Атоқли адиб, Қорақалпоғистон халқ ёзувчиси Ўрозбой Абдураҳмоновни яқинда, мустақиллик айёми арафасида «Ўзбекистон халқ ёзувчиси» унвони билан тақдирлангани билан яна бир бор қутлаймиз ва сизни адиб суҳбатига чорлаймиз.

АДАБИЁТНИНГ ОНАСИ — ФАРОСАТ…
Қорақалпоғистон халқ ёзувчиси Ўрозбой Абдураҳмонов билан суҳбат

   Ўрозбой Абдураҳмонов 1949 йил 27 август куни Қорақалпоғистон Республикаси Кегейли туманида туғилган.1973 йили Тошкент давлат университетининг журналистика факултетини тамомлаган.Турли йилларда “Жеткинчик” болалар газетасида, “Амударё” журналида, Қорақалпоғистон ёзувчилар уюшмасида, “Қорақалпоқфилм” уюшмасида, “Ўзбектелефилм”нинг Қорақалпогистон бўлимида ишлаган. Айни пайтда Қорақалпоғистон ёзувчилар уюшмаси раҳбари ўринбосари лавозимида меҳнат қилмоқда.Ўрозбой Абдураҳмонов Қорақалпоғистон Ёшлар мукофоти лауреати (1979), экология соҳасида ЮНЕСКО медали соҳиби (1987), Қорақалпоғистонда хизмат кўрсатган санъат арбоби (1999), Ўзбекистонда хизмат кўрсатган маданият ходими (2001), Қорақалпоғистон халқ ёзувчи (2004) унивонлари эгасидир.Унинг “Бир муҳаббат тарихи” (1977), “Қўшнилар” (1981), “Чангалзор пайғарбари ҳалокати” (1987), “Оролим, дардим менинг” (1985) китоблари чоп этилган.“Бўсаға” романи “Ўзбекистон” нашриётида чиқиш арафасида.Унинг “Ўжар” комедияси 1981-йилдан шу кунгача Бердақ номидаги Қорақалпоқ давлат театрида саҳнадан тушмай келмоқда.

— Бугун юртимизнинг нафақат ижтимоий, балки маънавий ҳаётида ҳам улкан ўзгариш ва янгиланишлар жараёни кечмоқда. Бу, албатта, Ватанимизнинг ҳар бир фуқароси ҳаётида акс этаётир. Буни, айниқса, зукко адиб ва зиёлилар сезмаслиги, кўрмаслиги мумкин эмас…

— Бошқаларни билмадим, лекин ўзим деярли ҳар саҳар отган тонгга рози ҳолда уйғонаман. Пойтахт-Нукусни кезиб, унинг кун сайин чирой очаётган жамолига тўймай: “Ҳа, ишласа бўларкан-ку, асрлик уйқудан энди уйғондингми, халқим” деб ўйланаман. Янги иморатлар, янги гузарлар, баланд уйлар қурилаяпти, кўчаларга одамлар эмас, машиналар сиғмай кетаяпти, саҳройи халқ шаҳри марказида тамаддун тимсоли бўлмиш — тирбандликлар пайдо бўлаяпти. Авваллари, Кизилқуму Устюрт уфқларининг саробларида кўришимиз мумкин бўлган ажойиб шаҳарнинг гўзал гўшалари, энди кўз ўнгимизда намоён бўлиб, унинг ичкарисида ўзимиз яшаяпмиз.

Ҳозир ажойиб даврнинг бир поғонасида турибмиз. Мус¬тақиллик аталмиш халқимизнинг кечаги оммавий хурсандчилик даврида туғилиб етилган янги авлоди елкасига, энди аста-секин тақдир ва турмуш салмоғи туша бошлайди. Давр юкларини орқалаб, дунё кезиб, денгизини саҳрога айлантириб чарчаган ишлар давомини, бувасининг донолигини ўзига сингдириб, отасидан ҳам ақлли бўлиб чиққан неваралар олиб кетаверадигани ҳам шундан. Шунинг учун ҳам бизда авлод алмашувлари осон кечади. Лекин, ҳарқалай, Эшқобил Шукур айтганидек, “бола болалиги билан яшагани” маъқул. Биз эса ўрнак бўлишимиз керак. Агар уларга баландпарвозликни ёдлатиб, булбулигўё қилаверсак, келажакка ёлғонни ўрнак — мерос қолдирган бўлиб қоламиз. Бу гўёки ўзи доимо маст юрувчи одамнинг ароқнинг таъмини тотган ўғлига “ичмагин, бу зарар” деган гапига ўхшаб қолади. Сўнгра “э, бу ёлғончи дунё”, деб ўксинишдан нима фойда?

Бир томондан, бизнинг тамаддундан сал чеккароқ яшаганимизни афзаллик деб ҳам ўйлаш мумкин. Сабаби, халқ ўз оммасида самимийлигини сақлаб қолган. Лекин, шу самимийликни анқовлик деб тушуниб устимиздан куладиганлар ва ҳар хил найранглар билан чалғитишга ҳаракат қиладиганлар ҳам йўқ эмас. Аммо улар янглишади. Самимийлик билан анқовликнинг чегараси осмон билан ердек. Бу дунё самимий доноликнинг ҳисобидан умр сураётгани маълум. Сўнгги икки йиллик ҳаётимиз бунинг тасдиғи.

1946 йили ёзилиб, қарийб қирқ йил кейин бўлган воқеаларни акс эттирган Жорж Оруэллнинг “1984” романини кўринг. Тамаддунлар айқаш-уйқаш (доимий кураш)ида инсон тақдири қандай кечиши мумкинлиги ёзилган унда. Замонавий фиръавнчилик, фикрни калласи билан узиб ташлаш, ҳатто ўтмишни ҳам бугунги кун ғоялари билан ўзгартириш йўллари, бир тўда раҳбариятнинг бўлмағур мақсадларини оқлайдиган баландпарвозликларни миллионлаб тиражларда қайта-қайта тузатиб чоп этиш орқали оммага сингдириш ва шундай вазиятда инсоннинг шахсий тақдири қандай синдирилгани тўғрисида бу роман. Мен уни ўтган асрнинг худди ўша 1984 йили яна бир бор қайта ўқиб, ёзувчининг ҳаққоний кўра олганига ҳайронлар қолганман.

