Бахт нималигини фақатгина бахтсиз билади. Бахтли инсон худди маникен каби ҳаёт қувончлари қуршовида бўлади: у фақатгина бу қувончларни намойиш этади холос. Лекин бу қувончлар унга берилмаган. Чироқлар ёруғликда нур таратмайди, у фақат ёруғликда зиё сочади.
ЭРИХ МАРИЯ РЕМАРК АСАРЛАРИДАН
ОСТИ ЧИЗИЛГАН САТРЛАР
Эрих Мария Ремаркнинг асарларида уруш инсоннинг эрки, ишончи ва тақдирини синдирувчи даҳшат сифатида тасвирланган. Севги эса бутун борлиқни забт этишга қодир кучли эҳтирос каби тараннум этилган. Бундай муҳаббат инсондан инсонда этказилган энг оғир жароҳатларни ҳам даволай олади.
Эътиборингизга таниқли немис ёзувчисининг «Уч оғайни», «Ғалаба гумбази», «Ғарбий фронтда ўзгариш йўқ» ва «Қарздор ҳаёти» асарларидан олинган муҳаббат ҳақидаги ибораларни ҳавола этамиз. Бу романларнинг ҳар бирига ёзувчи ўзининг ҳаёт тажрибалари ва севгисини бахшида қилган.
Ўлишни истагунинггача яшаб ўтгандан кўра, яшашни истаган пайтингда кўз юмганинг яхшироқ.
Ҳеч бир кимса сен аввал севган инсонинг каби бегонароқ бўла олмайди.
Инсон бошқага бир томчи илиқликдан ташқари яна нима бера олиши мумкин? Ва бунданда ортиқ яна нима бўлиши мумкин? Сен фақат неч кимни ўзинга жуда яқин тутма. Яқинлаштирсанг – олиб қолишни истаб қоласан. Афсус, ҳеч нарсани ушлаб қолишнинг иложи йўқ…
Нима сабабдан ҳозирги ёшлар жуда ғалати? Тарихдан нафратланасиз, бугунни менсимайсиз, келажакка эса бефарқсиз. Бу охир-оқибат яхшиликка олиб келмайди.
Инсон ҳаёти биргина севги учун жуда ҳам узоққа чўзилади. Шунчаки жуда ҳам узоқ. Севги – мўъжизакор. Бироқ икки қалбдан бири учун доим зерикарли бўлиб қолади. Бошқаси эса ҳеч нимасиз қолади. Қотиб қолган ҳолда ниманидир кутиб яшайди. Худди телбалардек кутади… Фақатгина бирон маротаба ҳам ёлғиз қолмаган инсон севгилиси билан учрашув қандай бахт эканлигини ҳис эта олади.
Ҳар қандай муҳаббат абадий бўлишни истайди. Унинг боқий азоблари ҳам айнан манна шундан иборат.
Агар севгилинг билан умрбод ажралишсанг, у ҳақида чинакамига қизиқа бошлайсан. Севгининг пародоксларидан бири.
Бахт нималигини фақатгина бахтсиз билади. Бахтли инсон худди маникен каби ҳаёт қувончлари қуршовида бўлади: у фақатгина бу қувончларни намойиш этади холос. Лекин бу қувончлар унга берилмаган. Чироқлар ёруғликда нур таратмайди, у фақат ёруғликда зиё сочади.
Бахт ҳақида беш дақиқа сўзлаш мумкин, ундан ортиқ эмас. Сен ўзингни бахтлилигингдан ортиқ ҳеч нима дея олмайсан. Бахтсизлик ҳақида эса инсонлар тонгдан кун ботгунга қадар сўзлаб беришлари мумкин.
Аслини олганда инсон вақтга камроқ эътибор қаратса ва ҳеч қандай қўрқув унга хавф солмаса чинакамига бахтли бўлади. Бари бир ҳам, агарда қўрқув соя солмаса, унда бажарадиган ишни ўзи қолмайдику?
Аҳмоқ бўлиб туғилиш шармандалик эмас. Бироқ аҳмоқ бўлиб ўлиш уятдир.
Инсон ўз ақлини кўз-кўз этаётганини кўришданда зерикарлироқ томоша йўқ. Айниқса, заррача ҳам ақл йўқ бўлса.
«Ҳозирча ҳеч нима йўқотилгани йўқ, — деб ўз-ўзимга қайтардим. — Инсонни у вафот этгандагина бир умрга йўқотишинг мумкин».
Инсон қанчалик ибтидоийлашган бўлса, ўзи ҳақидаги фикри ҳам шунча осмонда бўлади.
Аёлни ёки муқаддас билиш керак ёки унга яқинлашмаслик керак.
Агарда аёл бировга тегишли бўлса, у севганининг янада кўпроқ орзусига айланади — бу азалий қоида.
Аёл — сизга металл буюм эмас. У — бир гул каби. У жиддий муносабатни истайди. Унга қуёш каби қиздирувчи ширин сўзлар керак. Яхшиси унга ҳар куни қандайдир ёқимли сўз айтинг.
