Афросиёб ҳақида Шарқ оламининг, хусусан Эрон ва Туроннинг деярли ҳамма алломалари, адибу тарихчилари муайян тарзда маълумот бериб ўтганлар. Улардан баъзилари Афросиёбни золим подшо деб таърифлашса, (масалан, Беруний, Кошғарий, Наршахий, Табарий, Фирдавсий, Рашидиддин, Навоий ва бошқалар), баъзилари уни Туроннинг улуғ таянчи, дунёнинг машҳур ҳукмдорларидан бири сифатида тасвирлайдилар.

АФРОСИЁБ: АФСОНАМИ ЁКИ ТАРИХИЙ ШАХС
Xудойберди Дониёров,
филология фанлари доктори, профессор

Қадим-қадим ўзбек маданиятининг Ўрта Осиёга кўрсатган таъсирини кўҳна Византиянинг қадимги Русга кўрсатган таъсири билан қиёслаш мумкин. Советгача бўлган даврларда ва совет даврида ҳам Ўзбекистон бизнинг Шарқдаги сўзимиз ва юзимиз бўлиб келган… Биз Туркистон тоғлари ва кенг чўлларида бирга яшаймиз. Болаликдан қадим тарих ва маданиятга эга ўзбек халқига ҳурмат руҳида тарбияланганмиз. Ўзбек халқи ўзининг гўзал миллий хусусиятлари билан ҳеч қандай шак-шубҳасиз барча тан олган шундай ҳурматга лойиқ.

Чингиз Айтматов

Афросиёб ҳақида Шарқ оламининг, хусусан Эрон ва Туроннинг деярли ҳамма алломалари, адибу тарихчилари муайян тарзда маълумот бериб ўтганлар. Улардан баъзилари Афросиёбни золим подшо деб таърифлашса, (масалан, Беруний, Кошғарий, Наршахий, Табарий, Фирдавсий, Рашидиддин, Навоий ва бошқалар), баъзилари уни Туроннинг улуғ таянчи, дунёнинг машҳур ҳукмдорларидан бири сифатида тасвирлайдилар.

Мисолларга мурожаат қилайлик:

Машҳур «Қутадғу билиг» китобининг муаллифи Юсуф Хос Ҳожиб Афросиёб ҳақида:

Бу турк беклариндан, оти белгулик,
Тўнға Алп эрди, қути белгулик.
Тожиклар айур они Афросиёб.
Бу Афросиёб олди элларни талоб, —

деб ёзади.

«Ғиёс-ул-луғот»нинг муаллифи ҳам Афросиёбни Туроннинг улуғ шоҳи, ғоят шижоаткор ва баҳодир киши бўлган, деб холисона баҳо беради. (Қаранг: Ғиёс-ул-луғот. 1-жилд. Душанбе, 1987, 76-бет.)

Алишер Навоий эса «Хамса» асарида Афросиёб ҳақида қуйидагича хабар беради:

Яна шоҳлик қилди Афросиёб,
Вале қилди Эронни зулму хароб.
Замонида гар эрди обод кам,
Ани қўймади чархи обод ҳам.

Ҳазрат авлиёлар ва ҳукамолар тарихига бағишланган махсус «Тарихи мулуки Ажам» асарида ҳам Афросиёбнинг жанглари, Эрон халқига қилган зулмлари ҳамда куёви Сиёвуш ҳақида анчагина маълумотлар бериб ўтган. Лекин маълумотларнинг баъзилари афсонага йўғрилгани сезилиб туради. Дарҳақиқат, Алишер Навоийнинг ўзи ҳам Афросиёб тарихини ёзишда, асосан Фирдавсийнинг “Шоҳнома”сидаги маълумотлардан фойдаланганини айтади.

«…Ва замонидин олтмиш йил ўткондин сўнгра Тур ўғли Афросиёб сипоҳ тортиб анинг (подшоҳ Манучеҳрнинг — X. Д.) устига юруди. Ул Табаристон сори тортиб, урушмади. Аму суйидин норини анга мусаллам тутиб, яраш бўлиб, Афросиёб қайтди».

«Афросиёб… Эрон мулкини андоқ буздики, оз ерда маъмурлуқ қолди, йиғочларни кести ва иморатни йиқти ва коризлар била булоғларни кўмди». Яна «…Ва ўн икки йил Эрон мулкида туруб, бузурглик қилди». (Алишер Навоий. Асарлар 14-жилд, 190—191-бетлар.)

Алишер Навоий Афросиёбнинг фаолиятини қуйидагича якунлайди:

Чу Афросиёб ўлди олам шаҳи,
Эмас эрди иш сирининг огаҳи.
Жаҳон мулкин ўз мулки қилди гумон,
Ани ҳам чиқарди ародин жаҳон.

«…Рустам Сиёвуш қонини тилади. Туронга черик тортиб, ниҳоятсиз қатл қилди. Ва Афросиёб андин қочди ва Рустам Афросиёб Эронни бузғондек Туронни бузуб, ёндириб келди». Яна: «…Кайхисрав ўзи азим черик тортиб юруди. Афросиёб туруш бермади, дағи юз қайтарди… Неча қатлаким туруб урушти, фатҳ ва зафар Кайхисравга эрди. Хоразмда урушиб, Шайданиким, Афросиёбнинг ўғли, ўлтурди». (Ўша асар, 195-бет).

Кўринадики, улуғ адибимиз Афросиёбни унчалик хайрихоҳлик билан тасвирламаган. Балки у Афросиёб ҳақида ўзи билган ҳақиқатни айтишни эп кўргандир. Эҳтимол, Афросиёбга нисбатан бундай тушунчанинг шаклланишида, Навоийнинг ёшликда униб-ўсган муҳити ва Афросиёбдан кўпроқ жабр топган Эрон (форс) халқи адиблари ёзган асарларнинг таъсири бўлгандир?!

Дарҳақиқат, Маҳмуд Кошғарийнинг «Девону луғотит турк» (1069—1072 й.) асарида хабар берилганидек, Афросиёб аслида Турон ҳокими бўлишига қарамасдан, у Эрон мамлакатини ҳам босиб олган ва жуда кўп вақтини жангу жадалларда ўтказган.

«Девону луғотит турк» асарида ўқиймиз: «Туркларнинг улуғ хони Афросиёбни Тўнга Алп Эр деб атар эдилар. Йўлбарс каби кучли, баҳодир одам демакдир» (3-жилд, 379-бет). Шунингдек, Тўнга сўзининг «метиндек қаттиқ, қўпориб бўлмас даражада мустаҳкам» деган маънолари ҳам мавжуд эканлиги «Девон»нинг бошқа жойларида узуқ-юлуқ бўлса-да, айтиб ўтилган.

Яна: «Кенд — шаҳар. Бундан олиниб Кошғарни Ордукент — хон турадиган шаҳар, марказ маъносида қўлланади. Чунки бу шаҳарнинг ҳавоси яхши бўлгани учун Афросиёб шу ерда турар эди» (3-жилд, 329-бет).

Бу қомусий асарда Афросиёбнинг фарзандлари ва у қурган шаҳарлар ҳақида ҳам ҳар жойда турли хил маълумотлар бериб ўтилган:

«Каз — Афросиёб қизининг номи. Қазвин шаҳрини шу қўрғондир. Бу сўзнинг асли (маъноси) қаз ўйини — ғоз ўйнайдиган жой демакдир. Чунки у шу ерда турар ва шу ерда ўйнар эди. Шунинг учун баъзи турклар Қазвинни турк шаҳарларидан ҳисоблаганлар. Шунингдек, Қум шаҳри ҳам чегара ҳисобланади. Чунки қум туркча сўздир. Афросиёбнинг қизи бу ерда ов қилар ва ўйнар эди. Баъзилар турк шаҳарлари чегараси Марваш — Шоҳижондан бошланишини сўзлайдилар. Чунки Қазнинг отаси Тўнға Алп Эр — Афросиёбдир. У Таҳмурасдан уч юз йил кейин Марвни бино қилгандир» (3-жилд, 163-бет).