— Маълумки, бадиий адабиёт ҳар бир халқнинг яшаш тарзи, турмуш шароити ва, энг муҳими, унинг қалбини тасвирлаб бериши билан аҳамиятли. Ўрозбой ака, айтинг-чи, юқорида сўз юритганимиз — кишилар маънавий ҳаётидаги янгиланишлар бугунги қорақалпоқ адабиётида қанчалик акс этмоқда?

— Қорақалпоқлар замонавий ёзув услубини сал кечроқ эндирган халқлар сирасига киради. У ўз тарихини қумлар билан сувларга ёзиб, ёзганларини давр чанг-тўзонлари босиб, саҳро довуллари учириб, лойдан қурган иморатларининг қолдиқларига ғурурланиб яшайдиган халқ. Унинг буюк тарихи асрлар орасидан эсон-омон қолган тили, авлоддан авлодга ўтиб келаётган урф-одатлари, оғзаки ижоди ва қадимшунослар қум орасини қазиб топаётган эски қалъалардаги қилич ва мунчоқларида яхшироқ сақланган. Биз ялпи умумий маҳсулотни ҳисоблагандек, халқнинг оғзаки ижодини санаб кўрсак, жон бошига энг кўп достон, афсона-ю эртак, нақл-мақол ва термалардан туғро келадиган халқмиз.

Шоир, жиров, бахши, қиссахон ижодлари орқали поэтик меросимиз қадимийроқ илдизга эга. Гарчи эртакларимиз авлоддан авлодга оғзаки ўтиб келган бўлса ҳам, том маънодаги насрчилик бизда асосан ХХ асрда бошланган. Насримиз ривожида Нажим Давқараев, Мирзағали Дарибоев, Асан Бегимов, Жўлмирза Оймурзаев, Отеген Айжанов, Тўлепберген Қаипбергенов, Караматдин Султанов, Човдирбой Сейтов, Узоқбой Пиржоновнинг алоҳида ўрни бор. Айниқса, тарихий романлари билан замонавий қиссалари жаҳонга машҳур оқсоқолимиз Тўлепберген Қаипбергенов ижоди орқали насрчиликда бошқа адабиётлар тажрибасидаги (икки минг йилдан зиёд тарихга эга грек, япон, хитой насрчилиги билан таққослаганда) поғоналарга биз атиги бир авлод даврида эришдик. Ахир Тўлепберген оғага Ўзбекистон Қаҳрамони унвони бежиз берилмаган.

Бугунги қорақалпоқ адабиёти барча жанрларда ривожланишга бел боғлаяпти. Айниқса, етакчи жанримиз назмда умидли ёшлар кўринаяпти. Яқинда ижтимоий тармоқларда Алиш Утемуратов деган бир боланинг иккита шеърини ўқиб қолдим. Унинг дастлабки қадамлариданоқ шоирона жўшқин, оддий ва равон тил, энг муҳими, халқнинг кўнглидаги “қитиғини” келтирадиган ҳислар сезилади. Ёшларни юзма-юз танимайман. Бу шарт ҳам эмас, лекин ёзганларини кўриб, эртанги адабиётимизга умидим ортади…

Халқимизнинг ўзи шоиртабиатли. Айниқса, муҳаббат ёшида шеър ёзмаган ким бор, десак ҳам бўлади. Жилла қурса, яхши кўрган қизига янада яхшироқ кўриниш учун кўпчилиги шеър ёзишга, ўқишга ёки баралла овози билан ашула айтишга ҳаракат қилади. Уйлангандан сўнг эса… жим-жит. Бизнинг давримизда ҳам шундай бўлган. Лекин ёшларимизга ота-боболаримиздан қолган “етти ўлчаб, бир кес”, деган ажойиб бир доноликни эслатмоқчиман. Бу, ёзишга қўлингизга метр олиб киришиш шарт дегани эмас, сал ўйланқираб ёзишни назарда тутаяпман. Фикрламасдан ёзаверадиганлар кўпайиб кетди, демоқчиман, холос. Шоирликни обрў санаб, адабиётдан манфаат ахтариш яхши эмас. Яхши нарса ёзсангиз, обрўнинг ўзи сизни излаб топади. Ёш шоирларнинг қулоғига олтин исирға: шеъриятнинг отаси ҳиссиёт бўлгани билан, онаси фаросат эканлигини унутманг. Насрда эса сантиметр олиб, саксон марта ўлчаб, бир кесганнинг ўқувчидан ўзга ҳеч кимга зарари йўқ…

— Орол нафақат бизнинг, балки Ер юзидаги бутун инсониятнинг экологик муаммосидир. Сўнгги йилларда уни бартараф этиш, одамлар саломатлигини тиклаш, ҳудуд иқлимини мўътадиллаштириш йўлида турли таклифлар билдирилмоқда. Булар ичида қум барханларига айланган Орол атрофини саксовулзор қилиш таклифи ҳаётга татбиқ этиляпти. Лекин ишчи кучи камлиги учун натижа кўнгилдагидек эмас. Нима деб ўйлайсиз, балки бадиий адабиёт — сўз воситасида бу ишни жонлантириш имкони бордир?.
.
— Оғир дардни қўзғадинг, иним. Оролни фожеа десак, биз ўша фожеанинг ўзида яшаяпмиз. Бу дунёда дард бор, ҳамдардлик бор. Кечаги Шўро даврида дардимизни ичимизга ютиб, тирикчилик қилгандик. Адабиётнинг қудратини қаранг, Оролни кўрган ва сезган Чингиз Айтматов, Расул Ҳамзатов, Мустай Карим, Сергей Залигин, Эркин Воҳидов сингари буюкларнинг чиқишлари ва асарлари орқали бизнинг дардимизни дунё эшитди ва ҳамдардлар кўпайди, Орол тўғрисидаги ҳақиқат оламга тарқади. Ҳамдардлик нафақат дардлиларни овутади, балки ундан фориғ бўлиш, ечимини топиш умидини уйғотади. “Қорақалпоқлар — бедаво оптимистлар” деганди “Орол-88” экспедициясида иштирок этган таниқли рус публицисти Василий Селюнин ва “Новый мир” журналида табиатнинг йўқолиб бораётган ноёб ўсимликлари билан ҳайвонотлари жой олган “Қизил китоб”ига мени ҳам бир нусха сифатида киритиб кетди. Лекин мен “Қизил китоб”даги киши” лақабини олганимга ҳеч хафа бўлмадим.