Қўлга кирита олмаганинг, ўзингда мавжуд бўлганларга нисбатан яхшироқдек туюлаверади. Инсон романтикаси ва телбалиги мана шундан иборат.
Тавба қилиш — дунёдаги энг фойдасиз нарса. Ҳеч нимани ортга қайтара олмайсан. Ҳеч нимани тўғрилай олмайсан. Акс ҳолда барчамиз айбсиз авлиёларга айланган бўлар эдик. Ҳаёт бизларни мукаммалга айлантириш учун берилмаган. Кимки мукаммал бўлса, унинг жойи музейда.
Я.Эгамова, Д.Аюпова
РЕМАРК УСЛУБИ ВА УНИ
ТАРЖИМАДА БЕРИШ
Эрих Мария Ремарк (Erich Maria Remarque; 1898.22.6, Оснабрюк — 1970.25.9, Локарно, Швейтсария) — немис ёзувчиси. Ғарбда «Йўқотилган авлод» деб аталган адабиётнинг йирик вакили. 1-жаҳон уруши қатнашчиси. Асарларида уруш даҳшатлари, 2-жаҳон уруши йиллари ва ундан кейинги даврдаги ҳаётни, фашизмнинг мудҳиш қиёфаси, маънавий эзилган, ўзини жамиятдан бегоналашган деб ҳис қилувчи кишилар қисмати акс этган: «Ғарбий фронтда ҳеч қандай ўзгариш йўқ» (1929) асари учун гитлерчилар Ремаркни немис фуқаролигидан маҳрум этган. 1932 йилдан муҳожирликда.
Урушда маънавий шикастланган авлоднинг аянчли ҳаёти «Қайтиш» (1931) романининг асосий мазмунини ташкил этади. «Уч дўст» (ўзбекча Низом Комил таржимасида «Уч оғайни») (1938), «Зафар дарвозаси» (1946), «Ҳаёт алангаси» (1952), «Ҳаёт-мамот палласи» (1954), «Қора ҳайкал» (1956), «Осмон ҳеч қандай севиклини билмайди» (1961), «Лиссабондаги тун» (1963), «Жаннатдаги соялар» (1971) ва бошқа асарлар муаллифи. «Ғарбий фронтда ҳеч қандай ўзгариш йўқ» ва бошқа асарларидан парчалар ўзбек тилига таржима қилинган.
Эрих Мария Ремарк XX асрнинг биринчи ярмида ўз асарлари билан адабиёт осмонида яшиндек чақнаган буюк немис ёзувчисидир.
У 1929 йилда «Fарбий фронтда ўзгариш йўқ» романини эълон қилганиданоқ ўқувчилар оммаси орасида катта шуҳрат қозонди, асар жуда кўп тилларга таржима қилинди ва кўп ўтмай 8 миллион нусхада тарқалди. Шундан сўнг Ремаркнинг «Қайтиш», «Уч ўртоқ», «Ўз яқинингни қадрла», «Ҳаёт ва ўлим фурсати», «Ҳаёт учқуни», «Зафар дарвозаси», «Лиссабондаги тун», «Жаннатдаги соялар» ва бошқа қатор асарлари дунёга келди. Ремарк ўзига замондош бўлган йирик антифашист немис ёзувчиларидан, қаҳрамонларнинг руҳияти, замон ва инсонга баҳо бериш тарзи билан тамоман фарқ қилади. Эҳтимол шунинг учунмикан, унинг асарлари босилиб чиққанданоқ қўлма қўл бўлиб кетар,уларни одамлар бир — бирларидан сўраб олиб ўқишарди. Дарҳақиқат, Ремарк ўз ижодининг бошиданоқ ғоят ҳайратангиз, ғайритабий, беҳад шов-шувли муваффақият қозондики, бу «Мен танлаган мавзу – бу асримиз одами инсонийлик муаммоси» дея асарларига сингдирилган ғояни ифода этган эди.
Фожеаларга тўла XX аср келтириб чиқарган қашшоқлик ҳамда оғир синовлар қуршовида одам қандай бўлмоғи керак, деган ўй-фикр, гуманистик ғоя Ремаркнинг ўзига хос ахлоқий жозибага эга бўлган қаҳрамонларига мужассамлашганки, айни мана шу туфайли улар миллионлаб китобхонларнинг онги ва шуурини банд этиб келади.
Биз ушбу мақолада улкан антифашист санъаткорнинг «Уч ўртоқ» романига хос услуб ва унинг таржимада берилиши хусусида сўз юритар эканмиз, аввало, шуни таъкидлаш лозимки, «Уч ўртоқ»қа хос бўлган ахлоқ ёзувчининг барча асарлари қаҳрамонлари учун ҳам характерлидир, яъни:
— ғамхўр ва матонатли бўлиш;
-инсоний қон-қариндошлик ва бирдамлик бурчини оғишмай бажариш;
-ўзганинг қайғусига лоқайд бўлмаслик, ҳатто зурур бўлсада, унга кўмак бериш;
-муҳаббат ва дўстликка садоқат, пасткашликка нисбатан муросасиз бўлиш;
-бировга қилган хайрли ишини оддий, тибиий бир ҳол деб қараш;
-бойликка, амал-мансабга бефарқ бўлиш;
-паст кетмаслик, ўзганинг шахсини ерга урмаслик, инсон шаънини қадрлаш – мана Ремарк қаҳрамонларининг, бинобарин санъаткор-Ремаркнинг ахлоқ кодекси.
