Маттео ногаҳоний кулфатдан синган одамдай муштини пешанасига тираганча донг қотиб қолди. Фортунато отасини кўрибоқ уйга кириб кетган эди. Орадан кўп ўтмай, у бир коса сут кўтариб ичкаридан чиқди ва ерга тикилиб туриб, уни Жаннеттога узатди.
— Йўқол кўзимдан! — даҳшатли овоз билан ҳайқирди маҳбус.

Проспер Мериме
МАТЕО ФАЛЬКОНЕ

 

Мериме (Merimee) Проспер (1803.28.9, Париж — 1870.23.9, Канн) — француз ёзувчиси. Новелла жанрининг моҳир устаси. Мерименинг Испания мавзуларида ёзилган «Клара Гасуль театри» (1825) пьесалар тўплами романтик руҳ билан йўғрилган. «Жакерия» (1828) драмаси ва «Карл IX салтанати йилномаси» (1829) романи тарихий мавзуларга бағишланган. «Мозаика» (1833) тўплами ҳамда «Кармен» (1845) новелласида халқ қаҳрамонларининг образлари яратилган. Шунингдек, унинг турли халқдар вакиллари образлари тасвирланган «Маҳшаргоҳ руҳлари» қиссаси, «Матео Фальконе», «Коломба», «Таманго», «Локис» каби новеллалари ҳам машҳур. «Карл IX салтанати йилномаси» асари ўзбек тилига таржима қилинган (1986).

   Порто-Веккьодан шимоли-ғарбга — оролнинг ичкарисига қараб йўл олсангиз, анча тик қияликлардан кўтарилишга тўғри келади. Катта-катта харсангтошлар қалашиб ётган, баъзи жойлари ўпирилиб кетган илон изи сўқмоқдан уч соатлар чамаси юрсангиз, боши кети кўринмайдиган қалин макига рўпара бўласиз. Маки — корсикалик чўпонлар билан қонунга чап бериб юрганларнинг макони. Айтиш керакки, корсикалик деҳқон далани ўғитлаш заҳматидан қочиб, ўрмоннинг бир четига ўт қўяди. Олов керагидан ортиқроқ жойни ёндириб юборса ҳам парвойига келмайди. Нега деганда, ёндирилган дарахтларнинг кули тушган ердан яхши ҳосил олишига ишонади-да. Бошоқлар йиғиб олинганидан кейин (сомони қолаверади, уни йиғиб олиш — машаққат), ер остида омон қолган дарахт илдизларидан янаги баҳорда навқирон новдалар кўкаради. Бир неча йил ўтиб, уларнинг бўйи етти-саккиз футга етади. Мана шу қалин чакалакни маки дейишади. Маки — бир-бири билан айқаш-уйқаш бўлиб ўсган ҳар хил дарахтлардан иборат. Одам уларнинг орасидан қўлида болта билангина йўл очиб юриши мумкин. Баъзан эса шунақа қалин макилар бўладики, ҳатто олқорлар ҳам уларнинг орасидан ўтиша олмайди.

18… йилда Корсикага борганимда Маттео Фальконенинг уйи ана шу макидан ярим милча берида эди. У ўша ердаги ўзига тўқ одамлардан эди. У сон-саноқсиз подалардан келадиган даромад ҳисобига ҳалол ҳаёт кечирарди. Унинг подаларини кўчманчи чўпонлар тоғма-тоғ ўтиб юриб боқишарди. Мен уни учратганимда эллик ёшлар чамасида эди. Ҳозир мен сизга айтиб бермоқчи бўлиб турган воқеа эса ундан икки йил бурун содир бўлган экан. Уни ўрта бўйли, лекин бақувват, жингалак сочлари қорамойдай тим қора, қирра бурун, лаблари юпқа, кўзлари тийрак, юзи ошланмаган терининг рангидаги бир одам деб тасаввур қилаверинг. Бу ўлкада уста мерганлар кўп бўлади. Аммо Маттео милтиқдан бехато отишда уларнинг ҳаммасидан ўтарди. Масалан, Маттео олқор овлаганда ҳеч қачон сочма ўқ ишлатмасди, бироқ уни бир юзу йигирма қадам наридан истаса бошидан, истаса курагидан отиб, ер тишлатарди. Кундузи қанчалик чапдаст бўлса, зим-зиё кечаси ҳам шунчалик бехато отарди. Менга унинг чапдастлигини кўрсатувчи бир воқеани айтиб беришган. Корсикада бўлмаган одамга бу муболағадек туюлиши мумкин. Ундан саксон қадам нарига — тарелкадай келадиган ялтироқ қоғоз ортига шам ёқиб қўйишипти, у мўлжалга олипти. Кейин шамни ўчириб қўйишипти. Бир минут ўтгач, қоп-қоронғу тунда ўша қоғозга қаратиб ўқ отибди. Шунда тўртта ўқдан учтасини қоғозга тегизибди.

Ана шунақа фавқулодда маҳорат Маттео Фальконени машҳур қилиб юборди. Уни одамлар ҳам яхши дўст, ҳам хавфли рақиб ҳисоблашарди. Бироқ у дўстларидан жонини ҳам аямас, фақирларга меҳру шафқат билан қарар, Порто-Веккьо вилоятида ҳамма билан иноқ, тинч-тотув яшарди. Айтишларига қараганда, у хотинини Кортодан олган экан, у ерда жангда шаддодлик, муҳаббат бобида эса эпчиллик билан ном чиқарган хавфли рақибига шафқатсиз зарба берган экан. Маттеонинг милтиғидан узилган ўқ уни дераза ёнида осиғлиқ турган кўзгуга қараб турганида қулатган эмиш. Бу воқеа босди-босди бўлгач, Маттео уйланди. Хотини Жузеппа унга аввал учта қиз туғиб берди (бундан Маттео роса дарғазаб бўлган эди), кейин ўғил туғди. Унга Фортунато деб ном қўйишди. Бу номда оиланинг умиди ва уруғнинг давомчиси деган маъно бор эди. Қизларини у яхши жойларга узатди: бирон хавф-хатар туғилса, ота куёвларининг ханжари ва милтиқларига таяниши мумкин эди. Ўғли эса энди ўнга кирган, лекин бўладиган бола экани ҳозирданоқ кўриниб қолган эди.

Эрта куз кунларидан бирида Маттео саҳарлаб молларидан хабар олиб келиш учун хотини билан макига жўнади. Кичкина Фортунато улар билан бирга бормоқчи бўлди, бироқ яйлов анча олис эди. Ундан ташқари, уйни ёлғиз ташлаб кетиб бўлмасди. Шу сабабга кўра отаси уни қолдириб кетди. Ота бу ишдан қанчалар пушаймон бўлгани ҳикоямизнинг давомидан аён бўлади. Улар жўнаб кетишгандан кейин бир неча соат ўтди. Кичкина Фортунато офтобрўй жойда чўзилиб ётиб, мовий тоғларга тикилганича, янаги якшанба куни шаҳарга сароrali2 амакисиникига меҳмонга боришини ўйларди. Тўсатдан янграган ўқ овози унинг хаёлларини тўзғитиб юборди. У сапчиб туриб, ўқ овози эшитилган сайҳонлик томонга ўгирилди. Яна ўқтин-ўқтин ўқ овози эшитилди. Отишма борган сари яқинлашиб келарди. Ниҳоят, сайҳонликдан Маттеонинг уйига олиб келадиган сўқмоқда жулдур кийимли, соқоли ўсиб кетган, тоғликлар киядиган учли қалпоқ кийган одам пайдо бўлди. У ҳозиргина оёғидан ўқ еган кўринарди.

У порох олиб келгани кечаси шаҳарга кетаётиб, корсикалик вольтижерлар3 пистирмасига дуч келиб қолган бандит4 эди. У жон-жаҳди билан отишиб, қоя-тошларни паналаб, қувиб келаётганларни бир амаллаб чалғитишга муваффақ бўлди. Бироқ солдатлар яқин орада эди. У эса жароҳати туфайли макига етиб боролмади.

У Фортунатонинг олдига келиб, сўради:
— Маттео Фальконенинг ўғлимисан?
— Ҳа.
— Мен Жаннетто Санпьероман. Орқамдан сариқ ёқалар қувиб келяпти. Мени яшир. Юргани ҳолим қолмади.
— Сўрамасдан сени яширсам, отам нима дейди?
— Яхши қилибсан дейди.
— Қайдам?
— Мени тезроқ яшир. Улар бу ёққа келишяпти.
— Отам қайтгунча кутиб тур.
— Кутиб тур? Лаъанати-е! Улар беш минутдан кейин етиб келишади. Қани, бўл, мени тезроқ яшир. Бўлмаса, ўлдираман!

Фортунато пинагини бузмай жавоб берди:
— Милтиғинг ўқланмаган. Саrhera (6)да ўқ тугабди.
— Ханжарим бор.
— Барибир менга етолмайсан.
У бир сакраб хавфсиз жойга чиқиб олди.
— Йўқ, сен Маттео Фальконенинг ўғли эмассан! Наҳотки, уйингнинг олдида мени ушлаб олишса-ю, сен индамай тураверсанг?!