Улкан тарихчи академик В. В. Бартольднинг Ҳамза Исфаҳоний гувоҳлигига асосланиб қайд қилишига кўра, Марв шаҳрида Афросиёб томонидан қурилган бинонинг қолдиқлари бўлган. (Қаранг: В. В. Бартольд. Сочинения, том 4, М., 1971, стр. 178.)

Девонда яна: «Барсған — Афросиёб ўғлининг номи. Барсған шаҳарини бино қилган шудир. Маҳмуднинг отаси шу шаҳардандир» (3-жилд, 424-бет) дейилади.

Эътибор берган бўлсангиз, Афросиёбнинг асл номи (Алп Эр Тўнга) каби фарзандларининг исмлари ҳам туркча маъно ташийди. Масалан: Қаз — «ғоз»ни англатса, Барсған — Барсхон (Йўлбарсхон) деган маъноларни ифодалайди. Шунингдек, мазкур асарда Афросиёбнинг Барман деган яна бир ўғли борлиги ҳақида маълумот берилган: «Барман — киши исми (Афросиёбнинг ўғли)» (3-жилд, 424-бет). Бизнингча, Барман сўзининг луғавий маъноси «мавжудман», «ҳаётман» (борман) демакдир.

Улуғ аллома ўз битикларида Афросиёб ва унинг болалари томонидан қурилган ва обод этилган шаҳарлар ҳақида ҳам махсус тўхтаб ўтади, бирма-бир маълумотлар беради. Бу жиҳатдан унинг, айниқса, Самарқанд ҳақида берган маълумоти алоҳида аҳамиятга моликдир:

«Кенд — ўғизлар ва улар билан яқин турувчилар тилида қишлоқ. Кўпчилик турклар наздида вилоятдир. Шунинг учун Фарғонани Ўзкент — ўз шаҳримиз дейдилар. Самарқандни катталиги учун Семизкент — семиз шаҳар дейдилар. Буни форслар Самарқанд тарзида қўллайдилар» (1-жилд, 330-бет).

Яна бир жойда: «Самарқанд энг эски шаҳардир… Унинг асл номи Семизканд — катта шаҳар демакдир» (1-жилд, 499-бет), деб ёзади.

Самарқанднинг турклар ва кўпчилик аҳоли томонидан «Семизкенд» деб аталганини XV асрда Темур саройига келган испан элчиси ва саёҳатчиси Клавихо ҳам тасдиқлаган. Демак, Самарқанднинг Семизкенд деб аталиши узоқ муддат давом этган. Эндиликда, бадиий адабиётда, хусусан шеъриятда, ўрни келганда, услубий бунёдкорликни, ранг-барангликни ошириш учун «Самарқанд» билан бир қаторда «Семизкент» сўзини ҳам қўлласа бўлади, чунки бу сўзларнинг ўлчови бир-бирига мутаносибдир.

Самарқанд шаҳрининг номи ўша вақтларда ҳам туркча (ўзбекча) — Семизкент, ҳам форсча (тожикча) — Самарқанд тарзида қўлланганлиги бу қадимий азим шаҳарда азал-азалдан ўзбек ва тожиклар бирга яшаб, биргаликда иноқ ҳаёт кечирганлигидан далолат беради. Дарҳақиқат, ўзбек ва тожик халқларининг бошқа шаҳарларда, ўша қадим даврларда ҳам ёнма-ён аҳил яшаб келиши “Девони луғотит турк”нинг бошқа ўринларида бир неча марта таъкидланган. Масалан, асарнинг биринчи жилдида Боласоғун шаҳрига муаллиф қуйидагича таъриф беради: «Боласоғун энг катта шаҳарлардан бири эди. Халқи ҳам туркий, ҳам сўғдча сўзлашур эди. Эски номлари қуз урду ва қуз улус. Бухоро, Самарқанддан кўчиб борган сўғдоқлар Боласоғунда жойлашиб қолган ва турклашиб кетган эдилар» (486-бет).

Шунингдек, Маҳмуд Кошғарий мазкур асарида киши номларидаги «Тегин» (текин) унсури кимларнинг номига нисбатан қўлланиши ва қай тариқа юзага чиққани хусусида ҳам қизиқ маълумотлар беради. Масалан, Тегин (текин) сўзи ўша давр удумларига кўра шаҳзодаларнинг номига нисбат бериб, қўшиб айтилган. «Тегин — аслида бу сўз қул демакдир. Алп Тегин — баҳодир қул… сўнг бу исм Афросиёб болаларига ҳам қўллана бошлади. Афросиёбнинг болалари бирор иш, воқеа, хабарни айтганда ёки ёзганда оталарига ҳурмат юзасидан ўзларини камситиб, «қулингиз фалон қилди» деб, «қулингиз» ўрнида «тегин» сўзини ишлатар эдилар. Сўнг бу сўз уларга от бўлиб қолди. Бошқа қуллардан ажратиш учун бу сўзнинг ёнига яна бир нарса қўшиб ишлатилади». (1-жилд, 391—392-бетлар.)

Кошғарий билан Наршахийнинг Афросиёб ҳақида берган маълумотлари бир-бирини тўлдиради ва яхлит фикрга келишга имкон беради.

Абу Бакр Муҳаммад ибн Жаъфар Наршахий ўзининг машҳур «Бухоро тарихи» асарида (943— 944-йилларда ёзилган) қайд этишича, Афросиёб Ромтин (Ромитон) қишлоғини қурган экан. «…Бу катта бир куҳандизга эга ва мустаҳкам бир қишлоқ бўлиб, Бухородан қадимийроқдир. Баъзи китобларда бу қишлоқни Бухоро деб атаганлар. Бу қишлоқ қадим вақтларда подшоҳларнинг турар жойлари бўлган, (кейинроқ эса) Бухоро шаҳри бино бўлгандан кейин, подшоҳлар қиш фаслидагина бу қишлоқда турадиган бўлганлар. (Бу ерлар) ислом давлатига ўтганда ҳам шундай бўлиб турган. Марҳум Абу Муслим Бухорога келганида шу қишлоқда турган. Бу қишлоқни Афросиёб бино қилган. (Барча таъкидлар бизники — X. Д.) Афросиёб ҳар вақт вилоятга келганида шу қишлоқдан бошқа жойда турмаган». («Бухоро тарихи», Тошкент, 1966, 23-бет.)

Сал ўтиб, муаллиф Афросиёб ва унинг куёви Сиёвуш ҳақида қуйидагиларни ёзади: «Сиёвуш ибн Кайковус ўз отасидан қочиб Жайҳун дарёсидан ўтиб, Афросиёбнинг олдига келди. Афросиёб уни яхши қабул этди ва ўз қизини унга хотинликка бериб, айтишларича, барча мулкини ҳам унга топширди» (28-бет).

Баъзи ривоятларга қараганда, Афросиёб билан Сиёвушнинг аввалдан бориш-келиши бўлган. Шу боисдан ҳам ўгай онасининг дастидан отаси билан ораси бузилганда Бухорога қочиб келган Сиёвушни Афросиёб ўзининг одамидай қабул қилади ва қизини унга хотинликка берибгина қолмасдан, Бухородаги барча мол-мулкини унга тортиқ этади.