Ўша пайтлари Оролни асраш бўйича таклифлар кўп эди. Сибирь сувларини олиб келишда фикр иккига бўлинди. Мутахассислар Сибирь дарёларининг 7 фоиз суви билан фақат Оролни тўлдирибгина қолмай, балки Ўрта Осиё ва Қозоғистонда янги суғориладиган ерлар очиш имкони ҳам юзага келиши мумкинлигини айтишди. Таникли ёзувчилар Валентин Распутин, Василий Беловлар эса бунга қарши бўлиб, дарё ўзанини буриш, Сибирь табиатини бузади, дарё сувлари билан Шимолий муз океанига борадиган илиқлик камайиб, Гренландияни бутунлай, Скандинавия ярим ороли соҳилларини қисман муз босади, деб ваҳима солди. Бош котибнинг тутуриқсизлиги тутиб, у ёзувчилар томонини олди, мана оқибати, Орол қуриди ҳисоби, умуман ҳудуддаги сув танқислиги чуқурлашиб бораяпти. Дард билан яшайверсангиз, унга кўникиб, у турмуш тарзингизга айланганини билмай қоларкансиз. Яқинда, 27 май куни ҳудудда тузли бўрон бўлиб ўтди. Ижтимоий тармоқларда биринчи бўлиб, “Хива хавф остида”, дея хоразмликлар бонг урди. “Бу тўзон бизда ҳар куз-баҳор доимо бўладиган ҳолат, ҳовлиқманглар, оғайнилар, қорақалпоқлар Хивага соябон тутиб туради”, дея ҳазил билан овунтирдим қардошларимни. Ўзим эса эрталабдан ҳовлидаги мева-чеваларнинг япроқларини қувурдан оқаётган жилдираган сув билан ювишга киришдим. Лекин барини ювиб улгура олмадим, Тошкент, Самарқанддан эъзозлаб олиб келган шафтоли ва нок гуллаб, қуриб қолди. Узумларни омон олиб қолгандим, кечаги эллик даражали иссиқ уларни ҳам куйдирди ҳисоб.

Адабиёт, сўз қудрати билан ажойиб иқлим яратиш мумкинлигига ишонаман. Яхши сўз умидни аллалайди. Президентимизнинг илк сафари — Шуманайга келиб, бизга ҳамдардлигини Бердақ билан Ибройим Юсупов шеърлари билан айтганида бутун қорақалпоқ ўрнидан тикка туриб қарши олди. Кейинги ташрифида Оролни қуритган пахта эканлигига урғу бериб, ҳудуддаги деҳқончиликни кам сув талаб экинлар билан алмаштириш, чорвачиликни ривожлантириш тўғрисидаги айтганлари, том маънода одамларнинг фаровон ҳаёт кечиришига кафолат бўлди. Жадал равишда Қўнғиротдан Мўйноққа қувурлар орқали ичимлик суви етказилди. Одамларда нолиш камайиб, меҳнат қилиш иштиёқи кучайди.

Лекин ишсизлик деб Оролқумга саксовул, қандим экавериш натижаси гумон ҳаракат, деб ўйлайман. Сабаби, ҳар қандай ўсимликка қаддини тиклаб олгунча, озгина бўлса-да сув керак. Бу ерда қўшни Қозоғистоннинг Оролдаги тажрибаси асқотиши мумкин. Улар ўша 90-йиллардан бошлаб, ўз ҳудудларида кичик Оролни тиклашга киришди. “Орол-88” экспедицияси иштирокчиси, биолог олим Николай Аладиннинг (уни Оловуддин деб чақирардик) таклифи билан дамба ётқизиб, ортиқча сувларни оқизиш учун тўғон қуришган. Ҳозир ўша тўғонни қозоқлар “Аловаддин тўғони” деб аташади. Шу дамба орқали кичик Орол тикланиб, тўлқинлари Аральск шаҳрининг соҳилларини ўпиб ётибди. Денгизда аввалги кемалар сузиб, балиқчилиги ривож топмоқда. Худди шундай ишни бизда ҳам қилса бўлади. Масалан, Оқтўмшу-Урга оралиғидан тортиб Тахтакўпирдаги Бўрчитоғигача дамба ётқизиб, ортиқча сувлар Мўйноқ ҳавзасига жамланса, аҳоли яшайдиган ҳудудда микроиқлим яратиш мумкин.

— Қорақалпоқ адабиётининг забардаст вакили, хабардори ва мана шу буюк адабиётга муносиб ҳисса қўшиб келаётган ижодкор сифатида айтинг-чи, мустақиллик йилларида, янги замонда қорақалпоқ адабиётида қандай янгиликлар рўй берди, қандай асар (роман, достон, драма)лар пайдо бўлди? Уларда кўтарилган мавзулар ўқувчилар томонидан қандай кутиб олинди? Ва энг муҳими, бу авлод қорақалпоқ адабиёти учун қандай хизмат қилди ва қилмоқда?

— Шу саволингизни қанчалик ўринли ва муҳимлигидан қатьий назар, жавобсиз қолдирмоқчиман.