Бу, афтидан, болага таъсир қилди шекилли:
— Сени яширсам, менга нима берасан? — деб сўради у яқинлашиб.
Бандит белбоғига илиб олган чарм халтасини титкилаб, ундан беш франклик танга чиқарди. Бу пулни у порох сотиб олиш учун яшириб қўйган шекилли. Фортунато кумуш тангани кўриб жилмайди, уни қўлига олгач, Жаннеттога гапирди:
— Ҳеч нарсадан қўрқма.

Бир зумда у уйнинг ёнидаги пичан ғарамини ўйиб, ковак ясади. Жаннетто ғужанак бўлиб, унга кириб олди, бола ковакнинг оғзига ҳаво кириб турадиган қилиб пичан босди. Ғарамга қараган одам, унинг ичида биров яшириниб ётганини хаёлига ҳам келтирмас эди. Бундан ташқари, бола ёввойи одамларга хос маккорлик билан яна бир тадбир ишлатди. У яқинда болалаган мушукни болалари билан олиб келиб, ғарамга жойлаб қўйди — гўё ғарамга анчадан бери ҳеч ким қўл теккизмагандай бўлди. Кейин уй ёнидаги сўқмоқда қон изларини кўриб, ҳафсала билан уларнинг устига тупроқ сепди ва яна ҳеч нарса кўрмагандай офтобрўй жойга чўзилиб олди.

Бир неча минут ўтгач, сариқ ёқали жигарранг форма кийган олтита ўқчи сержант бошчилигида Маттеонинг уйи олдида туришарди. Бу сержант Фальконега узоқ қариндош эди. (Маълумки, бошқа жойларга қараганда Корсикада қариндош-уруғчиликка қаттиқроқ риоя қилинади.) Унинг исми Теодор Гамба эди. У жуда фаол одам бўлиб, анча-мунча бандитларни қўлга туширган ва бандитлар ундан зир титрашарди.

— Яхшимисан, жиян! — деди у Фортунатога яқинлашиб. — Анча катта бўлиб қолибсан-ку! Бу ердан яқинда ҳеч ким ўтмадими?
— Вой, амаки, мен ҳали сиздай бўлганим йўқ-ку! — деб жавоб берди бола ўзини гўлликка солиб.
— Менга ҳам етиб оласан. Қани, айта қол: ҳеч ким ўтмадими?
— Бу ердан ҳеч ким ўтмадими, деяпсизми?
— Ҳа, узунчоқ духоба қалпоқ кийган, курткасига қизил, сариқ гул тикилган одам.
— Чўзинчоқ духоба қалпоқ кийган, курткасига қизил, сариқ гул тикилган?
— Ҳа, тезроқ жавоб бер, саволларимни такрорламай.
— Бугун эрталаб уйимизнинг олдидан Пьеро деган отини миниб кашиш ўтди. У, отангнинг аҳволи қалай, деб сўради. Мен айтдимки…

— Ҳа, ярамас. Муғомбирлик қиляпсан-а! Қани, бўл, тез жавоб бер: Жаннетто қаерга ғойиб бўлди? Биз уни қидириб юрибмиз. Имоним комил, у шу сўқмоқдан юрган.
— Мен қаёқдан билай?
— Қаёқдан билай? Лекин мен биламан — сен уни кўргансан.
— Ухлаб ётган бўлсам, ўтган-кетганни қандоқ кўраман?
— Ухлаганинг йўқ, муғомбир! Ўқ товушлари уйғотиб юборган.
— Амакижон, милтиғингиз шунақа қаттиқ варанглайди дейсизми? Отамнинг милтиғи қаттиқроқ гумбурлайди.
— Жин урсин сен лаънатини! Мен аминманки, сен Жаннеттони кўргансан. Балки уни яшириб ҳам қўйгандирсан. Йигитлар, уйга киринг. Қочоқни тузукроқ қидириб кўринг. У зўрға оқсоқланиб юрипти. Бу аблаҳнинг майиб оёқ билан макига етиб боролмаслигига ақли етади. Қон излари ҳам шу ерга келиб тамом бўлган.

— Отам нима деркин? — деб сўради Фортунато истеҳзо билан. — Йўғида уйимизга бостириб киришганини билса, отам нима деркин?
— Муттаҳам! — деди Гамба унинг қулоғидан чўзиб. — Истасам, бир зумда бошқача сайраб қоласан. Сенинг тилга киришинг учун қиличнинг бети билан жиндай савалаш керакка ўхшайди.
Фортунато эса истеҳзосини давом эттираверади:
— Менинг отам — Маттео Фальконе! — деди у маънодор қилиб.
— Биласанми, шумтака, истасам, сени Кортога ёки Бастияга олиб бориб, турмага тиқиб қўяман. Қўл-оёғингга кишан уриб похолга ётқизаман-да, каллангни оламан. Яхшиси, Жаннетто Санпьеронинг қайдалигини айт.

Бола бундай кулгили пўписани эшитиб, қаҳ-қаҳ уриб кулиб юборди. У ҳамон такрорларди:
— Менинг отам — Маттео Фальконе.
— Сержант! — деди пичирлаб вольтижерлардан бири. — Келинг, қўйинг. Маттео билан ўчакишиб нима қиласиз?

Гамба ночор аҳволда қолди. У солдатлар билан шивир-шивир қилиб алланимани гаплашди. Солдатлар бир зумда уйни титкилаб қараб чиқишди. Бунга кўп вақт кетгани йўқ. Чунки корсикаликнинг кулбаси битта чорбурчак хонадан иборат бўлади. Стол, курси, сандиқ, баъзи бир уй анжомию овчилик ускуналари — унинг бор-йўқ бисоти шу. Бу орада кичкина Фортунато мушукни силаб ўтирар ва вольтижерлар билан амакисининг довдираб қолишганидан ичида кулаётгандай эди.

Солдатлардан бири ғарамнинг олдига борди. Мушукни кўриб, лоқайдлик билан пичанга найза санчди, сўнг барибир, бу беҳуда гап, дегандек елкасини қисди. Ғарам ичида ҳеч нарса ғимир этмади, боланинг чеҳрасида ҳам заррача ташвиш аломати сезилмади.

Сержант ва унинг отряди борган сари бетоқат бўла бошлади. Улар келган томонларига қайтиб кетишга чоғлангандек, сайҳонликка нигоҳ ташлай бошлашди. Лекин бу орада уларнинг бошлиғи Фальконенинг ўғлига дўқ-пўписалар заррача таъсир қилмаётганига қаноат ҳосил қилгач, яна бир бор уриниб кўришга, энди мулойимлик билан синаб кўришга аҳд қилди:
— Жиян! — деди у. — Сен ўзинг дуруст бола кўринасан. Мартабанг улуғ бўлади. Лекин ҳозир бекорга ўжарлик қиляпсан. Агар биродарим Маттеони ранжитишдан қўрқмаганимда сени олиб кетардим.
— Шунақа денг!
— Ҳали Маттео келганда, ҳаммасини унга айтиб бераман. Ёлғон гапирганинг учун таъзирингни бериб қўяди.
— Кўрамиз…
— Ҳа, кўрасан… Менга қара: ақлли бола бўлсанг, мен сенга бир нарса берардим.
— Мен бўлсам, амакижон, сизга маслаҳат бераман: агар сусткашлик қилсангиз, Жаннетто макига кириб кетади. Ундан кейин уни ушлаб олиш учун сиздақалардан яна анчаси керак бўлади.

Сержант киссасидан кумуш соатини чиқарди. У камида ўн экю турарди. Соатни кўриб, кичкина Фортунатонинг кўзлари ёнганини сезган сержант пўлат занжирнинг учидан ушлаб соатни осилтирганича гап бошлади:
— Ҳой, муғомбир! Кўкрагингга шунақа соат осиб, Порто-Веккьо кўчаларидан товусдай гердайиб юргинг келар-а? Ўтган-кетган сендан: «Соат неча?» деб сўрайди, сен эса: «Мана, ўзингиз кўра қолинг», деб соатни тутасан.
— Катта бўлганимда капрал амаким менга соат совға қилади.
— Шундоғу, лекин амакинг ўғлига ҳозирнинг ўзида соат олиб берган… Тўғри, у соат бунчалик чиройли эмас… Амакингнинг ўғли ҳали сендан кичкина…

Бола чуқур тин олди.
— Хўш, нима дейсан, соатни олгинг келяптими, жиян?
Соатга кўз қирини ташлаб турган Фортунато эгаси жўжани кўрсатиб эрмак қилаётган мушукнинг аҳволига тушиб қолган эди. Мушук ғашига тегишаётганини сезиб, жўжага чангал уришга ботинолмайди, вас-васдан қочиш учун ўқтин-ўқтин ундан кўз узади, дақиқа сайин тамшанади ва бутун қиёфаси билан хўжайинга қараб, «ҳазил ҳам шунақа бешафқат бўладими?» деяётгандай бўлади.

Аммо сержант Гамба чиндан ҳам соатни унга совға қилмоқчи кўринади. Фортунато соатга қараб қўл чўзмади-ю, лекин аччиқ алам аралаш гапирди:
— Нега мени мазах қиляпсиз?7
— Худо ҳаққи, мазах қилаётганим йўқ. Жаннеттонинг қаердалигини айтсанг, бас, соат — сеники.