Лекин душманлар Афросиёб билан Сиёвуш ўртасига нифоқ солади. Сиёвушни ғаразгўйликда айблаб, Афросиёбнинг кўнглида унга нисбатан чуқур шубҳа аломатларини уйғотади. Худди шу лавҳалар Навоийнинг «Тарихи мулуки Ажам» асарида кенгроқ ёритилган. Афросиёбнинг Сиёвушга Туркистон вилоятини берганлиги айтилган ва уларнинг орасини бузган шахсларнинг ҳам номлари келтирилган. Натижада «Афросиёб уни (Сиёвушни — X. Д) ўлдирди ҳамда ана шу ҳисорда шарқий дарвозадан кираверишингда «Дарвозайи ғуриён» деб аталган сомонфурушлар дарвозасининг ичкарисига дафн этдилар. Шу сабабли Бухоро оташпарастлари ўша жойни азиз тутадилар ва унга атаб ҳар бир эркак киши ҳар йили наврўз куни қуёш чиқишидан олдин ўша жойда биттадан хўроз сўяди. Бухоро аҳолисининг Сиёвушнинг ўлдирилишига бағишлаб айтган марсиялари бўлиб, у барча вилоятларга машҳурдир. Куйчилар унга мослаб куй тузганлар ва қўшиқ қилиб айтадилар. Қўшиқчилар уни «оташпарастлар йиғиси» дейдилар. Бу гаплар бўлганига ҳозир уч минг йилдан ортиқроқ вақт ўтди» (28-бет).

Яна бир хил ривоятларга кўра, шундан кейин Эрон шоҳи Кайковус Сиёвушнинг ўғли Кайхусравни ўз ихтиёрига олиб келтиради ва уни ёшлигидан бошлаб Афросиёбга қарши адоват руҳида тарбиялайди. Наршахий шу воқеанинг якун қисмини қуйидагича қисқача баён этади: «Сиёвушнинг Кайхусрав номли ўғли бўлиб, у отасининг қонини талаб қилиб кўп лашкар билан бу вилоятга келганида Афросиёб шу Ромтин қишлоғини ҳисор қилиб турган. Кайхусрав ўз лашкари билан икки йил шу ҳисор атрофини ўраб турди ва унинг рўбарўсига бир қишлоқ бино қилиб, у қишлоқни Ромуш деб атади. Уни яхшилигидан Ромуш деганлар. Бу қишлоқ ҳозиргача ободондир. Кайхусрав Ромуш қишлоғида оташпарастлар ибодатхонасини қурди; оташпарастларнинг айтишларича, бу ибодатхона Бухородаги оташпарастлар ибодатхоналарининг энг қадимийсидир. Кайхусрав икки йилдан кейин Афросиёбни тутиб ўлдирди. Афросиёбнинг гўри Бухорода Маъбад дарвозасида раҳматли Хожа Имом Абу Ҳафс Кабир тепалигига туташган катта тепалик устидадир. Бухоро аҳолиси Сиёвушнинг ўлдирилиши тўғрисида ажойиб ашулалар тўқиганлар: куйчилар бу қўшиқларни «Кини Сиёвуш» — «Сиёвуш жанги» деб атайдилар. Муҳаммад Ибн Жаъфар (ан-Наршахий) ўша вақтдан буён уч минг йил ўтган (дейди). Яна худо билимдонроқдир» (23—24-бетлар).

Юқорида айтилганидек, Кошғарий ҳамда Наршахийнинг Афросиёб ҳақида берган маълумотлари бир-бирини тўлдирмоқда. Масалан, Наршахий Сиёвуш ва Афросиёбнинг ўлимлари тафсилотларини, уларнинг жасадлари қаерга кўмилганини аниқ кўрсатади. Лекин Афросиёбнинг фожиали ўлимидан кейинги халқ йиғисини бермайди.

Кошғарий асарида бу ўринлар бўлмаса-да, аммо Афросиёб ўлимидан кейин халқнинг қаттиқ қайғуга, ташвишга тушганлиги, марсиялар айтиб узоқ вақт йиғлаганлиги хусусида бир талай ишончли маълумотлар келтирган:

Алп Эр Тўнга ўлдиму,
Эсиз ажун қолдиму,
Ўзлак ўчин олдиму,
Эмди юраи йиртилур

(1-жилд, 77-бет).

Яна:

Улушиб эран бўрлаю,
Ииртиб ёқа урлаю,
Сиқриб уни юрлаю,
Сиғтаб кўзи уртилур.

Мазмуни:

Афросиёб ўлгач, одамлар бўрилардай увлашдилар, ёқа йиртиб уввос солдилар, (чолғувчилар) ўз асбобларидай ингичка овоз билан чинқиришдилар, қаттиқ йиғидан кўзлари йиртилди (кўз ёшлари тинимсиз тўкилди).

Демак, Афросиёб тарихий шахс! Туроннинг машҳур ҳукмдори ва ўзининг узоқ подшоҳлик сулоласига эга бўлган зот. У деярли барча туркий қавмларнинг энг қадимги буюк аждодларидан биридир. Дарвоқе, унинг сулоласи яқин вақтларга қадар Самарқандда ва Басра (Ироқ)да давом этиб келганлиги ҳақида машҳур тарихчи Рашидиддин ва шарқшунос В. В. Бартольд ўз асарларида қимматли маълумотлар ёзиб қолдирганлар. Масалан, Рашидиддин ўзининг «Жоме-ат-таворих» асарида «Хоразмшоҳ ҳар томондан қўшин тўплади ва уни Мовароуннаҳр мамлакатини босиб олиш мақсадида Бухорога бошлаб, у атрофдаги ҳокимларга, хусусан Самарқанднинг собиқ ҳокими, Афросиёб авлодларидан бўлган султон Усмонга хушхабар юбориб, уларнинг ҳаммасини ўзининг яхши ваъдалари билан умидвор қилди», деб ёзади. (Қаранг: Рашид ад-дин. Сборник летописей. Т.1, кн. 2, М.—Л., 1952, 191-бет.)

Ушбу парчадан кўриниб турибдики, Афросиёбнинг авлодлари хоразмшоҳлар даврида ҳам Самарқандда яшаган экан. Академик В. В. Бартольд эса ўз асарларидан бирида Афросиёб авлодлари XV асрга қадар Басрада яшагани, у ерларда ҳоким бўлганликлари тўғрисида далиллар келтиради. (Қаранг, В. В. Бартольд. Сочинения, том VII, Москва, 1971, 147-бет.)

Демак, тарихчилар, археологлар, жамоатчилик вакиллари, филологлар, қаламкашлар ва бошқа соҳа ходимлари ҳамжиҳат ҳаракат қилсалар, қунт билан ўргансалар Афросиёб авлодларининг шажарасини тиклашлари мумкин.

Шу кунга қадар афсонавий сиймо деб юритилган Афросиёбнинг тарихий шахс эканлигини юқорида келтирилган далиллар бемалол исботлай олади, деб ўйлаймиз. (Биз ўз мақоламизда, асосан бадиий-афсонавий либосга ўралган Фирдавсийнинг «Шоҳнома»сидаги маълумотларга атай тўхтамадик. Афросиёб ҳақида ўрганилмаган бошқа тарихий манбалар ҳам, шубҳасиз, бор!)

Афросиёб тарихи аввало тарихчиларимизни қизиқтириши лозим эди. Афсуски, улар ҳамон жим. Нега?

Бизнингча, буни қуйидаги сабаблар билан изоҳлаш мумкин.

Биринчидан, Эрон шоирлари ва тарихчилари асарларида Афросиёбнинг атай афсонавий сиймода акс эттирилиши баъзи бир Европа ва рус тарихчилари нуқтаи назарларига таъсир қилган (ёки бошқачароқ айтганда, уларнинг айримларига жуда қўл келган). Яна шунинг учун ҳам, Ўрта Осиё ва Шарқ тарихининг билимдони академик В. В. Бартольд ўзининг дастлабки мақолаларида Афросиёбни Туроннинг афсонавий шоҳи деб атаган эди. Бу фикр кўпгина тарихчилар учун ўтиб бўлмас чегарага ёки Турон тарихига баҳо бериш мезонига айланиб қолди.

