Постмодернизм ва постмодерн тушунчалари нафақат илмга, балки оғзаки ва ёзма нутққа ҳам кириб келди, айни пайтда жуда таниш ва ниҳоят мавҳум, дудмол маъно касб этиб, XX аср охири ва шу даврга хос бўлган диний номутаносиблик, ўзига бино қўйиш, ўзини бирор тушунарсиз қиёфага солиш, эклектизм67га йўғрилган нафи йўқ билимдонликни англатадиган тушунчалар билан вобаста жаранглай бошлади.

МУҲАММАДЖОН ХОЛБЕКОВ
ХХ АСР МОДЕРН АДАБИЁТИ МАНЗАРАЛАРИ

ПОСТМОДЕРНИЗМ АДАБИЁТИ ТАМОЙИЛЛАРИ

Постмодернизм ва постмодерн тушунчалари нафақат илмга, балки оғзаки ва ёзма нутққа ҳам кириб келди, айни пайтда жуда таниш ва ниҳоят мавҳум, дудмол маъно касб этиб, XX аср охири ва шу даврга хос бўлган диний номутаносиблик, ўзига бино қўйиш, ўзини бирор тушунарсиз қиёфага солиш, эклектизм67га йўғрилган нафи йўқ билимдонликни англатадиган тушунчалар билан вобаста жаранглай бошлади.
Шу билан бирга постмодернизмда етарли даражада аниқ хронология68га асосланган қиёфа ҳам мавжуд эди. XX асрнинг 70-йиллар бошида “постмодернистик сезувчанлик, таъсирчанлик ва ҳиссиётга берилувчанлик” ҳақидаги тасаввурлар пайдо бўлди ва шу ондаёқ файласуф ва адабиётшунос, тарихчи ва жамиятшунос олимлар яратган илмий тадқиқотларнинг мавзусига айланишга ҳам улгурди. Улар дунёни хаос69 каби бошдан кечиришга ва бунга тўғри келадиган “шоирона тафаккур”га асосланган эдилар. Постмодернизм ҳақида кўп ва хўп ёзган америкалик назариётчи Ихаб Ҳассан (Ihab Hassan) фикрича, бу энг аввал “ишонч танглиги, эътиқод танқислиги” билан белгиланган дунёқараш, дунёни ҳис этиш, дунёни маълум нуқтаи назардан тушуниш демакдир.
Умуминсоний қадриятларни нигилизм70 нуқтаи назаридан қайтадан кўриб чиқиш даврини “Зардушт шундай сўзлаган” (Also sprach Zarathustra, 1883-1887) асарида “Худо ўлими”ни эълон қилган Фридрих Ницше (Friedrich Nietzsche, 1844-1900) фалсафаси очиб берди. Орадан қарийб юз йил ўтиб Ихаб Хасан бу фалсафага шундай таъриф беради: «кўпчилигимиз афсус билан Парвардигор, Пайғамбар, Инсон, Ақл-идрок, Тарих, Давлат тушунчаларининг мустаҳкам ва барқарор обрў-эътибор тамойиллари тарзида фанога ғарқ бўлиб, ном-нишонсиз йўқолиб кетаётганини эътироф эта бошладик; ва ҳаттоки Тил – юксак маънавиятимиз, улкан ақл ва билимимиз, интеллектуал пойдеворимизнинг сўнгги муқаддас саждагоҳи, фахр-ифтихоримиз ҳам таҳдидга солинган, хавф-хатар остига қўйилган, биз эса ҳамон сажда қилаётган бир бут-санамга айланди”.
Бошқача қилиб айтганда, постмодернизм учун борлиқнинг ижобий маъносини топиб олиш ниятида бўлган уринишлар муваффақиятсизликка учраган, барбод бўлишга маҳкум этилди. Дунёда бирор бир тизимлилик, иерархия71, маъно ва қадр-қимматга оид мезон йўқлиги аниқ бўлди. Уларнинг жойини қуруқ бўшлиқ эгаллади. Аммо бу экзистенциализм (фр. existentialisme; лот. exsistentia – мавжуд бўлиш, мавжудлик) фалсафаси – XX аср фалсафасида инсонни ўз тақдирини танлаб олишга қодир, ягона маънавий, руҳий, ақлий мавжудот сифатида қабул қиладиган йўналиш тарафдорлари учун абсолют даражадаги ҳеч нарса эмас, балки ўзини-ўзи доимо қайта шакллантиришга қодир нисбийлик бўлиб, инъикосларнинг шундай бир аксига айландики, бу ҳолат худди компьютердаги виртуал реалликка ўхшаб қолди. Голландиялик олим Д.Фоккема (D.Fokkema) ушбу тушунчага сиёсий урғу бериб, унинг орқасида серқирра ва кўп қиёфали, турли-туман ва ранг-баранг, кўп азият чеккан ва азоб-уқубатларни бошидан кечирган, кўп халқли ва кўп миллатли, бир-бирига қарма-қарши икки қутбга эга мураккаб ҳамда зиддиятли дунёнинг “асосини ташкил этувчи барча элементларнинг тенг эҳтимоллиги ва тенг қадр-қийматлигига” таянган мультикультурализм турибди, деб фараз қилади. Франциялик филолог Ю.Кристева нуқтаи назарига қараганда, постмодернистик фикр “эпистемологик72 танглик”, олдинги анъаналардан узилиш натижасида шаклланади. Постмодернизм фалсафаси намояндалари (постструктурализм, деконструктивизм тарафдорлари) нинг тассавурича, постмодернистик фикрни ақл-идрокга бўлган маърифий ишонч-эътиқод тажассум этади. Постмодерн ёзувчилар учун постмодернча фикр бу биринчи навбатда XIX-XX асрлар адабиёти (романтизмдан тортиб, то модернизмгача), унинг марказида эса – даҳо санъаткорнинг “Мен”, яъни инсоннинг ўз-ўзини англаши, инсоний шахсиятнинг руҳий маркази ҳукм сурмоқда. Бундай мантиқга кўра, инсон ақл-идроки, тафаккури, “нуқтаи назари”нинг монологга таянганлиги бир хил маъноли, кўр-кўрона ва сўзсиз бўйсунишга асосланган бўлади. Ваҳоланки постмодернизмга ўйин, тақлид, ўзини-ўзи фош қилиш воситалари орқали, Европа маданият маркази деган даъвони инкор этиш орқали амалга ошириладиган кўплик тамойили анча яқинроқдир.
Постмодернизм, шунингдек, мутлақо янги фақат ўзига тегишли тилни яратишга бўлган даъволардан бош тортади. Унинг ижодий муҳити ҳам адабиётда, ҳам меъморчиликда акс этади. Бу эса адабий, меъморий ва яна кўплаб бошқа услублар сингиб бир-бирига қоришиши, қатъиятли эклектизм73, истеҳзоли ва ҳазил-мутойибали матн парчаларини келтириш орқали энг сара, ноёб ва оммавий санъатни англатади. Абсурд фарқига бораётган модернизм тарафдорлари унга нисбатан умидсизлик кайфиятида, руҳий тушкунлик билан қарамаган бўлсалар-да, ҳар ҳолда абсурдга жиддий муносабатда бўлган эдилар. Постмодернизм тарафдорлари эса абсурдда кулги ва майнабозчилик учун сабаб топдилар, абсурдни яшаш муҳитига айлантирдилар. Шу боис уларда ижод жиҳатидан постиндустриал муҳитнинг маданий белгилари жуда қизиқарли бўлган, айниқса, АҚШ даги муҳит (реклама, кинематография, телевидение, Диснейлэнд, улкан савдо гипермаркетлари ва “Макдоналдс” кафе тармоғи каби бир андозали архитектура ва ҳоказо) мос келган эди.