Фортунато ишонқирамай жилмайди, унинг қора кўзлари еб қўйгудек бўлиб сержантнинг кўзларига қадалди. Бола унинг кўзларидан гапига ишонса бўлиш-бўлмаслигини уқиб олмоқчидай эди.
— Агар соат сеники бўлмаса, эполетимдан айрилай, — деб қичқирди сержант. — Мана, солдатлар гувоҳ бўлсин, мен сўзимдан қайтмайман.

Шу сўзларни айтар экан, у соатни Фортунатога тобора яқин олиб келар, соат боланинг ранги ўчган юзига тегай-тегай деб турарди. Боланинг қалбида соатни олиш истаги билан меҳмондўстлик бурчи ўртасида жўш ураётган кураш унинг юзига ҳам тепган эди. У гўё ҳозир бўғилиб қоладигандек, ҳансираб нафас оларди. Соат эса қаршисида чайқалиб, занжирда айланиб, бурнининг учига тегай-тегай деб турибди. Ниҳоят, Фортунато соатга журъатсизгина қўл чўзди, ўнг қўлининг бармоқлари соатга тегди, мана сержант занжирни қўйиб юборган бўлмаса-да, соат боланинг кафтига қўнди… Мовий циферблат. Ярақлаб турган қопқоқ… Қуёш нурига ёнаман дейди… Бундай ўлжадан воз кечиш амримаҳол эди.

Фортунато чап қўлини кўтариб, бош бармоғи билан елкаси оша ўзи суяниб турган пичан ғарамига ишора қилди. Сержант дарров тушунди. У занжирнинг учини қўйиб юборди. Фортунато энди соат ўзиники бўлганига чиндан ишонди. У кийикдай чаққон сакраб турди-да, вольтижерлар тита бошлаган ғарамдан ўн қадамча нарига югуриб борди. Пичан ғимирлади ва ғарам ичида қонга беланган одам қўлида ханжар билан ўрмалаб чиқиб келди. У ўрнидан турмоқчи бўлди, лекин оёғидаги жароҳати бунга имкон бермади. У йиқилди.

Сержант унга ташланиб, ханжарини тортиб олди. Роса қаршилик кўрсатишига қарамай, шу заҳоти унинг қўл-оёғини чандиб ташлашди. Қўл-оёғи боғлиқ, бир боғ ўтиндай ерда ётар экан, Жаннетто олдига келган Фортунатога юзини ўгирди-да:
— … Ўғил эмиш! — деди. Унинг оҳангида ғазабдан кўра нафрат кучлироқ эди.

Бола ундан олган кумуш тангани қайтариб олдига ташлади — бу инъомни олишга ҳаққи йўқлигига ақли етди. Лекин жинояткор унинг бу ишига заррача ҳам эътибор бермади. У жуда босиқ оҳангда сержантга мурожаат қилди:
— Муҳтарам Гамба! Мен юролмайман. Мени шаҳаргача кўтариб борасизлар.
— Ҳозиргина эчкидай шаталоқ отиб югуриб юрувдинг-ку! — деди шафқатсиз ғолиб. — Майли, хотиржам бўл, қўлимга тушганингнинг хурсандчилигига ўзим сени бир миля жойга опичиб боришга тайёрману, лекин анча чарчаганман. Майли, ошна, сен учун шох-шабба билан плашингдан замбил ясаймиз. Кресполидаги хонадонлардан от оламиз.

— Майли, — деди банди. — Лекин замбилга бир оз похол солинглар. Менга қулайроқ бўлсин.
Вольтижерлардан баъзилари каштан шохларидан замбил ясаётган, баъзилари Жаннеттонинг ярасини боғлаш билан банд бўлиб турган пайтда, макига олиб борадиган сўқмоқнинг бурилишида тўсатдан Маттео билан хотини пайдо бўлди. Хотини каштан ёнғоқлари солинган катта қанорнинг оғирлигидан эгилиб зўрға қадам босар, эри эса қўлида битта милтиқдан бошқа юки йўқ — енгил ва шахдам юриб келарди. Эркак кишига қуролдан бошқа юк номуносиб-да!

Солдатларни кўриб, Маттео аввалига, улар мени қамагани келишган, деб ўйлади. Бундай фикр қаёқдан келди? Наҳотки, Маттеонинг ҳукуматга манзур бўлмайдиган бирон кирдикори бўлса? Йўқ, у яхши одам, деб ном чиқарган. У ўз аравасини тинчгина судраб юрадиган фуқаролардан. Аммо у, айни чоқда, корсикалик ҳам, тоғлик ҳам эди. Қайси бир корсикалик — тоғлик ўз хотирасини тузукроқ ковлаштириб кўрса, ўтмишда қилиб қўйган бирон гуноҳини тополмайди? Бировни отиб қўйишми, чавақлаб кетишми ёки шунга ўхшаш бирон майда гуноҳдан соқит одам борми? Маттеонинг виждони ҳамманикидан ҳам тоза эди, чунки, мана, ўн йил бўлди, одам боласига милтиқ ўқталгани йўқ, лекин шундоқ бўлса-да, у сергакланиб, зарур бўлса, ўзини матонат билан ҳимоя қилишга чоғланди.

— Хотин! — деди у Жузеппага. — Юкингни қўйиб, тайёрланиб тур.
Хотини дарҳол унинг айтганини қилди. Эри елкасида осиғлиқ милтиқни олиб унга узатди — у халақит бериши мумкин эди-да. Иккинчи милтиқни ўқталганча, йўл бўйидаги дарахтларни паналаб, оҳиста уйига яқинлаша бошлади. Солдатлар сал-пал қалтис ҳаракат қиладиган бўлсалар, у дарҳол йўғон дарахт панасига яшириниб, у ердан отишиши мумкин эди. Жузеппа иккинчи милтиқ билан ўқ халтани кўтариб, унинг изидан келарди. Яхши хотиннинг бурчи — жанг вақтида эрига милтиқ ўқлаб бериб туриш бўлади.
Маттеонинг милтиқ ўқталиб, тепкини босишга тайёр ҳолда оҳиста яқинлашиб келаётганини кўрган сержантнинг юрагига ғулу тушди.

«Борди-ю, — деб хаёлидан ўтказди у, — Маттео Жаннеттонинг қариндошими, дўстими бўлса-ю, уни ҳимоя қилиб қолса-чи? Унда бирдан икки киши унинг иккита ўқига учиши турган гап. Қариндошлигимизга қарамай, менга ўқ узса нима бўлади?»

Ниҳоят, у дадиллик билан бир фикрга келди — Маттеога пешвоз чиқиб, ҳамма гапни қадрдон дўстига айтгандай, оқизмай-томизмай айтиб беришга аҳд қилди. Маттеодан ажратиб турган қисқагина масофа унга ҳаддан ташқари узундай кўринди.
— Ҳа, ошна! — деб қичқирди у. — Аҳволинг қалай, дўстим? Мен Гамбаман, қариндошинг!

Маттео бир оғиз сўз айтмай, жойида тўхтади. Сержант гапирар экан, у милтиғининг оғзини секин-аста юқорига кўтара бошлади. Сержант яқинлашиб келганда унинг милтиғи осмонга қараб турарди.
— Яхшимисан, биродар!8 — деди сержант кўришишга қўл чўзиб. — Учрашмаганимизга ҳам анча бўлди.
— Яхшимисан биродар!
— Мен йўл-йўлакай сен билан ҳам, синглим Пеппа билан ҳам кўришиб кетай деб келган эдим. Бугун жуда кўп юрдик, лекин овимиз бароридан келди. Ношукурчилик бўлмасин, чарчасак ҳам гўрга, ҳозиргина Жаннетто Санпьерони қўлга туширдик.
—Худога шукур! — деб нидо қилди Жузеппа. — Ўтган ҳафта соғин эчкиларни ўмариб кетган эди.
Унинг гапи Гамбани хурсанд қилди.
— Бечора! — деди Маттео. — У оч эди!

— Бу аблаҳ шердай олишди, — деб давом этди сержант бир оз энсаси қотиб. — У менинг ўқчиларимдан бирини отиб ўлдирди, капрал Шардоннинг қўлини майиб қилди. Майли, бунисига чидаса бўлади. Шардон француз… Кейин десанг, у шунақа усталик билан яшириниб олибдики, уни алвасти ҳам тополмасди. Агар жияним Фортунато бўлмаса, мен уни икки дунёда ҳам тополмасдим.
— Фортунато? — деб қичқирди Маттео.
— Фортунато? — деб такрорлади Жузеппа.
— Ҳа, Жаннетто анави ғарамнинг ичига яширинган экан. Жияним унинг ҳийласини айтиб берди. Мен буни капрал амакисига гапириб бераман. У жиянимни тақдирлаб, яхши совға юборади. Мен эсам прокурор номига ёзадиган ахборотимда сени ҳам, уни ҳам тилга оламан.
— Минг лаънат! — деди Маттео эшитилар-эшитилмас.

