз қалбида соҳир туйғуларни туйди: улар уни хўшлашаётир, демак, у қабул қилинди, энди бу макон — унинг уйи. Кун эса оёқлаётир, бу кун Жонатан учун жуда баракали ва узундан-узоқ кун бўлди — куннинг аввали ҳатто хотирасидан кўтарилаёзди.

Жонатан қирғоқ тарафга бурилди, ердан бир дюм юқорилаганча тўхтамоқчи бўлиб қанотларини силкиди ва қумга оҳиста қўнди. Бошқа оқчарлоқлар ҳам қўнишди — бироқ қанот қоқмай, ҳатто бирор пат-парини силкимай туриб ерлашишди. Улар ёйилган қанотлари билан қаршидан эсган шамолни тутишар ва қуйига шўнғишнинг якунида бир текис кўтарилиб олишар, кейин қандайдир сезилмас тарзда қанотларининг ҳолатини ўзгартиришиб, ерга етган дақиқада — айни нуқтага аниқ қўнишарди.

— Мана буни учишни назорат қилиш деса бўлади! — деди Жонатан ичида тан бериб. — Чиройли қўниш!
Ўзи ҳам бунга бир уриниб кўрарди-ю, бироқ жуда чарчади. Шунинг учун у қўнган жойидаёқ уйқуга кетди. Ҳеч ким унинг оромини бузмади.

Кейинги кунлар мобайнида Жонатан бу янги маконда парвоз санъати борасида умри бўйи ўрганганларидан кўра кўпроқ илмни эгаллаши лозимлигини англади. Бу ерда худди ўзи каби фикрлайдиган оқчарлоқлар бор эди. Уларнинг ҳар бирида дилдан меҳр қўйган машғулотини мукаммал эгаллашга иштиёқ кучли эди. Учишни ҳамма нарсадан ортиқ кўришар, бариси бирдай — чиндан матонатли қушлар эди. Улар куннинг ҳар бир соатини осмонда ўтказишар, тинимсиз машқ қилишарди.

Жонатан ўзи вояга етган муҳитни ҳечам эсламасди. Ўша муҳитда оқчарлоқлар Тўдаси — жонзотлар жамоаси истиқомат қиларди. Улар кўзлари очилишини ва парвоз завқини кўришни мутлақо исташмас, шу боис, ўз қанотларини қорин тўйғизадиган ва озуқа учун талашиб-тортишадиган бир воситага айлантириб олишган эди… Бироқ гоҳи-гоҳида улар бехосдан Жонатаннинг ёдига тушиб қоларди.

Шу зайл, бир куни тонг палласи Жонатан — йўл-йўриқ кўрсатувчи устози билан қанотларни йиғиб айланиб учиш машқини бир неча марта такрорлашгач, қирғоқда дам олиб ўтиришганида — улар ёдига тушди.
— Менга қара, Салливен, қолганлар қаерда? — овоз чиқармай сўради Жонатан. У аллақачон бу жойда одат тусига кирган телепатик алоқа санъатини ўзлаштириб улгурган, бу усул чирқиллаб ёки чуғурлаб дудмол ва чалкаш гапиришдан минг бор афзал эди.

— Нега биз бу ерда камчиликмиз? Ахир, у ёқда — мен келган ёқда…
— … беҳисоб — минг-минглаб оқчарлоқлар бор эди, демоқчисан, тушундим. — Салливен бошини сермади. — Менинг жавобим шундай: сен — камёб қушлар сирасидансан, сендайлар, нари борганда, миллиондан битта. Биз қандай бўлсак шундайлигимизча, қаердан келганимизни унутиб ва қаерга кетаётганимизнинг ҳеч бир ташвишини тортмай бир оламдан бошқасига учиб ўтаверамиз. Биз шунчаки ўтаётган лаҳзалар билан қаноат қилиб яшаймиз. Сен тасаввур қиласанми: яшашдан мақсад — қорин тўйғазиш, озуқа талашиб жанжаллашиш ёки Тўдага ҳоким бўламан деб куйиб-пишишдан иборат эмаслигини англаб етиш учун ҳар қайсимиз нечта умрни яшаб кўришимиз лозим бўларкан?.. Минглаб умрни, Жон, ўн минглаб умрни. Шундан кейин эса дунёда комиллик деган тушунча ҳам борлигини фаҳмлашимиз лозим бўлади. Бунга яна неча юзлаб умрлар керак. Яна юзлаб умрлар эса, ҳаёт мазмуни — комиллик йўлидаги изланишларга сарфланади; бизнинг ҳар биримизнинг вазифамиз — ботинимизда комилликка хос фазилатларни тарбиялаш ва айни пайтда, туриш-турмушимизни, хатти-ҳаракатларимизни ҳам шу мақсадга уйғунлаштириб бормоқдан иборат. Тирикликнинг барча босқичларида битта қонун устувор: кейинги оламга биз шу ерда — бу оламда орттирган илмимиз воситасидагина кириб бора оламиз. Агар биз авомлигимизча қолсак ва билимимизнинг саёзлигига бефарқ бўлсак — кейинги оламимиз ҳозиргисидан ҳеч қандай фарқ қилмайди, жамики тўсиқлар йўлимиз устида яна кўндаланг бўлиб тураверади ва ўзимиз тағин қўрғошиндай оғир қанотларимизни судраб ўша тўсиқлардан ўтишга барибир мажбур бўламиз.

Салливен қанотларини ёйди ва юзини шамол эсаётган томонга бурди.
— Бироқ сен, Жон, бир умр мобайнидаёқ жуда кўп илмни эгаллай билдинг, шу боисдан ҳам, тўғри бу ёққа келиб тушдинг, сен камида мингта умр сарф бўладиган меҳнатни адо қилдинг.
Бир лаҳза ўтиб улар яна осмонда пайдо бўлишди. Машғулот давом этди. Чархпалак ясаб учиш — жуда мураккаб машқ. Жонатан, парли панжалари ёрдамида тепага учди, айни дамда, қанотларини қандай букиш лозимлигини миясида ўйлаб-чамалаб олишига тўғри келди. Буни у устозининг ҳаракатларига мутлақо уйғун тарзда амалга ошириши шарт эди.
— Қани, яна бир марта, — қайта-қайта такрорлади Салливен.
Яна бир марта… Яна… Ва ниҳоят:
— Ана энди — яхши!
Шундан сўнг улар сиртмоқ шаклида учиш машқига ўтишди.

Шом палласи эди. Тунги парвозга чиқмаган оқчарлоқлар тўдалашиб қумда ўтиришар ва чурқ этмай ўй суришарди. Жонатан ўзини қўлга олиб, қатъият билан Улуғ Устоз қошига йўл олди. Яқин-орада у бу оламни тарк этиб, Коинот сари йўл олади, деган гаплар юрарди.
— Устоз Чианг… — бироз ҳаяжонли оҳангда Жонатан Улуғ Устозга мурожаат қилди.
— Нима гап, ўғлим? — Улуғ Устознинг қароғида меҳр нурлари балқиди.

Ёши бир жойга борганига қарамай, у кучдан қолмаган, аксинча — ўтган йиллар мобайнида куч-ғайратда янада юксалган эди. У тенгсиз бир санъат билан парвоз этарди ва Тўдада у билан беллаша оладиган жўмард топилмасди. Чианг аллақачон забт этган маҳорат чўққисига бошқалар яқинлашишга эндигина уриниб кўришаётган эди.
— Устоз Чианг, бу олам… ҳар қалай, Осмону Фалак эмас-ку, тўғрими?
Ой нур таратарди. Улуғ Устознинг табассум қилаётгани кўриниб турарди.
— Оқчарлоқ Жонатан, сен тағин билим олишга киришаяпсан, — жавоб қилди у.
— Бу яхши, бироқ бизни олдинда нималар кутаётир? Биз қаёққа йўл олганмиз? Афтидан, Фалак деганлари аслида йўқ жоймикан? .
— Сен ҳақсан, Жонатан, бундай жой чиндан ҳам йўқ. Зотан, Фалак — на макон ва на замон — балки бизнинг ўзимиз эришган комиллигимиздир.
Бироз жим қолиб, Улуғ Устоз беихтиёр сўради:
— Сен жуда тез учасан, тўғрими?

— Мен… ҳа, мен тезликни яхши кўраман, — деди Жонатан бироз ийманиб, бироқ Улуғ Устоз ўзининг санъатига эътибор қаратганидан хийла ғурурланди.
— Нима ҳам дердим, демак, сен Фалакка чиқа оласан, Жонатан, сен мукаммал тезликни эгаллаганингда шундай бўлади. Мукаммал тезлик эса — бу соатига минглаб мил уча олиш эмас. Миллион мил учиш ҳам эмас. Бу ёруғлик тезлиги ҳам эмас. Зотан, ҳар қандай сон моҳиятан чегарани, меъёрни англатади, чегара эса ҳар доим чеклаб қўяди. Комиллик чегара нималигини билмайди. Демак, мукаммал тезлик, ўғлим, бу — боришга тараддудланган жойингда ҳозир бўлишингдир.

Шундай деб Чианг ғойиб бўлди ва шу лаҳзадаёқ сув ёқасида — олдин турган жойидан ўн беш фут нарида кўринди. Кейин яна кўздан йўқолди ва бир секунднинг мингдан бир улушича фурсатда Жонатаннинг ёнида пайдо бўлди.
— Бу шунчаки ҳазил, — деди у.
Жонатан ҳайратда қолган эди. Осмону Фалакка тааллуқли саволлар бир зумда унут бўлди.
— Бу қандай қилинади? Бу тарзда қанча масофагача кўчиб ўтиш мумкин?
— Хоҳлаган маконга бориш ва исталган замонга кўчиб ўтиш мумкин, — жавоб қилди Улуғ Устоз. — Ҳаммаси сенинг танловингга боғлиқ: қаерда ҳозир бўлишни ният қилган бўлсанг, ўша жойда пайдо бўласан. Шу тариқа, макон ва замонда саёҳат қилиб, мен ўзим истаган барча жойларда хоҳлаган вақтимда ҳозир бўлдим.

Чианг денгизга қаради.
— Қизиқ, — дея давом этди у. — саёҳатни афзал кўриб комилликка интилишни рад этган оқчарлоқлар ҳеч бир манзилга боролмайди, чунки ҳаракатлари жуда суст уларнинг. Аксинча, маконда у ёқдан бу ёққа учиб-қўниб юришдан воз кечиш эвазига комилликка эришиш йўлини танлаганлар кўз очиб юмгунча фурсатда ўзлари хоҳлаган жойда бўла олишади. Демак, Жонатан, ёдингда тут: Фалак макон ва замонда мавжуд аллақандай жой эмас, зеро, бунда жой ва вақт ҳеч қандай аҳамиятга эга эмас. Фалак — бу…
— Менга қара, сен мени шундай учишга ўргата оласанми? — Жонатан ўзига ноаён оламнинг яна бир кўчасини забт этиш имконияти очилаётганини ҳис этиб, сабрсизликдан титрарди.
— Агар сен ўрганишни хоҳласанг, албатта.
— Хоҳлайман. Қачон бошлаймиз?
— Ҳозироқ бошлашимиз мумкин, сен эътироз билдирмасанг.
— Мен шунақа учишни ўрганишни хоҳлайман, — деди Жонатан ва унинг кўзларида ўт чақнади. — Айт, нима қилишим керак.

Чианг вазмин оҳангда, Жонатандан синчков нигоҳини узмай гапира бошлади:
— Фикр тезлигида ўзинг хоҳлаган жойда ҳозир бўлишинг учун сен дастлаб ўша жойга аллақачон учиб борганингга ўзингни ишонтиришинг зарур.
Бу устомонликнинг, Чиангнинг уқтиришича, моҳияти шундан иборат эдики, Жонатан ўзининг жонзотлигини, узунлиги қирқ икки дюмли қанотлари бор танасига ўзи асир эканини ва режалаштирилган чегарали ҳаракат кўламидан четга чиқолмаслигини унутмоғи лозим эди. Жонатандан, шунингдек, ўзининг табиатан ва моҳиятан камолга етганини, макон ва замонда — ҳамма вақт ва ҳамма жойда ўзининг мавжудлигини англамоқ талаб этиларди.

Жонатан тонг отгандан кун ботгунча тинимсиз машқ қилар, бир зум қараб турмасди. Бироқ қанчалик тер тўкиб машқ қилмасин, турган жойидан бир қарич ҳам жила олмади.
— Эътиқоднинг бунга алоқаси йўқ, — дея такрорлашдан чарчамасди Чианг, — уни ёдингдан чиқар. Шунчаки парвоз қилганингда ҳам биргина эътиқоднинг ўзи билан узоққа боролмайсан… Бу амалда қандай қилинишини билишинг шарт. Шунинг учун, кел, яна бир марта уриниб кўрамиз…

Бир куни Жонатан қирғоқда кўзларини юмиб, диққатини бир нуқтага жамлашни машқ қиларди. Шунда фавқулодда ҳаммасини лаҳзада англаб етди — бу ярқ этиб чақнаган чақмоқдай рўй берди — Чиангнинг берган сабоқларини тушунди.
— Ҳа-я, мен аллақачон камолга эришганман, мен аслида комил эдим! Ҳеч қандай куч мени чекланган доирада мажбур қилиб ушлаб туролмайди, чунки табиатимга кўра менинг имкониятларим чеку чегарасиз.
У вужудида ишончдан туғилган қувончнинг қудратини ҳис қилди.
— Яша! — деди Чианг ва унинг овозида ғалабадан масрурлик оҳанги устувор эди.
Жонатан кўзларини очди. Улар икковлон — Улуғ Устоз ва Жонатан мутлақо нотаниш қирғоқда туришарди. Ёнларида бирор-бир жонзот йўқ эди. Сувнинг каноригача тушиб келган дарахтларнинг учида бир жуфт олтин тусли қуёш порларди.
— Хайрият, ниҳоят мақсадни англаб етдинг, — деди Чианг, — бироқ онгингни бошқариш устида яна бироз шуғуллансанг ёмон бўлмасди…

Жонатан ҳайратга тушганди:
— Биз қаердамиз?
Улуғ Устоз эса бошқа жойда ҳозир бўлганидан, ўзга шарт-шароитдан ҳечам ажабланмасди. Шу боис, у одатдагидай бемалол жавоб қилди:
— Афтидан, бошқа бир сайёрадамиз, Қуёшнинг ўрнида — бир жуфт юлдуз.
Жонатан қувончини ичига сиғдиролмай қичқирди — бу унинг Ерни тарк этганидан бери биринчи хитоби эди:
— АМАЛГА ОШДИ!!!
— Албатта, Жон, амалга ошиши табиий, — деди Чианг. — Нима қилаётганингни билиб, тушуниб қилсанг, доимо амалга ошади. Энди онгни бошқариш ва назоратни машқ қиламиз…

Улар қайтиб келишганида қош қорайган эди. Оқчарлоқлар қирғоқда тизилишиб туришар ва Жонатандан кўзларини узолмасди. Уларнинг ҳавасдан чақнаб турган кўзларида ҳайрат қотиб қолганди: оқчарлоқлар уни узоқ вақт тошдай қотиб турган жойидан бир зумда ғойиб бўлганини кўришган эди.
Улар Жонатанни қутлай бошлашганди, бироқ у табрикларни қабул қилишга ийманди.
— Мен бу жойда ҳали янгиман, мен энди бошлаяпман… Ҳали мен сизлардан кўп нарсани ўрганишим керак.

— Тақдирнинг ҳазилини қара, Жон, — деди ёнида турган Чианг, — афтидан, сен янгиликдан умуман чўчимайдиган кўринасан, бироз чўчисанг ҳам сездирмайсан, мен ўн минг йил мобайнида сенга ўхшаган қушни жуда кам учратдим.

Оқчарлоқлар сукут сақлаб туришарди, Жонатан эса ўзини ноқулай сезиб чайқалиб қўйди.
— Ана энди, агар хоҳласанг, вақт билан ишлашга киришишимиз мумкин, — деди Чианг, — чунки сен ўтмиш ва келажакка эркин ўта олишни ўрганишинг зарур. Шунда сен энг машаққатли, энг шижоатли ва энг қизиқарли ишга киришишга тайёр бўласан. Яъни сен юксакка парвоз этишга чоғланасан ҳамда эзгулик ва муҳаббатнинг моҳиятини тушуниб оласан.

Орадан бир ой, аниқроғи, вақтнинг бир ой сифатида қабул қилинган муддати ўтди. Жонатан фавқулодда зўр ғайрат билан илмини оширди. У олдинлари ҳам бир кўрганини дарҳол илғаб олар, оддий тажрибага таяниб, устозсиз ҳам мураккаб машқларни уддаларди. Энди эса Чиангдай Улуғ Устознинг танлаган шогирди бўлиб, у янгидан-янги тушунчаларни тез қабул қилар, гўё қуш эмас, балки бир сиқим парга ўралган мукаммал режалаштирилган мўъжаз қурилма эди.

Бироқ бир кун келиб Чианг ғойиб бўлди. Бунгача у оқчарлоқлар билан осойишта суҳбат қурди, уларни илм олишни ҳар қандай ҳолатда ҳам тўхтатмасликка даъват этди, умрнинг мазмунини таъмин этувчи, кўз билан илғаб бўлмайдиган улуғ мақсад — комиллик сари изчил интилиш зарурлигини тайинлади. У гапирар, парлари эса тобора ёрқин ёғду таратарди; ниҳоят Чиангдан таралаётган нур кўзларни қамаштирадиган даражада ярақлай бошладики, оқчарлоқлар энди унга ортиқ қараб туролмадилар.

— Жонатан, — деди Чианг, ва бу унинг сўнгги каломи эди, — Муҳаббат нималигини англашга ҳаракат қил.
Оқчарлоқларнинг қамашиб қолган кўзлари яна кўра бошлаганда Чианг ғойиб бўлган эди.

Кунларни қувиб кунлар ўтарди. Жонатан кейинги пайтда Ер ҳақида, ўзи учирма бўлган ўша макон — Заминни тез-тез ўйлаётганини пайқади. Бу жойда билганларининг ўндан бир, ҳатто юздан бир қисмигина ўша пайтда — Ердалигида унга маълум бўлганида эди — умрининг ерда кечган палласи нақадар мазмунли ва самарали ўтган бўларди! У қумлоқда ўтириб ўй сурарди: қизиқ, ҳозир у ёқда, Ерда ўзининг чекланган туғма имкониятлари доирасини ёриб чиқишга, парвоз моҳиятини англашга, ўзига ато этилган қанотлар денгиздаги кемага учиб бориш ва ундаги балиқнинг ичак-чавоқларию юғиндига қоришиб ётган нон бўлакларига чанг солишдан бошқа ишга ҳам ярашини тушунишга интилган Оқчарлоқ бормикан. Эҳтимол, у ёқда ҳатто Тўдага ўзининг ҳақиқат деб билган тўғри сўзини ошкора айтиб, қувғинга учраган бирорта қуш бордир. Жонатан эзгулик илмини чуқур эгаллагани, меҳр-муҳаббат моҳиятини аниқ-тиниқ идрок эта бошлагани сайин Ерга қайтишга хоҳиши ортиб борарди. Зеро, умр йўли ёлғизликда ўтганига қарамай, Оқчарлоқ Жонатан мураббий бўлиш учун яралган эди. У қалбини тўлдирган меҳр-муҳаббатни, ўзи минг машаққатлар билан англаб етган ҳақиқатларни билимга чанқоқ ва уларни эгаллашнинг имконини қидираётган оқчарлоқларга беришни кўзларди.

Бу пайтга келиб фикр тезлигида учиш санъатини тўла-тўкис эгаллаган ва бошқаларга ҳам аллақачон кўмаклашаётган Салливен Жонатаннинг ниятларини маъқулламади. У Жонатанга шундай деди:

— Жон, сени бир пайтлар Қувғинга ҳукм қилгандилар. Энди сен нимага ишониб ўша оқчарлоқлар ҳозир гапимга қулоқ тутишади, деб ўйлайсан? Сен шундай ҳикмат борлигини биласан ва унинг ҳаққонийлигига ишонасан: оқчарлоқ қанча баланд учса, шунча узоқни кўради. Сен тарк этган ўша оқчарлоқлар ер бағирлаб ивирсиб, бир-бирига бақириб-чақириб, тортишиб-юлишиб юришибди. Улар Фалакдан минглаб мил қуйида яшашади, сен эса уларга Фалакни — ўша ёқдан, ердан туриб кўрсатаман, деб ўйлайсан! Ахир улар қанотларининг учидан нарини кўролмайдилар-ку! Шу ерда қол, сен шу ерда кераксан. Бу ерга Ёшлар келишади — улар анча юқорилаб уча олишади, шу боис, сенинг айтганларингни тушунишга, кўрсатганларингни уқишга қобил.

Салливен бироз жим қолди, кейин қўшимча қилди:
— Тасаввур қилиб кўр, агар Чианг ўз вақтида бу ердан кетиб, ўзининг эски дунёсига қайтганида нима бўларди? Унда сенинг ўзинг бугун қаерда бўлардинг?
Салливеннинг гапида жон бор, шубҳасиз, у ҳақ эди. Оқчарлоқ қанча баланд учса, шунча узоқни кўради — буни тан олмай илож йўқ.