Афсона масаласига келганда шуни айтиш керакки, Шарқ адабиётида тарихий шахслар сиймосини афсонавий тусда ёритиш етакчи мезонлардан бири бўлган. Масалан, пайғамбар Муҳаммад алайҳис-салом, ҳазрати Али ҳақида, Хожа Аҳмад Яссавию Амир Темур… ҳақида қанчадан-қанча афсона-ривоятлар мавжуд. Уларга суяниб биз бу буюк зотларни тарих саҳифаларидан чиқариб ташлашимиз керакми?! Аксинча, афсоналар тагида маълум ҳақиқатлар бўлади ва уни биз теран англаб олмоғимиз керак. Шарқ тарихининг, адабиётининг ана шу хусусиятини, мантиқини В. В. Бартольд кейинчалик тушуниб етиб, Афросиёбнинг тарихий шахс эканини билвосита (унинг авлодлари орқали) бўлса-да, тан олган эди.

Биз ўзбек халқи тарихини, Самарқанд шаҳрининг неча ёшга кирганини аниқлашда ҳам, даставвал Афросиёб тарихидан бошлаб ўрганишимиз керак эмасми?! Лекин илмий жамоатчилик бу ишга киришган эмас. Балки уларнинг тил тишлаб туришига профессор И. И. Умняковнинг Самарқанднинг ёшини белгилашдаги мезони халақит бераётгандир?! Афсуски, академик С. П. Толстов бу чизиқни Сиёвушга боғлаб аллақачон узайтирган эди. (Қаранг: С. П. Толстов. Қадимги Хоразм маданиятини излаб. Тошкент, 1964.)

Таниқли туркшунос олим Л. Н. Гумилев эса бу фикрни Афросиёб масаласида маълум даражада давом эттирган дейишимиз мумкин. (Қаранг: Л. Н. Гумилев. Древние тюрки. Москва. Наука. 1967.)

Ана шундай далил-исботлар бўлишига қарамасдан, айрим тарихчиларимиз Афросиёб номини гўё топоним (жой номи) сифатида — «атрофи сиёб» деган сўзлардан келиб чиққан, деб тушунтириб келмоқдалар. (Қаранг: А. Муҳаммаджонов. «Чоч ва Шош — қадимий Тошкент. «Тошкент оқшоми». 18-март, 1983 йил.)

Яна бир бор қайта айтишга тўғри келади: Афросиёб жой номига мутлақо боғлиқ эмас, балки антропоним, яъни киши номини англатади. Чунки унинг асл номи — Алп-Эр-Тўнга. Афросиёб эса унга форслар томонидан берилган номдир. Бу масала тарих фанлари номзоди Т. Қодированинг «Шарқ юлдузи» ойномасининг 1984 йил 1-сонида босилган «Сўз тагида сўз бор» мақоласида ҳам кенг ёритилган эди.

Иккинчидан, тарихчиларимиз энг қадимий шаҳримиз — Самарқанднинг тарихи 2500 йилга бориб тақалади, демак бошқа шаҳарлар ёши ундан ошмаслиги керак дегандек, Бухоро, Тошкент, Хиванинг тарихини ҳам икки минг ёки 2200 йил атрофида белгилашга уриниб келмоқдалар. (Ҳақиқатнинг тўла акс этиши учун шуни таъкидлаб ўтмоқчимизки, академик А. Асқаров 1990 йилнинг июнь ойида, радио орқали берилган бир суҳбатида, сўнгги вақтда очилган баъзи қатламлар шаҳар тарихининг 2600 йилга етиши тўғрисида хулоса чиқаришга имкон бермоқда, деб айтди.) Эҳтимол, археологлар ҳали Самарқанднинг энг қадимги қатламини, ундаги керакли нуқтани топа олмаётгандир. Лекин бизнинг (туронликларнинг) тарихимиз ғаразгўй тарихчилар изоҳлаганидек, сўғд давридан айтарлик даражада нарига ўта олмаяпти.

Учинчидан, афсусланарли жойи шундаки, етакчи тарихчиларимизнинг баъзи бирлари ўзбек халқининг келиб чиқишини, унинг ўзагини форсча ёки икки тилда сўзлашувчи бир гуруҳга олиб бориб тақаяптилар. Ҳатто шажара дарахтимизнинг асосий танасини форсийлар ташкил этади, деб уқтиришга ҳаракат қилмоқдалар. (Қаранг: А. Асқаров. «Ўзбеклар қандай келиб чиққан?» «Фан ва турмуш», № 3, 1985 й.) Бундай ғояни илгари ўртага ташлаган бўлсалар-да, лекин ошкора айтишга на европалик ғаразгўй олимлар, на форс тарихчилари журъат этган эдилар.

Ҳамма халқнинг ўзагини ўша халқларнинг туб вакиллари ташкил этса-ю, ўзбек халқининг ўзагини икки тилда гаплашувчи чала форсийлар, чала туркийлар ташкил этса, бу қайси мантиққа тўғри келади?!

Ўзбек халқи ва ўзбек миллати таркибида ҳам, тожик миллати таркибида ҳам икки тилда сўзлашувчи (форсий-туркий) кишилар анча бор. Лекин улар бу халқлардан ҳар бирининг ўзагини эмас, қўшимча қатламини ташкил этади, деб айтиш адолатлироқ бўлади. Бизнингча, биргина тарихчиларнинг эмас, ҳаммамизнинг ҳам Афросиёб — Алп-Эр-Тўнга тарихини ўрганиб, уни халққа етказишда ўзимизга яраша камчилигимиз бор. Ҳолбуки, ўқувчилар бундай пайтда олимларнинг сўзига кўпроқ қулоқ солади. Шу билан бирга, адибларимиз ҳам Афросиёб тарихини ўрганишда ўзларини четга олмасликлари даркор. Чунки Афросиёб тарихи — Туроннинг тарихи, туркий халқларнинг (халқимизнинг) тарихи демакдир!

Афросиёб тарихини тўғри ўрганиш ва ёритиш Самарқанд, Бухоро каби шаҳарларнинг ёшини аниқлашга, халқимиз тарихини адолатли ўрганишга имкон беради, муҳим мезон бўлиб хизмат қилади. Афросиёбнинг тарихий шахс эканини эътироф этиш ўзбек халқининг азал-азалдан марказлашган Турон давлатида (ҳозирги Ўрта Осиёда) яшаб келганлигини, бой қадимий тарих ва маданиятга эга эканлигини яна бир марта исботлашга имкон беради. Шунинг баробарида, баъзи бир миллий низолар келиб чиқмаслигига замин яратади.

Шундай экан, ҳадемай биз туркистонликлар иноқлашиб, бошқа қардош халқлар билан бирлашиб, аҳли дунё кўз ўнгида қадимий Турон давлатнинг ташкил топганига 4050 йил тўлганлигини (Наршахий «Бухоро тарихи»да Афросиёб 3 минг йил олдин яшаганини айтган эди. Ана шу рақамга асар (944 й.) ёзилгандан кейинги ўтган давр — 1047 йилни қўшсак, 4047 йиллиги ойдинлашади) тантанали равишда, аҳиллик билан нишонлашимиз лозим. Ана шунда Самарқанд — Семизкентимизнинг куйиб кетган ярим умрини бемалол тиклашимиз мумкин.