— Қорақалпоқ адабиётида бадиий таржиманинг ўрни ва бугунги ҳолатига тўхталиб ўтсангиз…

— Бизда ажойиб таржима мактаби мавжуд эди. И.Майоров, Х.Жумашев сингари моҳир таржимонлардан ташқари, деярли барча шоир-ёзувчимиз бу мактабдан ўтган ва бадиий таржима орқали халқимиз жаҳон адабиёти дурдоналари билан яхши таниш. Лекин мустақилликдан сўнг қорақалпоқ таржима мактаби деярли тарқаб кетди. Сабабини биласиз, китоб чиқариш, гонорар муаммолари. Ҳозир ҳам таржима йўқ эмас, бор, лекин майда-чуйда нарсалар яқин тиллардан, асосан, ўзбекча билан қозоқчадан таржималар газета-журналларда чиқаяпти. Китоб чиқариш муаммоси ҳали тўла ҳал этилгани йўқ. Ёшларнинг илк китоблари шу кунга қадар фақат ўзбек тилида чоп этилиб келинаяпти. Янгидан иш бошлаган “Ижод” фонди ниҳоят қорақалпоқ ёш адибларининг ижод намуналарини ҳам ўз она тилларида чоп этилишига ёрдам беради, деб ўйлаймиз. Президентимиз ташаббуси билан ташкил этилган ихтисослашган Ибройим Юсупов маҳорат мактабидан ҳам умидимиз катта.

— Қорақалпоқ режиссёрлари яратаётган бадиий фильмлардан кўнглингиз нечоғлик тўлади? Улар яна нималарга эътибор қаратиши лозим, деб ҳисоблайсиз?

— Қорақалпоқ киноси энди-энди шаклланиб келаётган кенжатой санъат. Унга ўтган 70-80 йиллардан бошлаб, асосан, ҳужжатли фильмлар ҳисобидан асос солинди ва дастлабки кадр¬ларни ўз аппаратида олган кинооператор Нағмет оға Давқараевни киномиз асосчиси, деб баралла айта оламиз. Бадиий фильмлардан шахсан менинг кўнглим тўлмайди. Тўраниёз Қалимбетовнинг “Тиқин”, Бек Низоматдиновнинг “Қайтиш” қисқа метражли бадиий фильмлари, Б.Абдуллаев, Т.Қалимбетовнинг “Танка” комедияси таниқли актёрлар иштироки сабаб сал-пал томошабинлар эътиборини тортганди. Қорақалпоқ актёрлари Қ.Абдреймов, Ш. Утемуратов, С.Алламуродова илгарилари ҳам ўзбек, қозоқ фильмлари орқали умумиттифоқ томошабинларига таниш эди. Аммо фақат актёрлар иштироки у ёки бу фильмни ўша халқнинг миллий санъати сирасига киритишга асос бўла олмайди. Мавзу жиҳатдан фильм маълум бир халқ ҳаётини акс эттириши мумкин, аммо ўша халқнинг миллий кино санъати дурдонасига киритиш қийин. Кино — бу синтетик санъат. Масалан, таниқли югослав актёри Гойко Митич ёки Брюс Ли, Жекки Чан бош ролларни ижро этган фильмларни югослав ёки хитой миллий кинолари сирасига, америка индеецлари ҳаётини ёритган вестернларни ҳам индеецларнинг миллий кино санъатига ётқизиш мумкин эмас, улар Америка киносанъати маҳсулотларидир.

Ўтган асрда қорақалпоқ ҳаётини акс эттирган “Орол балиқчилари”, “Қорақалпоқ қизи” бадиий фильмларини ҳам қорақалпоқ миллий киносанъатига киритиш кулгили бўлар эди. Улар “Ўзбекфильм” студияси маҳсулотларидир. Менимча, кино “миллий” деган тушунчадан четроққа чиқиб, оммавийлашган санъат сирасига киради. “Қорақалпоқфильм” студиясини ташкил этишда иштирок этиб, унга “талатўп” бўлган йиллар раҳбарлик қилган бўлсам ҳам унинг маҳсулотлари ҳали ҳануз мақтагулик даражага кўтарила олмади.

Қорақалпоқ киноси энди той-той босиб келаётган чақалоққа ўхшайди. Ҳали унинг миллий режиссура мактаби шакл¬ланмаган, бошқа соҳа мутахассислари ҳам йўқнинг ёнида. Илк қалдирғочлардан режиссёр Тўраниёз Қалимбетовнинг қатор ҳужжатли фильмларидан ташқари, чўмичга илингудек нарсаси йўқ. Сўнгги пайтларда бадиий фильм ниқоби остида бадиийликдан асар ҳам бўлмаган, тақлид услубида суратга олинган ва маънан саёз, ғариб нарсаларни миллий кино деб айтиш уят.

Яқинда Ўзбекистон давлат санъат ва маданият институти Нукус филиали битирувчиларининг спектакль-диплом ишини кўрдим, театр ва кино санъатимизнинг келажаги борлигини сезиб, кўнглим анча таскин топди. Қани энди, шу йигит-қизлар ижодий гуруҳи билан саҳна ва экранларда ярқ этиб порласа, уларнинг ижоди қизил ёки сариқ чироқлар ёқмасдан, доимо яшил нур билан рағбатлантирилса?! Ўйлайманки, келажакда улар ўз йўлларини топиб, миллий театр ва кино санъатини Қоратовдан баландроқ чўққиларга олиб чиқади.

P/S. Суҳбат Ўрозбой ака Ўзбекистон халқ ёзувчиси унвони билан тақдирланишидан бир ҳафта олдин эълон қилинган эди. Шу боис таг сарлавҳада “Қорақалпоғистон халқ ёзувчиси” жумласи келтирилган.

Исломжон ҚЎЧҚОРОВ суҳбатлашди.

Mанба: “Мilliy tiklanish”, 21/08/2018

Atoqli adib, Qoraqalpogʻiston xalq yozuvchisi Oʻrozboy Abdurahmonovni yaqinda, mustaqillik ayyomi arafasida “Oʻzbekiston xalq yozuvchisi” unvoni bilan taqdirlangani bilan yana bir bor qutlaymiz va sizni adib suhbatiga chorlaymiz.