Плюрализм74 муносабати билан постмодернизм тарафдорлари авторитар75ликни ҳар қандай кўринишида, ҳолатида ва қиёфада инкор этиш хусусида фикр-мулоҳаза қилишни хуш кўрдилар. Пировард натижада улар диққат-эътибор доирасига ноклассик физика ва унинг назариясига кирувчи вақтни қайтариб бўлмаслик тушунчасини (классик термодинамика назариясига кирувчи вақт қайтарилувчанлиги тушунчасидан фарқли ўлароқ) эътироф қилишганди. Нобель мукофоти лауреати (1977), бельгиялик физик олим Илья Пригожин (Ilya Prigogine, 1917-2003) ишлаб чиққан синергетик назарияга кўра энтропия76 бутун оламнинг иссиқлик энергиядан ҳалок бўлишига эмас, эволюция77 жараёнида муайян бир тизим олдида пайдо бўладиган қатъий альтернатив, яъни бир-бирига зид икки йўл, имконият ва шулардан бирини – ё унисини, ё бунисини танлашни тақозо қиладиган заруратга олиб келмайди, балки зарурият ва тасодиф ўртасида олдиндан башорат қилиб бўлмайдиган, бирданига портлайдиган муносабатларнинг пайдо бўлишига олиб келади, деган тушунчани ўртага ташлайди. Эволюция жараёнидан ўтаётган мураккаб тизимнинг етарлича барқарор (турғун) эмаслиги, унинг ўзгарувчанлиги, номувозанатнинг энг юқори нуқтасига (“бифуркация78 нуқтаси”) етганда қайтадан тўғриланишга, янгидан тизилиб чиқишга яна бир имконият беради, бошқача қилиб айтганда, ривожланишнинг, “ўз-ўзини ташкил қилиш, тузилиш”нинг бир неча альтернатив йўллари учун ўз ичида манба топишга қулай шароитни яратади. “Динамик79 хаос”нинг кейинги шакл ва ҳолатларини конкрет танлаб олиниши тасодифийдир ва олдиндан кўришга, башорат қилишга бўйсинмайди. Детерминизм80га асосланган ўтмишнинг ва очиқдан-очиқ келажакнинг диалоги сифатида вақтни синергетика нуқтаи назаридан тушуниш айнан шундан келиб чиқади. Синергетика (юнон. sinergeia – биргаликда ҳаракат қилмоқ, иш кўрмоқ, таъсир этмоқ) Г.Хакен, Г.Николис, И.Пригожин, И.Стенгерс, А.Баблоянц, С.П.Курдюмов, Е.Н.Князева сингари тадқиқотчилар томонидан тақдим этилган замонавий илм-фаннинг етакчи йўналишларидан бирига айланди. Синергетика – бу илмий тадқиқотларнинг фанлараро йўналиши, унинг вазифаси – ўз ўзини ташкил этувчи, ўзини ўзи тузувчи системалар тамойилларига асосланган табиий ҳодисалар ва жараёнларни ўрганишдир. Шунингдек, бу “…бир-биридан фарқ қиладиган, турли-туман ва хилма-хил табиатга (хусусиятга, хислатга, моҳиятга) эга структураларнинг ўзини ўзи шакллантириши ва юзага келиши, ўз-ўзини бир маромда тутиб, тўхташга (пасайишга, сусайишга, узилишга) йўл қўймаслик, барқарорлик (турғунлик, чидамлилик, ўзгармаслик, оғишмаслик) ни сақлаш ва парчаланиб (бўлиниб, таркибий қисмларга ажралиб, тугаб) кетиш жараёнларини ўрганиш билан шуғулланаётган фан…” ҳисобланади.
Детерминизмга асосланган ўтмиш ва очиқ келажак бир вақтнинг ўзида ҳам “сўраб олувчи”, ҳам “жавоб берувчи”дир. Диалог маъно жиҳатидан жуда ҳам кўп, ўз–ўзини доимо аниқлаб турадиган, ўз–ўзини ҳар доим ойдинлаштириб турадиган маданий дунёни шакллантиради, вужудга келтиради; шу каби маданий дунё бинарли (икки компонентли) оппозицияларга реал (ҳақиқий) ва тасаввурдаги (фаразий) нарсаларга, чиройли (гўзал, кўркам) ҳамда хунук (бадбашара, беўхшов) жисмларга, эркакларга ёки аёлларга хос одатларга, ғарбий ва шарқий анъаналарни қарама-қарши мазмунига умуман аҳамият бермайди, назарига ҳам илмайди.
Постмодернизмнинг плюрализмга асосланган эстетик парадигма81си, шу тариқа ўзини тугалланган ва шаклланиб бўлган барча нарсалардан ҳар хил йўллар орқали, қандай бўлмасин узоқлаштиради. Унинг тимсоли – лабиринт (чигал, чалкаш-чулкаш йўллар), мозаика (аралаш-куралаш, қурама нарса) кўринишидадир. Шунга мос равишда “бор бўлиш метафизикаси”, қадим юнон файласуфи Афлотун ва унинг шогирдлари тарафидан юзага келган идеалистик фалсафага, христиан дини ақидаларига кўра Санъатнинг бошланмаси (ташкил этувчи асоси) постмодернистлар томонидан дисконтинуаллик, парадоксаллик дея инкор этилади. Дисконтинуаллик қаердан келиб чиқишини эслайлик: у иккита ҳар хил – замон ва маконга оид континуалли82 вақтларни бир-бирининг устига қўйилишидир. Вақт ҳаракатини ва ўлчовини биз фақат вақт ва бўшликнинг ўзаро нисбати асосида ўлчаймиз, вақт ва бўшлиқ эса ўз-ўзидан континуалли бўлиб, аммо улар бир-бирини устига қўйилганда дискрет83лик ҳолати келиб чиқади; натижада, улар кесишган нуқта дисконтинуалликнинг бошланғич нуқтаси, асосий таянчидир. Вақтнинг туб (кескин) парадигмасида шу каби кесишган нуқта абсолют даражага кўтарилади, марказ сифатида олдинги планга чиқарилади.
Демак, санъатнинг бошланмаси постмодернистлар томонидан дисконтинуаллик, парадоксаллик деб инкор этилади. Лекин постмодерн матн ҳам шунга ўхшаш бўлиб, унда “муаллиф – субъект” турли йўллар билан, қандай бўлса ҳам қайта тикланади, қайта яратилади. Тилни марказий нуқта деб билишнинг шу каби “расм-русум ва таомиллар” ўрнини “жисмонийлик, моддийлик” эгаллайди – булар эса ўзига хос умумий, бирлаштириб қўйилган, номаълум бир ижодкор томонидан юзага келтириб чиқарилган тилга оид ғайришуурий ички турткилар, импульслардир (истак, хоҳиш, тилак), кучли ҳавас уйғотадиган, кўнгилни суст кетказадиган, йўлдан оздирадиган, васвасага соладиган ҳис-туйғу, аниқроғи одамларда нафрат уйғотадиган ҳиссиётдир. Шунингдек, кўп нарсани қамраб олувчи, атрофни чулғовчи истеҳзо, киноя ва ҳазил-мутойиба, дискурс84нинг ўзига тўқ, ўз эҳтиёжларини қондиришга қурби етарли даражада бўлган, мустақил мазмун-маънога эга дунёсидир.
Айнан шу ердан постмодерн онг-шуурнинг муҳим категорияси келиб чиқади, яъни билиш (объектив дунё қонуниятларини англаб етиш) ва коммуникация (алоқа, фикр алмашинув) ларнинг ҳар қандай шаклланиб бўлган усулларига нисбатан шубҳаланишни ифода қилишга жалб этилган эпистемологик ишончсизлилик (иккиланиш, қатъиятсизлик) юзага келади. Ҳар қандай реал воқелик аслида, сохта, қалбаки, ёлғондан иборат бўлади. Унинг реалликка нисбатан қайси нуқтаи назардан ёндошганига боғлиқдир. Шу сабабдан постмодернизм учун ёзув (тасвир усули) — аниқ бир мақсадга қаратилган (йўналтирилган) тилга оид акт бўлиб, унда тасаввур қилиб бўлмаслик ва чексизлик билан тенгсиз ўйинга (ҳийла-найранг) ҳам муаллиф, ҳам ўқувчи гирифтор бўлганига шоҳид бўламиз. Муаллиф ва ўқувчи олдига гўёки қуйидаги риторик (жавоби ичида бўлган) савол қўйилгандек туюлади: “Ёзилиши ва ўқилиши мумкин бўлмаган нарса, қандай қилиб ёзилиши ва ўқилиши мумкин?”. Постмодернизмнинг ҳикоя услуби – сўзнинг том маънодаги шартлилиги, учига чиққан расм-русум, тўғри маъно, китобхоннинг орзу-умидлари устидан кулиш замирида шаклланади. Шунга қарамасдан, дунёни хаосдек қабул қилган постмодернист ижодкор унга нисбатан “сирдошлик, дилкашлик, ҳис-туйғу”си билан жўшган бўлади, уни чуқур англаб олган ҳолда деструкцияни (усулни очиб ташлаш) конструкцияга, хаосни ўзига хос кодлаш ва ҳаттоки иккилик код орқали шифрлаб ташлашга ҳаракат қилади. Шунга ўхшаш вазиятда, шу каби шароитда, шундай бир муҳитда ҳар қандай илмий, назарий, амалий, фалсафий ва бадиий тафаккур муқаррар шоирона ҳолатда постмодернимзнинг асосий фикрлаш тамойили бўлиб туйилди.