Улар отряднинг олдига келишди. Жаннетто замбилда ётарди. Солдатлар жўнаш тараддудида эдилар. Маттеони Гамбанинг ёнида кўриб Жаннетто ғалати бир истеҳзо билан кулди-да, кейин уй томонга юзини ўгириб, остонага тупурди.
— Сотқиннинг уйи! — деди у ижирғаниб.

Ўлимини бўйнига олган одамгина юрак ютиб, Фальконени сотқин деб аташга журъат қилиши мумкин эди. Ханжарнинг бир зарби билан бу ҳақоратга жавоб берса бўларди. Биргина зарби билан!
Аммо Маттео ногаҳоний кулфатдан синган одамдай муштини пешанасига тираганча донг қотиб қолди.
Фортунато отасини кўрибоқ уйга кириб кетган эди. Орадан кўп ўтмай, у бир коса сут кўтариб ичкаридан чиқди ва ерга тикилиб туриб, уни Жаннеттога узатди.
— Йўқол кўзимдан! — даҳшатли овоз билан ҳайқирди маҳбус.

Кейин вольтижерлардан бирига юзланиб, илтимос қилди:
— Ошна! Менга сув бер.
Солдат унга сувлуғини узатди. Бандит ҳозиргина рақиби бўлган одамнинг қўлидан сувлуқни олиб, сувдан бир-икки қултум ҳўплади. Сўнгра қўлини орқасига қайириб боғламасдан, кўкраги устига боғлашларини сўради.
— Қулайроқ ётишни маъқул кўраман, — деди у. Бир зумда унинг илтимосини бажо келтиришди, сўнг сержант қўзғалишга ишора бериб, Маттео билан хайрлашди, лекин ундан садо чиқмагач, сайҳонликка қараб тез-тез юриб кетишди.

Орадан ўн минутча ўтди, Маттео эса ҳамон индамас эди. Бола хавотир ичида гоҳ онасига, гоҳ отасига термулиб қараб қўярди. Отаси милтиққа суянганча, босиб келаётган ғазабини тизгинлаёлмай, қаҳр билан ўғлига тикиларди.
— Боплабсан! — деди ниҳоят Маттео хотиржам оҳангда. Аммо бу одамни билганлар хотиржамлик замиридаги қаҳр-ғазабдан воқиф эдилар.
— Ота! — деб қичқириб юборди бола. Унинг кўзларидан ёш тирқиради. У тиз чўкмоқчи бўлгандай, олд томонга бир қадам қўйди.
Лекин Маттео бирдан ҳайқирди:
— Йўқол!

Бола ҳўнграб йиғлаганча отасидан бир неча қадам нарида тошдек қотиб туриб қолди.
Жузеппа уларга яқинлашди. У Фортунато кўйлагининг этагидан учи чиқиб турган соат занжирини кўриб қолди.
— Соатни ким берди сенга? — деб сўради у қаҳр билан.
— Сержант амаким.

Фальконе соатни юлқиб олди-да, жон-жаҳди билан тошга урди. Соат майда-майда бўлиб кетди.
— Хотин! — деди у. — Мендан бўлганми шу бола?
Жузеппанинг буғдой ранг чеҳраси ғиштдан ҳам қизилроқ тусга кирди.
— Эсингни йиғ, Маттео! Кимга гапиряпсан бу гапни?
— Демак, бу бола бизнинг уруғимиздан чиққан биринчи сотқин экан.

Фортунатонинг йиғиси авж олди, Фальконе эса силовсинникига ўхшаш ўткир кўзини ҳамон ундан узмай турарди. Ниҳоят, у милтиғининг қўндоғини ерга бир урди-да, кейин уни елкасига олиб, Фортунатога, «орқамдан юр», деб буйруқ берди ва макига йўл олди.
Бола итоат қилди.

Жузеппа Маттеога ташланиб, қўлларига осилди:
— Ўз пуштикамарингдан бўлган зурриётинг-а! — деб қичқирди у титроқ овозда. У қора кўзларини эрининг кўзларига тикиб, улардан эрининг қалбида кечаётган гапни ўқиб олмоқчидек эди.
— Бас қил! — деди Маттео. — Мен унинг отасиман!

Жузеппа ўғлини ўпди ва йиғлаганича уйга кириб кетди. У ичкарига кириши билан Биби Марямнинг сурати қаршисига тиз чўкиб, сидқидилдан ибодат қила бошлади. Бу орада Фальконе сўқмоқ бўйлаб икки юз қадамча юрганидан кейин, чоғроққина чуқурга дуч келди. Қўндоқ билан ерни уриб кўриб, унинг юмшоқлигига, ковлаш осон бўлишига ишонч ҳосил қилди. Бу жой ниятини бажо келтириш учун қулай туюлди.
— Фортунато! Анави катта тошнинг олдига бор.

  Унинг буйруғини бажарган Фортунато тиз чўкди.
— Ибодат қил!
— Ота! Отажон! Ўлдирма мени!
— Ибодат қил! — ғазаб билан такрорлади Маттео.

Бола дудуқлана-дудуқлана, кўзида ёш билан иккита дуо ўқиди. Ҳар қайси дуонинг охирида отаси қатъий оҳангда «омин» деб қўйди.
— Бошқа дуони билмайсанми?
— Ота! Яна бир дуони биламан. Биби Марям ҳақида. Холам ўргатган эди.
— Жуда узун дуо… Майли. Ўқи.
Бу дуони ўқир экан, бола овоз чиқаришга ҳам мажоли қолмади.
— Тугатдингми?
— Ота! Раҳм қил! Мени кечир! Ҳеч қачон бунақа қилмайман! Жаннеттони афв қилишини капрал амакимдан ялиниб сўрайман.

У яна нималардир деб ғудурлади. Маттео милтиқни кўтариб, мўлжалга олар экан, гапирди:
— Сени худонинг ўзи кечирсин!
Фортунато жон-жаҳди билан сапчиб турмоқчи, отасининг оёқларига ўзини ташламоқчи бўлди, лекин улгуролмади. Маттео ўқ узди, бола жонсиз йиқилди.

Маттео жасадга қайрилиб ҳам қарамай, ўғлига гўр қазигани белкурак олиб келиш учун сўқмоқдан уй томонга йўл олди. Бир неча қадам қўйиб улгурмай, у ўқ овозидан хавотирланиб, югуриб келаётган Жузеппага дуч келди.
— Нима қилиб қўйдинг? — деб қичқирди у.
— Адолат қарор топди!
— Қани у?
— Чуқурда. Мен уни ҳозир кўмаман. Имони ўзида кетди. Мен унинг хотирасига жаноза ўқиттираман. Куёвимиз Теодор Бьянкига айтиш керак, бизникига кўчиб келсин.

_____________
1. * Pilone (автор изоҳи)
2.*Caporali — Илгариги вақтларда феодал сеньорларга қарши исён кўтарган Корсика коммуналари ўзлари сайлаб оладиган раҳнамоларини капрал деб аташарди. Ҳозирги вақтда ўзининг молу мулки, ошна-оғайнилари, мижозларининг кўплиги туфайли Pieke, яъни кантонда катта обрўга эга бўлган, ҳатто кўп можароларга қозилик қиладиган одамни баъзан шундай деб аташади. Қадимий одатга кўра, корсикаликлар беш табақага бўлинади: дворянлар (уларнинг баъзилари magnifiсhi, бошқалари — signori), caporali, гражданлар, плебейлар ва келгиндилар. (Автор изоҳи).
3.* Вольтижерлар — ўқчилар отряди бўлиб, яқиндан бери ҳукумат жандармлар билан бирга полицияга ёрдам берсин учун бундай отрядларга одам ёлламоқда. (Автор изоҳи).
4. *Бандит — бу ўринда яшириниб юрган жиноятчи маъносида.
5. *Сариқ ёқалар — У пайтларда вольтижерлар сариқ ёқали жигарранг мундир кийишарди. (Автор изоҳи).
6. *Carhera — ўқдон ва халта ўрнини босувчи чарм белбоғ. (Автор изоҳи).
7. *Perche me c… (Автор изоҳи) — нега мени мазах қилаяпсиз.
8. *Яхшимисан, биродар! — Buon giоrno, fratello — корсикаликларнинг одатдаги салом-алиги (автор изоҳи).

Рустилидан Озод Шарафиддинов таржимаси

Matteo nogahoniy kulfatdan singan odamday mushtini peshanasiga tiragancha dong qotib qoldi. Fortunato otasini koʻriboq uyga kirib ketgan edi. Oradan koʻp oʻtmay, u bir kosa sut koʻtarib ichkaridan chiqdi va yerga tikilib turib, uni Jannettoga uzatdi.
— Yoʻqol koʻzimdan! — dahshatli ovoz bilan hayqirdi mahbus.