“Шарқ юлдузи” журнали, 1991 йил, 7-сон

AFROSIYOB: AFSONAMI YOKI TARIXIY SHAXS
Xudoyberdi Doniyorov,
filologiya fanlari doktori, professor

Qadim-qadim o‘zbek madaniyatining O‘rta Osiyoga ko‘rsatgan ta’sirini ko‘hna Vizantiyaning qadimgi Rusga ko‘rsatgan ta’siri bilan qiyoslash mumkin. Sovetgacha bo‘lgan davrlarda va sovet davrida ham O‘zbekiston bizning Sharqdagi so‘zimiz va yuzimiz bo‘lib kelgan… Biz Turkiston tog‘lari va keng cho‘llarida birga yashaymiz. Bolalikdan qadim tarix va madaniyatga ega o‘zbek xalqiga hurmat ruhida tarbiyalanganmiz. O‘zbek xalqi o‘zining go‘zal milliy xususiyatlari bilan hech qanday shak-shubhasiz barcha tan olgan shunday hurmatga loyiq.

Chingiz Aytmatov

Afrosiyob haqida Sharq olamining, xususan Eron va Turonning deyarli hamma allomalari, adibu tarixchilari muayyan tarzda ma’lumot berib o‘tganlar. Ulardan ba’zilari Afrosiyobni zolim podsho deb ta’riflashsa, (masalan, Beruniy, Koshg‘ariy, Narshaxiy, Tabariy, Firdavsiy, Rashididdin, Navoiy va boshqalar), ba’zilari uni Turonning ulug‘ tayanchi, dunyoning mashhur hukmdorlaridan biri sifatida tasvirlaydilar.

Misollarga murojaat qilaylik:

Mashhur «Qutadg‘u bilig» kitobining muallifi Yusuf Xos Hojib Afrosiyob haqida:

Bu turk beklarindan, oti belgulik,
To‘ng‘a Alp erdi, quti belgulik.
Tojiklar ayur oni Afrosiyob.
Bu Afrosiyob oldi ellarni talob, —

deb yozadi.

«G‘iyos-ul-lug‘ot»ning muallifi ham Afrosiyobni Turonning ulug‘ shohi, g‘oyat shijoatkor va bahodir kishi bo‘lgan, deb xolisona baho beradi. (Qarang: G‘iyos-ul-lug‘ot. 1-jild. Dushanbe, 1987, 76-bet.)

Alisher Navoiy esa «Xamsa» asarida Afrosiyob haqida quyidagicha xabar beradi:

Yana shohlik qildi Afrosiyob,
Vale qildi Eronni zulmu xarob.
Zamonida gar erdi obod kam,
Ani qo‘ymadi charxi obod ham.

Hazrat avliyolar va hukamolar tarixiga bag‘ishlangan maxsus «Tarixi muluki Ajam» asarida ham Afrosiyobning janglari, Eron xalqiga qilgan zulmlari hamda kuyovi Siyovush haqida anchagina ma’lumotlar berib o‘tgan. Lekin ma’lumotlarning ba’zilari afsonaga yo‘g‘rilgani sezilib turadi. Darhaqiqat, Alisher Navoiyning o‘zi ham Afrosiyob tarixini yozishda, asosan Firdavsiyning “Shohnoma”sidagi ma’lumotlardan foydalanganini aytadi.

«…Va zamonidin oltmish yil o‘tkondin so‘ngra Tur o‘g‘li Afrosiyob sipoh tortib aning (podshoh Manuchehrning — X. D.) ustiga yurudi. Ul Tabariston sori tortib, urushmadi. Amu suyidin norini anga musallam tutib, yarash bo‘lib, Afrosiyob qaytdi».

«Afrosiyob… Eron mulkini andoq buzdiki, oz yerda ma’murluq qoldi, yig‘ochlarni kesti va imoratni yiqti va korizlar bila bulog‘larni ko‘mdi». Yana «…Va o‘n ikki yil Eron mulkida turub, buzurglik qildi». (Alisher Navoiy. Asarlar 14-jild, 190—191-betlar.)

Alisher Navoiy Afrosiyobning faoliyatini quyidagicha yakunlaydi:

Chu Afrosiyob o‘ldi olam shahi,
Emas erdi ish sirining ogahi.
Jahon mulkin o‘z mulki qildi gumon,
Ani ham chiqardi arodin jahon.

«…Rustam Siyovush qonini tiladi. Turonga cherik tortib, nihoyatsiz qatl qildi. Va Afrosiyob andin qochdi va Rustam Afrosiyob Eronni buzg‘ondek Turonni buzub, yondirib keldi». Yana: «…Kayxisrav o‘zi azim cherik tortib yurudi. Afrosiyob turush bermadi, dag‘i yuz qaytardi… Necha qatlakim turub urushti, fath va zafar Kayxisravga erdi. Xorazmda urushib, Shaydanikim, Afrosiyobning o‘g‘li, o‘lturdi». (O‘sha asar, 195-bet).

Ko‘rinadiki, ulug‘ adibimiz Afrosiyobni unchalik xayrixohlik bilan tasvirlamagan. Balki u Afrosiyob haqida o‘zi bilgan haqiqatni aytishni ep ko‘rgandir. Ehtimol, Afrosiyobga nisbatan bunday tushunchaning shakllanishida, Navoiyning yoshlikda unib-o‘sgan muhiti va Afrosiyobdan ko‘proq jabr topgan Eron (fors) xalqi adiblari yozgan asarlarning ta’siri bo‘lgandir?!

Darhaqiqat, Mahmud Koshg‘ariyning «Devonu lug‘otit turk» (1069—1072 y.) asarida xabar berilganidek, Afrosiyob aslida Turon hokimi bo‘lishiga qaramasdan, u Eron mamlakatini ham bosib olgan va juda ko‘p vaqtini jangu jadallarda o‘tkazgan.

«Devonu lug‘otit turk» asarida o‘qiymiz: «Turklarning ulug‘ xoni Afrosiyobni To‘nga Alp Er deb atar edilar. Yo‘lbars kabi kuchli, bahodir odam demakdir» (3-jild, 379-bet). Shuningdek, To‘nga so‘zining «metindek qattiq, qo‘porib bo‘lmas darajada mustahkam» degan ma’nolari ham mavjud ekanligi «Devon»ning boshqa joylarida uzuq-yuluq bo‘lsa-da, aytib o‘tilgan.

Yana: «Kend — shahar. Bundan olinib Koshg‘arni Ordukent — xon turadigan shahar, markaz ma’nosida qo‘llanadi. Chunki bu shaharning havosi yaxshi bo‘lgani uchun Afrosiyob shu yerda turar edi» (3-jild, 329-bet).

Bu qomusiy asarda Afrosiyobning farzandlari va u qurgan shaharlar haqida ham har joyda turli xil ma’lumotlar berib o‘tilgan:

«Kaz — Afrosiyob qizining nomi. Qazvin shahrini shu qo‘rg‘ondir. Bu so‘zning asli (ma’nosi) qaz o‘yini — g‘oz o‘ynaydigan joy demakdir. Chunki u shu yerda turar va shu yerda o‘ynar edi. Shuning uchun ba’zi turklar Qazvinni turk shaharlaridan hisoblaganlar. Shuningdek, Qum shahri ham chegara hisoblanadi. Chunki qum turkcha so‘zdir. Afrosiyobning qizi bu yerda ov qilar va o‘ynar edi. Ba’zilar turk shaharlari chegarasi Marvash — Shohijondan boshlanishini so‘zlaydilar. Chunki Qazning otasi To‘ng‘a Alp Er — Afrosiyobdir. U Tahmurasdan uch yuz yil keyin Marvni bino qilgandir» (3-jild, 163-bet).