Бу хислатлар баландпарвоз сўзлар орқали эмас, уларнинг ҳатти-ҳаракатлари, бир-бирларига муносабатларида юзага чиқади.
«Уч ўртоқ» романи 50-йилларда рус тилида босилиб чиққач, жуда катта шов-шувларга сабаб бўлди, коммунистик мафкура намояндалари Ремарк каҳрамонлари «келажаксиз авлод», улар «коммунизим қураётган совет ёшларига» салбий таъсир кўрсатишади деган фикрда унинг китобларини тақиқлаб қўйишди. Ўша пайтларда «ремаркчилар» деган сохта қараш ҳукм сурарди. Бу асарларнинг совет даврида ўзбек тилига таржима қилинмаганининг асосий сабаби ҳам шу эди.
Халқимиз мустақилликка эришгач, бундай қараш четга суриб ташланди. Моҳир таржимон Низом Комил Ремаркнинг «Уч ўртоқ», «Fарбий фронтда ўзгариш йўқ» номли романларини рус тилидан ўгириб, аввал «Жаҳон адабиёти» журналида, кейин алоҳида китоб ҳолида нашр эттирди. Кейингиси «Янги аср авлоди» нашриётида «Эсизгина ёшлигим» номи билан чиқди. Ушбу таржималарни ўқиркансиз, гўё Ремарк уларни ўзбек тилида ёзганми деб ўйлаб қоласиз. Чунки Низом Комил бу ишга илгаридан тайёргарлик кўргани, Ремарк ҳаёти ва ижодини чуқур ўргангани сезилиб туради. Эҳтимол, у бу романларни совет давридаёқ таржима қилгандир – у, бироқ чоп эттиришга имкон бўлмагандир.
Ремарк ижодида, хусусан «Уч ўртоқ» романига хос булган услубий қирралар куйидаги нуқталарда намоён бўлди:
1.Романда мураккаб жумлалар деярли йўқ. Гаплар ихчам, лўнда тузилган. Битта-иккита сўздан иборат гапларда катта фикр жамланган. Масалан, асарнинг сўнгги саҳифасида Патриция жон берганидан кейин Роббининг нигоҳи олдида кечган воқеалар, Патнинг аҳволи қуйидаги қисқа жумлаларда ўз ифодасини топган:
«Licht. Unertägliches, grelles Licht. Menschen. Der Arzt. Ich öffnete langsam meine Hand. Pats Hand fiel herunter. Blut. Ein verzerrtes, ersticktes Gesicht. Quallvolle, starre Augen. Braunes, seidiges Haar».¹ Русча таржимаси: «Свет. Непереносимо яркий свет. И люди. И врач. Я медленно разжал пальцы. Её рука упала. И кровь. И ее лицо искаженное удушьем. Полные муки, остекленевшие глаза. Шелковистые волосы» ².
Ушбу парчада севган қизи вафот этган лаҳзаларда руҳияти, бутун борлиғи карахт ҳолатига тушган, эсанкираб қолган Роббиннинг кўз олдида кечаётган, бутун бир саҳифасига жой бўлғулик воқеа-ҳодисалар, даҳшатли манзара баён этилганки, њша вазиятни, қаҳрамоннинг аҳволини, бешафқат ўлим изларини, атрофдаги таҳликали ҳаракатларни китобхон аниқ књз олдига келтира олади. Ўзбекча таржимани кўриб чиқайлик: «Нур. Кўзни қамаштирувчи нур. Одамлар. Дўхтир. Аста бармоқларини ажратаман. Қўли тўп этиб кўрпага тушади. Қон. Нафас қисилишидан ўзгариб кетган чеҳра. Оғриқ тўнғиб қолган кўзлари. Ипакдек майин, қўнғир сочлар»³.
Таржимон Низом Комил айни даҳшатли ҳолатни тўғри ҳис этган ва ўзбек тилида тўғри тиклай олган. Ўзбек ўқувчиси ҳам ана шу ихчам жумлаларга жой бўлган кечинма ва манзараларни аниқ тасаввур қила олади.
2.Кўп фикрни кам сўзда баён этиш усули қаҳрамонлар нутқига ҳам хос. Дарвоқе, Ремарк уларнинг ички дунёсини, кимлиги ва қандайлигини асосан нутқи, ҳатти-ҳаракатлари орқали очиб беради.