Ва Жонатан шу ерда қолиб, Ёшлар билан шуғулланди. Уларнинг бариси ғоятда иқтидорли бўлиб, бир кўрганини илиб-ўзлаштириб оларди. Бироқ унутилаёзган туйғу яна пайдо бўлди ва ҳаммаси қайтадан бошланди: Жонатанни ўша ёқда, Ерда ҳам билим олишга муштоқ иккита ёки ҳеч бўлмаганда битта оқчарлоқ бор, деган ўй безовта қиларди. Ахир, агар ўзи ўша қувғинга учраган кунларда Чиангга дуч келганида жуда кўп нарсани билиб олган бўларди!

Охир-оқибат Жонатан чидай олмади:
— Салли, мен қайтишим зарурлигини сезаяпман. Ёшларни бошқаришда сенга шогирдларинг кўмаклашар — энди уларнинг қўлидан келади бу иш.
Салливен хўрсинди, бироқ эътироз билдирмади. Фақат шундай деди:
— Менга сенинг қадринг ўтади барибир, Жон.
— Салли, уялмайсанми! — деди ёзғириб Жонатан. — Бўлмағур гапни гапирма! Айт-чи, марҳамат қилиб, бу ерда биз кун бўйи нима билан машғулмиз ўзи? Агар бизнинг биродарлигимиз ва ўртамиздаги аҳил алоқа макон ва замон каби шартлиликка боғлиқ бўлса, демак, биз ўзимиз, макон ва замонни енга олган пайтда — ўша дақиқадаёқ дўстлигимиз ҳам барҳам топаркан-да! Бироқ макондан устун келгач, бизнинг тарк этадиганимиз ёлғиз Шу ер. Замондан устун келганимизда эса қоладигани — фақат Ҳозир. Наҳотки бизга энди Шу ер ва Ҳозирнинг орасидаги бирор-бир жойда бир-икки марта учрашиш бошқа насиб этмайди, деб ўйласанг.
Оқчарлоқ Салливенга бу гаплар қаттиқ ботди, бироқ у кулиб туриб жавоб қилишга ўзида куч топди.

— Сен ғалатисан, — деди у меҳрли оҳангда. — Ойни этак билан ёпиб бўлмайди: агар кимдир Ерда бировни минглаб мил масофадаги нарсани кўришга ўргата олса, ўша кимдир, шубҳасиз — Оқчарлоқ Жонатан Ливингстон бўлади.

Шундай деб, Салливен қумга термулди.
— Хайр, омон бўл Жон.
— Хайр, Салли. Биз ҳали учрашамиз.
Шу сўзларни айта туриб Жонатан қалб кўзи билан ўзга вақт ўлчамида океан қирғоғида оқчарлоқларнинг жуда катта тўдасини кўрди. Ва тажрибалари боис, ҳеч қандай зўриқишларсиз шубҳаларга ўрин қолдирмайдиган бир ҳақиқатни теран ҳис этди: йўқ, у — бир сиқим пар, суяк ва бадандан иборат эмас, у — озодлик ва парвоз ғоясининг мукаммал мужассами, унинг имкониятлари чеку чегарасиз.

Оқчарлоқ Флетчер Линд ҳали жуда ёш эди, бироқ шунга қарамай ўзининг Тўдаси бошқа бирор-бир Тўда ҳеч қачон қилмайдиган ўта қўпол ва адолатсиз қарорга қўл урганини биларди.

«Менга барибир, хоҳлаганча жаврайверишсин, — деб ўйларди у Узоқ Қоялар томон йўл оларкан; ичидан тошиб келган ғазабдан кўзлари хира тортарди. — Парвоз — бу шунчаки қанотларни қоқиш дегани эмас-ку, у ёқдан-бу ёққа учиб-қўнишмас ахир, худди… худди… аллақандай пашшага ўхшаб! Шу ҳам баҳона бўлдию — Оқсоқолнинг теварагидан чарх уриб айланиб учганмишман! Мен, ахир, шунчаки бир ҳазил учун… Мана, эвазига беришган туҳфалари — Қувғин! Кўзлари очиқ басирлар! Мияларини моғор босган — ҳеч ниманинг фаҳмига боришмайди! Наҳотки чинакам парвозни ўргансалар олдиларида нақадар кенг имкониятлар очилишини бир дақиқа ўйлаб кўрмайдилар.

Не бўлса бўлар — менга энди барибир. Нима хаёлга боришса боришаверсин. Мен ҳали уларга кўрсатиб қўяман! Ҳали улар кўзлари мошдай очилиб учишимни, чинакам парвоз нималигини кўришади. Қонундан ташқари, дейишдими?.. Яхши, ташқарида бўлсак бўла қолайлик, агар шу билан кўнгиллари жойига тушса… Бироқ улар бунинг учун афсусланишади, ў-ҳў, ҳали жуда қаттиқ афсусланишади!..»
Шунда у қандайдир овозни эшитди, бу овоз унинг ботинидан келаётган эди. Ғоятда сокин мулойим овоз эди… Бироқ барибир кутилмаган бу овоздан Флетчер саросималаниб ҳавода гўё кўз илғамайдиган тўсиққа урилгандай титраб кетди.

«Уларни қоралама, Флетчер. Сени қувғинга дучор этиб, улар фақат ўзларига зиён етказдилар. Ва вақт-соати келиб буни улар англаб етадилар. Фақат бугина эмас — улар, бугун сенга аён бўлган нарсаларни ҳам тушунадилар. Сен эса, уларни кечирмоғинг ва улардан ўз ёрдамингни аямаслигинг керак.»

Оқчарлоқ Флетчернинг ўнг қаноти билан ёнма-ён бир қуш учиб келарди. Ўзидан кўзни қамаштирадиган оппоқ нур таратаётган бу оқчарлоқ дунёдаги энг шаффоф қуш эди. У Флетчернинг қаватида куч ишлатмай бир маромда сузар, бирорта патини ҳам сермамас, унинг учиш тезлиги Флетчер ўзи учун энг юксак тезлик ҳисоблаган даражада эди.
— Нималар бўлаяпти?! Мен ақлдан оздимми?! Ўлдиммикан, ё?! Бу ким?!

Айни дамда ўша — мулойим ва сокин овоз яна унинг беҳаловат ботинидан таралди. Бу гал савол талабчан оҳангда эшитилди:
— Оқчарлоқ Флетчир Линд, парвоз қилишни истайсанми?
— АЛБАТТА! МЕН ПАРВОЗ ҚИЛИШНИ ИСТАЙМАН!
— Оқчарлоқ Флетчер Линд, сенинг парвозга иштиёқинг Тўдани кечириш ва сўнгра бир кун келиб улар олдига қайтиш ҳамда улар билан бирга бўлиб, парвоз илмини эгаллашлар учун уларга ёрдам беришинг учун етарли даражада кучлими?

Бу устознинг овози эди. Флетчер қанчалик мағрур бўлмасин ва дили қанчалик оғриган бўлмасин, бу нурли мавжудотни алдашнинг ҳеч қандай иложи йўқлигини билди. Ва у итоаткорона жавоб қилди:
— Ҳа.
— Келишдик, Флетч, — нурли мавжудотнинг овозидан меҳр-муҳаббат ёғиларди, — демак, машғулотни тўғрига парвоз қилиш санъатини машқ қилишдан бошлаймиз…

УЧИНЧИ ҚИСМ

Узоқ Қоялар устида айланиб парвоз этаркан, Жонатан ёш шогирдининг учишини зимдан кузатарди. Бу йигит — Оқчарлоқ Флетчер Линд — фавқулодда иқтидорли шогирд чиқиб қолди. У тиришқоқ, енгил ва ҳаракатчан, шу билан бирга, жуда муҳим хусусиятга эга — парвоз санъатини эгаллашга иштиёқи ниҳоятда баланд.

Айни дамда Флетчер кулранг чақмоқдай шиддат билан устозининг ёнгинасидан учиб ўтди. Бу лаҳзада у соатига бир юз эллик мил тезликда амалга оширган тик шўнғишдан чиқаётган эди. Мана, у ўн олти марта секин чархпалак отиб учишни давом эттирди, ҳар айланганида ўзини ўнглаб, овози борича қичқириб санашга уринади:
— … саккиз… тўққиз… ўн… Жонатан, қара, тезликни йўқотаяпман… ўн бир… мен худди сендай… аниқ айланишга эриш… ўн икки… афсус, қурбим фақат… ўн уч… бу — сўнгги уч айланиш… сиз… ўн тўрт… а-а-а!!!

Ҳар гал муваффақиятсизликка учраганда Флетчернинг фиғони фалакка чиқарди. Унинг назарида юқори нуқтадан қулаб тушиш, қуйига чирпирак бўлиб кетишдан ортиқ фожеа йўқ эди. Бу сафар, устозидан юз футлар қуйида у шармандали ағнаб кетишдан ўзини зўрға ўнглаб олди. Ҳаводан тўйиб симирди ва кўтарилиб устозига тенглашди.
— Жонатан сен мен учун вақтингни беҳуда сарфлаяпсан! Мен истеъдодсиз, каллаварамман! Уринавераман, уринавераман, бироқ бирор-бир натижага эришолмайман!

Оқчарлоқ Жонатан унга бошдан-оёқ разм солди ва бош силкиб деди:
— Сен ҳақсан. Агар шиддатли шўнғишдан шундай кескин ҳаракат билан чиқадиган бўлсанг ҳеч нарсага эришолмайсан. Флетчер, сен бошидаёқ қирқ мил тезликни йўқотиб қўйдинг! Шўнғишдан бир текис парвоз қилиб чиқилади. Сен учмаслигинг, балки сувдай оқишинг керак! Кескинлик билан оқувчанликни уйғунлаштиришинг зарур. Тушундингми?
У пастга, шогирди ёнига шўнғиди.
— Кел-чи, биргаликда — бир бўғин бўлиб машқ қилайлик. Шўнғишдан чиқишга — бир текис ва енгил чиқишга диққатингни қарат…

Орадан уч ой ўтди. Жонатаннинг шогирдлари яна олтитага кўпайди. Олтови ҳам Қувғиндилар эди ва барчаси ғаройиб янги ғояга — парвоз қувончини ҳис этиш учун учишга беҳад интиёқманд эди…
Албатта, улар учун ўта мураккаб амалий усулларни ўзлаштириш бу машқларнинг нимага кераклигини тушуниб етишдан кўра хийла осон эди.
Шом палласида қумлоқ соҳилда Жонатан уларга шундай дерди:
— Ҳар биримизда Буюк Оқчарлоқ ғояси мужассам — бу ҳар қандай тўсиқлардан холи мутлақ озодлик ғояси. Шунинг учун ҳам парвозда аниқлик ва мукаммалликка эришиш — ботинимиздаги ҳақиқий моҳиятни кашф этиш ва намоён қилиш йўлидаги илк қадам. Бу йўлда тўсиқ бўладиган нарсалардан халос бўлиш зарур. Катта тезликда учиш, тезликни меъёрида сақлаш, юксак парвоз сирларини эгаллаш — машқларнинг муҳим жиҳати шунда…
… Кундузги машқлардан толиққан шогирдлари бу пайт мизғий бошлашарди. Уларга амалий машғулотлар хуш келар — тезликнинг завқи қизиқтирар, ҳар бир навбатдаги машғулот илмга бўлган чанқоқликни қондирарди. Бироқ улардан бирортаси, ҳатто Оқчарлоқ Флетчер Линд ҳам, ҳали фикрий парвоз реалликларини англаб етмаган эди. Улар ҳали фикр, ғоя парвози шамол ва қанотлар парвози каби реаллик эканини тасаввур қила олишмасди.

— Вужудингиз — бир қанотингиз учидан иккинчисининг учигача, — дея қайта-қайта такрорларди Жонатан, — бу сизнинг муайян шаклда мужассамлашган, кўзингизга яққол кўринадиган ўз тафаккурингиздир. Фикрингизга банд соладиган занжирларни узинг ва шунда сиз вужудингизни банд этган занжирлардан ҳам қутуласиз…

Бироқ бу сўзларга у қанчалик маъно ва қувват жо этмасин, шогирдларига сеҳрли эртакдай туюларди. Айни дамларда улар ухлашга ва ором олишга муштоқ бўлишарди…

Орадан атиги бир ойча вақт ўтганига қарамай, Жонатан уларга Тўдага қайтиб бориш фурсати етганини айтди.
— Биз ҳали тайёр эмасмиз! — эътироз билдирди Оқчарлоқ Генри Кевин. — Қолаверса, биз ҳеч кимнинг кўзидан учиб турганимиз йўқ! Биз — Қувғиндилармиз! Чақирилмаган жойга боришга ор қиламиз. Тўғримасми, ахир?
— Биз озод қушлармиз — қаерга бориш хоҳиш-иродамизга боғлиқ ва қаерда бўлмайлик ўз аслимизча қолишга ҳақлимиз. — Шундай деб Жонатан ҳавога кўтарилди ва шарққа — Тўда истиқомат қиладиган қадрдон қирғоқлар томон бурилди.

Шогирдлари эса бир неча дақиқа нима қилишни билмай саросималаниб туришди.
Тўда қонуни қатъий эди: Қувғинди ортига қайтмаслиги шарт. Ва кейинги ўн минг йил мобайнида бу Қонунни ҳеч ким бузолгани йўқ. Қонун тақиқлайди: қайтишни хаёлга ҳам келтирмаслик керак. Жонатан эса ўйлаб ўтирмай қайтаверинглар, деди.
Сув устида учиб бораётган Жонатан улардан анча узоқлашиб кетди. Агар улар яна ўй ўйлаб ўтиришадиган бўлишса, ғаним Тўда билан Жонатан ёлғиз ўзи юзма-юз келиши тайин эди.

— Бизни қувғин қилишди. Биз Тўдага мансуб эмасмиз. Қайси мезонга кўра Тўда Қонунига бўйсунишимиз керак экан? — деди Флетчер бошқалардан кўра кўпроқ ўзига-ўзи мурожаат этаётган оҳангда. — Боз устига, агар Жонатанга ташланиб қолгудек бўлишса, у ёқда биз керак бўламиз.

Ўша куни тонг палласи мағрибдан улар — саккиз нафар оқчарлоқ қўшалоқ ромб шаклида қанотларининг учларини бир-бирига текизган ҳолатда яхлит саф — бир бўғин бўлиб учиб келишди. Соатига бир юз ўттиз мил тезликда одатда Тўданинг умумий мажлиси ўтадиган қирғоқ устидан учиб ўтишди: Жонатан — олдда, Флетчер — унинг ўнг тарафида бир текис сузиб, Генри Кевин эса шамолни мардона енгиб ва парвознинг умумий маромини бузмай чапда келарди. Кейин бир текис ҳаракатланиб, ўнгга энгашиб учишди… яхлит сафга тизилишди… панжаларини тепага кўтаришиб ағдарилишди… яна ипга тизилган мунчоқдай бир текис сафланишди, шамол эса уларнинг қанотларига шафқатсиз уриларди.

Қирғоқдаги одатдаги ғала-ғовур ва тортишувлар кутилмаганда сув сепгандай тинчиди-қолди — саккиз минг кўз киприк қоқмай осмонга — Жонатан бошлиқ гуруҳга қадалган, оқчарлоқлар гўё бошлари узра улкан шамшир айланаётгандек тош қотишганди. Саккиз нафар қуш бирининг ортидан бири тик кўтарилишди, «кўр тугун» ясаб учишди ва тезликни энг сўнгги сарҳадгача камайтиришиб қумга қўнишди. Шундан сўнг Жонатан, гўё ҳеч қандай ҳодиса рўй бермагандай, парвоз давомида йўл қўйилган хатоларни таҳлил эта бошлади.

— Хўш, — деди у мийиғида кулиб, — таҳлилни шундан бошласак: ҳаммаларингиз сафдаги ўз ўринларингизни бироз кечикиб эгаллаяпсизлар.
Шу лаҳзада айни бир фикр яшин тезлигида Тўдадагиларнинг хаёлидан кечди: ахир, бу қушларнинг бариси — Қувғиндилар-ку! Бу етмагандай, қайтиб келишибди-я! Бироқ бу… бундай бўлиши мумкин эмас! Флетчер жанжал бўлишидан беҳуда хавотирланган экан — Тўда эсанкираб қолган эди.
— Хўш, нима бўпти Қувғиндилар бўлса, албатта, Қувғиндилар, бироқ улар бундай учишни қаерда ўрганишган экан?
Оқсоқолнинг Буйруғи Тўдадагиларнинг қулоғига етиб боргунча бир соатча вақт ўтди:
— Уларга эътибор қаратишга журъат этилмасин. Инкор этилсин. Қувғинлар билан мулоқотга киришган ҳар қандай нокаснинг ўзи ҳам қувғинга маҳкум этилсин. Қувғиндилар парвозини кузатиш Қонунга хилоф деб ҳисоблансин.

Шу дақиқадан эътиборан Тўдадаги оқчарлоқлар Жонатанга терс ўгирилиб олишди, бироқ у, афтидан, бунга эътибор қилмади. У мажлис ўтадиган қирғоқ устида машғулот ўтказар ва биринчи марта ўз шогирдларининг нимага қодир эканликларини тўла юзага чиқаришлари учун уринарди.
— Мартин! — осмонда унинг овози янгради. — Сен кичик тезликда уча оламан дейсан. Айтиш бошқа, лекин буни амалда кўрсатиш керак. Қани, уч!
Кичкина Оқчарлоқ Мартин Уилям устозининг қаҳрига дучор бўлишдан қаттиқ қўрқарди, шу боисданми, ўзи ҳам ҳайрон қоладиган даражада кичик тезликда учиб, мўъжизали усулларни намойиш этди.

У парларини шундай ҳолатда тутдики, кучсиз шамол уни булутларгача олиб чиқди ва у қанотларини бир марта ҳам қоқмай ерга тушиб олди.

Оқчарлоқ Чарлз-Роланд эса Буюк Шамоллар Қоясигача — йигирма тўрт минг фут юксакка кўтарилди ва совуқ шамолдан кўкариб, бироқ ҳайрат ичида, эртага бундан-да юқори маррани забт этишга ишонч билан ерга тушди.
Оқчарлоқ Флетчер — у юксак парвоз санъати билан бошқалардан кўра кўпроқ машғул бўларди — тик учган ҳолатда бирйўла ўн олти марта чархпалак айланди. Бу ҳам етмагандай, кутилганидан ҳам аъло даражада қаноти оша уч марта айланиб учди. Қуёш нурлари унинг парларида жилваланди, қирғоқда эса сон-саноқсиз кўзлар уни ўғринча кузатарди.

Жонатан бир дақиқага ҳам шогирдларини тарк этмади. У тушунтирар, янги ечимларни таклиф этар, баъзан етакчи вазифасини бажарарди. Қоронғу демай, ёмғиру шамолга қарамай у шогирдлари билан бирга учар — парвоз завқидан шодланар, бошқа оқчарлоқлар эса бу пайт зах тортган рутубатли қирғоқда бир-бирларининг пинжига тиқилиб мудрашарди.

Ҳар гал учиш машғулотлари тугаганидан сўнг шогирдлар қирғоқда ҳордиқ чиқаришарди. Бундай пайтларда улар Жонатаннинг сабоқларини тинглашга кўника бошлашганди. Унинг ғоялари ёш оқчарлоқларга бир қадар ғалати туюлар, шогирдлари моҳиятни илғаб ололмас, бироқ айрим фикрларини тушунишар эди.

Аста-секин Жонатанни қуршаган шогирдлари доираси теграсида яна бир доира ҳосил бўлди. Бу Тўдадаги қизиқувчан оқчарлоқлар эди; улар яширинча келишар, соатлаб Жонатаннинг гапларига қулоқ тутишарди. Қоронғулик қуюқлашганда келишиб, бир-биридан юзларини бекитиб ўтиришадиган бу оқчарлоқлар тун пардаси кўтарилмай ғойиб бўлишар — танилиб қолиш ёки ўзлари кимнидир таниб қолишдан ўлгудек ҳайиқишарди.

Жонатан шогирдлари билан қайтиб келганидан сўнг орадан бир ой ўтиб шундай воқеа рўй берди — таомилни бузган биринчи оқчарлоқ Тўдадан ажралиб чиқди ва учишни ўрганиш иштиёқи борлигини изҳор этди. Бу Терренс Лоуелл исмли оқчарлоқ бўлиб, саркашлиги учун ўша куниёқ Қувғинга ҳукм этилди ва… Жонатан уни саккизинчи шогирд сифатида сафга қабул қилди.

Эртаси тунда Керк Мейнард исмли оқчарлоқ ҳам Тўдани тарк этди. У оқсоқланиб, қумда зўрға судралар, ўнг қаноти эса ҳаракатсиз осилиб қолган эди. Шу алпозда келиб у Жонатаннинг оёқлари остига йиқилди ва жон таслим этаётгандай ҳирқироқ товушда:
— Менга ёрдам бер. Бу дунёда ягона орзуим — парвоз қилиш, — деди.
— Парвозга шайлан, — деди Жонатан. — Мен билан баравар ўрнингдан қўзғал, бирга машғулотларни бошлаймиз.
— Йўқ, сен билмайсан, менинг қанотим… У менга бўйсунмайди, уни мен қимирлатолмайман.

— Оқчарлоқ Мейнард, билиб қўй: сенинг эркинг ўзингда, сен ўзлигингни англаш ихтиёрига эгасан ва шу ерда, айни чоғда бунга эриша оласан, бунинг учун сенга бирор нарса тўсиқ бўлолмайди. Буюк Оқчарлоқ Қонунида шундай дейилган ва бу — мавжуд ягона холис қонундир.
— Сен мени уча оласан, деб айтаяпсанми?
— СЕН ОЗОДСАН — мен шуни айтаяпман.