Ulkan tarixchi akademik V. V. Bartoldning Hamza Isfahoniy guvohligiga asoslanib qayd qilishiga ko‘ra, Marv shahrida Afrosiyob tomonidan qurilgan binoning qoldiqlari bo‘lgan. (Qarang: V. V. Bartold. Sochineniya, tom 4, M., 1971, str. 178.)

Devonda yana: «Barsg‘an — Afrosiyob o‘g‘lining nomi. Barsg‘an shaharini bino qilgan shudir. Mahmudning otasi shu shahardandir» (3-jild, 424-bet) deyiladi.

E’tibor bergan bo‘lsangiz, Afrosiyobning asl nomi (Alp Er To‘nga) kabi farzandlarining ismlari ham turkcha ma’no tashiydi. Masalan: Qaz — «g‘oz»ni anglatsa, Barsg‘an — Barsxon (Yo‘lbarsxon) degan ma’nolarni ifodalaydi. Shuningdek, mazkur asarda Afrosiyobning Barman degan yana bir o‘g‘li borligi haqida ma’lumot berilgan: «Barman — kishi ismi (Afrosiyobning o‘g‘li)» (3-jild, 424-bet). Bizningcha, Barman so‘zining lug‘aviy ma’nosi «mavjudman», «hayotman» (borman) demakdir.

Ulug‘ alloma o‘z bitiklarida Afrosiyob va uning bolalari tomonidan qurilgan va obod etilgan shaharlar haqida ham maxsus to‘xtab o‘tadi, birma-bir ma’lumotlar beradi. Bu jihatdan uning, ayniqsa, Samarqand haqida bergan ma’lumoti alohida ahamiyatga molikdir:

«Kend — o‘g‘izlar va ular bilan yaqin turuvchilar tilida qishloq. Ko‘pchilik turklar nazdida viloyatdir. Shuning uchun Farg‘onani O‘zkent — o‘z shahrimiz deydilar. Samarqandni kattaligi uchun Semizkent — semiz shahar deydilar. Buni forslar Samarqand tarzida qo‘llaydilar» (1-jild, 330-bet).

Yana bir joyda: «Samarqand eng eski shahardir… Uning asl nomi Semizkand — katta shahar demakdir» (1-jild, 499-bet), deb yozadi.

Samarqandning turklar va ko‘pchilik aholi tomonidan «Semizkend» deb atalganini XV asrda Temur saroyiga kelgan ispan elchisi va sayohatchisi Klavixo ham tasdiqlagan. Demak, Samarqandning Semizkend deb atalishi uzoq muddat davom etgan. Endilikda, badiiy adabiyotda, xususan she’riyatda, o‘rni kelganda, uslubiy bunyodkorlikni, rang-baranglikni oshirish uchun «Samarqand» bilan bir qatorda «Semizkent» so‘zini ham qo‘llasa bo‘ladi, chunki bu so‘zlarning o‘lchovi bir-biriga mutanosibdir.

Samarqand shahrining nomi o‘sha vaqtlarda ham turkcha (o‘zbekcha) — Semizkent, ham forscha (tojikcha) — Samarqand tarzida qo‘llanganligi bu qadimiy azim shaharda azal-azaldan o‘zbek va tojiklar birga yashab, birgalikda inoq hayot kechirganligidan dalolat beradi. Darhaqiqat, o‘zbek va tojik xalqlarining boshqa shaharlarda, o‘sha qadim davrlarda ham yonma-yon ahil yashab kelishi “Devoni lug‘otit turk”ning boshqa o‘rinlarida bir necha marta ta’kidlangan. Masalan, asarning birinchi jildida Bolasog‘un shahriga muallif quyidagicha ta’rif beradi: «Bolasog‘un eng katta shaharlardan biri edi. Xalqi ham turkiy, ham so‘g‘dcha so‘zlashur edi. Eski nomlari quz urdu va quz ulus. Buxoro, Samarqanddan ko‘chib borgan so‘g‘doqlar Bolasog‘unda joylashib qolgan va turklashib ketgan edilar» (486-bet).

Shuningdek, Mahmud Koshg‘ariy mazkur asarida kishi nomlaridagi «Tegin» (tekin) unsuri kimlarning nomiga nisbatan qo‘llanishi va qay tariqa yuzaga chiqqani xususida ham qiziq ma’lumotlar beradi. Masalan, Tegin (tekin) so‘zi o‘sha davr udumlariga ko‘ra shahzodalarning nomiga nisbat berib, qo‘shib aytilgan. «Tegin — aslida bu so‘z qul demakdir. Alp Tegin — bahodir qul… so‘ng bu ism Afrosiyob bolalariga ham qo‘llana boshladi. Afrosiyobning bolalari biror ish, voqea, xabarni aytganda yoki yozganda otalariga hurmat yuzasidan o‘zlarini kamsitib, «qulingiz falon qildi» deb, «qulingiz» o‘rnida «tegin» so‘zini ishlatar edilar. So‘ng bu so‘z ularga ot bo‘lib qoldi. Boshqa qullardan ajratish uchun bu so‘zning yoniga yana bir narsa qo‘shib ishlatiladi». (1-jild, 391—392-betlar.)

Koshg‘ariy bilan Narshaxiyning Afrosiyob haqida bergan ma’lumotlari bir-birini to‘ldiradi va yaxlit fikrga kelishga imkon beradi.

Abu Bakr Muhammad ibn Ja’far Narshaxiy o‘zining mashhur «Buxoro tarixi» asarida (943— 944-yillarda yozilgan) qayd etishicha, Afrosiyob Romtin (Romiton) qishlog‘ini qurgan ekan. «…Bu katta bir kuhandizga ega va mustahkam bir qishloq bo‘lib, Buxorodan qadimiyroqdir. Ba’zi kitoblarda bu qishloqni Buxoro deb ataganlar. Bu qishloq qadim vaqtlarda podshohlarning turar joylari bo‘lgan, (keyinroq esa) Buxoro shahri bino bo‘lgandan keyin, podshohlar qish faslidagina bu qishloqda turadigan bo‘lganlar. (Bu yerlar) islom davlatiga o‘tganda ham shunday bo‘lib turgan. Marhum Abu Muslim Buxoroga kelganida shu qishloqda turgan. Bu qishloqni Afrosiyob bino qilgan. (Barcha ta’kidlar bizniki — X. D.) Afrosiyob har vaqt viloyatga kelganida shu qishloqdan boshqa joyda turmagan». («Buxoro tarixi», Toshkent, 1966, 23-bet.)

Sal o‘tib, muallif Afrosiyob va uning kuyovi Siyovush haqida quyidagilarni yozadi: «Siyovush ibn Kaykovus o‘z otasidan qochib Jayhun daryosidan o‘tib, Afrosiyobning oldiga keldi. Afrosiyob uni yaxshi qabul etdi va o‘z qizini unga xotinlikka berib, aytishlaricha, barcha mulkini ham unga topshirdi» (28-bet).

Ba’zi rivoyatlarga qaraganda, Afrosiyob bilan Siyovushning avvaldan borish-kelishi bo‘lgan. Shu boisdan ham o‘gay onasining dastidan otasi bilan orasi buzilganda Buxoroga qochib kelgan Siyovushni Afrosiyob o‘zining odamiday qabul qiladi va qizini unga xotinlikka beribgina qolmasdan, Buxorodagi barcha mol-mulkini unga tortiq etadi.