Ремарк қаҳрамонлари андак «тўпори», андак бетакаллуф, аммо ўта очиқ кўнгил, ўта мард. Улар бир-бирлари билан беғараз, самимий муомала қилишади. Баъзан улар қўпол одамлардек туюлади, бироқ ўша қўполлик ҳам самимият ила йўғрилган бўлади. Персонажлар нутқи тасвирида ёзувчи кўпинча адабий тил қонун-қоидаларига риоя қилавермайди. Уларга халқона, оғзаки нутққа хос оҳангни сингдиради. Таржимон Низом Комил асарни, умуман Ремарк ижодига хос бўлган, бошқа ёзувчилар услубига ҳечам ўхшамайдиган хусусиятни шу қадар чуқур ўрганганки, гўё ўша персонажлар билан ўзи сўзлашаётгандек контекстга ёпишиб тушадиган сўз ва ибораларни топиб қўллаган. Буни қуйидаги мисолда ҳам яққол кўришимиз мумкин. Роббининг туғилган кунида дўстлари унга совға-саломлар келтиришади. Ичида ажойиб коньягу, ромлар ҳам бор. Шунда Готтфрид Ленц шундай дейди:
«Wollen wir einer den Hаls brechen» (25)
Рус тилида: (Не свернуть ли нам шею одной из них?) (10)
«Den Hels brechen» ибораси немис тилида «бўйнини узмоқ», «бошини танидан жудо қилмоқ» маъноларига эга бўлиб, одатда одамларга, умуман, жонли мавжудотларга нисбатан ишлатилади. Биз келтирган мисолда, юқорида таъкидлаганимиздек, асар қаҳрамонларининг андак «қўпол», ҳазил-мутойибага мойил характер-хусусиятлари акс этганки, ўзбекча таржимада ҳам бу нарса тўғри берилган: «Биттасининг калласини олмаймизми?» (7).
3.Ёзувчи асарда турли-туман бадиий-тасвирий воситалар: ўхшатиш, сифатлаш, метафора, метонимия, образли бирикмаларга кенг ўрин берганки, булар тасвирнинг жонли, таъсирчан бўлишини таъминлаган. Фақат ўхшатишларнинг ўзи 260 дан ортиқ ўринларда қўлланилган. Булар персонажларнинг портретлари, сўзлаш манераси, ҳатти-ҳаракатлари, табиат тасвирида учрайди.
Қуйидаги мисолимизда кўча тасвири берилган:
«Sie schrie herein, Wenn jemand die Tur öffnete, sie schrie wie ein keifendes, neidisches, altes Weib» (56)
Русча таржимаси: «Когда открывалась дверь улица внезапно становилась шумливой и скандальной,словно крикливая и завистливая старуха» (37). Келтирилган мисолда биз ўхшатиш, жонлантириш, сифатлаш каби бадиий- тасвирий воситаларига дуч келамиз. Рус таржимони матнга анча эркин ёндошган, аввало, иккита жумла биттага айлантирилган. Асл нусхада «кўса қичқиради» деган тушунча «становилась шумливой и скандальной» деб ўзгартирилган. Бу жиҳатдан, ўзбек таржимони рус тилидан ўгирган бўлса -да, матн шаклан ҳам, мазмунан ҳам аслига яқин: «Бирорта мижоз эшикни очса, кўча бизга қараб қичқиради. Гўё мижғов ичи қора ялмоғиздай қичқиради» (31). Таржимада жонлаштириш , сифатлаш, ўхшатиш тўлиқ сақланган. Ҳатто «altes Weib – cтаруха» сўзи «ялмоғиз» сўзи билан алмаштирилиб, таъсирчанлик янада оширилган.
Хулоса шуки, «Уч ўртоқ» романи таржимасидаги , юқорида айтиб ўтилган Ремаркка хос бўлган барча услубий қирралар асл нусхага монанд. Беайб парвардигор деганларидек, таржимада айрим жуъзий камчиликлар ҳам йўқ эмас. Бироқ, асар таржимасига умуман баҳо берадиган бўлсак, тишга тегадиган услубий ғализликлар деярли йўқ. Асл нусха мазмунига ёпишиб тушадиган тасвирий воситалар, ибораларга дуч келганда кўнгил яйраб кетади. Низом Комилнинг ўзбек тили ички, ташқи қонун – қоидаларини, ўзбекча фикр ифодалаш санъатини, сўзларни қойил мақом қўллаш маҳоратини эгаллаганига, таржимон ва муаллиф туйғуларининг муштараклигига амин
бўламиз.
АДАБИЁТЛАР
1 E..М.Remargues, Drei Kameraden, Verlag fur F.L. Voskau, 1960, S 443.
².М.Ремарк, Три товарища, Душанбе, изд. «Адиб», 1989, стр.343 (пер.И.Шрайдера)
3 Э.М.Ремарк , Уч оғайни, Т., «Маънавият», 2002, 333-бет. (русчадан Низом Комил таржимаси). (Кейинги мисоллар шу нашрлардан олинади).
Baxt nimaligini faqatgina baxtsiz biladi. Baxtli inson xuddi maniken kabi hayot quvonchlari qurshovida bo‘ladi: u faqatgina bu quvonchlarni namoyish etadi xolos. Lekin bu quvonchlar unga berilmagan. Chiroqlar yorug‘likda nur taratmaydi, u faqat yorug‘likda ziyo sochadi.