Prosper Merime
MATЕO FALKONЕ

Merime (Merimee) Prosper (1803.28.9, Parij — 1870.23.9, Kann) — fransuz yozuvchisi. Novella janrining mohir ustasi. Merimening Ispaniya mavzularida yozilgan “Klara Gasul teatri” (1825) pyesalar toʻplami romantik ruh bilan yoʻgʻrilgan. “Jakeriya” (1828) dramasi va “Karl IX saltanati yilnomasi” (1829) romani tarixiy mavzularga bagʻishlangan. “Mozaika” (1833) toʻplami hamda “Karmen” (1845) novellasida xalq qahramonlarining obrazlari yaratilgan. Shuningdek, uning turli xalqdar vakillari obrazlari tasvirlangan “Mahshargoh ruhlari” qissasi, “Mateo Falkone”, “Kolomba”, “Tamango”, “Lokis” kabi novellalari ham mashhur. “Karl IX saltanati yilnomasi” asari oʻzbek tiliga tarjima qilingan (1986).

Porto-Vekkodan shimoli-g‘arbga — orolning ichkarisiga qarab yo‘l olsangiz, ancha tik qiyaliklardan ko‘tarilishga to‘g‘ri keladi. Katta-katta xarsangtoshlar qalashib yotgan, ba’zi joylari o‘pirilib ketgan ilon izi so‘qmoqdan uch soatlar chamasi yursangiz, boshi keti ko‘rinmaydigan qalin makiga ro‘para bo‘lasiz. Maki — korsikalik cho‘ponlar bilan qonunga chap berib yurganlarning makoni. Aytish kerakki, korsikalik dehqon dalani o‘g‘itlash zahmatidan qochib, o‘rmonning bir chetiga o‘t qo‘yadi. Olov keragidan ortiqroq joyni yondirib yuborsa ham parvoyiga kelmaydi. Nega deganda, yondirilgan daraxtlarning kuli tushgan yerdan yaxshi hosil olishiga ishonadi-da. Boshoqlar yig‘ib olinganidan keyin (somoni qolaveradi, uni yig‘ib olish — mashaqqat), yer ostida omon qolgan daraxt ildizlaridan yanagi bahorda navqiron novdalar ko‘karadi. Bir necha yil o‘tib, ularning bo‘yi yetti-sakkiz futga yetadi. Mana shu qalin chakalakni maki deyishadi. Maki — bir-biri bilan ayqash-uyqash bo‘lib o‘sgan har xil daraxtlardan iborat. Odam ularning orasidan qo‘lida bolta bilangina yo‘l ochib yurishi mumkin. Ba’zan esa shunaqa qalin makilar bo‘ladiki, hatto olqorlar ham ularning orasidan o‘tisha olmaydi.

18… yilda Korsikaga borganimda Matteo Falkonening uyi ana shu makidan yarim milcha berida edi. U o‘sha yerdagi o‘ziga to‘q odamlardan edi. U son-sanoqsiz podalardan keladigan daromad hisobiga halol hayot kechirardi. Uning podalarini ko‘chmanchi cho‘ponlar tog‘ma-tog‘ o‘tib yurib boqishardi. Men uni uchratganimda ellik yoshlar chamasida edi. Hozir men sizga aytib bermoqchi bo‘lib turgan voqea esa undan ikki yil burun sodir bo‘lgan ekan. Uni o‘rta bo‘yli, lekin baquvvat, jingalak sochlari qoramoyday tim qora, qirra burun, lablari yupqa, ko‘zlari tiyrak, yuzi oshlanmagan terining rangidagi bir odam deb tasavvur qilavering. Bu o‘lkada usta merganlar ko‘p bo‘ladi. Ammo Matteo miltiqdan bexato otishda ularning hammasidan o‘tardi. Masalan, Matteo olqor ovlaganda hech qachon sochma o‘q ishlatmasdi, biroq uni bir yuzu yigirma qadam naridan istasa boshidan, istasa kuragidan otib, yer tishlatardi. Kunduzi qanchalik chapdast bo‘lsa, zim-ziyo kechasi ham shunchalik bexato otardi. Menga uning chapdastligini ko‘rsatuvchi bir voqeani aytib berishgan. Korsikada bo‘lmagan odamga bu mubolag‘adek tuyulishi mumkin. Undan sakson qadam nariga — tarelkaday keladigan yaltiroq qog‘oz ortiga sham yoqib qo‘yishipti, u mo‘ljalga olipti. Keyin shamni o‘chirib qo‘yishipti. Bir minut o‘tgach, qop-qorong‘u tunda o‘sha qog‘ozga qaratib o‘q otibdi. Shunda to‘rtta o‘qdan uchtasini qog‘ozga tegizibdi.

Ana shunaqa favqulodda mahorat Matteo Falkoneni mashhur qilib yubordi. Uni odamlar ham yaxshi do‘st, ham xavfli raqib hisoblashardi. Biroq u do‘stlaridan jonini ham ayamas, faqirlarga mehru shafqat bilan qarar, Porto-Vekko viloyatida hamma bilan inoq, tinch-totuv yashardi. Aytishlariga qaraganda, u xotinini Kortodan olgan ekan, u yerda jangda shaddodlik, muhabbat bobida esa epchillik bilan nom chiqargan xavfli raqibiga shafqatsiz zarba bergan ekan. Matteoning miltig‘idan uzilgan o‘q uni deraza yonida osig‘liq turgan ko‘zguga qarab turganida qulatgan emish. Bu voqea bosdi-bosdi bo‘lgach, Matteo uylandi. Xotini Juzeppa unga avval uchta qiz tug‘ib berdi (bundan Matteo rosa darg‘azab bo‘lgan edi), keyin o‘g‘il tug‘di. Unga Fortunato deb nom qo‘yishdi. Bu nomda oilaning umidi va urug‘ning davomchisi degan ma’no bor edi. Qizlarini u yaxshi joylarga uzatdi: biron xavf-xatar tug‘ilsa, ota kuyovlarining xanjari va miltiqlariga tayanishi mumkin edi. O‘g‘li esa endi o‘nga kirgan, lekin bo‘ladigan bola ekani hozirdanoq ko‘rinib qolgan edi.

Erta kuz kunlaridan birida Matteo saharlab mollaridan xabar olib kelish uchun xotini bilan makiga jo‘nadi. Kichkina Fortunato ular bilan birga bormoqchi bo‘ldi, biroq yaylov ancha olis edi. Undan tashqari, uyni yolg‘iz tashlab ketib bo‘lmasdi. Shu sababga ko‘ra otasi uni qoldirib ketdi. Ota bu ishdan qanchalar pushaymon bo‘lgani hikoyamizning davomidan ayon bo‘ladi. Ular jo‘nab ketishgandan keyin bir necha soat o‘tdi. Kichkina Fortunato oftobro‘y joyda cho‘zilib yotib, moviy tog‘larga tikilganicha, yanagi yakshanba kuni shaharga sarorali2 amakisinikiga mehmonga borishini o‘ylardi. To‘satdan yangragan o‘q ovozi uning xayollarini to‘zg‘itib yubordi. U sapchib turib, o‘q ovozi eshitilgan sayhonlik tomonga o‘girildi. Yana o‘qtin-o‘qtin o‘q ovozi eshitildi. Otishma borgan sari yaqinlashib kelardi. Nihoyat, sayhonlikdan Matteoning uyiga olib keladigan so‘qmoqda juldur kiyimli, soqoli o‘sib ketgan, tog‘liklar kiyadigan uchli qalpoq kiygan odam paydo bo‘ldi. U hozirgina oyog‘idan o‘q yegan ko‘rinardi.
U porox olib kelgani kechasi shaharga ketayotib, korsikalik voltijerlar3 pistirmasiga duch kelib qolgan bandit4 edi. U jon-jahdi bilan otishib, qoya-toshlarni panalab, quvib kelayotganlarni bir amallab chalg‘itishga muvaffaq bo‘ldi. Biroq soldatlar yaqin orada edi. U esa jarohati tufayli makiga yetib borolmadi.

U Fortunatoning oldiga kelib, so‘radi:
— Matteo Falkonening o‘g‘limisan?
— Ha.

— Men Jannetto Sanperoman. Orqamdan sariq yoqalar quvib kelyapti. Meni yashir. Yurgani holim qolmadi.
— So‘ramasdan seni yashirsam, otam nima deydi?
— Yaxshi qilibsan deydi.
— Qaydam?

— Meni tezroq yashir. Ular bu yoqqa kelishyapti.
— Otam qaytguncha kutib tur.
— Kutib tur? La’anati-e! Ular besh minutdan keyin yetib kelishadi. Qani, bo‘l, meni tezroq yashir. Bo‘lmasa, o‘ldiraman!

Fortunato pinagini buzmay javob berdi:
— Miltig‘ing o‘qlanmagan. Sarhera6da o‘q tugabdi.
— Xanjarim bor.
— Baribir menga yetolmaysan.

U bir sakrab xavfsiz joyga chiqib oldi.
— Yo‘q, sen Matteo Falkonening o‘g‘li emassan! Nahotki, uyingning oldida meni ushlab olishsa-yu, sen indamay turaversang?!

Bu, aftidan, bolaga ta’sir qildi shekilli:
— Seni yashirsam, menga nima berasan? — deb so‘radi u yaqinlashib.

Bandit belbog‘iga ilib olgan charm xaltasini titkilab, undan besh franklik tanga chiqardi. Bu pulni u porox sotib olish uchun yashirib qo‘ygan shekilli. Fortunato kumush tangani ko‘rib jilmaydi, uni qo‘liga olgach, Jannettoga gapirdi:
— Hech narsadan qo‘rqma.