Lekin dushmanlar Afrosiyob bilan Siyovush o‘rtasiga nifoq soladi. Siyovushni g‘arazgo‘ylikda ayblab, Afrosiyobning ko‘nglida unga nisbatan chuqur shubha alomatlarini uyg‘otadi. Xuddi shu lavhalar Navoiyning «Tarixi muluki Ajam» asarida kengroq yoritilgan. Afrosiyobning Siyovushga Turkiston viloyatini berganligi aytilgan va ularning orasini buzgan shaxslarning ham nomlari keltirilgan. Natijada «Afrosiyob uni (Siyovushni — X. D) o‘ldirdi hamda ana shu hisorda sharqiy darvozadan kiraverishingda «Darvozayi g‘uriyon» deb atalgan somonfurushlar darvozasining ichkarisiga dafn etdilar. Shu sababli Buxoro otashparastlari o‘sha joyni aziz tutadilar va unga atab har bir erkak kishi har yili navro‘z kuni quyosh chiqishidan oldin o‘sha joyda bittadan xo‘roz so‘yadi. Buxoro aholisining Siyovushning o‘ldirilishiga bag‘ishlab aytgan marsiyalari bo‘lib, u barcha viloyatlarga mashhurdir. Kuychilar unga moslab kuy tuzganlar va qo‘shiq qilib aytadilar. Qo‘shiqchilar uni «otashparastlar yig‘isi» deydilar. Bu gaplar bo‘lganiga hozir uch ming yildan ortiqroq vaqt o‘tdi» (28-bet).

Yana bir xil rivoyatlarga ko‘ra, shundan keyin Eron shohi Kaykovus Siyovushning o‘g‘li Kayxusravni o‘z ixtiyoriga olib keltiradi va uni yoshligidan boshlab Afrosiyobga qarshi adovat ruhida tarbiyalaydi. Narshaxiy shu voqeaning yakun qismini quyidagicha qisqacha bayon etadi: «Siyovushning Kayxusrav nomli o‘g‘li bo‘lib, u otasining qonini talab qilib ko‘p lashkar bilan bu viloyatga kelganida Afrosiyob shu Romtin qishlog‘ini hisor qilib turgan. Kayxusrav o‘z lashkari bilan ikki yil shu hisor atrofini o‘rab turdi va uning ro‘baro‘siga bir qishloq bino qilib, u qishloqni Romush deb atadi. Uni yaxshiligidan Romush deganlar. Bu qishloq hozirgacha obodondir. Kayxusrav Romush qishlog‘ida otashparastlar ibodatxonasini qurdi; otashparastlarning aytishlaricha, bu ibodatxona Buxorodagi otashparastlar ibodatxonalarining eng qadimiysidir. Kayxusrav ikki yildan keyin Afrosiyobni tutib o‘ldirdi. Afrosiyobning go‘ri Buxoroda Ma’bad darvozasida rahmatli Xoja Imom Abu Hafs Kabir tepaligiga tutashgan katta tepalik ustidadir. Buxoro aholisi Siyovushning o‘ldirilishi to‘g‘risida ajoyib ashulalar to‘qiganlar: kuychilar bu qo‘shiqlarni «Kini Siyovush» — «Siyovush jangi» deb ataydilar. Muhammad Ibn Ja’far (an-Narshaxiy) o‘sha vaqtdan buyon uch ming yil o‘tgan (deydi). Yana xudo bilimdonroqdir» (23—24-betlar).

Yuqorida aytilganidek, Koshg‘ariy hamda Narshaxiyning Afrosiyob haqida bergan ma’lumotlari bir-birini to‘ldirmoqda. Masalan, Narshaxiy Siyovush va Afrosiyobning o‘limlari tafsilotlarini, ularning jasadlari qaerga ko‘milganini aniq ko‘rsatadi. Lekin Afrosiyobning fojiali o‘limidan keyingi xalq yig‘isini bermaydi.

Koshg‘ariy asarida bu o‘rinlar bo‘lmasa-da, ammo Afrosiyob o‘limidan keyin xalqning qattiq qayg‘uga, tashvishga tushganligi, marsiyalar aytib uzoq vaqt yig‘laganligi xususida bir talay ishonchli ma’lumotlar keltirgan:

Alp Er To‘nga o‘ldimu,
Esiz ajun qoldimu,
O‘zlak o‘chin oldimu,

Emdi yurai yirtilur (1-jild, 77-bet).

Yana:

Ulushib eran bo‘rlayu,
Iirtib yoqa urlayu,
Siqrib uni yurlayu,
Sig‘tab ko‘zi urtilur.

Mazmuni:

Afrosiyob o‘lgach, odamlar bo‘rilarday uvlashdilar, yoqa yirtib uvvos soldilar, (cholg‘uvchilar) o‘z asboblariday ingichka ovoz bilan chinqirishdilar, qattiq yig‘idan ko‘zlari yirtildi (ko‘z yoshlari tinimsiz to‘kildi).

Demak, Afrosiyob tarixiy shaxs! Turonning mashhur hukmdori va o‘zining uzoq podshohlik sulolasiga ega bo‘lgan zot. U deyarli barcha turkiy qavmlarning eng qadimgi buyuk ajdodlaridan biridir. Darvoqe, uning sulolasi yaqin vaqtlarga qadar Samarqandda va Basra (Iroq)da davom etib kelganligi haqida mashhur tarixchi Rashididdin va sharqshunos V. V. Bartold o‘z asarlarida qimmatli ma’lumotlar yozib qoldirganlar. Masalan, Rashididdin o‘zining «Jome-at-tavorix» asarida «Xorazmshoh har tomondan qo‘shin to‘pladi va uni Movarounnahr mamlakatini bosib olish maqsadida Buxoroga boshlab, u atrofdagi hokimlarga, xususan Samarqandning sobiq hokimi, Afrosiyob avlodlaridan bo‘lgan sulton Usmonga xushxabar yuborib, ularning hammasini o‘zining yaxshi va’dalari bilan umidvor qildi», deb yozadi. (Qarang: Rashid ad-din. Sbornik letopisey. T.1, kn. 2, M.—L., 1952, 191-bet.)

Ushbu parchadan ko‘rinib turibdiki, Afrosiyobning avlodlari xorazmshohlar davrida ham Samarqandda yashagan ekan. Akademik V. V. Bartold esa o‘z asarlaridan birida Afrosiyob avlodlari XV asrga qadar Basrada yashagani, u yerlarda hokim bo‘lganliklari to‘g‘risida dalillar keltiradi. (Qarang, V. V. Bartold. Sochineniya, tom VII, Moskva, 1971, 147-bet.)

Demak, tarixchilar, arxeologlar, jamoatchilik vakillari, filologlar, qalamkashlar va boshqa soha xodimlari hamjihat harakat qilsalar, qunt bilan o‘rgansalar Afrosiyob avlodlarining shajarasini tiklashlari mumkin.

Shu kunga qadar afsonaviy siymo deb yuritilgan Afrosiyobning tarixiy shaxs ekanligini yuqorida keltirilgan dalillar bemalol isbotlay oladi, deb o‘ylaymiz. (Biz o‘z maqolamizda, asosan badiiy-afsonaviy libosga o‘ralgan Firdavsiyning «Shohnoma»sidagi ma’lumotlarga atay to‘xtamadik. Afrosiyob haqida o‘rganilmagan boshqa tarixiy manbalar ham, shubhasiz, bor!)

Afrosiyob tarixi avvalo tarixchilarimizni qiziqtirishi lozim edi. Afsuski, ular hamon jim. Nega?

Bizningcha, buni quyidagi sabablar bilan izohlash mumkin.

Birinchidan, Eron shoirlari va tarixchilari asarlarida Afrosiyobning atay afsonaviy siymoda aks ettirilishi ba’zi bir Yevropa va rus tarixchilari nuqtai nazarlariga ta’sir qilgan (yoki boshqacharoq aytganda, ularning ayrimlariga juda qo‘l kelgan). Yana shuning uchun ham, O‘rta Osiyo va Sharq tarixining bilimdoni akademik V. V. Bartold o‘zining dastlabki maqolalarida Afrosiyobni Turonning afsonaviy shohi deb atagan edi. Bu fikr ko‘pgina tarixchilar uchun o‘tib bo‘lmas chegaraga yoki Turon tarixiga baho berish mezoniga aylanib qoldi.