Худди айтилганидай, Керк Мейнард қанотларини осонгина ёйди — ҳечам зўриқмади — ва тун осмони узра кўтарилди. Унинг тантанавор қийқириғи уйқудаги Тўдани уйғотиб юборди. Юз футлар баландда парвоз этаркан, Керк овози борича қичқирарди:
— Мен учаяпман! Эшитаяпсизларми?! Мен уча оламан!!!

Қуёш бўй кўрсатган паллада Жонатан ва унинг шогирдлари ёнига мингтача қуш келди, улар Мейнардга ҳайрат билан қарашарди. Энди ўзларини кимлардир кузатиб, таъқиб этиб турганига улар бепарво, Жонатаннинг гапларини жон қулоқлари билан тинглаб, бирор нарсани илғаб олишга уринишарди.
Жонатан эса оддий нарсалар: оқчарлоқнинг учишга ҳаққи борлиги, уни табиат озод яратгани ва ҳеч нарса — на урф-одатлар, на шубҳа-гумонлар ва тақиқлар уни табиат ато этган озодлиги учун изза қилолмаслиги ҳақида сўзларди.
— Ҳатто Тўда Қонуни ҳамми? — сўради оқчарлоқлар тўдасидан бир овоз.
— Ягона холис қонун мавжуд — бу озодлик қонунидир, — жавоб қилди Жонатан. — Бошқача қонун йўқ.

— Худди сен каби парвоз қилишни қандай қилиб ўрганишимиз мумкин? — сўради яна бир овоз тўдадан. — Сен — Яратганнинг иноятига мушарраф бўлган хос қушсан, қолган жамики қушлардан аълосан…
— Флетчерни кўр! Лоуеллга қара! Чарлз-Роланд! Жуди Ли-чи? Улар ҳам сенингча Яратганнинг иноятига мушарраф бўлган хос қушларми? Сизлардан ортиқ жойи йўқ уларнинг. Мен ҳам шулар қаториман. Фақат, сиздан фарқли ўлароқ, улар ўзлигини таниган ва ўз билимига амал қилиб яшаётган қушлар.

Бу гапдан кейин унинг Флетчердан бошқа шогирдлари безовталаниб тебранишди. Чунки амалга ошаётган мақсадлар, Устози айтганчалик, оддий эканига ҳали улар ишона олмасдилар.
Жонатан ва унинг шогирдлари атрофида йиғилаётган оқчарлоқлар сони кун сайин ортиб борарди. Улар саволлар беришар, таҳсин айтишар, базилари маломат қиларди.
— Тўдада сени ерга тушган Буюк Оқчарлоқнинг Ўғли бўлса керак, дейишмоқда, — деди Флетчер эрталабки юқори тезликда учиш машқидан сўнг Жонатанга, — агар бундай бўлмаса, у ҳолда, демак, сен ўз замонингдан минг йил илгарилаб кетган эмишсан.

Жонатан чуқур нафас олди. «Тушунмовчилик оқибати бу, — ўйлади у. — Сени осонгина шайтонга ё раҳмонга чиқариб қўйишади».
— Хўш, сен нима деб ўйлайсан, Флетч! Биз ўз замонимиздан шунчалик ўзиб кетганмизми?

Узоқ жимликдан сўнг Флетчер ишончсиз оҳангда деди:
— Албатта, умуман олганда, ҳамма даврларда ҳам бундай учишни ўрганса бўлади. Балки, эҳтимол, биз урфга айланиб қолган учиш усулини ортда қолдиргандирмиз. Биз оқчарлоқнинг учиши ҳақидаги мавжуд тасаввурни инкор этдик.
— Бу, энди, нисбатан аниқроқ жавоб, — деди Жонатан қаноти оша ағдарилиб бир муддат чалқанча учаркан. — Барибир бу замондан ўзиб кетишдан кўра тузукроқ.

Орадан атиги бир ҳафта ўтиб, фалокат рўй берди. Флетчер ёшлар гуруҳига катта тезликда учиш усулини ўргатаётган эди. У етти минг футлар баландликдан бошлаган шўнғишдан энди чиқаётган — жуда катта тезликда учиб келаётганда қирғоқдан энди қанот чиқарган бир палопон онасини йўқлаб чирқиллаганча йўлига кўндаланг бўлди. Тўқнашувга саноқли сониялар қолган бир вазиятда Оқчарлоқ Флетчер Линд кескин бурилиб, ўзини чапга олди. Чап тарафда эса… рангдор тош қоя девордай қад ростлаб турарди.

Унинг кўзига бу қоя ўзга оламга кириладиган каттакон метин дарвозага ўхшаб кўринди. Даҳшат рўй берди, беҳушлик… ва нафасни бўғадиган даражадаги зулмат… Кейин эса нотаниш осмонда оромбахш ҳолат… хотиралар, беҳушлик… яна хотиралар ва тағин—беҳушлик. Даҳшатли қўрқув кейин ғам ва афсус-надоматлар билан алмашди. Афсус-надоматларнинг эса чеки йўқ эди…

Айнан ўша — Жонатан Ливингстон исмли оқчарлоқ билан дастлаб учрашган кундаги — овозни эшитди:
— Гап шундаки, Флетч, биз ўз имкониятларимиз сарҳадларини аста-секин, тартиб билан, шошилмай енгиб ўтишга интиламиз. Тошни ёриб ўтиш, бизнинг дастуримизга кўра, кейинроқ киришиладиган машғулот.
— Жонатан!
— Буюк Оқчарлоқ Ўғли номи билан ҳам маълум, — вазминлик билан деди мураббий.
— Сен бу ерда нима қилаяпсан? Қоя қайдан пайдо бўлди? Наҳотки мен… ахир, мен… ўлдимми?
— Қўйсанг-чи, Флетч… Ўзинг ўйла: агар сен ҳозир мен билан гаплашаётган бўлсанг, демак, ўлмагансан, шундайми? Сенинг тафаккур миқёсинг кескин ўзгарди, шу холос. Хоҳласанг — шу даражангда қолишинг мумкин, дарвоқе, бу сенинг олдинги даражангдан анча юқори. Ортга қайтишинг ва Тўдада бошлаган ишингни давом эттиришинг ҳам мумкин. Тўда оқсоқоллари бирортамизнинг фалокатга йўлиқишимиз ва барча ишларимиз охир-оқибат фожеа билан якун топишини кутишган. Бироқ улар бунинг ҳозир рўй беришини кутишмаган, чоғи.
— Албатта, мен Тўдага, бошлаган ишимга қайтаман. Ахир, янги гуруҳ билан машғулотларни эндигина бошлагандим.
— Жуда яхши, Флетчер. Сен билан: вужуд — фикр-ғоядан бошқа нарса эмас, деб гаплашганимизни эслайсанми?

Флетчер бошини қимирлатиб қўйди, қанотларини ростлади ва кўзларини очди: у қоянинг этагида ётарди, атрофини эса Тўда қуршаб олганди. Унинг қимирлаганини кўрган оқчарлоқлар безовталанишди, ҳар тарафдан маломатли бақирган овозлар эшитилди:
— Тирилди! У ўлди ва яна — тирик!!!
— Унга қанотини текизди! Уни тирилтирди! Буюк Оқчарлоқнинг Ўғли!
— Йўқ! Унинг ўзи айтди — Ўғли эмас! У — иблис! ИБЛИС! Тўдани маҳв этиш учун келган!
Мўъжизадан даҳшатга тушган тўрт мингтача оқчарлоқ бараварига: «Иблис!», дея қичқирар ва бу шовқин-сурон Тўданинг устида тўфон маҳалидаги қутурган шамолдай елиб учди.

Кўзлари ёнган, тумшуқлари қаттиқ сиқилган — қонсираган оқчарлоқлар тўрт томондан сиқиб келар ва иккаласини ҳам қиймалаб ташлашга тайёр турарди.
— Нима дейсан, Флетчер, ҳозироқ бу ердан кетганимиз маъқул эмасми? — қизиқсинди Жонатан.
— Мен, албатта, бу ердан узоқроқда бўлишимизга қарши эмасману…
Бир лаҳза ичида улар қоя этагидан ярим мил нарида ҳозир бўлишди, жаҳолатга ботган оқчарлоқларнинг қаҳру ғазаб билан очилган тумшуқлари бўм-бўш ҳавони чўқиларди.
— Нега, — дея ёзғирарди Жонатан, — нега озод қушни унинг озод эканига ишонтириш шунчалар мушкул. Ахир, унинг ўзи бунга ўзини ишонтиришга қодир-ку! Фақат машқларга бироз вақт сарфлаш кифоя, холос. Нега бундай?

Воқеанинг бу тарзда кечганидан ҳануз ўзига кела олмаётган Флетчер сўради:
— Сен нима қилдинг? Биз қандай қилиб бу ерда пайдо бўлиб қолдик?
— Ахир, ўзинг айтдинг-ку, бу ердан кетганимиз маъқул деб… Айтмадингми шундай деб?
— Айтдим. Бироқ қандай қилиб сен…
— Жуда оддий, Флетчер. Худди бошқалар қилгани цингари. Бу тажриба, холос.
Эрталабга келиб Тўда ўзининг жоҳиллигини унутган, бироқ Флетчер бирор нарсани ёдидан чиқармаган эди:
— Жонатан, эслайсанми, бир пайтлар — бунга кўп бўлди — сен айтгандинг: қалбингда Тўдага муҳаббат бўлса бас, ортга қайтиш ва уларга таълим бериш учун шунинг ўзи кифоя, дегандинг.
— Эслайман, албатта.
— Мен тушунмайман, сен қандай қилиб бу ақлидан озган қушлар тўдасини яхши кўра оласан, ахир, ҳалигина улар сени ўлдирмоқчи бўлишди-ку?

— Оҳ, Флетч! Сен жаҳолатга ботган қушлар тўдасини севишинг шарт эмас. Сен нафрат ва ғазабга меҳр-муҳаббат билан жавоб қилишга ҳам мажбур эмассан. Сен узлуксиз машқ қилишинг ва мана шу қушларнинг ҳар бирида ҳақиқий олижаноб оқчарлоқни кўра билишинг ҳамда ботинларидаги олижанобликни юзага чиқаришлари учун уларга ёрдам қилишинг керак. Мен муҳаббат ҳақида гапирганимда ана шуни назарда тутиб гапирганман. Биласанми, бунинг амалга ошиши қанчалик қувонарли! Дарвоқе, мен бир жўмард йигитни эслайман — чамамда унинг исми Оқчарлоқ Флетчер Линд эди — ана шуни қувғин қилишганда, у бутун бир Тўда билан ёқалашишга тайёр эди. Ва Узоқ Қояларда у ўзи учун чинакам азоб-уқубатлар майдонини — мислсиз оғир синовлар жойини ҳозирлади. Ўша Флетчер ҳозир ўзининг осмонини яратаётир ва бутун Тўдани ўша ёққа бошлаб кетаётир.

Флетчер Жонатанга қаради, унинг кўзларида қўрқув аломатлари акс этди:
— Мен?! Мен бошлаб кетаяпманми?! Жон, бу билан нима демоқчисан? Бу ерда муаллим — СЕНСАН. Сен бизни ташлаб кетолмайсан.
— Ташлаб кетолмайман? Наҳотки, сен бошқа тўдалар ҳам, бошқа Флетчерлар борлигини, эҳтимол, уларга мураббий сендан ҳам кўра зарурроқ эканини ўйламасанг. Ахир, сен энди нурли манзилга олиб чиқадиган ўз йўлингни топдинг…

— Мен-а?! Жон, мен — оддий оқчарлоқман, сен эса…
— … хос ва бетакрор Буюк Оқчарлоқ Ўғлисан демоқчимисан? — чуқур хўрсинди Жонатан. — Менинг энди сенга керагим йўқ. Ўзингни англаб етиш йўлидаги машқларингни давом эттир — сен учун муҳими шу. Ҳар куни бир қадамдан бўлса-да олға интилиб, ўзингнинг ҳақиқий табиатингни — асл Оқчарлоқ Флетчерни кашф этгин. У — сенинг муаллиминг. Сендан уни тушуниш ва ундай бўлиш учун тинимсиз машқ қилиш талаб этилади.
Бир лаҳзадан сўнг Жонатаннинг тани жимирлаб кўринди, унинг парлари нур таратди ва у ҳавода эрий бошлади.

— Уларнинг мен ҳақимда аҳмоқона миш-мишлар тарқатишига йўл қўйма, мендан худо ясашларига изн берма, хўпми, Флетч? Мен — оқчарлоқман. Мен учишни яхши кўраман, эҳтимол…
— ЖОНАТАН!
— Шўрлик Флетч! Кўзларингга ишонмагин. Чунки кўзларга бизнинг озодлигимизни чегаралайдиган панжараларгина кўринади. Энг муҳим нарсани кўрмоқ учун тафаккурни ишга солмоқ лозим. Сен ҳаммасини биласан, фақат буни тушунишинг зарур. Ва шунда барчаси ойдай равшан бўлади, қандай учиш кераклиги-ю…
Жимирлаш тугади. Жонатан ҳавода эриб битди.

Оқчарлоқ Флетчер ўзини мажбур қилиб ҳавога кўтарилгунча хийла вақт ўтди. Биринчи дарснинг бошланишини сабрсизлик билан кутаётган ўқувчиларнинг янги гуруҳи унинг йўлига кўз тикиб туришарди.
— Сизлар аввало, — дея ғамгин оҳангда гап бошлади у, — бир муҳим нарсани тушуниб олишларинг лозим: оқчарлоқ — бу чекланмаган озодлик ғоясининг мужассами, Буюк Оқчарлоқ тимсолининг тажассуми ва сизнинг танангиз яхлит — бир қанотингизнинг учидан иккинчи қанотингизнинг учигача — сизнинг фикрингиз, ғоянгиздан бошқа нарса эмас.

Ёш оқчарлоқлар унинг гапларига тушунмай гарангсиб қараб туришарди. «Э, муаллим, — дея ўйларди улар, — сенинг бу гапларинг «кўр тугун» машқини уддалашимизга ёрдам бериши даргумон».
Флетчер чуқур нафас олди ва айтган гаплари уларнинг онгига етиб бормаганини пайқаб, деди:
— Хў-ш… демак… Майли, машғулотларни тўғрига учиш машқларини ўзлаштиришдан бошлаймиз.
Шу сўзларни айтган заҳоти у фавқулодда бир сирдан воқиф бўлди — Жонатанга хос бўлган ғаройиб шуур ўзига ҳам бегона эмаслигини англади.

«Чекловлар йўқ, дейсанми Жонатан? — ўйлади у. — Ундай бўлса, менинг осмон остидан сенинг қирғоғингга шўнғиб чиқадиган куним узоқ эмас экан, ўшанда сенга қандай учиш кераклиги ҳақида баъзи бир гапларни айтаман!»
У ўқувчилари кўзига қаттиққўл бўлиб кўринишга ҳаракат қилди, бироқ кутилмаганда… уларни аслида қандай бўлишса шундайлигича кўрди — уларнинг ботинига назари тушди. Бу узоққа чўзилмади — қандайдир лаҳзада кечди, бироқ кўрганлари унга ёқди, у жуда шод бўлди. Флетчер қалбида барча шогирдларига чексиз меҳр-муҳаббат ҳиссини туйди. «Чекловлар йўқ, дейсанми, Жонатан?» — хаёлидан ўтказди у ва мамнун жилмайди. Энди комиллик сари унинг ўзининг йўли бошланди.

СЎНГСЎЗ ЎРНИДА
Таржимондан

Машҳур адиб Рей Бредбери «Оқчарлоқ Жонатан Ливингстон» қиссасининг таърифини шундай келтиради: «Ричард Бахнинг бу китоби бирйўла икки тарафлама таъсир кўрсатади. У менга Парвоз туйғусини дараклайди ва айни дамда мени ёшлигимга қайтаради.»

Асарнинг жанри, бадиий хусусиятларига берилган таърифларда эса «Оқчарлоқ Жонатан Ливингстон» — ривоят, фалсафий эртак, насрда ёзилган достон цингари тавсифларни ўқиймиз.

Шундай китоблар бор — уларни қизиқиб ўқиймиз, берилиб ўқиймиз. «Жуда қизиқ»лигидан бош кўтармаймиз. Яна шндай китоблар ҳам бор — улар ўзига тортади, ўзига эргаштиради. «Оқчарлоқ Жонатан Ливингстон» кейинги таърифга мансуб асарлар сирасидан. У ўқувчини комилликка ундайди — ўйлаб кўриб, онгли равишда қийинчиликларга ўзини сафарбар этишга руҳлантиради.

Эҳтимол, ҳурматли газетхонлар Ричард Бахнинг бу асарини таржимамизда ўқиб, ўзлари ҳам шундай хулосаларга келишгандир. Модомики, улар Жонатаннинг жасоратидан рағбат олиб Парвоз туйғусини ҳис этишган, навқиронлик сурурини қайта бошдан кечирган бўлсалар — бу барчамизнинг ютуғимиз.
Ричард Бах қиссасининг ютуғини белгилаган омиллар эса талай. Уларнинг айримларига қисқача изоҳ бериб ўтсак, бу асардан олинган таассуротларни мустаҳкамлашга ва унинг «ўзига эргаштириб» кетадиган жиҳатларини чуқурроқ тушунишга кўмаклашади, деб ўйлаймиз.

Маърифатли китобхон Жонатаннинг кечмишида — қувғин қилинишида, ёлғиз ўзи комиллик йўлида ранжу машаққатлар чекишида, ваъз ўқишида, мўъжизалар кўрсатишида ва асардаги бошқа айрим воқеалар тасвирида Инжилнинг сюжетига хос жиҳатларни, дзен-буддизм фалсафасига оид унсурларни кузатган бўлиши керак. Асарни ўқиб, ёзувчи буларни яширмаганига, аксинча, кўҳна қадриятларга ҳозирги замон одамларининг маънавий эҳтиёжи кучли эканини тўғри илғай олганига гувоҳ бўламиз. Муаллиф мақсадига хизмат қилган бу тасвирларнинг яна бир жиҳати бор. Ғарбда «замонавий оммавий маданият»нинг авж олгани, порнографиянинг қонунлаштирилгани, зўравонликни кенг миқёсда тарғиб этаётган томошаларнинг ёшлар онгини банд қилаётганини назарда тутиб, Жонатаннинг умид ва интилишларини тушунишга уриниб кўрсак, бу «ғалати оқчарлоқ»нинг саркашлиги боиси аён бўлади. Ричард Бах нафақат замондошларининг «ҳар бирида яшайдиган Оқчарлоқ»қа, балки азалдан инсоният қалбида ва онгида яшаб келган Асл Жонатанга ҳам ишора қилади. Бу ишора — Комилликка чорлов. Бу ишорада эътиқод, илм йўлида тинимсиз изланишлар билан боғланган, қадимги қадриятларга уйғун анъаналар мужассам. Айни шу хусусиятлар ривоят-қисса мазмунига теранлик бағишлаган.
«Оқчарлоқ Жонатан Ливингстон» ўсмирларнинг севимли китобига айланиб улгурди, жаҳон болалар адабиёти мажмуаларидан жой олди, кўплаб тилларга таржимаси амалга ошди. Ўтган йили россиялик ноширлар томонидан бу асарнинг бирйўла тўртта нашри чиқарилди. Болалар учун мўл чиқарилган бу китоблар ҳам Жонатаннинг парвози бардавомлигини кўрсатиб турибди.

Манба: «Марифат» газетаси

«QUSH TILI»GA SIRDOSHLIK
Tarjimondan

Adabiy mavzular zamonlar osha ko‘chib yuradi. Bir xalq adabiyotidagi majoziy obrazlar boshqa bir xalq badiiy tafakkurida butunlay o‘zgacha shaklda va janrda namoyon bo‘ladi. Bu — uzluksiz jarayon. Qolaversa, bu umuminsoniy madaniyatning mushtarakligini tasdiqlovchi hodisadir.
Bundan besh asr muqaddam yaratilgan ulug‘ o‘zbek shoiri va mutafakkiri Alisher Navoiyning «Lisonut-tayr» dostoni jahon adabiyotidagi badiiy kashfiyotning bir namunasi sifatida hanuz kishilarni hayratga solib keladi. «Chun «Lisonut-tayr» ilhovi bila tarannum tuzubmen, qush tili ishorasi bila haqiqat asrorin majoz suratida ko‘rguzubmen», deb yozgan ulug‘ shoir.

«Majoz suratida» inson orzu-umidlarini ifodalashga intilish bizning zamonimizda ham qalam ahlining tafakkurini band etib keldi. Sharq uyg‘onish davrining ma’rifiy ta’siri G‘arbning keyingi asrlar mobaynidagi taraqqiyotiga sezilarli ta’sir ko‘rsatgani sir emas. Sayyor syujetlar, umuminsoniy qadriyatlarni mujassam etgan obrazlar har qaysi davrning o‘ziga xos badiiy shaklu shamoyilida munosib ifodasini topdi.