ADABIYOTNING ONASI — FAROSAT…
Qoraqalpogʻiston xalq yozuvchisi Oʻrozboy Abdurahmonov bilan suhbat

  Oʻrozboy Abdurahmonov 1949 yil 27 avgust kuni Qoraqalpogʻiston Respublikasi Kegeyli tumanida tugʻilgan.1973 yili Toshkent davlat universitetining jurnalistika fakultetini tamomlagan.Turli yillarda “Jetkinchik” bolalar gazetasida, “Amudaryo” jurnalida, Qoraqalpogʻiston yozuvchilar uyushmasida, “Qoraqalpoqfilm” uyushmasida, “Oʻzbektelefilm”ning Qoraqalpogiston boʻlimida ishlagan. Ayni paytda Qoraqalpogʻiston yozuvchilar uyushmasi rahbari oʻrinbosari lavozimida mehnat qilmoqda.Oʻrozboy Abdurahmonov Qoraqalpogʻiston Yoshlar mukofoti laureati (1979), ekologiya sohasida YUNЕSKO medali sohibi (1987), Qoraqalpogʻistonda xizmat koʻrsatgan sanʼat arbobi (1999), Oʻzbekistonda xizmat koʻrsatgan madaniyat xodimi (2001), Qoraqalpogʻiston xalq yozuvchi (2004) univonlari egasidir.Uning “Bir muhabbat tarixi” (1977), “Qoʻshnilar” (1981), “Changalzor paygʻarbari halokati” (1987), “Orolim, dardim mening” (1985) kitoblari chop etilgan.“Boʻsagʻa” romani “Oʻzbekiston” nashriyotida chiqish arafasida.Uning “Oʻjar” komediyasi 1981-yildan shu kungacha Berdaq nomidagi Qoraqalpoq davlat teatrida sahnadan tushmay kelmoqda.

— Bugun yurtimizning nafaqat ijtimoiy, balki maʼnaviy hayotida ham ulkan oʻzgarish va yangilanishlar jarayoni kechmoqda. Bu, albatta, Vatanimizning har bir fuqarosi hayotida aks etayotir. Buni, ayniqsa, zukko adib va ziyolilar sezmasligi, koʻrmasligi mumkin emas…

— Boshqalarni bilmadim, lekin oʻzim deyarli har sahar otgan tongga rozi holda uygʻonaman. Poytaxt-Nukusni kezib, uning kun sayin chiroy ochayotgan jamoliga toʻymay: “Ha, ishlasa boʻlarkan-ku, asrlik uyqudan endi uygʻondingmi, xalqim” deb oʻylanaman. Yangi imoratlar, yangi guzarlar, baland uylar qurilayapti, koʻchalarga odamlar emas, mashinalar sigʻmay ketayapti, sahroyi xalq shahri markazida tamaddun timsoli boʻlmish — tirbandliklar paydo boʻlayapti. Avvallari, Kizilqumu Ustyurt ufqlarining saroblarida koʻrishimiz mumkin boʻlgan ajoyib shaharning goʻzal goʻshalari, endi koʻz oʻngimizda namoyon boʻlib, uning ichkarisida oʻzimiz yashayapmiz.

Hozir ajoyib davrning bir pogʻonasida turibmiz. Mus¬taqillik atalmish xalqimizning kechagi ommaviy xursandchilik davrida tugʻilib yetilgan yangi avlodi yelkasiga, endi asta-sekin taqdir va turmush salmogʻi tusha boshlaydi. Davr yuklarini orqalab, dunyo kezib, dengizini sahroga aylantirib charchagan ishlar davomini, buvasining donoligini oʻziga singdirib, otasidan ham aqlli boʻlib chiqqan nevaralar olib ketaveradigani ham shundan. Shuning uchun ham bizda avlod almashuvlari oson kechadi. Lekin, harqalay, Eshqobil Shukur aytganidek, “bola bolaligi bilan yashagani” maʼqul. Biz esa oʻrnak boʻlishimiz kerak. Agar ularga balandparvozlikni yodlatib, bulbuligoʻyo qilaversak, kelajakka yolgʻonni oʻrnak — meros qoldirgan boʻlib qolamiz. Bu goʻyoki oʻzi doimo mast yuruvchi odamning aroqning taʼmini totgan oʻgʻliga “ichmagin, bu zarar” degan gapiga oʻxshab qoladi. Soʻngra “e, bu yolgʻonchi dunyo”, deb oʻksinishdan nima foyda?

Bir tomondan, bizning tamaddundan sal chekkaroq yashaganimizni afzallik deb ham oʻylash mumkin. Sababi, xalq oʻz ommasida samimiyligini saqlab qolgan. Lekin, shu samimiylikni anqovlik deb tushunib ustimizdan kuladiganlar va har xil nayranglar bilan chalgʻitishga harakat qiladiganlar ham yoʻq emas. Ammo ular yanglishadi. Samimiylik bilan anqovlikning chegarasi osmon bilan yerdek. Bu dunyo samimiy donolikning hisobidan umr surayotgani maʼlum. Soʻnggi ikki yillik hayotimiz buning tasdigʻi.

1946 yili yozilib, qariyb qirq yil keyin boʻlgan voqealarni aks ettirgan Jorj Oruellning “1984” romanini koʻring. Tamaddunlar ayqash-uyqash (doimiy kurash)ida inson taqdiri qanday kechishi mumkinligi yozilgan unda. Zamonaviy firʼavnchilik, fikrni kallasi bilan uzib tashlash, hatto oʻtmishni ham bugungi kun gʻoyalari bilan oʻzgartirish yoʻllari, bir toʻda rahbariyatning boʻlmagʻur maqsadlarini oqlaydigan balandparvozliklarni millionlab tirajlarda qayta-qayta tuzatib chop etish orqali ommaga singdirish va shunday vaziyatda insonning shaxsiy taqdiri qanday sindirilgani toʻgʻrisida bu roman. Men uni oʻtgan asrning xuddi oʻsha 1984 yili yana bir bor qayta oʻqib, yozuvchining haqqoniy koʻra olganiga hayronlar qolganman.