Замонавий ижодкор-рассом ва олим ўртасида яратувчанлик борасида фарқ йўқ деган тушунчани постмодернистлар қатъиятлик билан маъқуллаб келдилар. Энг аввало бу хулоса постмодернизмнинг фанлараро эгаллаган вазиятида аниқ билинди. И.Пригожиннинг “Хаосдан яратилган тартиб” (1986) номли илмий асарида тилга олинган “интеллектуал роман” адабиётшуносга қай даражада тушунарли бўлса, физик олимга ҳам шу даражада тушунарлидир кабилидаги тезис илгари сурилди. Бирор ихтисос (соҳа) лик доирасида ёзиш иштиёқи, инсонпарварлик ҳақидаги тасаввурларимизни ҳосил қиладиган маданиятнинг фанлараро семиотика85си соҳасида ижод қилиш иштиёқи айнан шу мақсаддан келиб чиққанди. Франциялик семиотик олим, адабиёт ва санъат назариётчиси Ролан Барт (Roland Barthes, 1915-1980) ва француз ёзувчиси Морис Бланшо (Maurice Blanchot, 1907-2003) ўзларини ҳам насрнавис ёзувчи, ҳам файласуф сифатида бирдек ҳис этганлар. Романтизм (Ф.Шлегель), символизм (С.Малларме) ва экзистенциализм (М.Хайдеггер) тарафдорлари, герменевтика86 (В.Дильтей), лингвистик фалсафа (Л.Витгенштейн) намояндалари тафаккуридаги шеърият ва фалсафанинг бир-бирига яқинлашиши Р.Барт ва М.Бланшолардан ташқари постмодерн фалсафа ва танқиднинг бошқа йирик арбобларига ҳам, масалан, франциялик структурализм ва постструктурализм тарафдори, файласуф Жак Лакан (Jacques Lacan, 1901-1981)га, постмодерн фалсафа ва адабиёт назариячиси Жан-Франсуа Лиотар (Jean-François Lyotard, 1924-1998)га, маданият ва тарих назариётчиси Мишель Фуко (Michel Foucault, 1926-1984)га, фалсафа ва адабиётда деконструктивизм асосчиси Жак Деррида (Jacques Derrida, 1930-2004)га, семиотик олима Юлия Кристева (Julia Kristeva, 1941)га у ёки бу даражада хосдир.
Постмодерн ёзувчилар – франциялик Филипп Соллерс (Philippe Sollers, 1936); италиялик неореализм намояндаси Итало Кальвино (Italo Calvino, 1923-1985), ёзувчи ва медиевист олим Умберто Эко (Umberto Eco, 1932); америкалик постмодерн ёзувчилар – Джон Симмонс Барт (John Simmons Barth, 1930) ва Доналд Бартелми (Donald Barthelme, 1931), Фолкнер мукофоти лауреати (1963) Томас Пинчон (Thomas Pynchon, 1937); сербиялик шоир ва таржимон Милорад Павич (Milorad Pavic, 1929), чехиялик адиб Милан Кундера (Milan Kundera, 1929) ижодида биз синкретизм87 ҳолатларини кузатамиз. Фалсафий, психологик ва маданий муаммоларни муҳокама қилиш, бу ҳақда фикр-мулоҳаза юритиш, сийқаси чиққан иборалар, бир қолипдаги гаплар билан ўйин олиб бориш, бадиий усулни очиб ташлаш, ёзувчи ўзи яратган матн ва уни идрок қилишнинг мумкин бўлган йўллари танқидчисига айланиши, бадиий ва гўёки “интеллектуал” деб аталадиган мактуб (нома) орасидаги чегараларни йўқ қилиш ва ҳоказолар – синтез88га асосланган постмодернистик услубнинг ўзига хос тамойилари ҳисобланади.
Таъкидлаш жоизки, бу ўзига хос хусусиятлар модернистларда анча олдин намоён бўлганди. Масалан, аргентиналик машҳур адиб Хорхе Луис Борхес (Jorge Luis Borges, 1899-1986) ижодида буни яққол кузатиш мумкин. Дарвоқе, Борхесни ирландиялик машҳур ёзувчи, модернизмнинг йирик намояндаси Джеймс Джойс (Joyce James, 1882-1941) билан бир қаторда постмодернизм пайдо бўлишини башорат қилганлардан деб ҳисобласак тўғри бўлади. Борхес ҳикоялари, аниқроқ қилиб айтганда “тарих”лар – синтетик жанрдир, унинг поэтикаси ўз ичига очерк89ка оид элементларини (“Заир”, “Ноқобил”), эртаклар (“Ўлмас”, “Жангчи ва асира тарихи”), рамзли ҳикоялар (“Сўқмоқлари айри боғ”, “Бобил кутубхонаси”), илмий мақола (“Герберт Куэйн ижодиёти таҳлили”, “Қаҳрамон ва хиёнат мавзуи”, “Иуда сотқинлигининг уч ривояти”), ва лингвистик тафсир (“Жон Уилкинснинг таҳлилий тили”, “Классиклар хусусида”) элементларини киритади. Борхес бошлаб берган анъаналар Умберто Эко қаламига мансуб “Атиргул номи” (“Il Nome della Rosa”, 1980) романида давом эттирилди. Ушбу роман хотимасида (“Атиргул номи” ҳошиясидаги битиклар”, 1983) муаллиф эгаллаган филолог-медиевист ва семиотик олимлик касби унинг бадиий ижоди билан чамбарчас боғлиқ эканлиги эътироф қилинади.
Шеърий тафаккур ва унинг замонавий дунёни шаклланишидаги ўзига хос аҳамиятига нисбатан шундай қарашлар натижаси ўлароқ филология илмининг гуманитар фанлар пешсаҳнасига чиқмасидан бошқа йўл йўқ ҳам эди. 1950-1970 йиллар давомида адабиётшунослик, умумгуманитар ва умуммаданий руҳдаги кузатувлар ва баҳоларга тобора даъвогар бўлиб чиқиб, тилшунослик, фолклоршунослик, антропология, фалсафа, психология каби фанлар тақдим этаётган таҳлил имкониятларини фаоллик билан ўзлаштириб олди. Параллел равишда файласуфлар, руҳшунослар, тарихчиларнинг ҳам адабий танқид, эссеизм90га нисбатан қизиқишлари ортиб борганини кўзатиш мумкин. Бу қизиқиш, масалан, таржима ва талқин муаммолари, тарихий билим трансляцияси ва ретрансляцияси муаммолари ҳақидаги муҳокамалар ҳосиласида мужассамлашиб борди. 1980-йилларга келиб сиёсий фанлар, ҳуқуқшунослик ва ҳаттоки тиббиёт фанлари соҳасида ҳам адабиётшуносликнинг методология жиҳатдан таъсир этувчи тамойиллари сезиларли даражада бўлди (эндиликда бу умумлаштирилган ҳолат “танқид” деб аталмоқда) дейишимиз мумкин.
Постмодернизмнинг асосий концепциялари ҳисобланмиш “коммуникация мураккаблиги”, “онгнинг матндаги инъикоси”, “интерматнлик”, “муаллиф ўлими”, “мактуб саргузаштлари” ва ҳоказо поструктурализм и деконструктивизм ғояларига таянади. Улар ҳатто структурализмга қарши реакция сифатида шаклланиб, ушбу назариялар постмодернизмнинг ўзига хос бир методологик негизига айланди.
Структурализм, аслида, XX аср бошида юзага келган оқим бўлиб, узоқ эволюцион йўлни босиб ўтди. Вена санъат мактаби (М.Дворжак, Э.Панофский), рус формализм91и (Москва ва Прага тилшунослик мактаблари), инглиз ва америкалик олимларнинг “янги танқид” (А.Ричардс, У.Эмпсон, Дж.К.Рэнсон, К.Брукс ва бошқалар), структуравий антропология (К.Леви-Стросс), Тарту-Москва семиотика мактаби (Ю.Ф.Лотман) сингари илмий марказлар жуғрофий кенгликни ўз ичига қамраб олди.
1950 йилларда Париж семиотика мактаби ташкил топди (А.Ж.Греймас, К.Бремон, Р.Барт, Ж.Женетт, Ц.Тодоров, Ю.Кристева), бу илмий мактаб рус олимлари ғояларига, ижтимоий тафаккурига (Р.Якобсон, М.Бахтин, В.Пропп) ниҳоятда яқин эди. Структуравий лингвистика, кибернетика ва информация назарияси кесишган нуқтасида фаолият кўрсатаётган структурализм тарафдоларининг янги авлоди учун 1915 йилда швейцариялик тилшунос, структуравий лингвистиканинг асосчиси Фердинад де Соссюр (Ferdinand de Saussure, 1857-1913) томонидан белгилар системаси тилнинг асосий хусусияти (моҳияти, табиати) ҳисобланади, деган мавзуда ёзилган “Умумий тилшуносликдан маърузалар” (Cours de linguistique générale) асари энг муҳим дастур бўлиб келди. Шунингдек, америкалик файласуф, математик олим, прагматизм ва семиотика илмининг асосчиларидан бири Чарльз Сандерс Пирс (Charles Sanders Peirce, 1839-1914) ва тилшунос Эдуард Сепир (Edward Sapir, 1884-1939) ғояларига амал қилган структуралистлар инсон онги ва идрок қилиши тил орқали рўёбга чиқиши ҳақидаги ғояни исботладилар. Уларнинг фикрича айнан тил туфайли эпистема (юнон. episteme – билиш), яъни “тафаккурнинг асосий структураси” шаклланади, онгимиз барпо қилаётган дунё манзараси асосини ташкил этувчи билишнинг рамзий моделига айланади. Бироқ структуралистлар фақат тилга оид фаолиятнинг инвариант структураларини аниқлаш билан қизиқиб қолмадилар. Улар фалсафасининг бошқа бир манбаи психонаналитика мактаби ва психотерапевтика йўналиши асосчиси Зигмунд Фрейд (Sigmund Freud, 1856-1939) ҳамда швейцариялик психиатр Карл Густав Юнг (Carl Gustav Jung, 1875-1961) томонидан яратилган психоанализ назарияси бўлди. Улар ғайришуурийлик феномени инсоний фаолиятнинг рефлекслардан ташқари универсал фактори сифатида маълум бўлади, деган ғояни илгари сурдилар.