ERIX MARIYA RЕMARK ASARLARIDAN
OSTI CHIZILGAN SATRLAR
Erix Mariya Remarkning asarlarida urush insonning erki, ishonchi va taqdirini sindiruvchi dahshat sifatida tasvirlangan. Sevgi esa butun borliqni zabt etishga qodir kuchli ehtiros kabi tarannum etilgan. Bunday muhabbat insondan insonda etkazilgan eng og‘ir jarohatlarni ham davolay oladi.
E’tiboringizga taniqli nemis yozuvchisining «Uch og‘ayni», «G‘alaba gumbazi», «G‘arbiy frontda o‘zgarish yo‘q» va «Qarzdor hayoti» asarlaridan olingan muhabbat haqidagi iboralarni havola etamiz. Bu romanlarning har biriga yozuvchi o‘zining hayot tajribalari va sevgisini baxshida qilgan.
O‘lishni istaguninggacha yashab o‘tgandan ko‘ra, yashashni istagan paytingda ko‘z yumganing yaxshiroq.
Hech bir kimsa sen avval sevgan insoning kabi begonaroq bo‘la olmaydi.
Inson boshqaga bir tomchi iliqlikdan tashqari yana nima bera olishi mumkin? Va bundanda ortiq yana nima bo‘lishi mumkin? Sen faqat nech kimni o‘zinga juda yaqin tutma. Yaqinlashtirsang – olib qolishni istab qolasan. Afsus, hech narsani ushlab qolishning iloji yo‘q…
Nima sababdan hozirgi yoshlar juda g‘alati? Tarixdan nafratlanasiz, bugunni mensimaysiz, kelajakka esa befarqsiz. Bu oxir-oqibat yaxshilikka olib kelmaydi.
Inson hayoti birgina sevgi uchun juda ham uzoqqa cho‘ziladi. Shunchaki juda ham uzoq. Sevgi – mo‘jizakor. Biroq ikki qalbdan biri uchun doim zerikarli bo‘lib qoladi. Boshqasi esa hech nimasiz qoladi. Qotib qolgan holda nimanidir kutib yashaydi. Xuddi telbalardek kutadi… Faqatgina biron marotaba ham yolg‘iz qolmagan inson sevgilisi bilan uchrashuv qanday baxt ekanligini his eta oladi.
Har qanday muhabbat abadiy bo‘lishni istaydi. Uning boqiy azoblari ham aynan manna shundan iborat.
Agar sevgiling bilan umrbod ajralishsang, u haqida chinakamiga qiziqa boshlaysan. Sevgining parodokslaridan biri.
Baxt nimaligini faqatgina baxtsiz biladi. Baxtli inson xuddi maniken kabi hayot quvonchlari qurshovida bo‘ladi: u faqatgina bu quvonchlarni namoyish etadi xolos. Lekin bu quvonchlar unga berilmagan. Chiroqlar yorug‘likda nur taratmaydi, u faqat yorug‘likda ziyo sochadi.
Baxt haqida besh daqiqa so‘zlash mumkin, undan ortiq emas. Sen o‘zingni baxtliligingdan ortiq hech nima deya olmaysan. Baxtsizlik haqida esa insonlar tongdan kun botgunga qadar so‘zlab berishlari mumkin.
Aslini olganda inson vaqtga kamroq e’tibor qaratsa va hech qanday qo‘rquv unga xavf solmasa chinakamiga baxtli bo‘ladi. Bari bir ham, agarda qo‘rquv soya solmasa, unda bajaradigan ishni o‘zi qolmaydiku?
Ahmoq bo‘lib tug‘ilish sharmandalik emas. Biroq ahmoq bo‘lib o‘lish uyatdir.
Inson o‘z aqlini ko‘z-ko‘z etayotganini ko‘rishdanda zerikarliroq tomosha yo‘q. Ayniqsa, zarracha ham aql yo‘q bo‘lsa.
«Hozircha hech nima yo‘qotilgani yo‘q, — deb o‘z-o‘zimga qaytardim. — Insonni u vafot etgandagina bir umrga yo‘qotishing mumkin».
Inson qanchalik ibtidoiylashgan bo‘lsa, o‘zi haqidagi fikri ham shuncha osmonda bo‘ladi.
Ayolni yoki muqaddas bilish kerak yoki unga yaqinlashmaslik kerak.
Agarda ayol birovga tegishli bo‘lsa, u sevganining yanada ko‘proq orzusiga aylanadi — bu azaliy qoida.
Ayol — sizga metall buyum emas. U — bir gul kabi. U jiddiy munosabatni istaydi. Unga quyosh kabi qizdiruvchi shirin so‘zlar kerak. Yaxshisi unga har kuni qandaydir yoqimli so‘z ayting.
Qo‘lga kirita olmaganing, o‘zingda mavjud bo‘lganlarga nisbatan yaxshiroqdek tuyulaveradi. Inson romantikasi va telbaligi mana shundan iborat.