Xususan, XX asr G‘arb adabiyotining e’tiborli namunalarida bizning mumtoz madaniyatimizga ohangdosh, mohiyatan juda yaqin asarlarni ko‘plab uchratamiz. Shulardan biri amerikalik mashhur adib, buyuk kompozitor Iogann Sebastyan Baxning avlodi Richard Baxning «Oqcharloq Jonatan Livingston» nomli rivoyat-qissasidir.
Juda ko‘plab tillarga tarjima qilinib, millionlab nusxada chop etilgan bu asar adibga katta shuhrat olib keldi, o‘z vaqtida betsellerga aylandi. O‘tgan asrning 70-yillarida alohida kitob holida nashr etila boshlangan «Oqcharloq Jonatan Livingston» kattalar ham berilib o‘qiydigan o‘smirlar adabiyotining mumtoz namunalaridan biridir.
Richard Bax bu asarining yozilishi bilan bog‘liq sabablarni sirli voqea tarzida bayon etgan. Adibning e’tiroficha, u Kaliforniya shtatidagi Belmont Shor kanalining tumanli qirg‘og‘i bo‘ylab kezib yurgan paytda qulog‘iga qandaydir tovush chalinadi. Tovushda ifodalangan: «Oqcharloq Jonatan Livingston» degan sirli so‘z ijodkor xayolini band etadi va u shu «tashqi ta’sir» tufayli mazkur qissani yoza boshlaydi…

Qissa nashr etilib, yozuvchiga shon-shuhrat olib kelgandan keyin ham muallif «Oqcharloq Jonatan» bilan bog‘liq sirli hodisani ko‘p bor takrorlagan: o‘zi yozgan boshqa romanlardan farqli o‘laroq, bu qissaga boshqa hech narsa qo‘sha olmasligini, Oqcharloq g‘oyasi o‘ziga tegishli emasligini, g‘oyibdan eshitganini qog‘ozga tushirganini ta’kidlagan.

Xullas, nima bo‘lganda ham, «Oqcharloq Jonatan» rivoyat sifatida ham, falsafiy ertak yoki nasrdagi doston sifatida ham, qanday ta’riflanishidan qat’i nazar — dunyoning millionlab kitobxonlari sevib o‘qiydigan kitobiga aylandi. Ayrim adabiyotshunoslar asar muvaffaqiyatini undagi voqealarning Injil syujetiga hamohangligi bilan bog‘lashsa, ba’zilar uni «iste’molchilar jamiyati»dagi ma’naviy inqirozlar davrining dolzarb muammosini ko‘tarib chiqqan asar sifatida baholaydi. Kundalik mayda g‘am-tashvishlarda — baliq ichak-chavog‘iyu non ushoqlari uchun talashib-tortishib kun o‘tkazishdan ko‘ra, cheksiz mashaqqat chekib bo‘lsa-da, yuksak parvoz san’atini puxta egallash ishtiyoqida yongan Oqcharloq Jonatan , ayniqsa, o‘tgan asr ikkinchi yarmidagi g‘arb yoshlariga ulkan bir ibrat namunasi, insoniy komillikka da’vatday ta’sir etgan edi. Yoshlar bu majoziy obrazda o‘z botinlaridagi Parvozga ehtiyojni his etgandilar, ular Jonatanda o‘zlarining amalga oshirilmagan, amalga oshirilishi lozim bo‘lgan istak-xohishlarini ko‘rgan edilar. Bu qissa ular uchun ermakka o‘qiladigan kitob emas, balki ruhni chiniqtirish, bardam qilish yo‘lidagi ma’rifiy mashg‘ulotga aylangandi.

«Ma’rifat» mushtariylariga Richard Baxning rivoyat-qissasi tarjimasini taqdim etarkanmiz, avvalo, tarjima matni ustidagi ijodiy ishimiz, hali davom etayotganini, bu asar qayta-qayta sayqal berishni talab etishini aytib o‘tish lozim, deb o‘ylaymiz. Va ularga Oqcharloq Jonatanga xos parvoz ishtiyoqi, yuksala bilish zavqi hamroh bo‘lishini tilaymiz.

Richard Bax
OQCHARLOQ JONATAN LEVINGSTON
Ahmad Otaboev tarjimasi

Asl Jonatanga — har birimizda yashaydigan Oqcharloqqa bag‘ishlanadi.

BIRINCHI QISM

Tong pallasi edi, bo‘y ko‘rsatgan quyosh jimirlab yotgan dengiz betini oltin tusga belagan.
Baliqchi qayig‘i qirg‘oqdan bir mil narida. Suv uzra chaqiriq tovushi taraladi — bu nonushta xabari. Katta yig‘in. Chorlov tag‘in bot-bot yangraydi, nihoyat minglab oqcharloqlar uchib kelib o‘zini to‘daga urmaguncha takrorlanadi. Har qaysi qush ayyorlik va abjirlik bilan tashlanib yog‘liroq luqmani yulib qochishga urinadi.

Biroq Jonatan Livingston ismli Oqcharloq to‘dada yo‘q edi. U mashq qilardi — boshqalardan olisda, yolg‘iz o‘zi, qayiqdan va qirg‘oqdan juda balandda parvoz etardi. Osmonga yuz fut yuksalib, pardali panjalarini bo‘sh qo‘ydi, tumshug‘ini ko‘tardi va butun kuchini yig‘ib qanotlarini egdi, juda qattiq og‘riqqa chidab ularni yoy shakliga keltirdi. Qanotlarni bunday shaklga keltirish, uning fikricha, parvozni imkon qadar sekinlatishi lozim edi. Va Jonatan havoda tobora sekin va sekin sirg‘andi.

Qulog‘iga urilayotgan shovullagan tovush eshitilar-eshitilmas shivirlashga aylandi va tubanda okean muallaq qotdi. Ko‘zlarini qisib, zo‘r berib diqqatini jamlagancha Jonatan nafasini ichiga yutdi. Yana… birgina… bir… dyuym… birdan… bu… egri… Uning parlari titradi, chuvalashdi, u tezlikni butkul yo‘qotib qo‘ydi, chalqanchasiga ag‘darilib ketdi va pastga quladi.
Sizga ma’lum bo‘lsa kerak — oqcharloqlar hech qachon bunday tang ahvolga tushmaydi. Oqcharloqning parvoz chog‘ida tuyqusdan to‘xtagani, tezligini yo‘qotgani kechirilmas hol. Bu — uyat, bu — sharmandalik.

Biroq, ayni damda Oqcharloq Jonatan Livingstonga uyat hissi begona edi. U tag‘in, juda qattiq og‘risa-da, qanotlarini egik shaklga keltirdi — sekinlik bilan, ohista sirg‘aldi va mashqi tag‘in muvaffaqiyatsiz chiqdi. U mashqni takrorlayverdi. Chunki, u oddiy qushlardan emas edi.
Aksar oqcharloqlar uchishning jo‘ngina qoidalari bilan qanoatlanadi, jiddiyroq parvoz qilishni o‘rganishga o‘zlarini urintirib o‘tirmaydi. Qirg‘oqdan oziqqacha uchib borib uchib qaytilsa — shuning o‘zi kifoya ular uchun. Ko‘pchilikka parvoz emas, faqat ozuqaning o‘zi zarur, xolos. Biroq, Jonatan Livingston otliq Oqcharloq uchun muhimi parvoz. Ozuqa esa — bu shunchaki… Chunki, dunyoda Jonatan barchasidan uchishni yaxshi ko‘radi.

Hayotga bunday munosabat, Jonatanning anglashicha, oqcharloqlar galasida unga obro‘ keltirmasdi. Hatto ota-onasi ham uning har kuni yolg‘iz o‘zi, yuz martalab sekin pastlab sho‘ng‘ib uchishni mashq qilishidan sarosimaga tushardi.

U hali ko‘p narsani, misol uchun, qanotlarini yarim qoqib ucharkan, havoda o‘zining uzoqroq va deyarli zo‘riqishsiz turishining sababini tushunmasdi. Jonatan hech qachon sekin pastlab qo‘nishni odatdagi tarzda yakunlamas — panjalarini kerib, qanotlarini keng yoygancha qorni bilan «tap» etib suvga o‘tirib olmasdi. Buning o‘rniga u havoda davomli bir tekis sirg‘alib, tanasi bo‘ylab oldinga uzalgan panjalari bilan suv betiga tegib-tegmay uchishni mashq qilardi. Qushloq sohilga sirg‘alib uchib qo‘nishni o‘rgana boshlagan paytda, har gal mahkam siqilgan panjalari bilan qumloqqa tepadan tushib kelarkan, uni ko‘rgan ota-onasining o‘takasi yorilguday bo‘lardi.

— Nega bunday qilasan, Jon, nega? — deb qayg‘urardi onasi. — Nahotki, hamma qatori uchib-qo‘nib yurish shuncha qiyin bo‘lsa?! Soqqaqush shunday past uchadi. Albatroslar ham. O‘shalar mashq qilaversin suv ustida pastlab uchishni! Axir, sen — oqcharloqsan! Nega hech ovqat yemaysan? O‘zingga bir qara, o‘g‘lim — pating suyagingga yopishib ketibdi-ku!
— Mayli, yopishsa yopishar. Biroq, men o‘zimni hecham yomon his etayotganim yo‘q, ona. Menga shunisi qiziq: osmonda nimaga qurbim yetadi, nimaga yetmaydi — men shuni bilishni xohlayman, xolos.
— Gapimni eshit, Jonatan, — deya g‘azabdan xoli ohangda gapirdi unga otasi. — Hademay qish kiradi, dengizda kemalar siyraklashib qoladi. Suv betida yashaydigan baliqlar tubroqqa ketadi. Agar senga biror-bir narsani o‘rganish zarur bo‘lsa, ozuqa topish yo‘llarini o‘rgangin. Sening bu uchish mashqlaring — ular, albatta, yaxshi, biroq, o‘zing tushunasan, sekin pastlab qo‘nishni mashq qilish bilan qorin to‘ydirib bo‘lmaydi. Sening uchishdan maqsading ovqat topish. Buni unutish yaramaydi.
Jonatan itoatkorona bosh irg‘adi. Va bir necha kun mobaynida o‘zini tiyib, xatti-harakatlari boshqa barcha oqcharloqlarnikidan farq qilmasligiga urindi. Buni u baliq ovlaydigan kemalarda va ular to‘xtaydigan joyda oqcharloqlar galasi uyushtiradigan jangga — baliq ichak-chavog‘i, qotgan non bo‘laklari uchun kechadigan qiy-chuv va to‘polonga qo‘shilib, o‘zicha halol va hafsala bilan talashib-tortishib ko‘rsatishga harakat qildi. Biroq, yashash uchun bunday kurashishga nisbatan o‘zida jiddiy munosabat uyg‘otish Jonatanga muyassar bo‘lmadi.

— Qandaydir bema’nilik, — o‘yladi u uchib borarkan va ming mashaqqat bilan talashib tortib olgan luqmani atay tushirib yubordi.
Jonatanning ortidan quvib kelayotgan qari oqcharloq luqmani ilib oldi.
Jonatan o‘yladi:
— Shuncha vaqtni men parvoz sirlarini o‘rganishga sarflasam bo‘lardi. Axir, hali qancha narsani bilishim kerak!
Shunday qilib, hayal o‘tmay Oqcharloq Jonatan yana dengizda paydo bo‘ldi — u yolg‘iz o‘zi, och-nahor, biroq, xush kayfiyatda uchish ilmini o‘rgana boshladi.
Bu safar tezlikni o‘rganish vazifasi qo‘yilgandi va bir hafta davom etgan mashqlardan Jonaton parvoz tezligi haqida shunchalik ko‘p sirlarni bilib oldiki, eng chaqqon oqcharloq ham buning uchun butun umrini sarf etgan bo‘lardi.
Zo‘r berib qanotlari bilan harakatlanib, u ming futlar balandlikka ko‘tarilib oldi va shu joydan tikkasiga tashlab, quyiga to‘lqinlarga peshvoz yeldek uchdi. Va shu lahza ichida oqcharloqlar nima sababdan hech qachon qanot qoqib pastga sho‘ng‘ib uchmasligini tushundi. Arzimagan besh-olti soniyada u soatiga yetmish mil tezlikni oldi — bu eng yuqori natija bo‘lib, bunday tezlikda, odatda, qanotlar harakatlanayotgan daqiqada shiddatli havo oqimi ta’sirida muvozanat yo‘qoladi.
U qayta-qayta urindi. Bor imkoniyatini ishga soldi. U hushyor va ehtiyotkor edi. Biroq, har gal katta tezlikka erishganida boshqaruvni eplay olmay qolardi.

Ming futlar yuksakka ko‘tarilishning o‘zi bo‘lmaydi. Shitob bilan to‘g‘riga uchish, keyin — qanotlarni ishga solib quyiga — tik sho‘ng‘ish g‘oyatda mushkul. Shunda — bu har gal sodir bo‘lardi — chap qanot dosh berolmasdi. Ayovsiz bostirib kelayotgan kuchli oqim Jonatanni zarb bilan chapga otdi, o‘ngdan ham shunday shiddatli oqim nisbatan bardoshli o‘ng qanotga kelib urildi va xuddi shamolda lopillagan alanga singari, Jonatan muvozanatni yo‘qotdi, qulab o‘ngyoqlamasiga parmaday buralgancha quyiga sho‘ng‘ib ketdi.
Qarshisidan bostirib kelgan oqimga basma-bas kurashishda unga aniqlik yetishmagani ochiq ko‘rinib turardi. U o‘n martalab harakat qilib ko‘rdi va har gal soatiga yetmish mil tezlikni oldim deganida boshqaruvni eplay olmay chuvalashib qolgan patlari yig‘ilib, suvga qulab tushardi.
Nihoyat, jiqqa ho‘l bo‘lgan Jonatanning miyasidan shunday fikr kechdi: bu holatdan chiqishning birdan-bir yo‘li qanotlar harakatini vaqtida to‘xtata bilish — ellik milgacha yelday uchib keyin qanotlarni bir zaylda harakatsiz tutish.

Jonatan yana bir marta, endi hatto ikki ming futlar yuqoriga ko‘tarilib, mashqni olishga qaror qildi. U yeldek uchdi va nafasini ichiga yutib, kerilgan qanotlari bilan tik sho‘ng‘idi. Ellik millik tezlik chegarasi arang bosib o‘tilgan, bu masofa undan haddan tashqari ko‘p kuch sarflashni talab qilgan esa-da, ayni usul qo‘l kelayotgandi. O‘n soniya o‘tib tag‘in tepaga ko‘tarilib olganidan so‘ng Jonatan to‘qson milli chegarani zabt etdi. Bu oqcharloqlar uchun jahon rekordi!
Biroq, g‘alaba quvonchi, g‘alabaning o‘zi kabi, uzoqqa cho‘zilmadi. Jonatan tepaga ko‘tarilishni to‘xtatib, muvozanatni saqlash uchun qanotlarining holatini o‘zgartirishga uringani hamon uni kuchli havo oqimi halokatli tiyiqsiz kuch bilan uloqtirib yubordi. Soatiga to‘qson mil tezlikda parvoz qilayotgan qush uchun bu dinamit zaryadining portlashiga monand holat edi. Jonatan pastga qulab tushdi, okean sathi g‘isht yotqizilgan yo‘lakday qattiq edi.

***

Jonatan hushiga kelganida qosh qorayib qolgan, u oy shu’lasida yiltillab yotgan dengiz betida qalqib suzib yurardi. Jiqqa ho‘l qanotlar qo‘rg‘oshindan quyulganday edi. Biroq, shafqatsiz mag‘lubiyat uni bundan-da ortiq ezardi. Jonatan umidlandi, boshiga tushgan shu ko‘rgulikning o‘zi uni suv qa’riga tortib ketishi uchun yetarli bo‘lar. Shu bilan barchasi barham topsa, koshkiydi.
Jonatan suvga chuqurroq sho‘ng‘idi va shu tobda ich-ichidan g‘alati bir ovoz jarangladi:
«Barchasi bekor. Men — oqcharloqman. Qismatim — imkoniyatimning cheklanganidan. Tez uchishni va parvoz san’atini mukammal egallashim uchun, aslida, tug‘ilganimdayoq tanam shunga mos sifatlarga ega bo‘lishi lozim edi va o‘shanda aqlim ham shuni taqozo etadigan darajada ishlardi. Tez uchish uchun qirg‘iyning qanotlari zarur, menda esa, bunday qanotlar yo‘q. Men, qaynoq qumdagi kalamushlar bilan emas, suvdagi sovuq baliqlar bilan oziqlanaman. Otamning aytgan gaplari to‘g‘ri. Bu befoyda mashg‘ulotlarni bas qilish kerak. Uyga qaytay — Galaga — va tirik yurganimga, borligimga shukr qilib yuraveray. Axir, men — bir notavon oqcharloqman, imkoniyatlarim cheklangan va men bunga tan berishim lozim».
Ovoz o‘chdi. Jonatan rozi bo‘ldi. Tunda oqcharloqning qo‘nalg‘asi — qirg‘oqda. U o‘ziga va’da berdi: shu daqiqadan e’tiboran u oddiy oqcharloqday yashay boshlaydi. Shunday qilsa, bu barchaga ma’qul ish bo‘ladi.

Jonatan holsiz suv betiga tayanib zo‘rg‘a ko‘tarilib olib, qirg‘oq tomon ucharkan, kam kuch sarflab pastlab uchishni o‘rganib olgani uchun taqdiriga shukr qildi.
«Ammo endi, — o‘yladi u, — baribir, mashqlarni butkul yig‘ishtiraman. Nimaki bilgan, o‘rgangan bo‘lsam barisi — tugadi, unutaman endi. Oqcharloqdan qirg‘iy chiqmaydi, men kimman — oddiy hamma qatori bir oqcharloqman. Va hamma qatori tinchgina uchib-qo‘nib yuraveraman endi.»
Shunday o‘ylar bilan Jonatan, og‘riqqa bardosh berib, amallab yuz fut ko‘tarildi. Qanotlarini og‘ir silkigancha qirg‘oqqa yo‘l oldi.
Endi To‘daga — oqcharloqlar qatoriga qo‘shilib, ular kabi yashashga qaror qilganidan vujudida yengillikni his etdi. Bu qarori bilan u uchish ilmini egallashga o‘zini tobe qilib qo‘ygan Kuchga bog‘langan rishtalarni uzgan edi. Shu tariqa, kurashlardan ham, mag‘lubiyat alamlaridan ham biryo‘la qutilgan edi. O‘ylamay, bosh qotirmay shunchaki yashash istagi, tun qo‘ynida uzoq qirg‘oq ortida jilvalangan gulxanga talpinib jimgina uchish unga huzur bag‘ishladi.
— Zulmat! — tuyqusdan yangragan tashvishli ovoz sukunatni buzib yubordi. — Oqcharloqlar tunda uchmaydi! Hech qachon!
Negadir Jonatan ovozga zarracha e’tibor ham qilmadi. Bunga uning holi yo‘q edi.
— Biroq shunday bo‘lgani yaxshi! — o‘yladi u. — To‘lin oy, qirg‘oqdagi gulxanlar, jimirlagan suv betida yo‘l ko‘rsatib—belgi berib turgan shu’lalar… Tinch-osuda, xotirjam… Juda yaxshi!

— Darhol qirg‘oqqa tush! Hech qachon oqcharloqlar qorong‘u zulmatda uchgan emas! Bunga tug‘ma qobiliyat kerak! Boyqushning ko‘zlari, qirg‘iyning kalta qanotlari kerak!
Tuyqusdan tunda, yuz fut tepada Jonatanga g‘oyibdan eshitildi bu ovoz. Va vujudidagi og‘riqlar, haligina ont ichib kelgan qat’i qarori — barisi, go‘yo hech qachon bo‘lmagandek, zumda yo‘qoldi.
Mana, parvozning siri qaerda! «Qirg‘iyning kalta qanotlari! Jumboqqa javob — shu! Shu qadar ahmoq bo‘lmasam men! Axir, qanotni kaltaroq qilolsam kifoya edi-ku! Buning uchun qanotlarni yig‘ib olib, faqat dum qismini yoyiq holda tutib harakatlanish kerak edi, xolos. Kalta qanotlar — shu-da!»
Borliqni unitib, na o‘lim va na mag‘lubiyatni o‘ylab, Jonatan shu zumdayoq tungi qoramtir dengiz uzra ikki ming fut osmonga ko‘tarildi, qanotlarining keng-mo‘l qismlarini badaniga mahkam yig‘ib-bosib, faqat yoysimon uchqur dumini bostirib kelayotgan havo oqimiga qarshi yoydi va quyiga tik tashladi.
Boshida shamolning vahimali guvillashi… Soatiga yetmish mil, to‘qson, bir yuz yigirma… Tezlik muntazam oshib borayotir! Soatiga bir yuz qirq milga yetdi, bosim esa, yoyilgan qanotlari bilan soatiga yetmish mil uchgandagiga qaraganda, behisob darajada sust; qanotlarining uchini bilinar-bilinmas harakatlantirgani shiddatli sho‘ng‘ishdan chiqib olishiga kifoya qildi va u oy yog‘dusida misoli zambarakning kulrang o‘qiday to‘lqinlar uzra uchib o‘tdi.