Илм-фаннинг “метатил”и XX аср ўрталаридаги структурализм, шунингдек, неопозитивизм92 таъсирини ҳам бошидан кечирди. Бу билан у ўзини субъективизмга қаратилган фалсафага (энг аввал экзистенциализмга) қарши қўйди. Антропология ва маданиятшунослик соҳаларида билишнинг сциентизм93га асосланган, объектив равишда илмий назариясини яратишга бўлган интилиш айнан шу сабабли келиб чиққан эди. Аниқроқ қилиб айтганда, инсон психикаси (руҳияти) нинг ғайришуурий структуралари ичида тегишли ўзгаришлар ва атрофдаги олам ҳақида инсон тасаввурларининг доимий верификация94си натижаси каби маданий ўсиш, ривожланиш суръати тўғрисида тасаввурларни яратишга бўлган интилиш шу важдан пайдо бўлган. Масалан, 1950-1960 йилларда Ролан Барт олиб борган тадқиқотлар “хат” (мактуб, нома) ва бошқа маданий кодларни (сиёсий иборалар, одоб-ахлоқ қоидалари ва ҳоказо) ўрганишга бағишланган бўлиб, бундан асосий мақсад, гўё шу чоққача ўрганилмаган, чуқур маънога эга “хат” каби атроф дунёга нисбатан бир тахлитдаги жавоб сингари “социологика95”ни таърифлашдан иборатдир. Ниҳоят, структурализмнинг гуллаб-яшнаган даври айнан Францияда ёшлар сўл ҳаракати юксалиши билан бир вақтга тўғри келди, ва структурализм кўп жиҳатдан ўзини замонавийликни радикал нуқтаи назардан танқид билан боғлаганини қайд этиб турди. Структурализм адабий муҳит тарзида француз ёзувчилари, “янги роман” (nouveau roman) адабий оқими асосчилари Ален Роб-Грийе (Alain Robbe-Grillet, 1922-2008) ва Натали Саррот (Nathalie Sarraute, 1900-1999) прозасида, кинематографик муҳит эса – “янги тўлқин” (la nouvelle génération) ҳаракати сцениялари (Ален Реснэ, Маргарита Дюрас) да намоён бўлди.
Француз постструктурализми (Ж.Деррида, Ж.Ф.Лиотар, Ж.Бодрийяр, Ж.Делёз, Р.Барт, М.Фуконинг “ҳокимият насабномаси” хусусидаги илмий тадқиқотлари) – бу бир вақтнинг ўзида структурализм тамойилларига асосланган бир қатор ғояларнинг ривожланиши, айни пайтда структурализмнинг ўзини-ўзи инкор этишидан иборатдир. 1968 йил май-июн ойларида бўлиб ўтган воқеалар (Парижда талабалар билан полиция ўртасида тўқнашувлар, умумий иш ташлаш ва ҳоказо) билан боғлик ҳолда консерватизм ва инқилобий ғоялар ўртасидаги конфликтни таърифлаш имконининг йўқлиги ҳақида сўз юритиш авж олганди. Шу боис структуралистлар диққат марказидан, қизикиш доирасидан ташқарида бўлган ҳамма нарсага танқидий ёндашув асосий тамойилга айланди. Бу, энг аввал, “хат” (мактуб, нома) эмас, “матн” ҳам эмас, балки “контекст” бўлиб, матннинг структуравий таҳлили пайтида илғаб бўлмайдиган, бироқ матн мавжудлиги, борлиғини белгилаб берувчи, матн ортида турган ўзига хос ҳодиса ва хусусиятларнинг мажмуи бўлиб кўринган эди. У системадан иборат бўлмаган, яхлит бир кўринишдаги нарсаларда, яъни айнан инсон ахлоқи ва онгида иррационал96 ибтидо, эркинлик, волюнтаризм97 билан боғлиқ ҳолатларда намоён бўлади. Жамият, маданият, коммуникация (алоқа, ўзаро фикр алмашинув) вазияти “ҳокимият (куч-қудрат) – бўйсуниш (тобелик)” муносабатлари кўринишида гавдаланди. Инсоний тажрибанинг марказий категорияси “хоҳиш-истак” бўлиб қолди, яъни шахснинг ижтимоий ва маданий қиёфаси унинг адоватли дунё билан ўзаро фаол ҳаракати, бир-бирига кўрсатаётган ўзаро таъсири тарзида эътироф этилади.
Немис файласуфи, иррационализм асосчиси Ф.Ницше ворислари М.Фуко ва Ж.Деррида учун ҳар қандай билим, маданиятнинг ҳар бир феномени, исталган матн “амру-фармон муносабатлар” маҳсулига айланади. Замонавий жамиятда улар бир-биридан кескин фарқ қиладиган мафкуравий тузумларнинг “интерпретация (шарҳлаш, изоҳлаш, талқин қилиш) вий ҳукмронлиги”ни ўзаро олиб борилаётган курашларда кўрадилар. Мазкур ғоявий тузумлар инсонга ўзларининг рамзий ифода (рамзий маъно, рамзий ишора) ларини мажбуран қабул қилдирадилар, демак фикр юритиш тарзини ҳам мажбурий равишда ўтказадилар, шу орқали кишиларни мустақил равишда ўз турмуш-ҳаётини шарҳлаш ва изоҳлаш, англаб олиш ва талқин қилишдан, шунингдек, ўз тилини эркинлик билан монесиз ривожлантириш, фақат ўзига тегишли бўлган “эпистема98”ларни яратиш имкониятидан ҳам маҳрум этади. Тил манипуляция қилишнинг, сўз ўтказиш, амру-фармон таъсирнинг асосий воситаларидан бирига айланади. Шунинг учун М.Фуко “Билим археологияси” (L’Archéologie du savoir, 1969), “Назорат қилиш ва жазолаш” (Surveiller et punir, 1975), “Билимга интилиш” (La Volonte de savoir, 1976); Ж.Деррида “Грамматология хусусида” (De la grammatologie, 1967), “Нур таратиш” (La Dissemination, 1972), “Фалсафа майдонлари” (Marges de la philosophie, 1972); Р.Барт “S/Z” (1970), “Асардан матн сари” (De l’oeuvre au texte, 1971), “Матндан ҳузурланиш (Le Plaisir du texte, 1973) номли тадқиқотларида маданият ва цивилизацияни танқид қилиш маъносини бир томондан “тил танқидида”, бошқа томондан эса тарихий ғайришуурийликни таърифлашда кўрадилар.
Постмодернизм назариётчиси Жак Деррида инсон онг-шуурга сўз сингдириш, амру-фармон орқали таъсир этишни таклиф қилади. Деррида ишлаб чиққан деконструкция99си, ўз ичида ёзилган нарсанинг “деструкция100”сини ва “реконструкция101”сини киритадики, яъни бу матнни таркибий элементларга ажратиб, бўлиб ташлашни ва уларни қайта йиғишни, териб чиқишни, хуллас интерпретациясини англатади. Ж.Деррида фикрича, ушбу ҳаракат (амал) – матнга контекст, яъни матн яратувчисининг интуиция102си, “хоҳиши” орқали нималар киритилганлигини, ёзилган нарсаларга ўз таъсирини ўтказадиган сўз ўтказувчи ҳукмронлик дискурси (муаллифнинг онгли ёки ғайришуурий равишда индамай ўтиб кетиш, фикрни тўла айтолмаслик) орқали нималар киритилганлигини аниқлаш имконини беради. Бошқа сўз билан айтганда, интерпретация – бу матнда ўзига хос “қавслар” ташқарисига чиқарилган барча маргинал103 нарсаларни бугунги кунда энг долзарб, энг муҳим нарсаларга айлантириш демакдир.