Tavba qilish — dunyodagi eng foydasiz narsa. Hech nimani ortga qaytara olmaysan. Hech nimani to‘g‘rilay olmaysan. Aks holda barchamiz aybsiz avliyolarga aylangan bo‘lar edik. Hayot bizlarni mukammalga aylantirish uchun berilmagan. Kimki mukammal bo‘lsa, uning joyi muzeyda.
Ya.Egamova, D.Ayupova
RЕMARK USLUBI VA UNI
TARJIMADA BЕRISH
Erix Mariya Remark (Erich Maria Remarque; 1898.22.6, Osnabryuk — 1970.25.9, Lokarno, Shveytsariya) — nemis yozuvchisi. G‘arbda «Yo‘qotilgan avlod» deb atalgan adabiyotning yirik vakili. 1-jahon urushi qatnashchisi. Asarlarida urush dahshatlari, 2-jahon urushi yillari va undan keyingi davrdagi hayotni, fashizmning mudhish qiyofasi, ma’naviy ezilgan, o‘zini jamiyatdan begonalashgan deb his qiluvchi kishilar qismati aks etgan: «G‘arbiy frontda hech qanday o‘zgarish yo‘q» (1929) asari uchun gitlerchilar Remarkni nemis fuqaroligidan mahrum etgan. 1932 yildan muhojirlikda.
Urushda ma’naviy shikastlangan avlodning ayanchli hayoti «Qaytish» (1931) romanining asosiy mazmunini tashkil etadi. «Uch do‘st» (o‘zbekcha Nizom Komil tarjimasida “Uch og‘ayni”) (1938), «Zafar darvozasi» (1946), «Hayot alangasi» (1952), «Hayot-mamot pallasi» (1954), «Qora haykal» (1956), «Osmon hech qanday seviklini bilmaydi» (1961), «Lissabondagi tun» (1963), «Jannatdagi soyalar» (1971) va boshqa asarlar muallifi. «G‘arbiy frontda hech qanday o‘zgarish yo‘q» va boshqa asarlaridan parchalar o‘zbek tiliga tarjima qilingan.
Erix Mariya Remark XX asrning birinchi yarmida o‘z asarlari bilan adabiyot osmonida yashindek chaqnagan buyuk nemis yozuvchisidir.
U 1929 yilda «Farbiy frontda o‘zgarish yo‘q» romanini e’lon qilganidanoq o‘quvchilar ommasi orasida katta shuhrat qozondi, asar juda ko‘p tillarga tarjima qilindi va ko‘p o‘tmay 8 million nusxada tarqaldi. Shundan so‘ng Remarkning «Qaytish», «Uch o‘rtoq», «O‘z yaqiningni qadrla», «Hayot va o‘lim fursati», «Hayot uchquni», «Zafar darvozasi», «Lissabondagi tun», «Jannatdagi soyalar» va boshqa qator asarlari dunyoga keldi. Remark o‘ziga zamondosh bo‘lgan yirik antifashist nemis yozuvchilaridan, qahramonlarning ruhiyati, zamon va insonga baho berish tarzi bilan tamoman farq qiladi. Ehtimol shuning uchunmikan, uning asarlari bosilib chiqqandanoq qo‘lma qo‘l bo‘lib ketar,ularni odamlar bir — birlaridan so‘rab olib o‘qishardi. Darhaqiqat, Remark o‘z ijodining boshidanoq g‘oyat hayratangiz, g‘ayritabiy, behad shov-shuvli muvaffaqiyat qozondiki, bu «Men tanlagan mavzu – bu asrimiz odami insoniylik muammosi» deya asarlariga singdirilgan g‘oyani ifoda etgan edi.
Fojealarga to‘la XX asr keltirib chiqargan qashshoqlik hamda og‘ir sinovlar qurshovida odam qanday bo‘lmog‘i kerak, degan o‘y-fikr, gumanistik g‘oya Remarkning o‘ziga xos axloqiy jozibaga ega bo‘lgan qahramonlariga mujassamlashganki, ayni mana shu tufayli ular millionlab kitobxonlarning ongi va shuurini band etib keladi.
Biz ushbu maqolada ulkan antifashist san’atkorning «Uch o‘rtoq» romaniga xos uslub va uning tarjimada berilishi xususida so‘z yuritar ekanmiz, avvalo, shuni ta’kidlash lozimki, «Uch o‘rtoq»qa xos bo‘lgan axloq yozuvchining barcha asarlari qahramonlari uchun ham xarakterlidir, ya’ni:
— g‘amxo‘r va matonatli bo‘lish;
-insoniy qon-qarindoshlik va birdamlik burchini og‘ishmay bajarish;
-o‘zganing qayg‘usiga loqayd bo‘lmaslik, hatto zurur bo‘lsada, unga ko‘mak berish;
-muhabbat va do‘stlikka sadoqat, pastkashlikka nisbatan murosasiz bo‘lish;
-birovga qilgan xayrli ishini oddiy, tibiiy bir hol deb qarash;
-boylikka, amal-mansabga befarq bo‘lish;
-past ketmaslik, o‘zganing shaxsini yerga urmaslik, inson sha’nini qadrlash – mana Remark qahramonlarining, binobarin san’atkor-Remarkning axloq kodeksi.