— Maʼlumki, badiiy adabiyot har bir xalqning yashash tarzi, turmush sharoiti va, eng muhimi, uning qalbini tasvirlab berishi bilan ahamiyatli. Oʻrozboy aka, ayting-chi, yuqorida soʻz yuritganimiz — kishilar maʼnaviy hayotidagi yangilanishlar bugungi qoraqalpoq adabiyotida qanchalik aks etmoqda?

— Qoraqalpoqlar zamonaviy yozuv uslubini sal kechroq endirgan xalqlar sirasiga kiradi. U oʻz tarixini qumlar bilan suvlarga yozib, yozganlarini davr chang-toʻzonlari bosib, sahro dovullari uchirib, loydan qurgan imoratlarining qoldiqlariga gʻururlanib yashaydigan xalq. Uning buyuk tarixi asrlar orasidan eson-omon qolgan tili, avloddan avlodga oʻtib kelayotgan urf-odatlari, ogʻzaki ijodi va qadimshunoslar qum orasini qazib topayotgan eski qalʼalardagi qilich va munchoqlarida yaxshiroq saqlangan. Biz yalpi umumiy mahsulotni hisoblagandek, xalqning ogʻzaki ijodini sanab koʻrsak, jon boshiga eng koʻp doston, afsona-yu ertak, naql-maqol va termalardan tugʻro keladigan xalqmiz.

Shoir, jirov, baxshi, qissaxon ijodlari orqali poetik merosimiz qadimiyroq ildizga ega. Garchi ertaklarimiz avloddan avlodga ogʻzaki oʻtib kelgan boʻlsa ham, tom maʼnodagi nasrchilik bizda asosan XX asrda boshlangan. Nasrimiz rivojida Najim Davqarayev, Mirzagʻali Dariboyev, Asan Begimov, Joʻlmirza Oymurzayev, Otegen Ayjanov, Toʻlepbergen Qaipbergenov, Karamatdin Sultanov, Chovdirboy Seytov, Uzoqboy Pirjonovning alohida oʻrni bor. Ayniqsa, tarixiy romanlari bilan zamonaviy qissalari jahonga mashhur oqsoqolimiz Toʻlepbergen Qaipbergenov ijodi orqali nasrchilikda boshqa adabiyotlar tajribasidagi (ikki ming yildan ziyod tarixga ega grek, yapon, xitoy nasrchiligi bilan taqqoslaganda) pogʻonalarga biz atigi bir avlod davrida erishdik. Axir Toʻlepbergen ogʻaga Oʻzbekiston Qahramoni unvoni bejiz berilmagan.

Bugungi qoraqalpoq adabiyoti barcha janrlarda rivojlanishga bel bogʻlayapti. Ayniqsa, yetakchi janrimiz nazmda umidli yoshlar koʻrinayapti. Yaqinda ijtimoiy tarmoqlarda Alish Utemuratov degan bir bolaning ikkita sheʼrini oʻqib qoldim. Uning dastlabki qadamlaridanoq shoirona joʻshqin, oddiy va ravon til, eng muhimi, xalqning koʻnglidagi “qitigʻini” keltiradigan hislar seziladi. Yoshlarni yuzma-yuz tanimayman. Bu shart ham emas, lekin yozganlarini koʻrib, ertangi adabiyotimizga umidim ortadi…

Xalqimizning oʻzi shoirtabiatli. Ayniqsa, muhabbat yoshida sheʼr yozmagan kim bor, desak ham boʻladi. Jilla qursa, yaxshi koʻrgan qiziga yanada yaxshiroq koʻrinish uchun koʻpchiligi sheʼr yozishga, oʻqishga yoki baralla ovozi bilan ashula aytishga harakat qiladi. Uylangandan soʻng esa… jim-jit. Bizning davrimizda ham shunday boʻlgan. Lekin yoshlarimizga ota-bobolarimizdan qolgan “yetti oʻlchab, bir kes”, degan ajoyib bir donolikni eslatmoqchiman. Bu, yozishga qoʻlingizga metr olib kirishish shart degani emas, sal oʻylanqirab yozishni nazarda tutayapman. Fikrlamasdan yozaveradiganlar koʻpayib ketdi, demoqchiman, xolos. Shoirlikni obroʻ sanab, adabiyotdan manfaat axtarish yaxshi emas. Yaxshi narsa yozsangiz, obroʻning oʻzi sizni izlab topadi. Yosh shoirlarning qulogʻiga oltin isirgʻa: sheʼriyatning otasi hissiyot boʻlgani bilan, onasi farosat ekanligini unutmang. Nasrda esa santimetr olib, sakson marta oʻlchab, bir kesganning oʻquvchidan oʻzga hech kimga zarari yoʻq…

— Orol nafaqat bizning, balki Yer yuzidagi butun insoniyatning ekologik muammosidir. Soʻnggi yillarda uni bartaraf etish, odamlar salomatligini tiklash, hudud iqlimini moʻʼtadillashtirish yoʻlida turli takliflar bildirilmoqda. Bular ichida qum barxanlariga aylangan Orol atrofini saksovulzor qilish taklifi hayotga tatbiq etilyapti. Lekin ishchi kuchi kamligi uchun natija koʻngildagidek emas. Nima deb oʻylaysiz, balki badiiy adabiyot — soʻz vositasida bu ishni jonlantirish imkoni bordir?.
.
— Ogʻir dardni qoʻzgʻading, inim. Orolni fojea desak, biz oʻsha fojeaning oʻzida yashayapmiz. Bu dunyoda dard bor, hamdardlik bor. Kechagi Shoʻro davrida dardimizni ichimizga yutib, tirikchilik qilgandik. Adabiyotning qudratini qarang, Orolni koʻrgan va sezgan Chingiz Aytmatov, Rasul Hamzatov, Mustay Karim, Sergey Zaligin, Erkin Vohidov singari buyuklarning chiqishlari va asarlari orqali bizning dardimizni dunyo eshitdi va hamdardlar koʻpaydi, Orol toʻgʻrisidagi haqiqat olamga tarqadi. Hamdardlik nafaqat dardlilarni ovutadi, balki undan forigʻ boʻlish, yechimini topish umidini uygʻotadi. “Qoraqalpoqlar — bedavo optimistlar” degandi “Orol-88” ekspeditsiyasida ishtirok etgan taniqli rus publitsisti Vasiliy Selyunin va “Novыy mir” jurnalida tabiatning yoʻqolib borayotgan noyob oʻsimliklari bilan hayvonotlari joy olgan “Qizil kitob”iga meni ham bir nusxa sifatida kiritib ketdi. Lekin men “Qizil kitob”dagi kishi” laqabini olganimga hech xafa boʻlmadim.