Мишел Фуко “Билимга интилиш” (La Volonté de savoir, 1976) деб номланган тадқиқотида “дискурсларнинг золимона ҳукмронлиги”, тутқич бермайдиган, сезилмас, барчага баравар, иррационал зулмига қарши чиқади; Ролан Барт эса ўзининг “Мифологиялар” (Mythologies, 1957) номли асарида рекламанинг “барқанот” жумлаларни, оғиздан-оғизга ўтиб кенг тарқалган сийқаси чиққан сўз ва ибораларни, газета ва журнал мақолаларини, шунга ўхшаш “матн”ларни ва оммавий маданиятнинг бошқа ҳайратланарли феноменларини таҳлил қилиб, жамоавий ғайришуурийлик даражасида мавжуд бўлган, замонавий жамиятнинг кундалик ҳаётига сингиб кетган “мифологема”ларни тасвирлайди. Мифологема хусусида бир оғиз сўз: мифологема – (юнон. mythos – “ривоят, достон, нақл” ва logos – “сўз, илм”) объектив воқеликни ҳиссий-конкрет персонификациялар, жонли мавжудот (маҳлуқ, зот) қиёфасида умумлаштирилган ҳолда акс эттирилаётган халқ фантазиясининг турғун (ўзгармайдиган) ва ўзгарувчан (қайта такрорланадиган) конструкцияларни белгилаш учун ишлатиладиган атама бўлиб, ушбу конструкциялар архаик онг-шуур орқали ҳақиқатан мавжуд деб тасаввур қилинган. Масалан: “Олтин давр”, “Дарвешнамолар ороли”, “Жаннат”, “Жаҳаннам” “Ер ўқи”, “Маъбуда Она”, “Нуҳ тўфони” ва шу каби мифологемалар. Мифологемалар – расмий мантиқ ва мавҳум тасвирлашнинг доирасига сиғмайдиган ҳолларда зарур бўлган объектив воқеликни аниқ образлар орқали тасвирлашнинг рамзий усулидир. Улар, Р.Барт фикрича, буржуа жамиятини муайян бир структура ҳолатига келтиради, ўз ўзини оқлаш воситаси сифатида хизмат қилади. Ж.-Ф.Лиотар “Постмодерн вазияти: Билим ҳақида маъруза” (La condition postmoderne. Rapport sur le savoir, 1979) китобида постмодернизм метанарратив, метадискурсларга ёки негизига тарихнинг ибтидоси ва охири, мақсади ва олға илгарилаб борувчи ҳаракати ҳақида тушунчалар асос қилиб олинган турли концепцияларга нисбатан ишончсизлик билан қарайди деб фараз қилади.
Метанарратив, метадискурс тушунчалари хусусида тўҳталайлик. Тан олиш керак, постмодернизмнинг асосий тамойилари сирасига кирувчи мазкур тушунчалар турли олимлар томонидан турлича таърифланади. Биз буни ўзининг “Постмодерн вазияти: Билим ҳақида маъруза” асарида илмий-назарий жиҳатдан ишлаб чиққан француз файласуфи Ж.-Ф.Лиотар нуқтаи назарида кўриб ўтамиз.
“Метанарратив” (фр. metarécit, ингл. metanarrative) – бу модерн даврида пайдо бўлган дискурснинг алоҳида бир тури, у бошқа дискурсларга (наррацияларга) нисбатан ўзига хос статусга эга бўлишга даъво қилади, ўзини ўзи нафақат ҳақиқий, балки ҳаққоний, яъни қонуний асосларда мавжуд бўлган дискурс сифатида ҳам қарор топтиришга интилади. Ушбу атама ва ундан ҳосил бўлган атамалар (“метаҳикоя”, “метатарих”, “метадискурс” ва ҳоказо) орқали Ж.-Ф.Лиотар барча “тушунтириб (изоҳлаб, шарҳлаб) берувчи система”ларни белгилайди, унинг фикрича бу “системалар”, яъни дин, тарих, илм-фан, санъат (бошқача қилиб айтганда, исталган “билим”) замонавий буржуа жамиятини ташкил қилади, маълум маънода уни тузади, йўлга қўйяди, изчил тартибга солади ва ўз-ўзини оқлаш учун восита сифатида хизмат қилади. Ж.-Ф.Лиотар тарихнинг христиан динига асосланган фалсафасини, ақл-идрок ва онг-билим ҳақидаги маърифатчилик тасаввурини гўёки бахт-саодат ва эркинлик манбаси сифатида энг муҳим, аҳамиятли ва эътиборга молик “метанарратив”лар жумласига киритади. Постмодерн даврида метаҳикояда “имон-эътиқод емирилиши” жараёни кечаётган бир пайтда улар парчаланиб, парокандага учрайдилар, тафаккур (фикрлаш) ва тил (нутқ, сўзлаш) нинг ғайришуурийлик стереотипига айланадилар.
Структуравий, ёки лингвистик психоанализ яратувчиси Жак Лакан “Иншо” (Ecrits, 1966) номли тадқиқотида ғайришуурийлик худди тартибга солинган пульсацияга ўхшаши ҳақидаги фикрни билдирган. Унинг негизида иррационал майл, “хоҳиш-истак” ётибди. У ўз инъикосини, ифодасини тилда топади, яъни у айнан тилда “кўриниш беради, маданийлаштирилади”; бу ерда тил – белгили семиотик тизим сифатида намоён бўлади. Бироқ Лакан фикрича, тилда ўз инъикосини, ифодасини топган ғайришуурийлик аниқ бир мақсадга йўналтирилмаган ҳолда ҳаракат қилади; З.Фрейд таъкидлагани каби, туш ўз маъносини “қуюқланиш, ассоциациялар, метафора” орқали ифода этишдан иборат бўлади. Шунинг учун Лакан ақл-идрокка асосланган ҳолда ташкил этилган семиотика системаси сифатида қабул қилинган тил ҳақидаги тасаввурларни тафтишдан ўтказди ва муайян маъно ортидан маълум бир маъно қатъий равишда бириктирилганлиги ғоясининг ўрнига “ўзгарувчан, етарлича қатъий бўлмаган маъно” тушунчасини тақдим этди. Лакан, маъно англатувчи ва маъно ифодаловчи мустаҳкам тўсиқ воситасида бир-биридан ажратилган ва муайян маъно билан белгиланишларига қаршилик кўрсатаётган алоҳида қаторларни ташкил этади, дея фараз қилади. Шу тариқа у маъно англатувчининг маъно ифодаловчидан бўлган тобелигини бекор қилди. Энди, худди тушларда юз бергани каби маъно англатувчи ва маъно ифодаловчи ўртасидаги муносабатлар, бир-бирига бўлган тааллуқлиги, ўзаро боғланишлар мажбурий эмас, ўзгарувчан, ихтиёрий бўлиб қолади, бу эса белгининг рамзий (кўплик) интерпретациясига (шарҳлаш, изоҳлаш, тушунтириб бериш, талқин қилиш) олиб келади. Лакан муайян “маъно бағишлаш, белгилаш жараёни”ни маълум, аниқ бир нарсани ўлдириш ёки белгининг ўрнини босган объектни йўқ қилиш деб тушунилади. “Хоҳиш-истак”ни оғзаки ифодалаш, унга ном бериш, уни олиб ташлаш, бекор қилишни назарда тутади: хоҳиш-истак ҳақида гап очганимизданоқ биз истагимизни ҳам, хоҳлашмизни ҳам тўхтатамиз. Белги моҳияти, асосий хусусияти, табиати, белгидан фойдаланишдан маъно, Лакан фикрича, айни пайтда жисмонан йўқ бўлган предмет ўрнини босувчи нарсани топиш эҳтиёжидан иборатдир.
Постмодернизм руҳидаги “Атиргул номи” романи муаллифи Умберто Эко (Umberto Eco, 1932) Лаканнинг юқоридаги фикрини ўрта аср мутафаккирлари билдириб ўтган ғояларда анча илгарироқ топган эди: “аслида, йўқ бўлиб кетган нарсалардан бемаъни номлар қолади… Мисол учун, “nulla rosa est” жумласини файласуф Пьер Абеляр тил ҳаётда йўқ бўлиб кетган, умуман мавжуд бўлмаган нарсарларни ҳам тасвир ва ифода этишга қодир эканлигини исботлаб бериш учун атайин ишлатганлигининг ўзи кифоядир”. “Атиргул рамзий жиҳатдан шунчалик маъноларга бойки, бамисоли унинг маъноси деярли йўқдек” бўлгани учун Эконинг ўзи ҳам яратган романига сарлавҳа мақсадида “атиргул номи” иборасидан фойдаланганди. Эко романи атиргул сўлиб қолди, бироқ “атиргул” номи (сўзи) барибир мавжуддир маъносидаги лотинча “nulla rosa est” жумласи билан якунланади.
Деррида, Бодрийяр ва Кристева таърифича, Лаканнинг реал, ҳаққоний объектни тасаввурдаги объектга алмаштириш каби “белгилаш” жараёни хусусидаги Лакан ғояси постструктурализм тамойилларига асосланган белги назарияси негизида ётади. Модомики белги ўз-ўзига тўлалигича қарама-қарши, зид чиқаётган экан, яъни бирор бир объектга нафақат ишора қилмасдан, балки унинг йўқлигини ҳам билдирадиган бўлса, демак у фикция104га, “симулякр105”га айланади, сўнгги вақтда постмодернизмга қаратилган фалсафий ва назарий тафаккурнинг оммалашиб кетган атамаларидан бири ҳисобланади. Жан Бодрийяр (Jean Baudrillard) ўзининг “Симулякр ва симуляциялар” (Simulacres et simulations, 1981) асарида мазкур атамани тавсия этиб, белги симулякрга ўтиши (ўзгариши) нинг тўртта тарихий (ўрта асрлардан то XX асргача бўлган) фазасини таърифлаб беради: реалликни (воқеликни) аён қиладиган белги; реалликни (воқеликни) хаёлий равишда, ҳақиқатдан узоқроқ тарзда бузиб кўрсатувчи белги; реаллик (воқелик) йўқлигини билдирмайдиган, ниқоб остига олувчи белги; реаллик (воқелик) билан ҳеч қандай алоқаси йўқ белги.