Afsona masalasiga kelganda shuni aytish kerakki, Sharq adabiyotida tarixiy shaxslar siymosini afsonaviy tusda yoritish yetakchi mezonlardan biri bo‘lgan. Masalan, payg‘ambar Muhammad alayhis-salom, hazrati Ali haqida, Xoja Ahmad Yassaviyu Amir Temur… haqida qanchadan-qancha afsona-rivoyatlar mavjud. Ularga suyanib biz bu buyuk zotlarni tarix sahifalaridan chiqarib tashlashimiz kerakmi?! Aksincha, afsonalar tagida ma’lum haqiqatlar bo‘ladi va uni biz teran anglab olmog‘imiz kerak. Sharq tarixining, adabiyotining ana shu xususiyatini, mantiqini V. V. Bartold keyinchalik tushunib yetib, Afrosiyobning tarixiy shaxs ekanini bilvosita (uning avlodlari orqali) bo‘lsa-da, tan olgan edi.

Biz o‘zbek xalqi tarixini, Samarqand shahrining necha yoshga kirganini aniqlashda ham, dastavval Afrosiyob tarixidan boshlab o‘rganishimiz kerak emasmi?! Lekin ilmiy jamoatchilik bu ishga kirishgan emas. Balki ularning til tishlab turishiga professor I. I. Umnyakovning Samarqandning yoshini belgilashdagi mezoni xalaqit berayotgandir?! Afsuski, akademik S. P. Tolstov bu chiziqni Siyovushga bog‘lab allaqachon uzaytirgan edi. (Qarang: S. P. Tolstov. Qadimgi Xorazm madaniyatini izlab. Toshkent, 1964.)

Taniqli turkshunos olim L. N. Gumilev esa bu fikrni Afrosiyob masalasida ma’lum darajada davom ettirgan deyishimiz mumkin. (Qarang: L. N. Gumilev. Drevnie tyurki. Moskva. Nauka. 1967.)

Ana shunday dalil-isbotlar bo‘lishiga qaramasdan, ayrim tarixchilarimiz Afrosiyob nomini go‘yo toponim (joy nomi) sifatida — «atrofi siyob» degan so‘zlardan kelib chiqqan, deb tushuntirib kelmoqdalar. (Qarang: A. Muhammadjonov. «Choch va Shosh — qadimiy Toshkent. «Toshkent oqshomi». 18-mart, 1983 yil.)

Yana bir bor qayta aytishga to‘g‘ri keladi: Afrosiyob joy nomiga mutlaqo bog‘liq emas, balki antroponim, ya’ni kishi nomini anglatadi. Chunki uning asl nomi — Alp-Er-To‘nga. Afrosiyob esa unga forslar tomonidan berilgan nomdir. Bu masala tarix fanlari nomzodi T. Qodirovaning «Sharq yulduzi» oynomasining 1984 yil 1-sonida bosilgan «So‘z tagida so‘z bor» maqolasida ham keng yoritilgan edi.

Ikkinchidan, tarixchilarimiz eng qadimiy shahrimiz — Samarqandning tarixi 2500 yilga borib taqaladi, demak boshqa shaharlar yoshi undan oshmasligi kerak degandek, Buxoro, Toshkent, Xivaning tarixini ham ikki ming yoki 2200 yil atrofida belgilashga urinib kelmoqdalar. (Haqiqatning to‘la aks etishi uchun shuni ta’kidlab o‘tmoqchimizki, akademik A. Asqarov 1990 yilning iyun oyida, radio orqali berilgan bir suhbatida, so‘nggi vaqtda ochilgan ba’zi qatlamlar shahar tarixining 2600 yilga yetishi to‘g‘risida xulosa chiqarishga imkon bermoqda, deb aytdi.) Ehtimol, arxeologlar hali Samarqandning eng qadimgi qatlamini, undagi kerakli nuqtani topa olmayotgandir. Lekin bizning (turonliklarning) tariximiz g‘arazgo‘y tarixchilar izohlaganidek, so‘g‘d davridan aytarlik darajada nariga o‘ta olmayapti.

Uchinchidan, afsuslanarli joyi shundaki, yetakchi tarixchilarimizning ba’zi birlari o‘zbek xalqining kelib chiqishini, uning o‘zagini forscha yoki ikki tilda so‘zlashuvchi bir guruhga olib borib taqayaptilar. Hatto shajara daraxtimizning asosiy tanasini forsiylar tashkil etadi, deb uqtirishga harakat qilmoqdalar. (Qarang: A. Asqarov. «O‘zbeklar qanday kelib chiqqan?» «Fan va turmush», № 3, 1985 y.) Bunday g‘oyani ilgari o‘rtaga tashlagan bo‘lsalar-da, lekin oshkora aytishga na yevropalik g‘arazgo‘y olimlar, na fors tarixchilari jur’at etgan edilar.

Hamma xalqning o‘zagini o‘sha xalqlarning tub vakillari tashkil etsa-yu, o‘zbek xalqining o‘zagini ikki tilda gaplashuvchi chala forsiylar, chala turkiylar tashkil etsa, bu qaysi mantiqqa to‘g‘ri keladi?!

O‘zbek xalqi va o‘zbek millati tarkibida ham, tojik millati tarkibida ham ikki tilda so‘zlashuvchi (forsiy-turkiy) kishilar ancha bor. Lekin ular bu xalqlardan har birining o‘zagini emas, qo‘shimcha qatlamini tashkil etadi, deb aytish adolatliroq bo‘ladi. Bizningcha, birgina tarixchilarning emas, hammamizning ham Afrosiyob — Alp-Er-To‘nga tarixini o‘rganib, uni xalqqa yetkazishda o‘zimizga yarasha kamchiligimiz bor. Holbuki, o‘quvchilar bunday paytda olimlarning so‘ziga ko‘proq quloq soladi. Shu bilan birga, adiblarimiz ham Afrosiyob tarixini o‘rganishda o‘zlarini chetga olmasliklari darkor. Chunki Afrosiyob tarixi — Turonning tarixi, turkiy xalqlarning (xalqimizning) tarixi demakdir!

Afrosiyob tarixini to‘g‘ri o‘rganish va yoritish Samarqand, Buxoro kabi shaharlarning yoshini aniqlashga, xalqimiz tarixini adolatli o‘rganishga imkon beradi, muhim mezon bo‘lib xizmat qiladi. Afrosiyobning tarixiy shaxs ekanini e’tirof etish o‘zbek xalqining azal-azaldan markazlashgan Turon davlatida (hozirgi O‘rta Osiyoda) yashab kelganligini, boy qadimiy tarix va madaniyatga ega ekanligini yana bir marta isbotlashga imkon beradi. Shuning barobarida, ba’zi bir milliy nizolar kelib chiqmasligiga zamin yaratadi.

Shunday ekan, hademay biz turkistonliklar inoqlashib, boshqa qardosh xalqlar bilan birlashib, ahli dunyo ko‘z o‘ngida qadimiy Turon davlatning tashkil topganiga 4050 yil to‘lganligini (Narshaxiy «Buxoro tarixi»da Afrosiyob 3 ming yil oldin yashaganini aytgan edi. Ana shu raqamga asar (944 y.) yozilgandan keyingi o‘tgan davr — 1047 yilni qo‘shsak, 4047 yilligi oydinlashadi) tantanali ravishda, ahillik bilan nishonlashimiz lozim. Ana shunda Samarqand — Semizkentimizning kuyib ketgan yarim umrini bemalol tiklashimiz mumkin.

“Sharq yulduzi” jurnali, 1991 yil, 7-son