Bir zumda u uyning yonidagi pichan g‘aramini o‘yib, kovak yasadi. Jannetto g‘ujanak bo‘lib, unga kirib oldi, bola kovakning og‘ziga havo kirib turadigan qilib pichan bosdi. G‘aramga qaragan odam, uning ichida birov yashirinib yotganini xayoliga ham keltirmas edi. Bundan tashqari, bola yovvoyi odamlarga xos makkorlik bilan yana bir tadbir ishlatdi. U yaqinda bolalagan mushukni bolalari bilan olib kelib, g‘aramga joylab qo‘ydi — go‘yo g‘aramga anchadan beri hech kim qo‘l tekkizmaganday bo‘ldi. Keyin uy yonidagi so‘qmoqda qon izlarini ko‘rib, hafsala bilan ularning ustiga tuproq sepdi va yana hech narsa ko‘rmaganday oftobro‘y joyga cho‘zilib oldi.

Bir necha minut o‘tgach, sariq yoqali jigarrang forma kiygan oltita o‘qchi serjant boshchiligida Matteoning uyi oldida turishardi. Bu serjant Falkonega uzoq qarindosh edi. (Ma’lumki, boshqa joylarga qaraganda Korsikada qarindosh-urug‘chilikka qattiqroq rioya qilinadi.) Uning ismi Teodor Gamba edi. U juda faol odam bo‘lib, ancha-muncha banditlarni qo‘lga tushirgan va banditlar undan zir titrashardi.
— Yaxshimisan, jiyan! — dedi u Fortunatoga yaqinlashib. — Ancha katta bo‘lib qolibsan-ku! Bu yerdan yaqinda hech kim o‘tmadimi?
— Voy, amaki, men hali sizday bo‘lganim yo‘q-ku! — deb javob berdi bola o‘zini go‘llikka solib.
— Menga ham yetib olasan. Qani, ayta qol: hech kim o‘tmadimi?
— Bu yerdan hech kim o‘tmadimi, deyapsizmi?
— Ha, uzunchoq duxoba qalpoq kiygan, kurtkasiga qizil, sariq gul tikilgan odam.
— Cho‘zinchoq duxoba qalpoq kiygan, kurtkasiga qizil, sariq gul tikilgan?
— Ha, tezroq javob ber, savollarimni takrorlamay.
— Bugun ertalab uyimizning oldidan Pero degan otini minib kashish o‘tdi. U, otangning ahvoli qalay, deb so‘radi. Men aytdimki…
— Ha, yaramas. Mug‘ombirlik qilyapsan-a! Qani, bo‘l, tez javob ber: Jannetto qayerga g‘oyib bo‘ldi? Biz uni qidirib yuribmiz. Imonim komil, u shu so‘qmoqdan yurgan.
— Men qayoqdan bilay?
— Qayoqdan bilay? Lekin men bilaman — sen uni ko‘rgansan.
— Uxlab yotgan bo‘lsam, o‘tgan-ketganni qandoq ko‘raman?
— Uxlaganing yo‘q, mug‘ombir! O‘q tovushlari uyg‘otib yuborgan.
— Amakijon, miltig‘ingiz shunaqa qattiq varanglaydi deysizmi? Otamning miltig‘i qattiqroq gumburlaydi.
— Jin ursin sen la’natini! Men aminmanki, sen Jannettoni ko‘rgansan. Balki uni yashirib ham qo‘ygandirsan. Yigitlar, uyga kiring. Qochoqni tuzukroq qidirib ko‘ring. U zo‘rg‘a oqsoqlanib yuripti. Bu ablahning mayib oyoq bilan makiga yetib borolmasligiga aqli yetadi. Qon izlari ham shu yerga kelib tamom bo‘lgan.
— Otam nima derkin? — deb so‘radi Fortunato istehzo bilan. — Yo‘g‘ida uyimizga bostirib kirishganini bilsa, otam nima derkin?
— Muttaham! — dedi Gamba uning qulog‘idan cho‘zib. — Istasam, bir zumda boshqacha sayrab qolasan. Sening tilga kirishing uchun qilichning beti bilan jinday savalash kerakka o‘xshaydi.
Fortunato esa istehzosini davom ettiraveradi:
— Mening otam — Matteo Falkone! — dedi u ma’nodor qilib.
— Bilasanmi, shumtaka, istasam, seni Kortoga yoki Bastiyaga olib borib, turmaga tiqib qo‘yaman. Qo‘l-oyog‘ingga kishan urib poxolga yotqizaman-da, kallangni olaman. Yaxshisi, Jannetto Sanperoning qaydaligini ayt.
Bola bunday kulgili po‘pisani eshitib, qah-qah urib kulib yubordi. U hamon takrorlardi:
— Mening otam — Matteo Falkone.
— Serjant! — dedi pichirlab voltijerlardan biri. — Keling, qo‘ying. Matteo bilan o‘chakishib nima qilasiz?
Gamba nochor ahvolda qoldi. U soldatlar bilan shivir-shivir qilib allanimani gaplashdi. Soldatlar bir zumda uyni titkilab qarab chiqishdi. Bunga ko‘p vaqt ketgani yo‘q. Chunki korsikalikning kulbasi bitta chorburchak xonadan iborat bo‘ladi. Stol, kursi, sandiq, ba’zi bir uy anjomiyu ovchilik uskunalari — uning bor-yo‘q bisoti shu. Bu orada kichkina Fortunato mushukni silab o‘tirar va voltijerlar bilan amakisining dovdirab qolishganidan ichida kulayotganday edi.
Soldatlardan biri g‘aramning oldiga bordi. Mushukni ko‘rib, loqaydlik bilan pichanga nayza sanchdi, so‘ng baribir, bu behuda gap, degandek yelkasini qisdi. G‘aram ichida hech narsa g‘imir etmadi, bolaning chehrasida ham zarracha tashvish alomati sezilmadi.
Serjant va uning otryadi borgan sari betoqat bo‘la boshladi. Ular kelgan tomonlariga qaytib ketishga chog‘langandek, sayhonlikka nigoh tashlay boshlashdi. Lekin bu orada ularning boshlig‘i Falkonening o‘g‘liga do‘q-po‘pisalar zarracha ta’sir qilmayotganiga qanoat hosil qilgach, yana bir bor urinib ko‘rishga, endi muloyimlik bilan sinab ko‘rishga ahd qildi:
— Jiyan! — dedi u. — Sen o‘zing durust bola ko‘rinasan. Martabang ulug‘ bo‘ladi. Lekin hozir bekorga o‘jarlik qilyapsan. Agar birodarim Matteoni ranjitishdan qo‘rqmaganimda seni olib ketardim.
— Shunaqa deng!
— Hali Matteo kelganda, hammasini unga aytib beraman. Yolg‘on gapirganing uchun ta’ziringni berib qo‘yadi.
— Ko‘ramiz…
— Ha, ko‘rasan… Menga qara: aqlli bola bo‘lsang, men senga bir narsa berardim.
— Men bo‘lsam, amakijon, sizga maslahat beraman: agar sustkashlik qilsangiz, Jannetto makiga kirib ketadi. Undan keyin uni ushlab olish uchun sizdaqalardan yana anchasi kerak bo‘ladi.
Serjant kissasidan kumush soatini chiqardi. U kamida o‘n ekyu turardi. Soatni ko‘rib, kichkina Fortunatoning ko‘zlari yonganini sezgan serjant po‘lat zanjirning uchidan ushlab soatni osiltirganicha gap boshladi:
— Hoy, mug‘ombir! Ko‘kragingga shunaqa soat osib, Porto-Vekko ko‘chalaridan tovusday gerdayib yurging kelar-a? O‘tgan-ketgan sendan: «Soat necha?» deb so‘raydi, sen esa: «Mana, o‘zingiz ko‘ra qoling», deb soatni tutasan.
— Katta bo‘lganimda kapral amakim menga soat sovg‘a qiladi.
— Shundog‘u, lekin amaking o‘g‘liga hozirning o‘zida soat olib bergan… To‘g‘ri, u soat bunchalik chiroyli emas… Amakingning o‘g‘li hali sendan kichkina…
Bola chuqur tin oldi.
— Xo‘sh, nima deysan, soatni olging kelyaptimi, jiyan?
Soatga ko‘z qirini tashlab turgan Fortunato egasi jo‘jani ko‘rsatib ermak qilayotgan mushukning ahvoliga tushib qolgan edi. Mushuk g‘ashiga tegishayotganini sezib, jo‘jaga changal urishga botinolmaydi, vas-vasdan qochish uchun o‘qtin-o‘qtin undan ko‘z uzadi, daqiqa sayin tamshanadi va butun qiyofasi bilan xo‘jayinga qarab, «hazil ham shunaqa beshafqat bo‘ladimi?» deyayotganday bo‘ladi.