Симулякрдан адабиётшунослик нуқтаи назаридан фойдаланиш бўйича энг ёрқин мисол қилиб француз ёзувчи Доминик Ногез (D.Noguez) нинг “Уч Рембо” (Trois Rimbaud, 1986) тақлидий тадқиқотини келтириш мумкин. Уйлаб чиқарилган шахс номидан ёзилган ушбу тадқиқотда француз шоири (гап таниқли француз шоири Артюр Рембо ҳақида бораяпти) 1891 йилда асло вафот этгани йўқ, балки яна кўпгина асарлар яратиб, 1930-йилгача яшаганлиги “исбот қилинади”. Бу фараз зарурий ҳужжатлар билан, яъни Рембонинг санаси 1921 йилга тўғри келадиган портретини қўшган ҳолда, 1931 йил машҳур немис адиби Томас Манннинг Рембо номига йўллаган мактублари, ва гўёки 1925 йилда Рембо томонидан яратилган “Қора Инжил” номли асарининг қўлёзма фотонусҳалари билан тасдиқланади. “Уч Рембо” асарида назарий жиҳатдан шубҳа туғдирмайдиган ва аниқ-равшан кўриниб турган дискурснинг ўзига хос хусусиятлари ва хислатлари, сифат ва тузилишлари: услубдан бошлаб то бошқалардан ажралиб турувчи синтактик конструкциягача бўлган ҳолатлар, кенг кўламдаги библиография ҳамда кўплаб бирламчи манбаларга таянган ҳолда акс эттирилади. Аслини олганда, барча манбаларнинг сохталиги шубҳа туғдирмасада, уларнинг сохталиги яққол намоён бўлиб туради. Бироқ манбаларни тасдиқлаш учун келтирилган барча ҳавола изоҳлар керагича расмийлаштирилган. Д.Ногез яратган китобнинг тақлидий ва истеҳзоли таассуроти бир ҳисобда озми-кўпми китобхонларда Рембо ҳаёти ва ижоди ҳақида анча илгари шаклланиб бўлган билимларнинг янги “инкишоф”лар, янги маълумотлар билан тўқнашувига, бир-бирига рўбарў келишига асосланган. Д.Ногез ўйлаб чиқарган тўқима образ, яъни мажҳул адабиётшунос ўз ҳаёти давомида Артюр Рембо босиб ўтган учта “ижодий босқич”га мувофиқ равишда “учта шоир” мавжуд бўлганлигини исботлаб беришга ҳаракат қилади. Масалан, 1870-1875 йиллардаги Рембо (бу деярли унутилган ёшлик даври бўлиб, унда “Мунавварлар”, “Жаҳаннамда ўтказилган ёз” сонетлари ёзилган); 1875-1891 йиллардаги Рембо (бу вақтда шоир Африкада ҳаёт кечириб, ижодий танглик ва батамом сукунат даврни бошидан кечирди); ва, ниҳоят, 1891-1936 йиллардаги Рембо (бу йиллар шоирнинг ижодий, ақлий ва маънавий етуклик даври, футуризм ва сюрреализмдан ихлоси қайтиши, католицизмга изчиллик билан ўтиш давридир). Айнан ижодиётининг учинчи даврида Рембо ўзининг “шоҳ асар”ларини – “Африка тунлари”, “Қора Инжил” поэмаларини, “Замонавий ҳаёт мажмуи” шеърий эпосини яратди, – ва кўплаб адабий мукофотлар соҳиби бўлди. Ушбу фаразни исботлаб бериш учун структурализм ва психоаналитика тамойиларига асосланган танқид методологиясининг кенг кўламда ишлатганини кузатамиз. Мазкур тадқиқотнинг энг юқори чўққиси сифатида Рембо ижодиётининг “матнга оид (текстуал) теран бирдамлик” негизини “анъанавийлик ва тараққиёт ўртасидаги диалектизмга асосланган тафовут” ташкил этади. Д.Ногез фақат замонавий адабиётшуносликнинг сийқаси чиққан иборалари, бир қолипдаги мулоҳазаларига истеҳзо билан қарайди, киноя қилади. “Қайта тикланган, кашф этилган” Рембо адабиёт аҳли томонидан ўзлаштирилди, ҳазм қилинди, аммо адабиёт тарихидаги ўз муқаддас ўрнини йўқотди. Унинг ҳаёти ва ижоди шартлиликка, нисбийликка, расм-русумга, таомилга, Рембонинг ўзи эса XIX – XX аср бўсағасидаги оддий ақл-заковат эгаси бўлган француз фуқаросига, Поль Валери ва Андре Жид ижод қилган оқимга эргашувчи, тақлидгўй шоирга айланди. Улуғ истеъдод соҳибини, ўзида ажойиб хислат-фазилатларни мужассамлаштирган инсонни симулякрга айлантиришни амалга оширган Д.Ногез муайян қатъий тартибга солинган, маълум қоидаларга асосланган, ҳаётда умуман мавжуд бўлмаган Артюр Ремболарни тўқиб чиқарадиган, муаллифлар ҳаётига зомин бўлишга ва ҳаётга қайтаришга қодир бўлган адабиётнинг ва замонавий адабий танқиднинг шубҳали, сохта ҳамда юзаки томонларини яққол намоён этган.
Пировард натижада, белгини постструктурализм тамойиларига асосланиб тушуниш ва англашда ўзига хос фалсафий-лингвистик кескин бурилиш, тубдан ўзгариш майдонга келди. Унга кўра объектлар дунёси ном-нишонсиз йўқолиб, ўз моддий тусидан ажралиб, дунёдаги барча тилларга хос бўлган умумий хусусиятларга эга рамзий ифодалар бойлигини туғдиради. Ўзаро инъикослар, акс эттирилишлар тартибсизлигида, чалкашлигида ҳамма нарса худди бепоён, узлуксиз, асло тугамайдиган матндек (“онг матн каби”, “ғайришуурлийлик матн каби”, “мен матн каби”) тушунилади, тасаввур қилинади ва шундай туйилади. Катта шов-шувларга сабаб бўлган Ж.Дерридага тегишли “Ҳамма нарса – матн; Освенцим – у ҳам матн” мулоҳазасининг маъноси айнан шундай бўлганди. Бу ерда муаллиф Х.Л.Борхеснинг “Бобил кутубхонаси” асаридаги образлардан мисол ўрнида фойдаланади.
Постструктурализм тарафдорлари дунёни қандайдир бир матнда англанган ёки англанмаган ҳолатда тушуниш ҳақидаги қатъий ишончи, охир-оқибат уларни “интерматн” (фр. intertextualité) ғоясига олиб келди. Бу ғоя Ю.Кристеванинг “Бахтин, сўз, диалог ва роман” (Bakhtine, le mot, le dialogue et le roman, 1967) номли илмий рисоласида тақдим этилган бўлиб, ўз ўрнида ушбу ғоя рус адабиётшуноси М.М.Бахтин (1895-1975) томонидан ишлаб чиқилган диалог концепциясини (хусусан, 1924 йил чоп қилинган “Оғзаки бадиий ижодиётда мазмун, материал ва шакл муаммоси” асарида) қайтадан кўриб чиқиш, янгитдан тушуниб етиш асосида тақдим этилганди. Ю.Кристева фикрича “интерматнлилик” деб алоҳида олинган матн ичида кечаётган тагматннинг матнга доир интеракцияни атамоқ даркор. Демак, билиб олаётган субъект учун интерматнлилик матн тарихини уқиб бориш ва тарихга ёзилиб бориш услубининг аломати тарзида намоён бўлади. Р.Бартнинг “Матн” (Texte, 1973) рисоласида келтиришича, “ҳар бир матн интерматн сингари юз беради; бошқа матнлар унинг ичида турли савияларда иштирок этади. Ҳар бир тарихий матн эски жумлалар, парчалардан тўқилган янги мазмун сифатида намоён бўлади. Маданий кодларнинг, ҳар хил формулаларнинг, ижтимоий идиомаларнинг узуқ-юлуқ парчалари, чала-ярим қисмлари – буларнинг барчасини матн ўз ичига сингдириб, ўзлаштириб олган ва улар матн ичида аралаштириб ташланган, чунки ҳар доим матнгача матн атрофида тил мавжуд бўлади. Чунки интерматнлиликни манба ва таъсир муаммосига олиб бориб тақаш хатодир; интерматнлилик қўштирноқ белгисисиз келтирилаётган ғайришуурий ёки автоматик жумлалар ва иборалар, келиб чиқиши амри маҳол бўлган аноним формулаларнинг умумий майдонини касб этади”. Янги нарса бу ҳолда муайян элементларнинг аралашмасидек пайдо бўлади. Сабаби, ёзувчи ҳар доим чиқиб кетиши мушкул бўлган “маданият тузоғи”дан чиқиб кетаолмайди.