Bu xislatlar balandparvoz so‘zlar orqali emas, ularning hatti-harakatlari, bir-birlariga munosabatlarida yuzaga chiqadi.
«Uch o‘rtoq» romani 50-yillarda rus tilida bosilib chiqqach, juda katta shov-shuvlarga sabab bo‘ldi, kommunistik mafkura namoyandalari Remark kahramonlari «kelajaksiz avlod», ular «kommunizim qurayotgan sovet yoshlariga» salbiy ta’sir ko‘rsatishadi degan fikrda uning kitoblarini taqiqlab qo‘yishdi. O‘sha paytlarda «remarkchilar» degan soxta qarash hukm surardi. Bu asarlarning sovet davrida o‘zbek tiliga tarjima qilinmaganining asosiy sababi ham shu edi.
Xalqimiz mustaqillikka erishgach, bunday qarash chetga surib tashlandi. Mohir tarjimon Nizom Komil Remarkning «Uch o‘rtoq», «Farbiy frontda o‘zgarish yo‘q» nomli romanlarini rus tilidan o‘girib, avval «Jahon adabiyoti» jurnalida, keyin alohida kitob holida nashr ettirdi. Keyingisi «Yangi asr avlodi» nashriyotida «Esizgina yoshligim» nomi bilan chiqdi. Ushbu tarjimalarni o‘qirkansiz, go‘yo Remark ularni o‘zbek tilida yozganmi deb o‘ylab qolasiz. Chunki Nizom Komil bu ishga ilgaridan tayyorgarlik ko‘rgani, Remark hayoti va ijodini chuqur o‘rgangani sezilib turadi. Ehtimol, u bu romanlarni sovet davridayoq tarjima qilgandir – u, biroq chop ettirishga imkon bo‘lmagandir.
Remark ijodida, xususan «Uch o‘rtoq» romaniga xos bulgan uslubiy qirralar kuyidagi nuqtalarda namoyon bo‘ldi:
1.Romanda murakkab jumlalar deyarli yo‘q. Gaplar ixcham, lo‘nda tuzilgan. Bitta-ikkita so‘zdan iborat gaplarda katta fikr jamlangan. Masalan, asarning so‘nggi sahifasida Patritsiya jon berganidan keyin Robbining nigohi oldida kechgan voqealar, Patning ahvoli quyidagi qisqa jumlalarda o‘z ifodasini topgan:
«Licht. Unertägliches, grelles Licht. Menschen. Der Arzt. Ich öffnete langsam meine Hand. Pats Hand fiel herunter. Blut. Ein verzerrtes, ersticktes Gesicht. Quallvolle, starre Augen. Braunes, seidiges Haar».¹ Ruscha tarjimasi: «Svet. Neperenosimo yarkiy svet. I lyudi. I vrach. Ya medlenno razjal palsы. Yeyo ruka upala. I krov. I yee litso iskajennoye udushyem. Polnыye muki, osteklenevshiye glaza. Shelkovistыye volosы» ².
Ushbu parchada sevgan qizi vafot etgan lahzalarda ruhiyati, butun borlig‘i karaxt holatiga tushgan, esankirab qolgan Robbinning ko‘z oldida kechayotgan, butun bir sahifasiga joy bo‘lg‘ulik voqea-hodisalar, dahshatli manzara bayon etilganki, њsha vaziyatni, qahramonning ahvolini, beshafqat o‘lim izlarini, atrofdagi tahlikali harakatlarni kitobxon aniq kњz oldiga keltira oladi. O‘zbekcha tarjimani ko‘rib chiqaylik: «Nur. Ko‘zni qamashtiruvchi nur. Odamlar. Do‘xtir. Asta barmoqlarini ajrataman. Qo‘li to‘p etib ko‘rpaga tushadi. Qon. Nafas qisilishidan o‘zgarib ketgan chehra. Og‘riq to‘ng‘ib qolgan ko‘zlari. Ipakdek mayin, qo‘ng‘ir sochlar»³.
Tarjimon Nizom Komil ayni dahshatli holatni to‘g‘ri his etgan va o‘zbek tilida to‘g‘ri tiklay olgan. O‘zbek o‘quvchisi ham ana shu ixcham jumlalarga joy bo‘lgan kechinma va manzaralarni aniq tasavvur qila oladi.
2.Ko‘p fikrni kam so‘zda bayon etish usuli qahramonlar nutqiga ham xos. Darvoqe, Remark ularning ichki dunyosini, kimligi va qandayligini asosan nutqi, hatti-harakatlari orqali ochib beradi.