Ammo serjant Gamba chindan ham soatni unga sovg‘a qilmoqchi ko‘rinadi. Fortunato soatga qarab qo‘l cho‘zmadi-yu, lekin achchiq alam aralash gapirdi:
— Nega meni mazax qilyapsiz?7
— Xudo haqqi, mazax qilayotganim yo‘q. Jannettoning qayerdaligini aytsang, bas, soat — seniki.
Fortunato ishonqiramay jilmaydi, uning qora ko‘zlari yeb qo‘ygudek bo‘lib serjantning ko‘zlariga qadaldi. Bola uning ko‘zlaridan gapiga ishonsa bo‘lish-bo‘lmasligini uqib olmoqchiday edi.
— Agar soat seniki bo‘lmasa, epoletimdan ayrilay, — deb qichqirdi serjant. — Mana, soldatlar guvoh bo‘lsin, men so‘zimdan qaytmayman.
Shu so‘zlarni aytar ekan, u soatni Fortunatoga tobora yaqin olib kelar, soat bolaning rangi o‘chgan yuziga tegay-tegay deb turardi. Bolaning qalbida soatni olish istagi bilan mehmondo‘stlik burchi o‘rtasida jo‘sh urayotgan kurash uning yuziga ham tepgan edi. U go‘yo hozir bo‘g‘ilib qoladigandek, hansirab nafas olardi. Soat esa qarshisida chayqalib, zanjirda aylanib, burnining uchiga tegay-tegay deb turibdi. Nihoyat, Fortunato soatga jur’atsizgina qo‘l cho‘zdi, o‘ng qo‘lining barmoqlari soatga tegdi, mana serjant zanjirni qo‘yib yuborgan bo‘lmasa-da, soat bolaning kaftiga qo‘ndi… Moviy tsiferblat. Yaraqlab turgan qopqoq… Quyosh nuriga yonaman deydi… Bunday o‘ljadan voz kechish amrimahol edi.
Fortunato chap qo‘lini ko‘tarib, bosh barmog‘i bilan yelkasi osha o‘zi suyanib turgan pichan g‘aramiga ishora qildi. Serjant darrov tushundi. U zanjirning uchini qo‘yib yubordi. Fortunato endi soat o‘ziniki bo‘lganiga chindan ishondi. U kiyikday chaqqon sakrab turdi-da, voltijerlar tita boshlagan g‘aramdan o‘n qadamcha nariga yugurib bordi. Pichan g‘imirladi va g‘aram ichida qonga belangan odam qo‘lida xanjar bilan o‘rmalab chiqib keldi. U o‘rnidan turmoqchi bo‘ldi, lekin oyog‘idagi jarohati bunga imkon bermadi. U yiqildi. Serjant unga tashlanib, xanjarini tortib oldi. Rosa qarshilik ko‘rsatishiga qaramay, shu zahoti uning qo‘l-oyog‘ini chandib tashlashdi. Qo‘l-oyog‘i bog‘liq, bir bog‘ o‘tinday yerda yotar ekan, Jannetto oldiga kelgan Fortunatoga yuzini o‘girdi-da:
— … O‘g‘il emish! — dedi. Uning ohangida g‘azabdan ko‘ra nafrat kuchliroq edi.
Bola undan olgan kumush tangani qaytarib oldiga tashladi — bu in’omni olishga haqqi yo‘qligiga aqli yetdi. Lekin jinoyatkor uning bu ishiga zarracha ham e’tibor bermadi. U juda bosiq ohangda serjantga murojaat qildi:
— Muhtaram Gamba! Men yurolmayman. Meni shahargacha ko‘tarib borasizlar.
— Hozirgina echkiday shataloq otib yugurib yuruvding-ku! — dedi shafqatsiz g‘olib. — Mayli, xotirjam bo‘l, qo‘limga tushganingning xursandchiligiga o‘zim seni bir milya joyga opichib borishga tayyormanu, lekin ancha charchaganman. Mayli, oshna, sen uchun shox-shabba bilan plashingdan zambil yasaymiz. Krespolidagi xonadonlardan ot olamiz.
— Mayli, — dedi bandi. — Lekin zambilga bir oz poxol solinglar. Menga qulayroq bo‘lsin.
Voltijerlardan ba’zilari kashtan shoxlaridan zambil yasayotgan, ba’zilari Jannettoning yarasini bog‘lash bilan band bo‘lib turgan paytda, makiga olib boradigan so‘qmoqning burilishida to‘satdan Matteo bilan xotini paydo bo‘ldi. Xotini kashtan yong‘oqlari solingan katta qanorning og‘irligidan egilib zo‘rg‘a qadam bosar, eri esa qo‘lida bitta miltiqdan boshqa yuki yo‘q — yengil va shaxdam yurib kelardi. Erkak kishiga quroldan boshqa yuk nomunosib-da!
Soldatlarni ko‘rib, Matteo avvaliga, ular meni qamagani kelishgan, deb o‘yladi. Bunday fikr qayoqdan keldi? Nahotki, Matteoning hukumatga manzur bo‘lmaydigan biron kirdikori bo‘lsa? Yo‘q, u yaxshi odam, deb nom chiqargan. U o‘z aravasini tinchgina sudrab yuradigan fuqarolardan. Ammo u, ayni choqda, korsikalik ham, tog‘lik ham edi. Qaysi bir korsikalik — tog‘lik o‘z xotirasini tuzukroq kovlashtirib ko‘rsa, o‘tmishda qilib qo‘ygan biron gunohini topolmaydi? Birovni otib qo‘yishmi, chavaqlab ketishmi yoki shunga o‘xshash biron mayda gunohdan soqit odam bormi? Matteoning vijdoni hammanikidan ham toza edi, chunki, mana, o‘n yil bo‘ldi, odam bolasiga miltiq o‘qtalgani yo‘q, lekin shundoq bo‘lsa-da, u sergaklanib, zarur bo‘lsa, o‘zini matonat bilan himoya qilishga chog‘landi.
— Xotin! — dedi u Juzeppaga. — Yukingni qo‘yib, tayyorlanib tur.
Xotini darhol uning aytganini qildi. Eri yelkasida osig‘liq miltiqni olib unga uzatdi — u xalaqit berishi mumkin edi-da. Ikkinchi miltiqni o‘qtalgancha, yo‘l bo‘yidagi daraxtlarni panalab, ohista uyiga yaqinlasha boshladi. Soldatlar sal-pal qaltis harakat qiladigan bo‘lsalar, u darhol yo‘g‘on daraxt panasiga yashirinib, u yerdan otishishi mumkin edi. Juzeppa ikkinchi miltiq bilan o‘q xaltani ko‘tarib, uning izidan kelardi. Yaxshi xotinning burchi — jang vaqtida eriga miltiq o‘qlab berib turish bo‘ladi.
Matteoning miltiq o‘qtalib, tepkini bosishga tayyor holda ohista yaqinlashib kelayotganini ko‘rgan serjantning yuragiga g‘ulu tushdi.
«Bordi-yu, — deb xayolidan o‘tkazdi u, — Matteo Jannettoning qarindoshimi, do‘stimi bo‘lsa-yu, uni himoya qilib qolsa-chi? Unda birdan ikki kishi uning ikkita o‘qiga uchishi turgan gap. Qarindoshligimizga qaramay, menga o‘q uzsa nima bo‘ladi?»
Nihoyat, u dadillik bilan bir fikrga keldi — Matteoga peshvoz chiqib, hamma gapni qadrdon do‘stiga aytganday, oqizmay-tomizmay aytib berishga ahd qildi. Matteodan ajratib turgan qisqagina masofa unga haddan tashqari uzunday ko‘rindi.
— Ha, oshna! — deb qichqirdi u. — Ahvoling qalay, do‘stim? Men Gambaman, qarindoshing!
Matteo bir og‘iz so‘z aytmay, joyida to‘xtadi. Serjant gapirar ekan, u miltig‘ining og‘zini sekin-asta yuqoriga ko‘tara boshladi. Serjant yaqinlashib kelganda uning miltig‘i osmonga qarab turardi.
— Yaxshimisan, birodar!8 — dedi serjant ko‘rishishga qo‘l cho‘zib. — Uchrashmaganimizga ham ancha bo‘ldi.
— Yaxshimisan birodar!
— Men yo‘l-yo‘lakay sen bilan ham, singlim Peppa bilan ham ko‘rishib ketay deb kelgan edim. Bugun juda ko‘p yurdik, lekin ovimiz baroridan keldi. Noshukurchilik bo‘lmasin, charchasak ham go‘rga, hozirgina Jannetto Sanperoni qo‘lga tushirdik.
—Xudoga shukur! — deb nido qildi Juzeppa. — O‘tgan hafta sog‘in echkilarni o‘marib ketgan edi.
Uning gapi Gambani xursand qildi.
— Bechora! — dedi Matteo. — U och edi!