Интермантлилик хусусида фикр-мулоҳаза юритган яна бир назариётчи Жерар Женетт (Gerard Genette) ўзининг “Палимпсесталар: иккинчи даражадаги адабиёт” (Palimpsestes: La literature au second degrée, 1982) рисоласида матнлар ўзаро таъсири, ўзаро ҳаракати ва муносабатлари турларинининг қуйидаги таснифини келтиради: 1) интерматнлилик – битта ёки ундан кўпроқ матнларда мавжудлиги (цитаталар, аллюзиялар, плагиат); 2) параматнлилик – бу матннинг ўз сарлавҳаси, хотимаси, эпиграфи ва ҳоказоларга муносабати; 3) метаматнлилик – бу ўз-ўзини шарҳлаш, ўз-ўзига тушунтириб бериш, яъни ўз матни ёнига ҳавола қилиш; 4) гиперматнлилик – бу бир матннинг бошқа матнни бузиб тақлид қилиши; 5) архиматнлилик – бу матнлар орасидаги жанрга оид боғликлик, ўзаро алоқадорлик ва уларнинг бир-бирига муносабати. Интерматнни шу тахлитда тушуниш постмодерн адабиётини худди “цитата (жумла, ибора, парча) адабиёти” сингари идрок этиш билан ҳам, ва постмодерн ёзувчилар фикр-мулоҳазалари билан ҳам бир-бирига ўхшаб кетади. Масалан, “янги роман” оқими вакили, франциялик ёзувчи Мишель Бютор (Michel Butor) 1969 йил қуйидаги фикрни билдирган эди: “Индивидуал тарзда яратилган асарнинг ўзи йўқ. Конкрет асар муайян маданий муҳит орасида вужудга келган ўзига хос тугунни ифода этади… Индивид, ўз келиб чиқиши билан фақат унинг элементи ҳисобланади, холос. Шундай экан, у яратган асар ҳам доимо жамоада яратилган муштарак воқелик маҳсули ҳисобланади. Шу боис мен доимо цитация (цитаталар келтириш) муамоси билан қизиқиб келаман”.
Интерматн концепцияси матннинг мустақил равишда мавжуд бўлишига замин яратади, ваҳоланки муаллифнинг ўзи “бемаъни бўшлиқ”қа, интерматн ўйини майдонига айланиб қолади. Унинг энг муҳим, энг асосий шарти – бу авторитарлик, ҳар қандай диктаторлик йўқлиги деб тушуниладиган эркинликнинг мавжудлиги, ёки, Ж.Деррида таъбири билан айтганда, ҳеч бир муболағасиз Европа маданий онг-шуурининг барча соҳаларига сингиб кетган, хоҳ у фалсафадаги “рациоцентризм” бўлсин, хоҳ у маданиятшуносликдаги “европоцентризм” бўлсин, хоҳ у тарих ва жамиятшуносликдаги “футуроцентризм” бўлсин “марказлаштириш” тамойилидан воз кечишдан иборатдир.
Децентрация (марказлаштирилмаганлик) постмодернизмнинг асосий тамойиларидан бири сифатида икки жиҳатда намоён бўлади, яъни “марказлаштирилмаган субъект” ва “марказлаштирилмаган дискурс” тариқасида. Бошқача қилиб айтганда, сўз “субъект ўлими” (“муаллиф ўлими”, “китобхон ўлими”) хусусида ва “ёзув” тушунчаси, яъни тайёр “аноним формула”лар майдонида кўринмай қолувчи “индивидуал матн” хусусида боради.
“Субъект ўлими” концепцияси маданий муҳит (оила, мактаб, жамият ва ҳоказо) томонидан мажбуран ўтказиладиган тилга оид амалиётлар, матнлар ичида билинмай қолувчи ёҳуд йўқ бўлиб кетувчи индивидуал онг-шуур ўз ҳолича мавжуд эмас, деган ғояга асосланади. Шу каби ғояларга қаратилганлик, уларга риоя қилиш, ёҳуд шу йўсинда қарашлар ёки нуқтаи назарлар постмодернизм адабиётида одамни тасвирлаш тамойиларига ўз таъсирини кўрсатмасдан қолмайди. “Индивид”, яъни маълум даражада барқарор (ўзгармайдиган) таърифларга, ўзига хос хусусиятларга эга яхлит образ ўрнига “дивид”, яъни ўзгарувчан ва тасодифий бошланма (ибтидо) пайдо бўлади. Китобхон – ушбу сўзнинг анъанавий, ҳаммага одат бўлиб қолган тушунчаси қаърида йўқ бўлиб кетади, чунки “интерматн” идрок қилишнинг бир бутун яхлит образларни ёки тасвирларни назарда тутмайди. Шунга мос равишда муаллиф – гўёки бошланғич нуқтага эга бўлмаган белги майдонининг вужудга келишидаги зарурий функциядир холос. Ушбу функцияни эса “скриптор” амалга оширади. Р.Барт таърифича, скриптор — бу “ўзида на оташин эҳтирос, на кучли ҳис-туйғулар, на кўтаринки руҳ ёки таассуротларни мужассамлаштираоладиган нарса, аксинча, тўхталиш нималигини билмайдиган, ёзишдан куч оладиган бениҳоят катта луғатни ифодалаб беради; ҳаёт эса китобга тақлид қилади холос, китоб эса белгилардан тўқилган, нимагадир анча олдин эсдан чиқарилган, унутилган нарсага тақлид қилади, ва шу алпозда чексизликкача” интилишдан иборат бўлади.
Р.Бартнинг “Муаллиф ўлими” (La Mort de I’auteur, 1968) мақоласи мимесис ва шахсий муаллифликни танқидий нуқта назардан кўриб чиқишнинг энг юқори нуқтаси бўлди. Постмодернизм атамаларидан бири бўлган мимесис ҳақида тўхталадиган бўлсак: мимесис – бу матн ичидаги алоқалар (коммуникация) икки турининг бири: яъни диегезис – бу ҳикоя услубининг дискурсив жиҳати бўлса, мимесис – бу ҳикоя услубининг визуал жиҳати, “кўришга оид информация”сидир. Агар муаллиф – бу “скриптор” бўлса, яъни у орқали “тил сўзлашса”, демак бу ҳолда қандайдир бир тугалланган, бир бутун яхлит нарсани намоён этувчи “адабий асар” ҳам йўқ бўлиб кетади. Бундан буён матн, Р.Барт фикрича, “ёзувнинг ҳар хил турлари бир-бири билан уйғунлашадиган ва баҳслашадиган кўп ўлчовли бўшлиқ бўлиб қолади, ва уларнинг бирортаси ҳам дастлабки (бошланғич) матн ролига лойиқ эмасдир”.
Бундан чиқди, эндиликда “адабиёт” ёки “асар” тушунчаси бўлмасдан, балки “муаллиф ижоди” иштирокисиз фақат “ёзув саргузаштлари” мавжуд бўлади, холос. Р.Барт фикрига М.Фуко “Муаллиф бу нима?” (Qu’est-ce qu’un auteur?, 1969) мақоласида тўлиқ ҳамжиҳатлик билдиради. “Муаллиф ўз асаридан олдин юз бермайди, у – атиги муқаррар функционал тамойилдир холос, – дея таъкидлайди олим, – унинг воситасида бизнинг маданиятимизда чек қўйиш, истисно этиш ва танлаб олиш жараёни амалга оширилади. Бу мафкуравий маҳсулот, мафкуравий образ, унинг ёрдамида маъно ва мазмунни оммалаштириш усули белгиланади”.
Р.Барт ўзининг “Асардан то матнгача” (De l’oeuvre au texte, 1971) мақоласида матнни “элементларнинг жойдан силжиши, бир-бирининг устига қўйилиши, жузъий ўзгариши, турли кўринишларда ишлатилиши” воситасида ҳосил бўладиган қандайдир бир “беадад” нарса тарзида таърифлайди. Унинг фикрича, матн “бутунлай жумла ва иборалар, парчалар ва кўчирмалардан тўқилган эмасми; бунинг ҳаммаси матн орасидан ўтадиган ва баланд овозли стереофонияни ҳосил қиладиган маданият тилидир”. “Тўхталиш нималигини билмайдиган ёзув” деган постулат106дан Р.Барт “матн яхлитликни ўз келиб чиқишидан эмас, балки мўлжалланган вазифасидан топади” деган хулосани чиқаради. Ўз ўрнида бундан матнни ўқиш аҳамияти, китобхон тутган муҳим ўрни хусусида хулоса келиб чиқади. “Скриптор”га ўхшаб замонавий китобхон ҳам қандайдир бир муайян бўшлиқни ҳосил қилади. Қайсиким матнни ташкил этувчи ёзув, мактуб, барча жумла ва иборалар, парча ва кўчирмалар, акс садо ва аллюзиялар сақланиб, ўз ифодасини топади. Р.Барт фикрича, ҳар жиҳатдан юксак билимга эга, баркамол китобхон – бу “тарихи йўқ, биографияси йўқ, психологияси йўқ одамдир… ёзма матнни ҳосил қиладиган барча хислатларни, ўзига хос хусусиятларни, юқори ва паст сифатларни бир-бирига туташтирувчи, бирлаштирувчи номаълум шахсдир холос”. Айнан муаллиф ва китобхон баркамол, ақли расо етук шахс сифатида унинг ўлими “ёзув саргузаштлари”, “мактуб саргузаштлари”, матн билан ўйинда эътиборни бир жойга жамлашга имкон беради.