Jonatan, shamoldan ayab, ko‘zlarini qisdi. Ko‘zlari bir chiziqday ensiz tirqishga aylandi. U mamnun edi. Soatiga bir yuz ellik mil! Va yana boshqaruvni yo‘qotmagan holda! Agar ikki ming emas, besh ming futga ko‘tarilsa-chi… Qiziq, unda tezlik qanaqa bo‘larkan…
Bundan atigi bir necha daqiqa oldingi ahdu qarori unut bo‘lgan, shiddatli shamolda to‘zg‘ib uchib ketgan edi. Jonatan o‘ziga bergan va’dasini buzdi, biroq o‘zini aybdor his etmadi. Bunday va’dalar kundalik oddiy hayot tarziga ko‘nikib ketganlar uchun qandaydir ahamiyat kasb etar, ehtimol. Biroq bilimi va uquvi bilan favqulodda hodisalarni anglab yetadiganlar uchun — ahamiyatsiz.
Quyosh bo‘y ko‘rsatgan pallada Jonatan mashq qilardi. Besh ming fut balanddan baliqchi qayiq suvga tashlangan cho‘pga o‘xshaydi, nonushtaga yig‘ilgan To‘da — ko‘z ilg‘ar-ilg‘amas gir aylanayotgan g‘uborday.
Jonatan o‘zining tirik ekanini his qildi va qoniqish hissidan tuygan quvonchdan vujudi yengilgina titradi, botinidagi qo‘rquvni yenga olganidan g‘ururlandi. Deyarli qiyinchiliksiz qanotlarining old qismini yig‘ib, ularning o‘tkir uchini shamolga to‘g‘rilagancha dengiz sari — quyiga sho‘ng‘idi. To‘rt ming fut masofaga parvoz etib, Jonatan eng yuqori tezlikni oldi. Qarshisidan bostirib kelayotgan havo oqimi metinday qalin sershovqin to‘siqqa aylandi, uni yorib o‘tishning hech iloji yo‘q edi. Bu oxirgi marra edi. Jonatan tez harakatlana olmasdi, u soatiga ikki yuz o‘n to‘rt mil tezlikda uchayotib o‘zini quyiga tik tashladi. Agar bunday tezlikda qanotlari yoyilguday bo‘lsa — halokat muqarrarligini, ayovsiz oqim zarbasi o‘zini million bo‘laklarga titib yuborishini va okean betiga faqat shu bo‘laklargina yetib borishini bilib yutindi. Biroq bu shiddatli parvozda o‘zgacha Kuch bor edi, quvonch va shaffof bir go‘zallik mujassam edi.

Ming fut balandlikda Jonatan sho‘ng‘ishdan chiqishga kirishdi. Quturib bostirib kelayotgan oqimda qanotlarining uchi g‘uvillab titradi, kema va oqcharloqlar To‘dasi ko‘z o‘ngida bezovta to‘lg‘andi va uchar yulduz tezligida yiriklasha bordi, ular shundoq Jonatanga ko‘ndalang turardi.
Jonatan o‘zini to‘xtata olmas, chetlab o‘tib ketishning ham iloji yo‘q edi. Bunday vaziyatda qanday amalni qo‘llash zarurligini u bilmasdi.
Har qanday to‘qnashuv esa bir lahzada kechadigan o‘lim bilan yakun topishi aniq edi.
Va u ko‘zlarini chirt yumdi.
Shunda, ayni tong mahali, quyosh endi bo‘y ko‘rsatgan pallada Oqcharloq Jonatan Livingston nonushtaga yig‘ilib gir aylanib uchayotgan oqcharloqlar to‘dasining qoq o‘rtasiga yorib kirdi. Soatiga ikki yuz o‘n ikki mil tezlikda To‘daning o‘rtasidan shuvillab uchib o‘tdi — ko‘zlari chirt yumilgan — bir siqim par va shamoldan iborat misoli zambarak o‘qiday. Faqat bu gal omad kulib boqdi — hech kim halok bo‘lmadi.
Sho‘ng‘ishdan chiqib olgach, uning tumshug‘i tag‘in tepaga ko‘tarildi — Jonatan hanuz olg‘a uchar va uchish tezligi soatiga oltmish milni tashkil etardi. Tezlik yigirma milgacha kamayganda esa, to‘rt ming fut balandlikda kema suvga tashlangan xasday bo‘lib ko‘rindi.

Bu chinakam zafar edi. U buni bilardi. Tezlikning eng yuksak nuqtasi — shu! Soatiga ikki yuz o‘n to‘rt mil! Oqcharloqlar To‘dasi tarixida eng ulug‘vor yutuq — chinakam yuksalish. Oqcharloq Jonatan Livingston hayotida bu mutlaqo yangi davrning boshlanishi edi.
U odatda uchish mashqlarini o‘tkazadigan joyga yo‘l oldi. Sakkiz ming fut balandlikdan tik sho‘ng‘ish uchun qanotlarini yig‘ib oldi, endi tezlik oshganda burilishni o‘rganishni maqsad qilgan edi.
U qanotining uchidagi birgina pat bir dyumga joyidan qo‘zg‘atilganda vujudi katta tezlikda havoda egri chiziqli yo‘l hosil qilib bir tekis uchishini bilib oldi. Biroq Jonatan buni tushunib olgunga qadar boshqa bir qaltis xavfni — agar shunday tezlikda uchayotib bittadan ortiq patni joyidan qo‘zg‘atsa, tanasi miltiqdan otilgan o‘qday buralib-aylanib chirpirak bo‘lib ketishini anglab yetgan edi… Shunday qilib, Jonatan yuksak parvoz san’atining sir-asrorlarini egallagan Yerdagi birinchi oqcharloq bo‘ldi.
Shu kuni boshqa oqcharloqlar bilan muomala qilishga uning bo‘sh vaqti bo‘lmadi. Kun botgunga qadar mashq qildi. Kumrovni yechib, yarim charxpalak, to‘la charxpalak yasab, tik ko‘tarilib, doira yasab tik tashlab uchish sirlarini kashf etdi.

Jonatan sohilda dam olayotgan To‘daga kelib qo‘shilganida tun yarmidan oqqan edi. U holdan toydi, boshi aylandi, biroq o‘zidan mamnun kayfiyatda qo‘nishdan oldin sohil ustidan keng doira hosil qilib, yerga tushguncha esa bir karra charxpalak yasab, keyin qo‘ndi. «Ularga buning hammasini aytib bersam, ular bu Kashfiyotlarni eshitsa, boshlari osmonga yetguday xursand bo‘lishadi, — deb o‘yladi Jonatan. — Endi hayot juda qiziqarli bo‘ladi! Avvallari zerikarli mayda tashvishlarda — qirg‘oqdan kemaga, kemadan qirg‘oqqa uchib-qo‘nib umr o‘tardi, endi parvozning mazmuni o‘zgacha bo‘ladi, endi uchishda katta maqsad bo‘ladi!»
«Bizda g‘aflatni tark etishga imkonimiz bor, biz o‘zimizdagi kuch-qudratni, aql-idrokni ishga solishimiz kerak. Biz o‘z ozodligimizni qo‘lga kiritishga qodirmiz. Nihoyat biz chinakam parvozga o‘rgana olamiz!»
Oldinda quvonchlarga to‘la, orzu-umidlarning ushalishini daraklayotgan baxtiyor damlar kutayotir, ochilayotgan beqiyos imkoniyatlarning ishtiyoqida yurak hapqiradi.
Yerga qo‘nib, Jonatan To‘daning umumiy majlisi ustidan chiqqaniga guvoh bo‘ldi. Majlis allaqachon boshlangan, oqcharloqlar Jonatanni kutishayotgandi.
— Oqcharloq Jonatan Livingston! — Jamoa oqsoqoli xuddi tantanali marosimdagiday dabdabali ohangda gapirdi. — Sen Oqcharloqlar Kengashi muhokamasiga chaqirilgansan!
Kengashga chaqirish kimnidir muhokamaga tortib sharmandayu sharmsor qilmoqni yoki olqishlarga ko‘mmoqni anglatardi.

«Tushunarli, — o‘yladi Jonatan, — demak, gap ertalab nonushta mahali ro‘y bergan voqea haqida. Ular mening To‘dani yorib uchib o‘tganimni ko‘rishgan! Biroq olqishu maqtovlarning menga keragi yo‘q. Sardor bo‘lishga ham xohishim yo‘q. Men o‘zim kashf etgan usullarni o‘rgatishim, aslida har birimizda bor bo‘lgan aql bovar etmaydigan imkoniyatlarni namoyish etishim mumkin, xolos.»
U shu o‘ylar bilan Kengash ahli davrasi tomon odimladi.
— Oqcharloq Jonatan Livingston! — davom etdi o‘sha ohangda jamoa Raisi. — O‘rtaga o‘t, qilmishlaring uchun ta’na-dashnomlarni eshit, To‘dadagi birodarlaring guvoh bo‘lishsin buning barisiga…
Bu zardali gaplar xuddi tomdan tarasha tushganday qo‘qqisdan aytildi — Jonatan boshiga zarba yeganday gangib qoldi. Tizzalari qaltiradi, qanotlari shalvirab tushdi, quloqlari esa tushinarsiz shovqindan tom bitdi. Sharmandalik? To‘daning o‘rtasiga — ta’na-dashnom eshitish uchun?! Biroq bunday bo‘lmasligi kerak! Axir, u kashfiyot qildi-ku! Ular buni tushunmabdi! Bu yerda qandaydir tushunmovchilik bor! Ha-ha, xato qilishayotir, ular nohaq!
— … zotan, sen yo‘l qo‘ygan mislsiz beandishalik va mas’uliyatsizlik Oqcharloqlar Jamoasining yuksak axloqiy an’analarini oyoq osti qilish bilan barobarki, shu bois, sen sharmandayu sharmsor etilishga loyiqsan…

Umumiy majlisda ta’na-dashnom olgan jamoa a’zosi, albatta, Oqcharloqlar Jamoasi safidan quvg‘in qilinadi. To‘dadan haydalib, Olis Qoyalarga surgun etilgan quvg‘indi oqcharloqning qismati esa yolg‘izlikka mahkumdir.
— … va sen — Oqcharloq Jonatan Livingston — bir kun kelib mas’uliyatsizlik qanday oqibatlarga duchor etishini anglab yetasan. Bizga hayot mohiyatini anglashga urinish buyurilmagan. Faqat bir narsa ayon: bu dunyoga biz rizqimizni topib yeyish va shuning evaziga imkon boricha uzoqroq umr ko‘rish uchun kelganmiz, xolos.
Kimki Oqcharloqlar Kengashi muhokamasiga tortilgan bo‘lsa, To‘da ahli bilan majlisda bahslashishi taqiqlangan edi, biroq Jonatan o‘zini tutib turolmadi:
— Beandishalik deysizmi?! — xitob qildi u. — Sizlarga nima bo‘ldi, birodarlar?! Hayotning mohiyatini tushunishga urinish, katta maqsadlarga olib boradigan yo‘llarni izlash — axir, buning nimasi beandishalik? O‘zingni bu olijanob ishlarga bag‘ishlash — mas’uliyatni to‘la his etish-ku! Axir, biz hozirgacha nimani tushunib yetdik — baliqning ichak-chavog‘ini talashib minglab yillarni boy berdik… Endi bizda ibtidomizni — nima uchun yashayotganimizni anglash imkoniyati paydo bo‘ldi. Kashf etish, tushunish, ozod bo‘lish imkoniyati! Menga bir martagina imkon bering, nima topganimni ko‘rsatishga izn so‘rayman…
Jonatanning qarshisidagi To‘da tosh qotdi.
— Biz senga birodar emasmiz, yo‘ldan ozgan?! — bir ovozdan baqirdi oqcharloqlar va quloqlarini mahkam bekitishib unga orqa o‘girib olishdi.

Qolgan kunlarini Oqcharloq Jonatan Livingston yolg‘izlikda o‘tkazdi, u Olis Qoyalardan ham uzoqroqqa uchib ketgan edi. Uning bag‘rini ezayotgan alam yolg‘izlik azobi emas, balki oqcharloqlarning yuksak parvoz shavqini tuyushni istamagani edi. Ular ko‘zlari ochilishini va olamni ochiq ko‘z bilan ko‘rishni rad etishdi.
Kun osha Jonatanning bilimi ortib bordi. U katta tezlikda sho‘ng‘ishni o‘rganib olgach, o‘n futlar suv ostida to‘da-to‘da bo‘lib suzadigan kamyob va juda xushta’m baliqlarni ovlay boshladi. Endi uning tirikchilik g‘amida baliqchi kemalarga uchib-qo‘nib yurishiga, mog‘orlagan, ivib ketgan non bo‘laklariga ehtiyoji qolmagan edi. U endi, yo‘lidan adashmay, uchayotib ham uxlab olishga o‘rgandi. Bunda unga tunda quruqlikdan esadigan yengil shabada qo‘l keladi, kun botgandan tong otgunga qadar yuzlab mil masofani shu zayl bosib o‘tadi. Jonatan quyuq dengiz tumani orasida uchishda ham o‘zining ichki nazorat tartibini saqlay bildi, muntazam yuqorilab parvoz etib tumandan tepaga — shaffof osmonga ko‘tarila bildi… bu payt boshqa barcha oqcharloqlar yer bag‘irlab o‘tirar va ularning ko‘rgan-bilgani faqat yomg‘iru rutubatli g‘ira-shira qorong‘ulik edi. Yuksak-yuksaklarda yelday uchgan Jonatan esa qirg‘oqdan uzoqlarga — quruqlikning ichkarisiga kirib borar, bu joylarda turli-tuman hasharotlar — mazali ozuqalar serob edi.
U erishgan ne’matlaridan yolg‘iz o‘zi bahramand bo‘lar, ularni To‘dadagi barcha oqcharloqlar bilan baham ko‘rishni niyat qilardi. U chuqur shamollarga basma-bas uzoq-uzoqlarga uchishni o‘rgandi va bu yo‘lda chekkan ranju alamlariga hecham o‘kinmadi.
Yurakni siqadigan xunobgarchilik, qo‘rquv, kin-adovat — umrning zavoli. Shuni anglab yetib, Jonatan fikru xayolini diqqatbozlikdan, qo‘rquv va adovatdan xalos etdi va chinakam baxt-saodatga muyassar bo‘ldi.

Keyin ular kelishdi — shom mahali — va uni topishdi. Bu payt u yolg‘iz o‘zi jonajon osmonida xotirjam uchib yurardi. Bir juft oqcharloq yonginasida paydo bo‘ldi va qanotlarini uning qanotlari bilan bir zayilda qoqib, ikki yonida ucha boshlashdi. Bu oqcharloqlar qorong‘u tun osmonida tiniqligi yulduz nuriga monand yog‘du taratar va bu yog‘du ezgulik bilan yo‘g‘rilgan edi. Biroq hammasidan ham ularning parvoz mahorati hayratlanarli edi — bu oqcharloqlarning qanotlari uchlari bilan Jonatanning qanotlari uchlari orasidagi bir dyumli oraliq har qanday harakatdan keyin ham hech o‘zgarishsiz qolardi.
Jonatan bir so‘z demay, ularni sinovga oldi — bu sinovga biror-bir oqcharloqning bardosh berishi dargumon edi. U qanotlarini shunday bir holatga keltirgan edi, uchish tezligi keskin tushdi — yana bir milgina shunday uchsa, qulab tushishi tayin edi. Ikkala qush ham uning harakatini aynan takrorlashdi, biroq Jonatanning harakatiga nisbatan ularning holatida tirnoqcha o‘zgarish sezilmadi. Ular ohista uchish san’atini ipidan-ignasigacha egallashgan ko‘rinardi.
Jonatan qanotlarini yig‘ib, o‘zini bir o‘ngga, bir so‘lga tashlab oldi. Va soatiga bir yuz to‘qson mil tezlikda tuyqusdan quyiga sho‘ng‘idi. Ular ham, safdagi harakat va holatni to‘la saqlagan ko‘yi, Jonatan bilan bir zayl sho‘ng‘ishdi.

Va nihoyat, Jonatan tezlikni tushirmay, tepadan tik tashlab «ko‘r tugun» usulini amalga oshirdi. Ikkala qush beg‘araz kulishib, u bilan birday ayni usulni bajarishdi.
— Juda zo‘r-ku! Xo‘sh, sizlar kim bo‘lasizlar?
— Biz — Sening To‘dangdanmiz, Jonatan. Biz — Sening birodarlaring. Seni izlab keldik. Yuksaklarga ko‘tarilish fursati keldi, endi uyga qaytish vaqti yetdi.
— Mening uyim yo‘q. To‘dam ham yo‘q. Axir, men — Quvg‘indiman. Boz ustiga, hozir biz Shamollarning Buyuk Cho‘qqisida — eng yuqori nuqtada uchayapmiz. Chamamda, qartayib qolgan tanamni yana iki-uch yuz futlar tepaga ko‘tarilishga majbur qilolmasam kerak.
— Uddalaysan. Chunki Sen parvoz ilmini egallading. Bir maktabning sabog‘ini olding, endi navbatdagisini boshlashing kerak.
Bu madadkor dalda umr bo‘yi uning yo‘lini yo‘lchi yulduzday yoritib keldi, ayni damda esa yana yaraqlab qalbiga shavq va ishtiyoq nurini soldi. Ular haq gapni aytishdi. U bundan-da yuksakroqqa ko‘tarila oladi, uyiga ham qaytadi, axir, uyga qaytish fursati ham haqiqatdan yetgan ko‘rinadi.
U oxirgi marta yer osmoniga va yerning o‘ziga bir qur nazar soldi — bepoyon bir diyor kumushday tovlanib yotardi. O‘zi juda ko‘p narsalarni o‘rgangan aziz makonga uzoq tikilib qaradi. Keyin dedi:
— Men tayyorman.
Va ular uchovlon — Oqcharloq Jonatan Livingston va yulduzsifat bir juft qush — shitob bilan yuqorilab, qorong‘u samo qa’riga singib ketishdi.

IKKINCHI QISM

— Ajabo, Osmonu Falak deganlari shunaqa ekan-da, — o‘yladi u va o‘zining hayratlanganidan kulgisi qistaganini yashira olmadi. Ehtimol, bepoyon Falakka baho beradigan nazar bilan qarash endigina uchib kelgan qush uchun odobdan sanalmas.
Yerdan uzoqlashib, uchovlon bir ixcham bo‘g‘in bo‘lib bulutlarni quyida qoldirib tobora yuqorilab borarkan, Jonatan vujudi shaffoflanib o‘ziga hamroh qushlarning vujudiday nur tarata boshlaganini ko‘rdi. Shubhasiz, botinida u aslicha qolgan — o‘sha yovqur, ko‘zlarida olov chaqnab turgan Jonatan, biroq tanasining shaklu shamoyili o‘zgargan edi.
Garchi tani oqcharloqniki esa-da, Jonatanga hozirgiday parvoz hech qachon nasib etmagandi. «G‘alati-ya, — o‘yladi u, — ikki baravar kam kuch sarflayapmanu, biroq ikki karra tez uchayapman, Yerda o‘tgan eng omadli damlardan ko‘ra ikki hissa ko‘p ishlashga kuch topa olayapman!»
Uning patlaridan haroratli nur taralar, qanotlari esa ishlov berilgan kumushday silliq edi. Jonatan harakatlarining muntazamligini oshira borib, yangi mukammal qanotlar xosiyatini izchil o‘rganishga kirishdi.
Tezlikni soatiga ikki yuz ellik milgacha oshirib, Jonatan to‘g‘riga uchish tezligining so‘nggi nuqtasiga yeta boshlaganini his etdi. Ikki yuz yetmish uch mil tezlikni olganida esa, endi bundan ortiq tez ucholmasligini angladi. Bu uni biroz ranjitdi. Yangilangan vujudning imkoniyatlari, har jihatdan afzalligiga qaramay, cheklangan edi. To‘g‘riga uchishda Jonatan olgan bu eng yuqori tezlik oldin o‘zi erishgan yutuqlardan ancha yuqori edi, biroq baribir oldda to‘siq — devor ko‘ndalang turar, uni yorib o‘tish behad ko‘p kuch sarflashni talab etardi. «Ha-ya, — o‘yladi u, — go‘yo osmonda hech qanday to‘siq bo‘lmasligi kerakday.»

Biroq, mana, bulutlar joyidan jilib ora ochildi va uni kuzatib kelgan qushlar havoga singishib ketarkan, xayr-xo‘shlashib qichqirishdi:
— Jonatan, eson-omon qo‘nish nasib etsin!
U dengiz ustida uchardi, oldinda ko‘rfazlar bilan tilingan qoyali qirg‘oq tasmalari elas-elas ko‘zga tashlanardi. Oqcharloqlar — ular kamchil edi — qirg‘oqdagi qoyalarni bag‘irlab uchib yurardi. Uzoq shimol tarafda — naqd ufqda bir nechta qushning qorasi ko‘rinardi.
«Yangi ufqlar, yangi muammolar, — o‘yladi Jonatan. — Nega qushlar bu qadar oz? Axir, Osmonda gala-gala oqcharloqlar bo‘lishi kerak-ku! Nimadan toliqdim — men negadir juda qattiq charchabman… Axir, oqcharloqlar Falakka chiqqanda toliqmasligi kerak-ku. Uyqulari ham kelmaydi, deyishardi.»
Qiziq, bu haqda qaerda eshitgan edi? Yerdagi hayoti uning xotirasidan butkul faromush bo‘lgan, o‘chib ketgan. Shubhasiz, Yer uning ko‘p narsani o‘rganib bilgan makoni, bilib olganlari endi o‘ziniki. Biroq o‘tgan voqealarning tafsilotlari yodida qolmagan — ular biror-bir ahamiyatga ega ham emas. Yodida uzuq-yuluq qolgani oqcharloqlarning ozuqa talashib tortqilashganlari-yu, o‘zining Quvg‘indiga aylangani…
Qirg‘oqda mashq qilayotgan oqcharloqlar — ular o‘n choqli edi — unga yaqinlashishdi. Biror so‘z aytilmadi, shunga qaramay, Jonatan o‘z qalbida sohir tuyg‘ularni tuydi: ular uni xo‘shlashayotir, demak, u qabul qilindi, endi bu makon — uning uyi. Kun esa oyoqlayotir, bu kun Jonatan uchun juda barakali va uzundan-uzoq kun bo‘ldi — kunning avvali hatto xotirasidan ko‘tarilayozdi.