Oʻsha paytlari Orolni asrash boʻyicha takliflar koʻp edi. Sibir suvlarini olib kelishda fikr ikkiga boʻlindi. Mutaxassislar Sibir daryolarining 7 foiz suvi bilan faqat Orolni toʻldiribgina qolmay, balki Oʻrta Osiyo va Qozogʻistonda yangi sugʻoriladigan yerlar ochish imkoni ham yuzaga kelishi mumkinligini aytishdi. Tanikli yozuvchilar Valentin Rasputin, Vasiliy Belovlar esa bunga qarshi boʻlib, daryo oʻzanini burish, Sibir tabiatini buzadi, daryo suvlari bilan Shimoliy muz okeaniga boradigan iliqlik kamayib, Grenlandiyani butunlay, Skandinaviya yarim oroli sohillarini qisman muz bosadi, deb vahima soldi. Bosh kotibning tuturiqsizligi tutib, u yozuvchilar tomonini oldi, mana oqibati, Orol quridi hisobi, umuman hududdagi suv tanqisligi chuqurlashib borayapti. Dard bilan yashayversangiz, unga koʻnikib, u turmush tarzingizga aylanganini bilmay qolarkansiz. Yaqinda, 27 may kuni hududda tuzli boʻron boʻlib oʻtdi. Ijtimoiy tarmoqlarda birinchi boʻlib, “Xiva xavf ostida”, deya xorazmliklar bong urdi. “Bu toʻzon bizda har kuz-bahor doimo boʻladigan holat, hovliqmanglar, ogʻaynilar, qoraqalpoqlar Xivaga soyabon tutib turadi”, deya hazil bilan ovuntirdim qardoshlarimni. Oʻzim esa ertalabdan hovlidagi meva-chevalarning yaproqlarini quvurdan oqayotgan jildiragan suv bilan yuvishga kirishdim. Lekin barini yuvib ulgura olmadim, Toshkent, Samarqanddan eʼzozlab olib kelgan shaftoli va nok gullab, qurib qoldi. Uzumlarni omon olib qolgandim, kechagi ellik darajali issiq ularni ham kuydirdi hisob.

Adabiyot, soʻz qudrati bilan ajoyib iqlim yaratish mumkinligiga ishonaman. Yaxshi soʻz umidni allalaydi. Prezidentimizning ilk safari — Shumanayga kelib, bizga hamdardligini Berdaq bilan Ibroyim Yusupov sheʼrlari bilan aytganida butun qoraqalpoq oʻrnidan tikka turib qarshi oldi. Keyingi tashrifida Orolni quritgan paxta ekanligiga urgʻu berib, hududdagi dehqonchilikni kam suv talab ekinlar bilan almashtirish, chorvachilikni rivojlantirish toʻgʻrisidagi aytganlari, tom maʼnoda odamlarning farovon hayot kechirishiga kafolat boʻldi. Jadal ravishda Qoʻngʻirotdan Moʻynoqqa quvurlar orqali ichimlik suvi yetkazildi. Odamlarda nolish kamayib, mehnat qilish ishtiyoqi kuchaydi.

Lekin ishsizlik deb Orolqumga saksovul, qandim ekaverish natijasi gumon harakat, deb oʻylayman. Sababi, har qanday oʻsimlikka qaddini tiklab olguncha, ozgina boʻlsa-da suv kerak. Bu yerda qoʻshni Qozogʻistonning Oroldagi tajribasi asqotishi mumkin. Ular oʻsha 90-yillardan boshlab, oʻz hududlarida kichik Orolni tiklashga kirishdi. “Orol-88” ekspeditsiyasi ishtirokchisi, biolog olim Nikolay Aladinning (uni Olovuddin deb chaqirardik) taklifi bilan damba yotqizib, ortiqcha suvlarni oqizish uchun toʻgʻon qurishgan. Hozir oʻsha toʻgʻonni qozoqlar “Alovaddin toʻgʻoni” deb atashadi. Shu damba orqali kichik Orol tiklanib, toʻlqinlari Aralsk shahrining sohillarini oʻpib yotibdi. Dengizda avvalgi kemalar suzib, baliqchiligi rivoj topmoqda. Xuddi shunday ishni bizda ham qilsa boʻladi. Masalan, Oqtoʻmshu-Urga oraligʻidan tortib Taxtakoʻpirdagi Boʻrchitogʻigacha damba yotqizib, ortiqcha suvlar Moʻynoq havzasiga jamlansa, aholi yashaydigan hududda mikroiqlim yaratish mumkin.

— Qoraqalpoq adabiyotining zabardast vakili, xabardori va mana shu buyuk adabiyotga munosib hissa qoʻshib kelayotgan ijodkor sifatida ayting-chi, mustaqillik yillarida, yangi zamonda qoraqalpoq adabiyotida qanday yangiliklar roʻy berdi, qanday asar (roman, doston, drama)lar paydo boʻldi? Ularda koʻtarilgan mavzular oʻquvchilar tomonidan qanday kutib olindi? Va eng muhimi, bu avlod qoraqalpoq adabiyoti uchun qanday xizmat qildi va qilmoqda?

— Shu savolingizni qanchalik oʻrinli va muhimligidan qatiy nazar, javobsiz qoldirmoqchiman.