— Bu ablah sherday olishdi, — deb davom etdi serjant bir oz ensasi qotib. — U mening o‘qchilarimdan birini otib o‘ldirdi, kapral Shardonning qo‘lini mayib qildi. Mayli, bunisiga chidasa bo‘ladi. Shardon fransuz… Keyin desang, u shunaqa ustalik bilan yashirinib olibdiki, uni alvasti ham topolmasdi. Agar jiyanim Fortunato bo‘lmasa, men uni ikki dunyoda ham topolmasdim.
— Fortunato? — deb qichqirdi Matteo.
— Fortunato? — deb takrorladi Juzeppa.
— Ha, Jannetto anavi g‘aramning ichiga yashiringan ekan. Jiyanim uning hiylasini aytib berdi. Men buni kapral amakisiga gapirib beraman. U jiyanimni taqdirlab, yaxshi sovg‘a yuboradi. Men esam prokuror nomiga yozadigan axborotimda seni ham, uni ham tilga olaman.
— Ming la’nat! — dedi Matteo eshitilar-eshitilmas.
Ular otryadning oldiga kelishdi. Jannetto zambilda yotardi. Soldatlar jo‘nash taraddudida edilar. Matteoni Gambaning yonida ko‘rib Jannetto g‘alati bir istehzo bilan kuldi-da, keyin uy tomonga yuzini o‘girib, ostonaga tupurdi.
— Sotqinning uyi! — dedi u ijirg‘anib.
O‘limini bo‘yniga olgan odamgina yurak yutib, Falkoneni sotqin deb atashga jur’at qilishi mumkin edi. Xanjarning bir zarbi bilan bu haqoratga javob bersa bo‘lardi. Birgina zarbi bilan!
Ammo Matteo nogahoniy kulfatdan singan odamday mushtini peshanasiga tiragancha dong qotib qoldi.
Fortunato otasini ko‘riboq uyga kirib ketgan edi. Oradan ko‘p o‘tmay, u bir kosa sut ko‘tarib ichkaridan chiqdi va yerga tikilib turib, uni Jannettoga uzatdi.
— Yo‘qol ko‘zimdan! — dahshatli ovoz bilan hayqirdi mahbus.
Keyin voltijerlardan biriga yuzlanib, iltimos qildi:
— Oshna! Menga suv ber.
Soldat unga suvlug‘ini uzatdi. Bandit hozirgina raqibi bo‘lgan odamning qo‘lidan suvluqni olib, suvdan bir-ikki qultum ho‘pladi. So‘ngra qo‘lini orqasiga qayirib bog‘lamasdan, ko‘kragi ustiga bog‘lashlarini so‘radi.
— Qulayroq yotishni ma’qul ko‘raman, — dedi u. Bir zumda uning iltimosini bajo keltirishdi, so‘ng serjant qo‘zg‘alishga ishora berib, Matteo bilan xayrlashdi, lekin undan sado chiqmagach, sayhonlikka qarab tez-tez yurib ketishdi.
Oradan o‘n minutcha o‘tdi, Matteo esa hamon indamas edi. Bola xavotir ichida goh onasiga, goh otasiga termulib qarab qo‘yardi. Otasi miltiqqa suyangancha, bosib kelayotgan g‘azabini tizginlayolmay, qahr bilan o‘g‘liga tikilardi.
— Boplabsan! — dedi nihoyat Matteo xotirjam ohangda. Ammo bu odamni bilganlar xotirjamlik zamiridagi qahr-g‘azabdan voqif edilar.
— Ota! — deb qichqirib yubordi bola. Uning ko‘zlaridan yosh tirqiradi. U tiz cho‘kmoqchi bo‘lganday, old tomonga bir qadam qo‘ydi.
Lekin Matteo birdan hayqirdi:
— Yo‘qol!
Bola ho‘ngrab yig‘lagancha otasidan bir necha qadam narida toshdek qotib turib qoldi.
Juzeppa ularga yaqinlashdi. U Fortunato ko‘ylagining etagidan uchi chiqib turgan soat zanjirini ko‘rib qoldi.
— Soatni kim berdi senga? — deb so‘radi u qahr bilan.
— Serjant amakim.
Falkone soatni yulqib oldi-da, jon-jahdi bilan toshga urdi. Soat mayda-mayda bo‘lib ketdi.
— Xotin! — dedi u. — Mendan bo‘lganmi shu bola?
Juzeppaning bug‘doy rang chehrasi g‘ishtdan ham qizilroq tusga kirdi.
— Esingni yig‘, Matteo! Kimga gapiryapsan bu gapni?
— Demak, bu bola bizning urug‘imizdan chiqqan birinchi sotqin ekan.
Fortunatoning yig‘isi avj oldi, Falkone esa silovsinnikiga o‘xshash o‘tkir ko‘zini hamon undan uzmay turardi. Nihoyat, u miltig‘ining qo‘ndog‘ini yerga bir urdi-da, keyin uni yelkasiga olib, Fortunatoga, «orqamdan yur», deb buyruq berdi va makiga yo‘l oldi.
Bola itoat qildi.
Juzeppa Matteoga tashlanib, qo‘llariga osildi:
— O‘z pushtikamaringdan bo‘lgan zurriyoting-a! — deb qichqirdi u titroq ovozda. U qora ko‘zlarini erining ko‘zlariga tikib, ulardan erining qalbida kechayotgan gapni o‘qib olmoqchidek edi.
— Bas qil! — dedi Matteo. — Men uning otasiman!
Juzeppa o‘g‘lini o‘pdi va yig‘laganicha uyga kirib ketdi. U ichkariga kirishi bilan Bibi Maryamning surati qarshisiga tiz cho‘kib, sidqidildan ibodat qila boshladi. Bu orada Falkone so‘qmoq bo‘ylab ikki yuz qadamcha yurganidan keyin, chog‘roqqina chuqurga duch keldi. Qo‘ndoq bilan yerni urib ko‘rib, uning yumshoqligiga, kovlash oson bo‘lishiga ishonch hosil qildi. Bu joy niyatini bajo keltirish uchun qulay tuyuldi.
— Fortunato! Anavi katta toshning oldiga bor.
Uning buyrug‘ini bajargan Fortunato tiz cho‘kdi.
— Ibodat qil!
— Ota! Otajon! O‘ldirma meni!
— Ibodat qil! — g‘azab bilan takrorladi Matteo.
Bola duduqlana-duduqlana, ko‘zida yosh bilan ikkita duo o‘qidi. Har qaysi duoning oxirida otasi qat’iy ohangda «omin» deb qo‘ydi.
— Boshqa duoni bilmaysanmi?
— Ota! Yana bir duoni bilaman. Bibi Maryam haqida. Xolam o‘rgatgan edi.
— Juda uzun duo… Mayli. O‘qi.
Bu duoni o‘qir ekan, bola ovoz chiqarishga ham majoli qolmadi.
— Tugatdingmi?
— Ota! Rahm qil! Meni kechir! Hech qachon bunaqa qilmayman! Jannettoni afv qilishini kapral amakimdan yalinib so‘rayman.
U yana nimalardir deb g‘udurladi. Matteo miltiqni ko‘tarib, mo‘ljalga olar ekan, gapirdi:
— Seni xudoning o‘zi kechirsin!
Fortunato jon-jahdi bilan sapchib turmoqchi, otasining oyoqlariga o‘zini tashlamoqchi bo‘ldi, lekin ulgurolmadi. Matteo o‘q uzdi, bola jonsiz yiqildi.
Matteo jasadga qayrilib ham qaramay, o‘g‘liga go‘r qazigani belkurak olib kelish uchun so‘qmoqdan uy tomonga yo‘l oldi. Bir necha qadam qo‘yib ulgurmay, u o‘q ovozidan xavotirlanib, yugurib kelayotgan Juzeppaga duch keldi.
— Nima qilib qo‘yding? — deb qichqirdi u.
— Adolat qaror topdi!
— Qani u?
— Chuqurda. Men uni hozir ko‘maman. Imoni o‘zida ketdi. Men uning xotirasiga janoza o‘qittiraman. Kuyovimiz Teodor Byankiga aytish kerak, biznikiga ko‘chib kelsin.

_____________
1. * Pilone (avtor izohi)
2.*Caporali — Ilgarigi vaqtlarda feodal senorlarga qarshi isyon ko‘targan Korsika kommunalari o‘zlari saylab oladigan rahnamolarini kapral deb atashardi. Hozirgi vaqtda o‘zining molu mulki, oshna-og‘aynilari, mijozlarining ko‘pligi tufayli Pieke, ya’ni kantonda katta obro‘ga ega bo‘lgan, hatto ko‘p mojarolarga qozilik qiladigan odamni ba’zan shunday deb atashadi. Qadimiy odatga ko‘ra, korsikaliklar besh tabaqaga bo‘linadi: dvoryanlar (ularning ba’zilari magnifishi, boshqalari — signori), caporali, grajdanlar, plebeylar va kelgindilar. (Avtor izohi).
3.* Voltijerlar — o‘qchilar otryadi bo‘lib, yaqindan beri hukumat jandarmlar bilan birga politsiyaga yordam bersin uchun bunday otryadlarga odam yollamoqda. (Avtor izohi).
4. *Bandit — bu o‘rinda yashirinib yurgan jinoyatchi ma’nosida.
5. *Sariq yoqalar — U paytlarda voltijerlar sariq yoqali jigarrang mundir kiyishardi. (Avtor izohi).
6. *Carhera — o‘qdon va xalta o‘rnini bosuvchi charm belbog‘. (Avtor izohi).
7. *Perche me c… (Avtor izohi) — nega meni mazax qilayapsiz.
8. *Yaxshimisan, birodar! — Buon giorno, fratello — korsikaliklarning odatdagi salom-aligi (avtor izohi).

Ozod Sharafiddinov tarjimasi