Jonatan qirg‘oq tarafga burildi, yerdan bir dyum yuqorilagancha to‘xtamoqchi bo‘lib qanotlarini silkidi va qumga ohista qo‘ndi. Boshqa oqcharloqlar ham qo‘nishdi — biroq qanot qoqmay, hatto biror pat-parini silkimay turib yerlashishdi. Ular yoyilgan qanotlari bilan qarshidan esgan shamolni tutishar va quyiga sho‘ng‘ishning yakunida bir tekis ko‘tarilib olishar, keyin qandaydir sezilmas tarzda qanotlarining holatini o‘zgartirishib, yerga yetgan daqiqada — ayni nuqtaga aniq qo‘nishardi.
— Mana buni uchishni nazorat qilish desa bo‘ladi! — dedi Jonatan ichida tan berib. — Chiroyli qo‘nish!
O‘zi ham bunga bir urinib ko‘rardi-yu, biroq juda charchadi. Shuning uchun u qo‘ngan joyidayoq uyquga ketdi. Hech kim uning oromini buzmadi.
Keyingi kunlar mobaynida Jonatan bu yangi makonda parvoz san’ati borasida umri bo‘yi o‘rganganlaridan ko‘ra ko‘proq ilmni egallashi lozimligini angladi. Bu yerda xuddi o‘zi kabi fikrlaydigan oqcharloqlar bor edi. Ularning har birida dildan mehr qo‘ygan mashg‘ulotini mukammal egallashga ishtiyoq kuchli edi. Uchishni hamma narsadan ortiq ko‘rishar, barisi birday — chindan matonatli qushlar edi. Ular kunning har bir soatini osmonda o‘tkazishar, tinimsiz mashq qilishardi.

Jonatan o‘zi voyaga yetgan muhitni hecham eslamasdi. O‘sha muhitda oqcharloqlar To‘dasi — jonzotlar jamoasi istiqomat qilardi. Ular ko‘zlari ochilishini va parvoz zavqini ko‘rishni mutlaqo istashmas, shu bois, o‘z qanotlarini qorin to‘yg‘izadigan va ozuqa uchun talashib-tortishadigan bir vositaga aylantirib olishgan edi… Biroq gohi-gohida ular bexosdan Jonatanning yodiga tushib qolardi.
Shu zayl, bir kuni tong pallasi Jonatan — yo‘l-yo‘riq ko‘rsatuvchi ustozi bilan qanotlarni yig‘ib aylanib uchish mashqini bir necha marta takrorlashgach, qirg‘oqda dam olib o‘tirishganida — ular yodiga tushdi.
— Menga qara, Salliven, qolganlar qaerda? — ovoz chiqarmay so‘radi Jonatan. U allaqachon bu joyda odat tusiga kirgan telepatik aloqa san’atini o‘zlashtirib ulgurgan, bu usul chirqillab yoki chug‘urlab dudmol va chalkash gapirishdan ming bor afzal edi.
— Nega biz bu yerda kamchilikmiz? Axir, u yoqda — men kelgan yoqda…
— … behisob — ming-minglab oqcharloqlar bor edi, demoqchisan, tushundim. — Salliven boshini sermadi. — Mening javobim shunday: sen — kamyob qushlar sirasidansan, sendaylar, nari borganda, milliondan bitta. Biz qanday bo‘lsak shundayligimizcha, qaerdan kelganimizni unutib va qaerga ketayotganimizning hech bir tashvishini tortmay bir olamdan boshqasiga uchib o‘taveramiz. Biz shunchaki o‘tayotgan lahzalar bilan qanoat qilib yashaymiz. Sen tasavvur qilasanmi: yashashdan maqsad — qorin to‘yg‘azish, ozuqa talashib janjallashish yoki To‘daga hokim bo‘laman deb kuyib-pishishdan iborat emasligini anglab yetish uchun har qaysimiz nechta umrni yashab ko‘rishimiz lozim bo‘larkan?.. Minglab umrni, Jon, o‘n minglab umrni. Shundan keyin esa dunyoda komillik degan tushuncha ham borligini fahmlashimiz lozim bo‘ladi. Bunga yana necha yuzlab umrlar kerak. Yana yuzlab umrlar esa, hayot mazmuni — komillik yo‘lidagi izlanishlarga sarflanadi; bizning har birimizning vazifamiz — botinimizda komillikka xos fazilatlarni tarbiyalash va ayni paytda, turish-turmushimizni, xatti-harakatlarimizni ham shu maqsadga uyg‘unlashtirib bormoqdan iborat. Tiriklikning barcha bosqichlarida bitta qonun ustuvor: keyingi olamga biz shu yerda — bu olamda orttirgan ilmimiz vositasidagina kirib bora olamiz. Agar biz avomligimizcha qolsak va bilimimizning sayozligiga befarq bo‘lsak — keyingi olamimiz hozirgisidan hech qanday farq qilmaydi, jamiki to‘siqlar yo‘limiz ustida yana ko‘ndalang bo‘lib turaveradi va o‘zimiz tag‘in qo‘rg‘oshinday og‘ir qanotlarimizni sudrab o‘sha to‘siqlardan o‘tishga baribir majbur bo‘lamiz.

Salliven qanotlarini yoydi va yuzini shamol esayotgan tomonga burdi.
— Biroq sen, Jon, bir umr mobaynidayoq juda ko‘p ilmni egallay bilding, shu boisdan ham, to‘g‘ri bu yoqqa kelib tushding, sen kamida mingta umr sarf bo‘ladigan mehnatni ado qilding.
Bir lahza o‘tib ular yana osmonda paydo bo‘lishdi. Mashg‘ulot davom etdi. Charxpalak yasab uchish — juda murakkab mashq. Jonatan, parli panjalari yordamida tepaga uchdi, ayni damda, qanotlarini qanday bukish lozimligini miyasida o‘ylab-chamalab olishiga to‘g‘ri keldi. Buni u ustozining harakatlariga mutlaqo uyg‘un tarzda amalga oshirishi shart edi.
— Qani, yana bir marta, — qayta-qayta takrorladi Salliven.
Yana bir marta… Yana… Va nihoyat:
— Ana endi — yaxshi!
Shundan so‘ng ular sirtmoq shaklida uchish mashqiga o‘tishdi.

Shom pallasi edi. Tungi parvozga chiqmagan oqcharloqlar to‘dalashib qumda o‘tirishar va churq etmay o‘y surishardi. Jonatan o‘zini qo‘lga olib, qat’iyat bilan Ulug‘ Ustoz qoshiga yo‘l oldi. Yaqin-orada u bu olamni tark etib, Koinot sari yo‘l oladi, degan gaplar yurardi.
— Ustoz Chiang… — biroz hayajonli ohangda Jonatan Ulug‘ Ustozga murojaat qildi.
— Nima gap, o‘g‘lim? — Ulug‘ Ustozning qarog‘ida mehr nurlari balqidi.
Yoshi bir joyga borganiga qaramay, u kuchdan qolmagan, aksincha — o‘tgan yillar mobaynida kuch-g‘ayratda yanada yuksalgan edi. U tengsiz bir san’at bilan parvoz etardi va To‘dada u bilan bellasha oladigan jo‘mard topilmasdi. Chiang allaqachon zabt etgan mahorat cho‘qqisiga boshqalar yaqinlashishga endigina urinib ko‘rishayotgan edi.
— Ustoz Chiang, bu olam… har qalay, Osmonu Falak emas-ku, to‘g‘rimi?
Oy nur taratardi. Ulug‘ Ustozning tabassum qilayotgani ko‘rinib turardi.
— Oqcharloq Jonatan, sen tag‘in bilim olishga kirishayapsan, — javob qildi u.
— Bu yaxshi, biroq bizni oldinda nimalar kutayotir? Biz qayoqqa yo‘l olganmiz? Aftidan, Falak deganlari aslida yo‘q joymikan? .
— Sen haqsan, Jonatan, bunday joy chindan ham yo‘q. Zotan, Falak — na makon va na zamon — balki bizning o‘zimiz erishgan komilligimizdir.
Biroz jim qolib, Ulug‘ Ustoz beixtiyor so‘radi:
— Sen juda tez uchasan, to‘g‘rimi?

— Men… ha, men tezlikni yaxshi ko‘raman, — dedi Jonatan biroz iymanib, biroq Ulug‘ Ustoz o‘zining san’atiga e’tibor qaratganidan xiyla g‘ururlandi.
— Nima ham derdim, demak, sen Falakka chiqa olasan, Jonatan, sen mukammal tezlikni egallaganingda shunday bo‘ladi. Mukammal tezlik esa — bu soatiga minglab mil ucha olish emas. Million mil uchish ham emas. Bu yorug‘lik tezligi ham emas. Zotan, har qanday son mohiyatan chegarani, me’yorni anglatadi, chegara esa har doim cheklab qo‘yadi. Komillik chegara nimaligini bilmaydi. Demak, mukammal tezlik, o‘g‘lim, bu — borishga taraddudlangan joyingda hozir bo‘lishingdir.
Shunday deb Chiang g‘oyib bo‘ldi va shu lahzadayoq suv yoqasida — oldin turgan joyidan o‘n besh fut narida ko‘rindi. Keyin yana ko‘zdan yo‘qoldi va bir sekundning mingdan bir ulushicha fursatda Jonatanning yonida paydo bo‘ldi.
— Bu shunchaki hazil, — dedi u.
Jonatan hayratda qolgan edi. Osmonu Falakka taalluqli savollar bir zumda unut bo‘ldi.
— Bu qanday qilinadi? Bu tarzda qancha masofagacha ko‘chib o‘tish mumkin?
— Xohlagan makonga borish va istalgan zamonga ko‘chib o‘tish mumkin, — javob qildi Ulug‘ Ustoz. — Hammasi sening tanlovingga bog‘liq: qaerda hozir bo‘lishni niyat qilgan bo‘lsang, o‘sha joyda paydo bo‘lasan. Shu tariqa, makon va zamonda sayohat qilib, men o‘zim istagan barcha joylarda xohlagan vaqtimda hozir bo‘ldim.

Chiang dengizga qaradi.
— Qiziq, — deya davom etdi u. — sayohatni afzal ko‘rib komillikka intilishni rad etgan oqcharloqlar hech bir manzilga borolmaydi, chunki harakatlari juda sust ularning. Aksincha, makonda u yoqdan bu yoqqa uchib-qo‘nib yurishdan voz kechish evaziga komillikka erishish yo‘lini tanlaganlar ko‘z ochib yumguncha fursatda o‘zlari xohlagan joyda bo‘la olishadi. Demak, Jonatan, yodingda tut: Falak makon va zamonda mavjud allaqanday joy emas, zero, bunda joy va vaqt hech qanday ahamiyatga ega emas. Falak — bu…
— Menga qara, sen meni shunday uchishga o‘rgata olasanmi? — Jonatan o‘ziga noayon olamning yana bir ko‘chasini zabt etish imkoniyati ochilayotganini his etib, sabrsizlikdan titrardi.
— Agar sen o‘rganishni xohlasang, albatta.
— Xohlayman. Qachon boshlaymiz?
— Hoziroq boshlashimiz mumkin, sen e’tiroz bildirmasang.
— Men shunaqa uchishni o‘rganishni xohlayman, — dedi Jonatan va uning ko‘zlarida o‘t chaqnadi. — Ayt, nima qilishim kerak.
Chiang vazmin ohangda, Jonatandan sinchkov nigohini uzmay gapira boshladi:
— Fikr tezligida o‘zing xohlagan joyda hozir bo‘lishing uchun sen dastlab o‘sha joyga allaqachon uchib borganingga o‘zingni ishontirishing zarur.
Bu ustomonlikning, Chiangning uqtirishicha, mohiyati shundan iborat ediki, Jonatan o‘zining jonzotligini, uzunligi qirq ikki dyumli qanotlari bor tanasiga o‘zi asir ekanini va rejalashtirilgan chegarali harakat ko‘lamidan chetga chiqolmasligini unutmog‘i lozim edi. Jonatandan, shuningdek, o‘zining tabiatan va mohiyatan kamolga yetganini, makon va zamonda — hamma vaqt va hamma joyda o‘zining mavjudligini anglamoq talab etilardi.

Jonatan tong otgandan kun botguncha tinimsiz mashq qilar, bir zum qarab turmasdi. Biroq qanchalik ter to‘kib mashq qilmasin, turgan joyidan bir qarich ham jila olmadi.
— E’tiqodning bunga aloqasi yo‘q, — deya takrorlashdan charchamasdi Chiang, — uni yodingdan chiqar. Shunchaki parvoz qilganingda ham birgina e’tiqodning o‘zi bilan uzoqqa borolmaysan… Bu amalda qanday qilinishini bilishing shart. Shuning uchun, kel, yana bir marta urinib ko‘ramiz…
Bir kuni Jonatan qirg‘oqda ko‘zlarini yumib, diqqatini bir nuqtaga jamlashni mashq qilardi. Shunda favqulodda hammasini lahzada anglab yetdi — bu yarq etib chaqnagan chaqmoqday ro‘y berdi — Chiangning bergan saboqlarini tushundi.
— Ha-ya, men allaqachon kamolga erishganman, men aslida komil edim! Hech qanday kuch meni cheklangan doirada majbur qilib ushlab turolmaydi, chunki tabiatimga ko‘ra mening imkoniyatlarim cheku chegarasiz.
U vujudida ishonchdan tug‘ilgan quvonchning qudratini his qildi.
— Yasha! — dedi Chiang va uning ovozida g‘alabadan masrurlik ohangi ustuvor edi.
Jonatan ko‘zlarini ochdi. Ular ikkovlon — Ulug‘ Ustoz va Jonatan mutlaqo notanish qirg‘oqda turishardi. Yonlarida biror-bir jonzot yo‘q edi. Suvning kanorigacha tushib kelgan daraxtlarning uchida bir juft oltin tusli quyosh porlardi.
— Xayriyat, nihoyat maqsadni anglab yetding, — dedi Chiang, — biroq ongingni boshqarish ustida yana biroz shug‘ullansang yomon bo‘lmasdi…

Jonatan hayratga tushgandi:
— Biz qaerdamiz?
Ulug‘ Ustoz esa boshqa joyda hozir bo‘lganidan, o‘zga shart-sharoitdan hecham ajablanmasdi. Shu bois, u odatdagiday bemalol javob qildi:
— Aftidan, boshqa bir sayyoradamiz, Quyoshning o‘rnida — bir juft yulduz.
Jonatan quvonchini ichiga sig‘dirolmay qichqirdi — bu uning Yerni tark etganidan beri birinchi xitobi edi:
— AMALGA OShDI!!!
— Albatta, Jon, amalga oshishi tabiiy, — dedi Chiang. — Nima qilayotganingni bilib, tushunib qilsang, doimo amalga oshadi. Endi ongni boshqarish va nazoratni mashq qilamiz…
Ular qaytib kelishganida qosh qoraygan edi. Oqcharloqlar qirg‘oqda tizilishib turishar va Jonatandan ko‘zlarini uzolmasdi. Ularning havasdan chaqnab turgan ko‘zlarida hayrat qotib qolgandi: oqcharloqlar uni uzoq vaqt toshday qotib turgan joyidan bir zumda g‘oyib bo‘lganini ko‘rishgan edi.
Ular Jonatanni qutlay boshlashgandi, biroq u tabriklarni qabul qilishga iymandi.
— Men bu joyda hali yangiman, men endi boshlayapman… Hali men sizlardan ko‘p narsani o‘rganishim kerak.

— Taqdirning hazilini qara, Jon, — dedi yonida turgan Chiang, — aftidan, sen yangilikdan umuman cho‘chimaydigan ko‘rinasan, biroz cho‘chisang ham sezdirmaysan, men o‘n ming yil mobaynida senga o‘xshagan qushni juda kam uchratdim.
Oqcharloqlar sukut saqlab turishardi, Jonatan esa o‘zini noqulay sezib chayqalib qo‘ydi.
— Ana endi, agar xohlasang, vaqt bilan ishlashga kirishishimiz mumkin, — dedi Chiang, — chunki sen o‘tmish va kelajakka erkin o‘ta olishni o‘rganishing zarur. Shunda sen eng mashaqqatli, eng shijoatli va eng qiziqarli ishga kirishishga tayyor bo‘lasan. Ya’ni sen yuksakka parvoz etishga chog‘lanasan hamda ezgulik va muhabbatning mohiyatini tushunib olasan.
Oradan bir oy, aniqrog‘i, vaqtning bir oy sifatida qabul qilingan muddati o‘tdi. Jonatan favqulodda zo‘r g‘ayrat bilan ilmini oshirdi. U oldinlari ham bir ko‘rganini darhol ilg‘ab olar, oddiy tajribaga tayanib, ustozsiz ham murakkab mashqlarni uddalardi. Endi esa Chiangday Ulug‘ Ustozning tanlagan shogirdi bo‘lib, u yangidan-yangi tushunchalarni tez qabul qilar, go‘yo qush emas, balki bir siqim parga o‘ralgan mukammal rejalashtirilgan mo‘’jaz qurilma edi.
Biroq bir kun kelib Chiang g‘oyib bo‘ldi. Bungacha u oqcharloqlar bilan osoyishta suhbat qurdi, ularni ilm olishni har qanday holatda ham to‘xtatmaslikka da’vat etdi, umrning mazmunini ta’min etuvchi, ko‘z bilan ilg‘ab bo‘lmaydigan ulug‘ maqsad — komillik sari izchil intilish zarurligini tayinladi. U gapirar, parlari esa tobora yorqin yog‘du taratardi; nihoyat Chiangdan taralayotgan nur ko‘zlarni qamashtiradigan darajada yaraqlay boshladiki, oqcharloqlar endi unga ortiq qarab turolmadilar.
— Jonatan, — dedi Chiang, va bu uning so‘nggi kalomi edi, — Muhabbat nimaligini anglashga harakat qil.
Oqcharloqlarning qamashib qolgan ko‘zlari yana ko‘ra boshlaganda Chiang g‘oyib bo‘lgan edi.

Kunlarni quvib kunlar o‘tardi. Jonatan keyingi paytda Yer haqida, o‘zi uchirma bo‘lgan o‘sha makon — Zaminni tez-tez o‘ylayotganini payqadi. Bu joyda bilganlarining o‘ndan bir, hatto yuzdan bir qismigina o‘sha paytda — Yerdaligida unga ma’lum bo‘lganida edi — umrining yerda kechgan pallasi naqadar mazmunli va samarali o‘tgan bo‘lardi! U qumloqda o‘tirib o‘y surardi: qiziq, hozir u yoqda, Yerda o‘zining cheklangan tug‘ma imkoniyatlari doirasini yorib chiqishga, parvoz mohiyatini anglashga, o‘ziga ato etilgan qanotlar dengizdagi kemaga uchib borish va undagi baliqning ichak-chavoqlariyu yug‘indiga qorishib yotgan non bo‘laklariga chang solishdan boshqa ishga ham yarashini tushunishga intilgan Oqcharloq bormikan. Ehtimol, u yoqda hatto To‘daga o‘zining haqiqat deb bilgan to‘g‘ri so‘zini oshkora aytib, quvg‘inga uchragan birorta qush bordir. Jonatan ezgulik ilmini chuqur egallagani, mehr-muhabbat mohiyatini aniq-tiniq idrok eta boshlagani sayin Yerga qaytishga xohishi ortib borardi. Zero, umr yo‘li yolg‘izlikda o‘tganiga qaramay, Oqcharloq Jonatan murabbiy bo‘lish uchun yaralgan edi. U qalbini to‘ldirgan mehr-muhabbatni, o‘zi ming mashaqqatlar bilan anglab yetgan haqiqatlarni bilimga chanqoq va ularni egallashning imkonini qidirayotgan oqcharloqlarga berishni ko‘zlardi.
Bu paytga kelib fikr tezligida uchish san’atini to‘la-to‘kis egallagan va boshqalarga ham allaqachon ko‘maklashayotgan Salliven Jonatanning niyatlarini ma’qullamadi. U Jonatanga shunday dedi:

— Jon, seni bir paytlar Quvg‘inga hukm qilgandilar. Endi sen nimaga ishonib o‘sha oqcharloqlar hozir gapimga quloq tutishadi, deb o‘ylaysan? Sen shunday hikmat borligini bilasan va uning haqqoniyligiga ishonasan: oqcharloq qancha baland uchsa, shuncha uzoqni ko‘radi. Sen tark etgan o‘sha oqcharloqlar yer bag‘irlab ivirsib, bir-biriga baqirib-chaqirib, tortishib-yulishib yurishibdi. Ular Falakdan minglab mil quyida yashashadi, sen esa ularga Falakni — o‘sha yoqdan, yerdan turib ko‘rsataman, deb o‘ylaysan! Axir ular qanotlarining uchidan narini ko‘rolmaydilar-ku! Shu yerda qol, sen shu yerda keraksan. Bu yerga Yoshlar kelishadi — ular ancha yuqorilab ucha olishadi, shu bois, sening aytganlaringni tushunishga, ko‘rsatganlaringni uqishga qobil.
Salliven biroz jim qoldi, keyin qo‘shimcha qildi:
— Tasavvur qilib ko‘r, agar Chiang o‘z vaqtida bu yerdan ketib, o‘zining eski dunyosiga qaytganida nima bo‘lardi? Unda sening o‘zing bugun qaerda bo‘larding?
Sallivenning gapida jon bor, shubhasiz, u haq edi. Oqcharloq qancha baland uchsa, shuncha uzoqni ko‘radi — buni tan olmay iloj yo‘q.
Va Jonatan shu yerda qolib, Yoshlar bilan shug‘ullandi. Ularning barisi g‘oyatda iqtidorli bo‘lib, bir ko‘rganini ilib-o‘zlashtirib olardi. Biroq unutilayozgan tuyg‘u yana paydo bo‘ldi va hammasi qaytadan boshlandi: Jonatanni o‘sha yoqda, Yerda ham bilim olishga mushtoq ikkita yoki hech bo‘lmaganda bitta oqcharloq bor, degan o‘y bezovta qilardi. Axir, agar o‘zi o‘sha quvg‘inga uchragan kunlarda Chiangga duch kelganida juda ko‘p narsani bilib olgan bo‘lardi!