Remark qahramonlari andak «to‘pori», andak betakalluf, ammo o‘ta ochiq ko‘ngil, o‘ta mard. Ular bir-birlari bilan beg‘araz, samimiy muomala qilishadi. Ba’zan ular qo‘pol odamlardek tuyuladi, biroq o‘sha qo‘pollik ham samimiyat ila yo‘g‘rilgan bo‘ladi. Personajlar nutqi tasvirida yozuvchi ko‘pincha adabiy til qonun-qoidalariga rioya qilavermaydi. Ularga xalqona, og‘zaki nutqqa xos ohangni singdiradi. Tarjimon Nizom Komil asarni, umuman Remark ijodiga xos bo‘lgan, boshqa yozuvchilar uslubiga hecham o‘xshamaydigan xususiyatni shu qadar chuqur o‘rganganki, go‘yo o‘sha personajlar bilan o‘zi so‘zlashayotgandek kontekstga yopishib tushadigan so‘z va iboralarni topib qo‘llagan. Buni quyidagi misolda ham yaqqol ko‘rishimiz mumkin. Robbining tug‘ilgan kunida do‘stlari unga sovg‘a-salomlar keltirishadi. Ichida ajoyib konyagu, romlar ham bor. Shunda Gottfrid Lens shunday deydi:
«Wollen wir einer den Hals brechen» (25)
Rus tilida: (Ne svernut li nam sheyu odnoy iz nix?) (10)
«Den Hels brechen» iborasi nemis tilida «bo‘ynini uzmoq», «boshini tanidan judo qilmoq» ma’nolariga ega bo‘lib, odatda odamlarga, umuman, jonli mavjudotlarga nisbatan ishlatiladi. Biz keltirgan misolda, yuqorida ta’kidlaganimizdek, asar qahramonlarining andak «qo‘pol», hazil-mutoyibaga moyil xarakter-xususiyatlari aks etganki, o‘zbekcha tarjimada ham bu narsa to‘g‘ri berilgan: «Bittasining kallasini olmaymizmi?» (7).
3.Yozuvchi asarda turli-tuman badiiy-tasviriy vositalar: o‘xshatish, sifatlash, metafora, metonimiya, obrazli birikmalarga keng o‘rin berganki, bular tasvirning jonli, ta’sirchan bo‘lishini ta’minlagan. Faqat o‘xshatishlarning o‘zi 260 dan ortiq o‘rinlarda qo‘llanilgan. Bular personajlarning portretlari, so‘zlash manerasi, hatti-harakatlari, tabiat tasvirida uchraydi.
Quyidagi misolimizda ko‘cha tasviri berilgan:
«Sie schrie herein, Wenn jemand die Tur öffnete, sie schrie wie ein keifendes, neidisches, altes Weib» (56)
Ruscha tarjimasi: «Kogda otkrыvalas dver ulitsa vnezapno stanovilas shumlivoy i skandalnoy,slovno kriklivaya i zavistlivaya staruxa» (37). Keltirilgan misolda biz o‘xshatish, jonlantirish, sifatlash kabi badiiy- tasviriy vositalariga duch kelamiz. Rus tarjimoni matnga ancha erkin yondoshgan, avvalo, ikkita jumla bittaga aylantirilgan. Asl nusxada «ko‘sa qichqiradi» degan tushuncha «stanovilas shumlivoy i skandalnoy» deb o‘zgartirilgan. Bu jihatdan, o‘zbek tarjimoni rus tilidan o‘girgan bo‘lsa -da, matn shaklan ham, mazmunan ham asliga yaqin: «Birorta mijoz eshikni ochsa, ko‘cha bizga qarab qichqiradi. Go‘yo mijg‘ov ichi qora yalmog‘izday qichqiradi» (31). Tarjimada jonlashtirish , sifatlash, o‘xshatish to‘liq saqlangan. Hatto «altes Weib – ctaruxa» so‘zi «yalmog‘iz» so‘zi bilan almashtirilib, ta’sirchanlik yanada oshirilgan.
Xulosa shuki, «Uch o‘rtoq» romani tarjimasidagi , yuqorida aytib o‘tilgan Remarkka xos bo‘lgan barcha uslubiy qirralar asl nusxaga monand. Beayb parvardigor deganlaridek, tarjimada ayrim ju’ziy kamchiliklar ham yo‘q emas. Biroq, asar tarjimasiga umuman baho beradigan bo‘lsak, tishga tegadigan uslubiy g‘alizliklar deyarli yo‘q. Asl nusxa mazmuniga yopishib tushadigan tasviriy vositalar, iboralarga duch kelganda ko‘ngil yayrab ketadi. Nizom Komilning o‘zbek tili ichki, tashqi qonun – qoidalarini, o‘zbekcha fikr ifodalash san’atini, so‘zlarni qoyil maqom qo‘llash mahoratini egallaganiga, tarjimon va muallif tuyg‘ularining mushtarakligiga amin
bo‘lamiz.
ADABIYOTLAR
1 E..M.Remargues, Drei Kameraden, Verlag fur F.L. Voskau, 1960, S 443.
².M.Remark, Tri tovariщa, Dushanbe, izd. «Adib», 1989, str.343 (per.I.Shraydera)
3 E.M.Remark , Uch og‘ayni, T., «Ma’naviyat», 2002, 333-bet. (ruschadan Nizom Komil tarjimasi). (Keyingi misollar shu nashrlardan olinadi).