— Qoraqalpoq adabiyotida badiiy tarjimaning oʻrni va bugungi holatiga toʻxtalib oʻtsangiz…

— Bizda ajoyib tarjima maktabi mavjud edi. I.Mayorov, X.Jumashev singari mohir tarjimonlardan tashqari, deyarli barcha shoir-yozuvchimiz bu maktabdan oʻtgan va badiiy tarjima orqali xalqimiz jahon adabiyoti durdonalari bilan yaxshi tanish. Lekin mustaqillikdan soʻng qoraqalpoq tarjima maktabi deyarli tarqab ketdi. Sababini bilasiz, kitob chiqarish, gonorar muammolari. Hozir ham tarjima yoʻq emas, bor, lekin mayda-chuyda narsalar yaqin tillardan, asosan, oʻzbekcha bilan qozoqchadan tarjimalar gazeta-jurnallarda chiqayapti. Kitob chiqarish muammosi hali toʻla hal etilgani yoʻq. Yoshlarning ilk kitoblari shu kunga qadar faqat oʻzbek tilida chop etilib kelinayapti. Yangidan ish boshlagan “Ijod” fondi nihoyat qoraqalpoq yosh adiblarining ijod namunalarini ham oʻz ona tillarida chop etilishiga yordam beradi, deb oʻylaymiz. Prezidentimiz tashabbusi bilan tashkil etilgan ixtisoslashgan Ibroyim Yusupov mahorat maktabidan ham umidimiz katta.

— Qoraqalpoq rejissyorlari yaratayotgan badiiy filmlardan koʻnglingiz nechogʻlik toʻladi? Ular yana nimalarga eʼtibor qaratishi lozim, deb hisoblaysiz?

— Qoraqalpoq kinosi endi-endi shakllanib kelayotgan kenjatoy sanʼat. Unga oʻtgan 70-80 yillardan boshlab, asosan, hujjatli filmlar hisobidan asos solindi va dastlabki kadr¬larni oʻz apparatida olgan kinooperator Nagʻmet ogʻa Davqarayevni kinomiz asoschisi, deb baralla ayta olamiz. Badiiy filmlardan shaxsan mening koʻnglim toʻlmaydi. Toʻraniyoz Qalimbetovning “Tiqin”, Bek Nizomatdinovning “Qaytish” qisqa metrajli badiiy filmlari, B.Abdullayev, T.Qalimbetovning “Tanka” komediyasi taniqli aktyorlar ishtiroki sabab sal-pal tomoshabinlar eʼtiborini tortgandi. Qoraqalpoq aktyorlari Q.Abdreymov, Sh. Utemuratov, S.Allamurodova ilgarilari ham oʻzbek, qozoq filmlari orqali umumittifoq tomoshabinlariga tanish edi. Ammo faqat aktyorlar ishtiroki u yoki bu filmni oʻsha xalqning milliy sanʼati sirasiga kiritishga asos boʻla olmaydi. Mavzu jihatdan film maʼlum bir xalq hayotini aks ettirishi mumkin, ammo oʻsha xalqning milliy kino sanʼati durdonasiga kiritish qiyin. Kino — bu sintetik sanʼat. Masalan, taniqli yugoslav aktyori Goyko Mitich yoki Bryus Li, Jekki Chan bosh rollarni ijro etgan filmlarni yugoslav yoki xitoy milliy kinolari sirasiga, amerika indeyeslari hayotini yoritgan vesternlarni ham indeyeslarning milliy kino sanʼatiga yotqizish mumkin emas, ular Amerika kinosanʼati mahsulotlaridir.

Oʻtgan asrda qoraqalpoq hayotini aks ettirgan “Orol baliqchilari”, “Qoraqalpoq qizi” badiiy filmlarini ham qoraqalpoq milliy kinosanʼatiga kiritish kulgili boʻlar edi. Ular “Oʻzbekfilm” studiyasi mahsulotlaridir. Menimcha, kino “milliy” degan tushunchadan chetroqqa chiqib, ommaviylashgan sanʼat sirasiga kiradi. “Qoraqalpoqfilm” studiyasini tashkil etishda ishtirok etib, unga “talatoʻp” boʻlgan yillar rahbarlik qilgan boʻlsam ham uning mahsulotlari hali hanuz maqtagulik darajaga koʻtarila olmadi.

Qoraqalpoq kinosi endi toy-toy bosib kelayotgan chaqaloqqa oʻxshaydi. Hali uning milliy rejissura maktabi shakl¬lanmagan, boshqa soha mutaxassislari ham yoʻqning yonida. Ilk qaldirgʻochlardan rejissyor Toʻraniyoz Qalimbetovning qator hujjatli filmlaridan tashqari, choʻmichga ilingudek narsasi yoʻq. Soʻnggi paytlarda badiiy film niqobi ostida badiiylikdan asar ham boʻlmagan, taqlid uslubida suratga olingan va maʼnan sayoz, gʻarib narsalarni milliy kino deb aytish uyat.

Yaqinda Oʻzbekiston davlat sanʼat va madaniyat instituti Nukus filiali bitiruvchilarining spektakl-diplom ishini koʻrdim, teatr va kino sanʼatimizning kelajagi borligini sezib, koʻnglim ancha taskin topdi. Qani endi, shu yigit-qizlar ijodiy guruhi bilan sahna va ekranlarda yarq etib porlasa, ularning ijodi qizil yoki sariq chiroqlar yoqmasdan, doimo yashil nur bilan ragʻbatlantirilsa?! Oʻylaymanki, kelajakda ular oʻz yoʻllarini topib, milliy teatr va kino sanʼatini Qoratovdan balandroq choʻqqilarga olib chiqadi.

P/S. Suhbat Oʻrozboy aka Oʻzbekiston xalq yozuvchisi unvoni bilan taqdirlanishidan bir hafta oldin eʼlon qilingan edi. Shu bois tag sarlavhada “Qoraqalpogʻiston xalq yozuvchisi” jumlasi keltirilgan.

Islomjon QOʻCHQOROV suhbatlashdi.

Manba: “Milliy tiklanish”, 21/08/2018