Oxir-oqibat Jonatan chiday olmadi:
— Salli, men qaytishim zarurligini sezayapman. Yoshlarni boshqarishda senga shogirdlaring ko‘maklashar — endi ularning qo‘lidan keladi bu ish.
Salliven xo‘rsindi, biroq e’tiroz bildirmadi. Faqat shunday dedi:
— Menga sening qadring o‘tadi baribir, Jon.
— Salli, uyalmaysanmi! — dedi yozg‘irib Jonatan. — Bo‘lmag‘ur gapni gapirma! Ayt-chi, marhamat qilib, bu yerda biz kun bo‘yi nima bilan mashg‘ulmiz o‘zi? Agar bizning birodarligimiz va o‘rtamizdagi ahil aloqa makon va zamon kabi shartlilikka bog‘liq bo‘lsa, demak, biz o‘zimiz, makon va zamonni yenga olgan paytda — o‘sha daqiqadayoq do‘stligimiz ham barham toparkan-da! Biroq makondan ustun kelgach, bizning tark etadiganimiz yolg‘iz Shu yer. Zamondan ustun kelganimizda esa qoladigani — faqat Hozir. Nahotki bizga endi Shu yer va Hozirning orasidagi biror-bir joyda bir-ikki marta uchrashish boshqa nasib etmaydi, deb o‘ylasang.
Oqcharloq Sallivenga bu gaplar qattiq botdi, biroq u kulib turib javob qilishga o‘zida kuch topdi.

— Sen g‘alatisan, — dedi u mehrli ohangda. — Oyni etak bilan yopib bo‘lmaydi: agar kimdir Yerda birovni minglab mil masofadagi narsani ko‘rishga o‘rgata olsa, o‘sha kimdir, shubhasiz — Oqcharloq Jonatan Livingston bo‘ladi.
Shunday deb, Salliven qumga termuldi.
— Xayr, omon bo‘l Jon.
— Xayr, Salli. Biz hali uchrashamiz.
Shu so‘zlarni ayta turib Jonatan qalb ko‘zi bilan o‘zga vaqt o‘lchamida okean qirg‘og‘ida oqcharloqlarning juda katta to‘dasini ko‘rdi. Va tajribalari bois, hech qanday zo‘riqishlarsiz shubhalarga o‘rin qoldirmaydigan bir haqiqatni teran his etdi: yo‘q, u — bir siqim par, suyak va badandan iborat emas, u — ozodlik va parvoz g‘oyasining mukammal mujassami, uning imkoniyatlari cheku chegarasiz.

Oqcharloq Fletcher Lind hali juda yosh edi, biroq shunga qaramay o‘zining To‘dasi boshqa biror-bir To‘da hech qachon qilmaydigan o‘ta qo‘pol va adolatsiz qarorga qo‘l urganini bilardi.
«Menga baribir, xohlagancha javrayverishsin, — deb o‘ylardi u Uzoq Qoyalar tomon yo‘l olarkan; ichidan toshib kelgan g‘azabdan ko‘zlari xira tortardi. — Parvoz — bu shunchaki qanotlarni qoqish degani emas-ku, u yoqdan-bu yoqqa uchib-qo‘nishmas axir, xuddi… xuddi… allaqanday pashshaga o‘xshab! Shu ham bahona bo‘ldiyu — Oqsoqolning tevaragidan charx urib aylanib uchganmishman! Men, axir, shunchaki bir hazil uchun… Mana, evaziga berishgan tuhfalari — Quvg‘in! Ko‘zlari ochiq basirlar! Miyalarini mog‘or bosgan — hech nimaning fahmiga borishmaydi! Nahotki chinakam parvozni o‘rgansalar oldilarida naqadar keng imkoniyatlar ochilishini bir daqiqa o‘ylab ko‘rmaydilar.
Ne bo‘lsa bo‘lar — menga endi baribir. Nima xayolga borishsa borishaversin. Men hali ularga ko‘rsatib qo‘yaman! Hali ular ko‘zlari moshday ochilib uchishimni, chinakam parvoz nimaligini ko‘rishadi. Qonundan tashqari, deyishdimi?.. Yaxshi, tashqarida bo‘lsak bo‘la qolaylik, agar shu bilan ko‘ngillari joyiga tushsa… Biroq ular buning uchun afsuslanishadi, o‘-ho‘, hali juda qattiq afsuslanishadi!..»
Shunda u qandaydir ovozni eshitdi, bu ovoz uning botinidan kelayotgan edi. G‘oyatda sokin muloyim ovoz edi… Biroq baribir kutilmagan bu ovozdan Fletcher sarosimalanib havoda go‘yo ko‘z ilg‘amaydigan to‘siqqa urilganday titrab ketdi.

«Ularni qoralama, Fletcher. Seni quvg‘inga duchor etib, ular faqat o‘zlariga ziyon yetkazdilar. Va vaqt-soati kelib buni ular anglab yetadilar. Faqat bugina emas — ular, bugun senga ayon bo‘lgan narsalarni ham tushunadilar. Sen esa, ularni kechirmog‘ing va ulardan o‘z yordamingni ayamasliging kerak.»
Oqcharloq Fletcherning o‘ng qanoti bilan yonma-yon bir qush uchib kelardi. O‘zidan ko‘zni qamashtiradigan oppoq nur taratayotgan bu oqcharloq dunyodagi eng shaffof qush edi. U Fletcherning qavatida kuch ishlatmay bir maromda suzar, birorta patini ham sermamas, uning uchish tezligi Fletcher o‘zi uchun eng yuksak tezlik hisoblagan darajada edi.
— Nimalar bo‘layapti?! Men aqldan ozdimmi?! O‘ldimmikan, yo?! Bu kim?!
Ayni damda o‘sha — muloyim va sokin ovoz yana uning behalovat botinidan taraldi. Bu gal savol talabchan ohangda eshitildi:
— Oqcharloq Fletchir Lind, parvoz qilishni istaysanmi?
— ALBATTA! MYeN PARVOZ QILIShNI ISTAYMAN!
— Oqcharloq Fletcher Lind, sening parvozga ishtiyoqing To‘dani kechirish va so‘ngra bir kun kelib ular oldiga qaytish hamda ular bilan birga bo‘lib, parvoz ilmini egallashlar uchun ularga yordam berishing uchun yetarli darajada kuchlimi?
Bu ustozning ovozi edi. Fletcher qanchalik mag‘rur bo‘lmasin va dili qanchalik og‘rigan bo‘lmasin, bu nurli mavjudotni aldashning hech qanday iloji yo‘qligini bildi. Va u itoatkorona javob qildi:
— Ha.
— Kelishdik, Fletch, — nurli mavjudotning ovozidan mehr-muhabbat yog‘ilardi, — demak, mashg‘ulotni to‘g‘riga parvoz qilish san’atini mashq qilishdan boshlaymiz…

UCHINCHI QISM

Uzoq Qoyalar ustida aylanib parvoz etarkan, Jonatan yosh shogirdining uchishini zimdan kuzatardi. Bu yigit — Oqcharloq Fletcher Lind — favqulodda iqtidorli shogird chiqib qoldi. U tirishqoq, yengil va harakatchan, shu bilan birga, juda muhim xususiyatga ega — parvoz san’atini egallashga ishtiyoqi nihoyatda baland.
Ayni damda Fletcher kulrang chaqmoqday shiddat bilan ustozining yonginasidan uchib o‘tdi. Bu lahzada u soatiga bir yuz ellik mil tezlikda amalga oshirgan tik sho‘ng‘ishdan chiqayotgan edi. Mana, u o‘n olti marta sekin charxpalak otib uchishni davom ettirdi, har aylanganida o‘zini o‘nglab, ovozi boricha qichqirib sanashga urinadi:
— … sakkiz… to‘qqiz… o‘n… Jonatan, qara, tezlikni yo‘qotayapman… o‘n bir… men xuddi senday… aniq aylanishga erish… o‘n ikki… afsus, qurbim faqat… o‘n uch… bu — so‘nggi uch aylanish… siz… o‘n to‘rt… a-a-a!!!
Har gal muvaffaqiyatsizlikka uchraganda Fletcherning fig‘oni falakka chiqardi. Uning nazarida yuqori nuqtadan qulab tushish, quyiga chirpirak bo‘lib ketishdan ortiq fojea yo‘q edi. Bu safar, ustozidan yuz futlar quyida u sharmandali ag‘nab ketishdan o‘zini zo‘rg‘a o‘nglab oldi. Havodan to‘yib simirdi va ko‘tarilib ustoziga tenglashdi.
— Jonatan sen men uchun vaqtingni behuda sarflayapsan! Men iste’dodsiz, kallavaramman! Urinaveraman, urinaveraman, biroq biror-bir natijaga erisholmayman!
Oqcharloq Jonatan unga boshdan-oyoq razm soldi va bosh silkib dedi:
— Sen haqsan. Agar shiddatli sho‘ng‘ishdan shunday keskin harakat bilan chiqadigan bo‘lsang hech narsaga erisholmaysan. Fletcher, sen boshidayoq qirq mil tezlikni yo‘qotib qo‘yding! Sho‘ng‘ishdan bir tekis parvoz qilib chiqiladi. Sen uchmasliging, balki suvday oqishing kerak! Keskinlik bilan oquvchanlikni uyg‘unlashtirishing zarur. Tushundingmi?
U pastga, shogirdi yoniga sho‘ng‘idi.
— Kel-chi, birgalikda — bir bo‘g‘in bo‘lib mashq qilaylik. Sho‘ng‘ishdan chiqishga — bir tekis va yengil chiqishga diqqatingni qarat…

Oradan uch oy o‘tdi. Jonatanning shogirdlari yana oltitaga ko‘paydi. Oltovi ham Quvg‘indilar edi va barchasi g‘aroyib yangi g‘oyaga — parvoz quvonchini his etish uchun uchishga behad intiyoqmand edi…
Albatta, ular uchun o‘ta murakkab amaliy usullarni o‘zlashtirish bu mashqlarning nimaga kerakligini tushunib yetishdan ko‘ra xiyla oson edi.
Shom pallasida qumloq sohilda Jonatan ularga shunday derdi:
— Har birimizda Buyuk Oqcharloq g‘oyasi mujassam — bu har qanday to‘siqlardan xoli mutlaq ozodlik g‘oyasi. Shuning uchun ham parvozda aniqlik va mukammallikka erishish — botinimizdagi haqiqiy mohiyatni kashf etish va namoyon qilish yo‘lidagi ilk qadam. Bu yo‘lda to‘siq bo‘ladigan narsalardan xalos bo‘lish zarur. Katta tezlikda uchish, tezlikni me’yorida saqlash, yuksak parvoz sirlarini egallash — mashqlarning muhim jihati shunda…
… Kunduzgi mashqlardan toliqqan shogirdlari bu payt mizg‘iy boshlashardi. Ularga amaliy mashg‘ulotlar xush kelar — tezlikning zavqi qiziqtirar, har bir navbatdagi mashg‘ulot ilmga bo‘lgan chanqoqlikni qondirardi. Biroq ulardan birortasi, hatto Oqcharloq Fletcher Lind ham, hali fikriy parvoz realliklarini anglab yetmagan edi. Ular hali fikr, g‘oya parvozi shamol va qanotlar parvozi kabi reallik ekanini tasavvur qila olishmasdi.

— Vujudingiz — bir qanotingiz uchidan ikkinchisining uchigacha, — deya qayta-qayta takrorlardi Jonatan, — bu sizning muayyan shaklda mujassamlashgan, ko‘zingizga yaqqol ko‘rinadigan o‘z tafakkuringizdir. Fikringizga band soladigan zanjirlarni uzing va shunda siz vujudingizni band etgan zanjirlardan ham qutulasiz…
Biroq bu so‘zlarga u qanchalik ma’no va quvvat jo etmasin, shogirdlariga sehrli ertakday tuyulardi. Ayni damlarda ular uxlashga va orom olishga mushtoq bo‘lishardi…
Oradan atigi bir oycha vaqt o‘tganiga qaramay, Jonatan ularga To‘daga qaytib borish fursati yetganini aytdi.
— Biz hali tayyor emasmiz! — e’tiroz bildirdi Oqcharloq Genri Kevin. — Qolaversa, biz hech kimning ko‘zidan uchib turganimiz yo‘q! Biz — Quvg‘indilarmiz! Chaqirilmagan joyga borishga or qilamiz. To‘g‘rimasmi, axir?
— Biz ozod qushlarmiz — qaerga borish xohish-irodamizga bog‘liq va qaerda bo‘lmaylik o‘z aslimizcha qolishga haqlimiz. — Shunday deb Jonatan havoga ko‘tarildi va sharqqa — To‘da istiqomat qiladigan qadrdon qirg‘oqlar tomon burildi.
Shogirdlari esa bir necha daqiqa nima qilishni bilmay sarosimalanib turishdi.
To‘da qonuni qat’iy edi: Quvg‘indi ortiga qaytmasligi shart. Va keyingi o‘n ming yil mobaynida bu Qonunni hech kim buzolgani yo‘q. Qonun taqiqlaydi: qaytishni xayolga ham keltirmaslik kerak. Jonatan esa o‘ylab o‘tirmay qaytaveringlar, dedi.
Suv ustida uchib borayotgan Jonatan ulardan ancha uzoqlashib ketdi. Agar ular yana o‘y o‘ylab o‘tirishadigan bo‘lishsa, g‘anim To‘da bilan Jonatan yolg‘iz o‘zi yuzma-yuz kelishi tayin edi.

— Bizni quvg‘in qilishdi. Biz To‘daga mansub emasmiz. Qaysi mezonga ko‘ra To‘da Qonuniga bo‘ysunishimiz kerak ekan? — dedi Fletcher boshqalardan ko‘ra ko‘proq o‘ziga-o‘zi murojaat etayotgan ohangda. — Boz ustiga, agar Jonatanga tashlanib qolgudek bo‘lishsa, u yoqda biz kerak bo‘lamiz.
O‘sha kuni tong pallasi mag‘ribdan ular — sakkiz nafar oqcharloq qo‘shaloq romb shaklida qanotlarining uchlarini bir-biriga tekizgan holatda yaxlit saf — bir bo‘g‘in bo‘lib uchib kelishdi. Soatiga bir yuz o‘ttiz mil tezlikda odatda To‘daning umumiy majlisi o‘tadigan qirg‘oq ustidan uchib o‘tishdi: Jonatan — oldda, Fletcher — uning o‘ng tarafida bir tekis suzib, Genri Kevin esa shamolni mardona yengib va parvozning umumiy maromini buzmay chapda kelardi. Keyin bir tekis harakatlanib, o‘ngga engashib uchishdi… yaxlit safga tizilishdi… panjalarini tepaga ko‘tarishib ag‘darilishdi… yana ipga tizilgan munchoqday bir tekis saflanishdi, shamol esa ularning qanotlariga shafqatsiz urilardi.
Qirg‘oqdagi odatdagi g‘ala-g‘ovur va tortishuvlar kutilmaganda suv sepganday tinchidi-qoldi — sakkiz ming ko‘z kiprik qoqmay osmonga — Jonatan boshliq guruhga qadalgan, oqcharloqlar go‘yo boshlari uzra ulkan shamshir aylanayotgandek tosh qotishgandi. Sakkiz nafar qush birining ortidan biri tik ko‘tarilishdi, «ko‘r tugun» yasab uchishdi va tezlikni eng so‘nggi sarhadgacha kamaytirishib qumga qo‘nishdi. Shundan so‘ng Jonatan, go‘yo hech qanday hodisa ro‘y bermaganday, parvoz davomida yo‘l qo‘yilgan xatolarni tahlil eta boshladi.

— Xo‘sh, — dedi u miyig‘ida kulib, — tahlilni shundan boshlasak: hammalaringiz safdagi o‘z o‘rinlaringizni biroz kechikib egallayapsizlar.
Shu lahzada ayni bir fikr yashin tezligida To‘dadagilarning xayolidan kechdi: axir, bu qushlarning barisi — Quvg‘indilar-ku! Bu yetmaganday, qaytib kelishibdi-ya! Biroq bu… bunday bo‘lishi mumkin emas! Fletcher janjal bo‘lishidan behuda xavotirlangan ekan — To‘da esankirab qolgan edi.
— Xo‘sh, nima bo‘pti Quvg‘indilar bo‘lsa, albatta, Quvg‘indilar, biroq ular bunday uchishni qaerda o‘rganishgan ekan?
Oqsoqolning Buyrug‘i To‘dadagilarning qulog‘iga yetib borguncha bir soatcha vaqt o‘tdi:
— Ularga e’tibor qaratishga jur’at etilmasin. Inkor etilsin. Quvg‘inlar bilan muloqotga kirishgan har qanday nokasning o‘zi ham quvg‘inga mahkum etilsin. Quvg‘indilar parvozini kuzatish Qonunga xilof deb hisoblansin.
Shu daqiqadan e’tiboran To‘dadagi oqcharloqlar Jonatanga ters o‘girilib olishdi, biroq u, aftidan, bunga e’tibor qilmadi. U majlis o‘tadigan qirg‘oq ustida mashg‘ulot o‘tkazar va birinchi marta o‘z shogirdlarining nimaga qodir ekanliklarini to‘la yuzaga chiqarishlari uchun urinardi.
— Martin! — osmonda uning ovozi yangradi. — Sen kichik tezlikda ucha olaman deysan. Aytish boshqa, lekin buni amalda ko‘rsatish kerak. Qani, uch!
Kichkina Oqcharloq Martin Uilyam ustozining qahriga duchor bo‘lishdan qattiq qo‘rqardi, shu boisdanmi, o‘zi ham hayron qoladigan darajada kichik tezlikda uchib, mo‘’jizali usullarni namoyish etdi.

U parlarini shunday holatda tutdiki, kuchsiz shamol uni bulutlargacha olib chiqdi va u qanotlarini bir marta ham qoqmay yerga tushib oldi.
Oqcharloq Charlz-Roland esa Buyuk Shamollar Qoyasigacha — yigirma to‘rt ming fut yuksakka ko‘tarildi va sovuq shamoldan ko‘karib, biroq hayrat ichida, ertaga bundan-da yuqori marrani zabt etishga ishonch bilan yerga tushdi.
Oqcharloq Fletcher — u yuksak parvoz san’ati bilan boshqalardan ko‘ra ko‘proq mashg‘ul bo‘lardi — tik uchgan holatda biryo‘la o‘n olti marta charxpalak aylandi. Bu ham yetmaganday, kutilganidan ham a’lo darajada qanoti osha uch marta aylanib uchdi. Quyosh nurlari uning parlarida jilvalandi, qirg‘oqda esa son-sanoqsiz ko‘zlar uni o‘g‘rincha kuzatardi.
Jonatan bir daqiqaga ham shogirdlarini tark etmadi. U tushuntirar, yangi yechimlarni taklif etar, ba’zan yetakchi vazifasini bajarardi. Qorong‘u demay, yomg‘iru shamolga qaramay u shogirdlari bilan birga uchar — parvoz zavqidan shodlanar, boshqa oqcharloqlar esa bu payt zax tortgan rutubatli qirg‘oqda bir-birlarining pinjiga tiqilib mudrashardi.
Har gal uchish mashg‘ulotlari tugaganidan so‘ng shogirdlar qirg‘oqda hordiq chiqarishardi. Bunday paytlarda ular Jonatanning saboqlarini tinglashga ko‘nika boshlashgandi. Uning g‘oyalari yosh oqcharloqlarga bir qadar g‘alati tuyular, shogirdlari mohiyatni ilg‘ab ololmas, biroq ayrim fikrlarini tushunishar edi.

Asta-sekin Jonatanni qurshagan shogirdlari doirasi tegrasida yana bir doira hosil bo‘ldi. Bu To‘dadagi qiziquvchan oqcharloqlar edi; ular yashirincha kelishar, soatlab Jonatanning gaplariga quloq tutishardi. Qorong‘ulik quyuqlashganda kelishib, bir-biridan yuzlarini bekitib o‘tirishadigan bu oqcharloqlar tun pardasi ko‘tarilmay g‘oyib bo‘lishar — tanilib qolish yoki o‘zlari kimnidir tanib qolishdan o‘lgudek hayiqishardi.
Jonatan shogirdlari bilan qaytib kelganidan so‘ng oradan bir oy o‘tib shunday voqea ro‘y berdi — taomilni buzgan birinchi oqcharloq To‘dadan ajralib chiqdi va uchishni o‘rganish ishtiyoqi borligini izhor etdi. Bu Terrens Louell ismli oqcharloq bo‘lib, sarkashligi uchun o‘sha kuniyoq Quvg‘inga hukm etildi va… Jonatan uni sakkizinchi shogird sifatida safga qabul qildi.
Ertasi tunda Kerk Meynard ismli oqcharloq ham To‘dani tark etdi. U oqsoqlanib, qumda zo‘rg‘a sudralar, o‘ng qanoti esa harakatsiz osilib qolgan edi. Shu alpozda kelib u Jonatanning oyoqlari ostiga yiqildi va jon taslim etayotganday hirqiroq tovushda:
— Menga yordam ber. Bu dunyoda yagona orzuim — parvoz qilish, — dedi.
— Parvozga shaylan, — dedi Jonatan. — Men bilan baravar o‘rningdan qo‘zg‘al, birga mashg‘ulotlarni boshlaymiz.
— Yo‘q, sen bilmaysan, mening qanotim… U menga bo‘ysunmaydi, uni men qimirlatolmayman.

— Oqcharloq Meynard, bilib qo‘y: sening erking o‘zingda, sen o‘zligingni anglash ixtiyoriga egasan va shu yerda, ayni chog‘da bunga erisha olasan, buning uchun senga biror narsa to‘siq bo‘lolmaydi. Buyuk Oqcharloq Qonunida shunday deyilgan va bu — mavjud yagona xolis qonundir.
— Sen meni ucha olasan, deb aytayapsanmi?
— SYeN OZODSAN — men shuni aytayapman.
Xuddi aytilganiday, Kerk Meynard qanotlarini osongina yoydi — hecham zo‘riqmadi — va tun osmoni uzra ko‘tarildi. Uning tantanavor qiyqirig‘i uyqudagi To‘dani uyg‘otib yubordi. Yuz futlar balandda parvoz etarkan, Kerk ovozi boricha qichqirardi:
— Men uchayapman! Eshitayapsizlarmi?! Men ucha olaman!!!
Quyosh bo‘y ko‘rsatgan pallada Jonatan va uning shogirdlari yoniga mingtacha qush keldi, ular Meynardga hayrat bilan qarashardi. Endi o‘zlarini kimlardir kuzatib, ta’qib etib turganiga ular beparvo, Jonatanning gaplarini jon quloqlari bilan tinglab, biror narsani ilg‘ab olishga urinishardi.
Jonatan esa oddiy narsalar: oqcharloqning uchishga haqqi borligi, uni tabiat ozod yaratgani va hech narsa — na urf-odatlar, na shubha-gumonlar va taqiqlar uni tabiat ato etgan ozodligi uchun izza qilolmasligi haqida so‘zlardi.
— Hatto To‘da Qonuni hammi? — so‘radi oqcharloqlar to‘dasidan bir ovoz.
— Yagona xolis qonun mavjud — bu ozodlik qonunidir, — javob qildi Jonatan. — Boshqacha qonun yo‘q.

— Xuddi sen kabi parvoz qilishni qanday qilib o‘rganishimiz mumkin? — so‘radi yana bir ovoz to‘dadan. — Sen — Yaratganning inoyatiga musharraf bo‘lgan xos qushsan, qolgan jamiki qushlardan a’losan…
— Fletcherni ko‘r! Louellga qara! Charlz-Roland! Judi Li-chi? Ular ham seningcha Yaratganning inoyatiga musharraf bo‘lgan xos qushlarmi? Sizlardan ortiq joyi yo‘q ularning. Men ham shular qatoriman. Faqat, sizdan farqli o‘laroq, ular o‘zligini tanigan va o‘z bilimiga amal qilib yashayotgan qushlar.
Bu gapdan keyin uning Fletcherdan boshqa shogirdlari bezovtalanib tebranishdi. Chunki amalga oshayotgan maqsadlar, Ustozi aytganchalik, oddiy ekaniga hali ular ishona olmasdilar.
Jonatan va uning shogirdlari atrofida yig‘ilayotgan oqcharloqlar soni kun sayin ortib borardi. Ular savollar berishar, tahsin aytishar, bazilari malomat qilardi.
— To‘dada seni yerga tushgan Buyuk Oqcharloqning O‘g‘li bo‘lsa kerak, deyishmoqda, — dedi Fletcher ertalabki yuqori tezlikda uchish mashqidan so‘ng Jonatanga, — agar bunday bo‘lmasa, u holda, demak, sen o‘z zamoningdan ming yil ilgarilab ketgan emishsan.
Jonatan chuqur nafas oldi. «Tushunmovchilik oqibati bu, — o‘yladi u. — Seni osongina shaytonga yo rahmonga chiqarib qo‘yishadi».
— Xo‘sh, sen nima deb o‘ylaysan, Fletch! Biz o‘z zamonimizdan shunchalik o‘zib ketganmizmi?

Uzoq jimlikdan so‘ng Fletcher ishonchsiz ohangda dedi:
— Albatta, umuman olganda, hamma davrlarda ham bunday uchishni o‘rgansa bo‘ladi. Balki, ehtimol, biz urfga aylanib qolgan uchish usulini ortda qoldirgandirmiz. Biz oqcharloqning uchishi haqidagi mavjud tasavvurni inkor etdik.
— Bu, endi, nisbatan aniqroq javob, — dedi Jonatan qanoti osha ag‘darilib bir muddat chalqancha ucharkan. — Baribir bu zamondan o‘zib ketishdan ko‘ra tuzukroq.
Oradan atigi bir hafta o‘tib, falokat ro‘y berdi. Fletcher yoshlar guruhiga katta tezlikda uchish usulini o‘rgatayotgan edi. U yetti ming futlar balandlikdan boshlagan sho‘ng‘ishdan endi chiqayotgan — juda katta tezlikda uchib kelayotganda qirg‘oqdan endi qanot chiqargan bir palopon onasini yo‘qlab chirqillagancha yo‘liga ko‘ndalang bo‘ldi. To‘qnashuvga sanoqli soniyalar qolgan bir vaziyatda Oqcharloq Fletcher Lind keskin burilib, o‘zini chapga oldi. Chap tarafda esa… rangdor tosh qoya devorday qad rostlab turardi.
Uning ko‘ziga bu qoya o‘zga olamga kiriladigan kattakon metin darvozaga o‘xshab ko‘rindi. Dahshat ro‘y berdi, behushlik… va nafasni bo‘g‘adigan darajadagi zulmat… Keyin esa notanish osmonda orombaxsh holat… xotiralar, behushlik… yana xotiralar va tag‘in—behushlik. Dahshatli qo‘rquv keyin g‘am va afsus-nadomatlar bilan almashdi. Afsus-nadomatlarning esa cheki yo‘q edi…

Aynan o‘sha — Jonatan Livingston ismli oqcharloq bilan dastlab uchrashgan kundagi — ovozni eshitdi:
— Gap shundaki, Fletch, biz o‘z imkoniyatlarimiz sarhadlarini asta-sekin, tartib bilan, shoshilmay yengib o‘tishga intilamiz. Toshni yorib o‘tish, bizning dasturimizga ko‘ra, keyinroq kirishiladigan mashg‘ulot.
— Jonatan!
— Buyuk Oqcharloq O‘g‘li nomi bilan ham ma’lum, — vazminlik bilan dedi murabbiy.
— Sen bu yerda nima qilayapsan? Qoya qaydan paydo bo‘ldi? Nahotki men… axir, men… o‘ldimmi?
— Qo‘ysang-chi, Fletch… O‘zing o‘yla: agar sen hozir men bilan gaplashayotgan bo‘lsang, demak, o‘lmagansan, shundaymi? Sening tafakkur miqyosing keskin o‘zgardi, shu xolos. Xohlasang — shu darajangda qolishing mumkin, darvoqe, bu sening oldingi darajangdan ancha yuqori. Ortga qaytishing va To‘dada boshlagan ishingni davom ettirishing ham mumkin. To‘da oqsoqollari birortamizning falokatga yo‘liqishimiz va barcha ishlarimiz oxir-oqibat fojea bilan yakun topishini kutishgan. Biroq ular buning hozir ro‘y berishini kutishmagan, chog‘i.
— Albatta, men To‘daga, boshlagan ishimga qaytaman. Axir, yangi guruh bilan mashg‘ulotlarni endigina boshlagandim.
— Juda yaxshi, Fletcher. Sen bilan: vujud — fikr-g‘oyadan boshqa narsa emas, deb gaplashganimizni eslaysanmi?

Fletcher boshini qimirlatib qo‘ydi, qanotlarini rostladi va ko‘zlarini ochdi: u qoyaning etagida yotardi, atrofini esa To‘da qurshab olgandi. Uning qimirlaganini ko‘rgan oqcharloqlar bezovtalanishdi, har tarafdan malomatli baqirgan ovozlar eshitildi:
— Tirildi! U o‘ldi va yana — tirik!!!
— Unga qanotini tekizdi! Uni tiriltirdi! Buyuk Oqcharloqning O‘g‘li!
— Yo‘q! Uning o‘zi aytdi — O‘g‘li emas! U — iblis! IBLIS! To‘dani mahv etish uchun kelgan!
Mo‘’jizadan dahshatga tushgan to‘rt mingtacha oqcharloq baravariga: «Iblis!», deya qichqirar va bu shovqin-suron To‘daning ustida to‘fon mahalidagi quturgan shamolday yelib uchdi.
Ko‘zlari yongan, tumshuqlari qattiq siqilgan — qonsiragan oqcharloqlar to‘rt tomondan siqib kelar va ikkalasini ham qiymalab tashlashga tayyor turardi.
— Nima deysan, Fletcher, hoziroq bu yerdan ketganimiz ma’qul emasmi? — qiziqsindi Jonatan.
— Men, albatta, bu yerdan uzoqroqda bo‘lishimizga qarshi emasmanu…
Bir lahza ichida ular qoya etagidan yarim mil narida hozir bo‘lishdi, jaholatga botgan oqcharloqlarning qahru g‘azab bilan ochilgan tumshuqlari bo‘m-bo‘sh havoni cho‘qilardi.
— Nega, — deya yozg‘irardi Jonatan, — nega ozod qushni uning ozod ekaniga ishontirish shunchalar mushkul. Axir, uning o‘zi bunga o‘zini ishontirishga qodir-ku! Faqat mashqlarga biroz vaqt sarflash kifoya, xolos. Nega bunday?

Voqeaning bu tarzda kechganidan hanuz o‘ziga kela olmayotgan Fletcher so‘radi:
— Sen nima qilding? Biz qanday qilib bu yerda paydo bo‘lib qoldik?
— Axir, o‘zing aytding-ku, bu yerdan ketganimiz ma’qul deb… Aytmadingmi shunday deb?
— Aytdim. Biroq qanday qilib sen…
— Juda oddiy, Fletcher. Xuddi boshqalar qilgani singari. Bu tajriba, xolos.
Ertalabga kelib To‘da o‘zining johilligini unutgan, biroq Fletcher biror narsani yodidan chiqarmagan edi:
— Jonatan, eslaysanmi, bir paytlar — bunga ko‘p bo‘ldi — sen aytganding: qalbingda To‘daga muhabbat bo‘lsa bas, ortga qaytish va ularga ta’lim berish uchun shuning o‘zi kifoya, deganding.
— Eslayman, albatta.
— Men tushunmayman, sen qanday qilib bu aqlidan ozgan qushlar to‘dasini yaxshi ko‘ra olasan, axir, haligina ular seni o‘ldirmoqchi bo‘lishdi-ku?
— Oh, Fletch! Sen jaholatga botgan qushlar to‘dasini sevishing shart emas. Sen nafrat va g‘azabga mehr-muhabbat bilan javob qilishga ham majbur emassan. Sen uzluksiz mashq qilishing va mana shu qushlarning har birida haqiqiy olijanob oqcharloqni ko‘ra bilishing hamda botinlaridagi olijanoblikni yuzaga chiqarishlari uchun ularga yordam qilishing kerak. Men muhabbat haqida gapirganimda ana shuni nazarda tutib gapirganman. Bilasanmi, buning amalga oshishi qanchalik quvonarli! Darvoqe, men bir jo‘mard yigitni eslayman — chamamda uning ismi Oqcharloq Fletcher Lind edi — ana shuni quvg‘in qilishganda, u butun bir To‘da bilan yoqalashishga tayyor edi. Va Uzoq Qoyalarda u o‘zi uchun chinakam azob-uqubatlar maydonini — mislsiz og‘ir sinovlar joyini hozirladi. O‘sha Fletcher hozir o‘zining osmonini yaratayotir va butun To‘dani o‘sha yoqqa boshlab ketayotir.

Fletcher Jonatanga qaradi, uning ko’zlarida qo’rquv alomatlari aks etdi:
— Men?! Men boshlab ketayapmanmi?! Jon, bu bilan nima demoqchisan? Bu yerda muallim — SYeNSAN. Sen bizni tashlab ketolmaysan.
— Tashlab ketolmayman? Nahotki, sen boshqa to’dalar ham, boshqa Fletcherlar borligini, ehtimol, ularga murabbiy sendan ham ko’ra zarurroq ekanini o’ylamasang. Axir, sen endi nurli manzilga olib chiqadigan o’z yo’lingni topding…
— Men-a?! Jon, men — oddiy oqcharloqman, sen esa…
— … xos va betakror Buyuk Oqcharloq O’g’lisan demoqchimisan? — chuqur xo’rsindi Jonatan. — Mening endi senga keragim yo’q. O’zingni anglab yetish yo’lidagi mashqlaringni davom ettir — sen uchun muhimi shu. Har kuni bir qadamdan bo’lsa-da olg’a intilib, o’zingning haqiqiy tabiatingni — asl Oqcharloq Fletcherni kashf etgin. U — sening mualliming. Sendan uni tushunish va unday bo’lish uchun tinimsiz mashq qilish talab etiladi.
Bir lahzadan so’ng Jonatanning tani jimirlab ko’rindi, uning parlari nur taratdi va u havoda eriy boshladi.

— Ularning men haqimda ahmoqona mish-mishlar tarqatishiga yo‘l qo‘yma, mendan xudo yasashlariga izn berma, xo‘pmi, Fletch? Men — oqcharloqman. Men uchishni yaxshi ko‘raman, ehtimol…
— JONATAN!
— Sho‘rlik Fletch! Ko‘zlaringga ishonmagin. Chunki ko‘zlarga bizning ozodligimizni chegaralaydigan panjaralargina ko‘rinadi. Eng muhim narsani ko‘rmoq uchun tafakkurni ishga solmoq lozim. Sen hammasini bilasan, faqat buni tushunishing zarur. Va shunda barchasi oyday ravshan bo‘ladi, qanday uchish kerakligi-yu…
Jimirlash tugadi. Jonatan havoda erib bitdi.
Oqcharloq Fletcher o‘zini majbur qilib havoga ko‘tarilguncha xiyla vaqt o‘tdi. Birinchi darsning boshlanishini sabrsizlik bilan kutayotgan o‘quvchilarning yangi guruhi uning yo‘liga ko‘z tikib turishardi.
— Sizlar avvalo, — deya g‘amgin ohangda gap boshladi u, — bir muhim narsani tushunib olishlaring lozim: oqcharloq — bu cheklanmagan ozodlik g‘oyasining mujassami, Buyuk Oqcharloq timsolining tajassumi va sizning tanangiz yaxlit — bir qanotingizning uchidan ikkinchi qanotingizning uchigacha — sizning fikringiz, g‘oyangizdan boshqa narsa emas.

Yosh oqcharloqlar uning gaplariga tushunmay garangsib qarab turishardi. «E, muallim, — deya o‘ylardi ular, — sening bu gaplaring «ko‘r tugun» mashqini uddalashimizga yordam berishi dargumon».
Fletcher chuqur nafas oldi va aytgan gaplari ularning ongiga yetib bormaganini payqab, dedi:
— Xo‘-sh… demak… Mayli, mashg‘ulotlarni to‘g‘riga uchish mashqlarini o‘zlashtirishdan boshlaymiz.
Shu so‘zlarni aytgan zahoti u favqulodda bir sirdan voqif bo‘ldi — Jonatanga xos bo‘lgan g‘aroyib shuur o‘ziga ham begona emasligini angladi.
«Cheklovlar yo‘q, deysanmi Jonatan? — o‘yladi u. — Unday bo‘lsa, mening osmon ostidan sening qirg‘og‘ingga sho‘ng‘ib chiqadigan kunim uzoq emas ekan, o‘shanda senga qanday uchish kerakligi haqida ba’zi bir gaplarni aytaman!»
U o‘quvchilari ko‘ziga qattiqqo‘l bo‘lib ko‘rinishga harakat qildi, biroq kutilmaganda… ularni aslida qanday bo‘lishsa shundayligicha ko‘rdi — ularning botiniga nazari tushdi. Bu uzoqqa cho‘zilmadi — qandaydir lahzada kechdi, biroq ko‘rganlari unga yoqdi, u juda shod bo‘ldi. Fletcher qalbida barcha shogirdlariga cheksiz mehr-muhabbat hissini tuydi. «Cheklovlar yo‘q, deysanmi, Jonatan?» — xayolidan o‘tkazdi u va mamnun jilmaydi. Endi komillik sari uning o‘zining yo‘li boshlandi.

SO‘NGSO‘Z O‘RNIDA
Tarjimondan

Mashhur adib Rey Bredberi «Oqcharloq Jonatan Livingston» qissasining ta’rifini shunday keltiradi: «Richard Baxning bu kitobi biryo‘la ikki taraflama ta’sir ko‘rsatadi. U menga Parvoz tuyg‘usini daraklaydi va ayni damda meni yoshligimga qaytaradi.»
Asarning janri, badiiy xususiyatlariga berilgan ta’riflarda esa «Oqcharloq Jonatan Livingston» — rivoyat, falsafiy ertak, nasrda yozilgan doston singari tavsiflarni o‘qiymiz.
Shunday kitoblar bor — ularni qiziqib o‘qiymiz, berilib o‘qiymiz. «Juda qiziq»ligidan bosh ko‘tarmaymiz. Yana shnday kitoblar ham bor — ular o‘ziga tortadi, o‘ziga ergashtiradi. «Oqcharloq Jonatan Livingston» keyingi ta’rifga mansub asarlar sirasidan. U o‘quvchini komillikka undaydi — o‘ylab ko‘rib, ongli ravishda qiyinchiliklarga o‘zini safarbar etishga ruhlantiradi.
Ehtimol, hurmatli gazetxonlar Richard Baxning bu asarini tarjimamizda o‘qib, o‘zlari ham shunday xulosalarga kelishgandir. Modomiki, ular Jonatanning jasoratidan rag‘bat olib Parvoz tuyg‘usini his etishgan, navqironlik sururini qayta boshdan kechirgan bo‘lsalar — bu barchamizning yutug‘imiz.
Richard Bax qissasining yutug‘ini belgilagan omillar esa talay. Ularning ayrimlariga qisqacha izoh berib o‘tsak, bu asardan olingan taassurotlarni mustahkamlashga va uning «o‘ziga ergashtirib» ketadigan jihatlarini chuqurroq tushunishga ko‘maklashadi, deb o‘ylaymiz.

Ma’rifatli kitobxon Jonatanning kechmishida — quvg‘in qilinishida, yolg‘iz o‘zi komillik yo‘lida ranju mashaqqatlar chekishida, va’z o‘qishida, mo‘’jizalar ko‘rsatishida va asardagi boshqa ayrim voqealar tasvirida Injilning syujetiga xos jihatlarni, dzen-buddizm falsafasiga oid unsurlarni kuzatgan bo‘lishi kerak. Asarni o‘qib, yozuvchi bularni yashirmaganiga, aksincha, ko‘hna qadriyatlarga hozirgi zamon odamlarining ma’naviy ehtiyoji kuchli ekanini to‘g‘ri ilg‘ay olganiga guvoh bo‘lamiz. Muallif maqsadiga xizmat qilgan bu tasvirlarning yana bir jihati bor. G‘arbda «zamonaviy ommaviy madaniyat»ning avj olgani, pornografiyaning qonunlashtirilgani, zo‘ravonlikni keng miqyosda targ‘ib etayotgan tomoshalarning yoshlar ongini band qilayotganini nazarda tutib, Jonatanning umid va intilishlarini tushunishga urinib ko‘rsak, bu «g‘alati oqcharloq»ning sarkashligi boisi ayon bo‘ladi. Richard Bax nafaqat zamondoshlarining «har birida yashaydigan Oqcharloq»qa, balki azaldan insoniyat qalbida va ongida yashab kelgan Asl Jonatanga ham ishora qiladi. Bu ishora — Komillikka chorlov. Bu ishorada e’tiqod, ilm yo‘lida tinimsiz izlanishlar bilan bog‘langan, qadimgi qadriyatlarga uyg‘un an’analar mujassam. Ayni shu xususiyatlar rivoyat-qissa mazmuniga teranlik bag‘ishlagan.
«Oqcharloq Jonatan Livingston» o‘smirlarning sevimli kitobiga aylanib ulgurdi, jahon bolalar adabiyoti majmualaridan joy oldi, ko‘plab tillarga tarjimasi amalga oshdi. O‘tgan yili rossiyalik noshirlar tomonidan bu asarning biryo‘la to‘rtta nashri chiqarildi. Bolalar uchun mo‘l chiqarilgan bu kitoblar ham Jonatanning parvozi bardavomligini ko‘rsatib turibdi.
Sevimli «Ma’rifat» gazetamizning qadrli o‘quvchilari ushbu rivoyat-qissa va uning tarjimasi haqida fikr-mulohazalarini bildiradilar, degan umiddamiz.

Manba: «Marifat» gazetasi