Матн билан ўйин тамойили постмодернизм руҳи билан суғорилган онг-шуурда жуда ҳам кўп маъноларга эгадир. Скриптор тил билан, аллақачон мавжуд бўлган матн ва формулалар билан ўйнайди. Китобхон эса бир вақтнинг ўзида матнга ва матн билан ўйинга берилади. Ҳар бир китобхон учун матн кўринишидан ягона, бир хил матн, ҳар сафар ҳар хил бўлиб қолади, чунки ўқиш, мутолаа қилиш бу бадиҳагўйлик, яъни матнни ёзиб тўлдириш, қайтадан ёзиб чиқиш, кўчириб ёзиш ёҳуд “таржима”дан ўзга ҳеч нарса эмас. Бироқ ўйин муайян қоидалар борлигини назарда тутади ва постмодернизм структурализмга эргашиб алоқа (коммуникация) жараёнида матн ҳаракатда туришини таъминлайдиган кодлар мавжудлигини тан олади. Кодлар таснифи дастлаб Р.Бартнинг “S/Z” (1970) деб номланган рисоласида тақдим этилган бўлиб, унинг “Эдгар По бир новелласининг матний таҳлили” (Analyse textuelle d’un conte d’Edgar Poe, 1973) эссесида кенгроқ таъриф қилинади. Барт кодларнинг бешта турини эътироф этади: 1) маданий (илмий, нотиқлик, ижтимоий-тарихий) код, – бу код интерматнлик билан чамбарчас боғланган, яъни жамият томонидан ишлаб чиқарилган турли тартиб-қоидалар, муайян билимлар мажмуаси бўлиб, айнан уларга матнда ҳавола изоҳлар келтирилади; 2) коммуникация (алоқа) ёки адресация коди – бу матнда ўқувчига бўлган мурожаат қилиш усулларини белгиловчи коддир; 3) рамзий (Э.По қаламига мансуб “Ашер уйининг ағдарилиши” новелласида ўлимга нисбатан эълон қилинган таъқиқни бузишдан иборат бўлган) код; 4) ҳаракатлар коди, ёки акционал код – бу код фабула ва сюжетни қамраб олиб, бир маромда сақлаб туради; 5) жумбоқ коди (герменевтик ёки энигматик код) – бу код матнда мавжуд бўлган “жумбоқлар, топишмоқлар, қочиримлар” ва китобхоннинг “фаразлари, тахминлари” билан чамбарчас боғлиқ, ёки постмодернизмда алоҳида жой ажратилган матнни шарҳлаш, талқин қилиш ва тушуниш, англаш муаммоси билан алоқадор бўлади.
Постмодернизмга асосланган “текшириб кўриш ва фаҳмлаш, ақл-идрок орқали топиш” истиораси Жил Делёз (Gilles Deleuze, 1925-1995) ва Феликс Гваттари (Felix Guattari, 1930-1992) ҳаммуаллифликда ёзган “Ризома” (Rhizome, 1976) номли рисолада белгилаб берилган эди. Сарлавҳага чиқарилган сўзнинг биринчи маъноси – бу марказий ерости поясига эга бўлмаган илдизнинг (ўзакнинг) ўзига хос бир кўриниши ҳисобланади. Делёз ва Гваттари атрофдаги муҳит билан фақат ўзига тегишли боғланишда бўлган ҳар бир ризоманинг тартибсиз қалашиб кетган қисмларини структуравий тартиб-тизим ва босқичма-босқич бўйсуниш тамойилига қарама-қарши қўядилар. Ризома ҳамиша горизонтал ҳолатида мавжуд бўлади, ва бир-бири билан боғланмаган сабаб ва оқибатнинг вертикал тизимига бостириб кириб, аралашиб “кўндаланг” алоқаларни, ўзига хос бир “решётка”ни ҳосил қилади, шунингдек, ривожланишнинг турли йўллари орасидаги кутилмаган ўхшашлик ва тафовутларни туғдиради. Лабиринт билан бир қаторда ризома ҳам постмодернизм тимсолига, монизм107нинг мантиққа тўғри келмайдиган ҳолатида бўлган – плюрализмга асосланган дунёни постмодернизм тамойилларига асосланиб ўзлаштириш истиорасига, мажозий маъносига (Х.Л.Борхеснинг “Сўқмоқлари айри боғ” новелласи номига эътибор берайлик) айланади.
Голландиялик файласуф Д.Фоккема “Постмодернизм руҳидаги матнларнинг семантик ва синтактик тузилиши” (1986) номли тадқиқотида постмодернизм тамойилларига асосланган нарратив стратегияларни таърифлашга ҳаракат қилди. Биринчи навбатда улар ҳикоя қилиш услубининг равонлигини (“когерентлик”) бузишга, дискурсни тартибдан чиқаришга йўналган бўлиб, бу асосан матн меъёридан ортиқча таассурот туғдириши учун қаратилган “математик усул”ларнинг (такрорлаш, кўпайтириш, бирма-бир санаб ўтиш) имитация (ўхшатма) сидир. Аҳамиятсиз, майда-чуйда тафсилотларнинг кўплиги, хирахандон тавсифлару таърифлар, китобхонни ҳар хил ортиқча маълумотлару ахборотлар билан кўмиб ташлаш – буларнинг ҳаммаси, синтаксис ва грамматика қоидаларининг бузилиши билан биргаликда, Алан Роб-Грийе “Айғоқчи” (Le Voyeur, 1955), Доналд Бартелми “Андуҳ” (Sadness, 1972), Томас Пинчон “Ер тортишнинг камалаги” (Gravity’s Rainbow, 1973), Умберто Эко “Фуко маятниги” (Il pendolo di Foucault, 1988) романларидаги “информацион шовқин”нинг вужудга келишига сабаб бўлади, ўз ўрнида айнан унинг контекстида ҳамма нарсанинг ҳамма нарса ичига сингиб кетишига, бир-бирига қўшилиб, яхлит ҳолдаги нарсани ҳосил этилишига имкон берадиган коллаж юз бериши мумкин. Д.Фоккема постмодернизм тамойиларига асосланган ёзув адабий нисбийликка қарши олиб борган курашнинг асосий қуроли деб ҳисоблаган пермутация усулига алоҳида аҳамият беради. Бу ерда нафақат, айтайлик кўтаринки руҳ ва нохуш кайфият, балки матн қисмларининг бир-бирини алмаштира олишини ихтиёрий равишда қориштириб юбориш ҳам назарда тутилмоқда. Масалан, америкалик ёзувчи Реймонд Федерман (Raymond Federman, 1928) нинг “Сизнинг ихтиёрингизга” (Take It or Leave It, 1976) романи жузлаб тахланмаган саҳифалардан иборат бўлиб, уларни тахлаб чиқиш китобхоннинг ҳаволасига қўйиб берилган. Шунга ўхшаш усулни аргентиналик машҳур адиб Хулио Кортасарнинг “Сополак ўйини” романида ҳам кузатишимиз мумкин, ушбу асар бобларини ҳар хил йўсинда, турли жойлашувда ўқиса бўлади.
Постмодернизм прозасининг поэтик услубига ҳақиқий (фактларга асосланган) ва сохта (ҳақиқий бўлмаган) материалнинг қориштириб юборилишини ҳам ва ундан мантиқан келиб чиқадиган “усулни очиб ташланиши”ни ҳам ҳақли равишда киритиш мумкин. “Усулнинг очиб ташланиши” китобхон умидининг айнан матнга боғлиқлигини, матннинг измида бўлганлигини алоҳида таъкидлашга, ўқувчининг бутун диққат-эътиборини шу жараёнга жалб қилишига қаратилган. Шу каби ўйиннинг ёрқин намунаси сифатида инглиз ёзувчи Жон Фаулз (John Fowles; 1926-2005) қаламига мансуб “Француз лейтенант аёли” (The French Lieutenant’s Woman, 1969) романидаги иккита бир-биинингрини инкор этувчи хотималар борлиги ёки ортидан ҳеч қандай давоми йўқ муқаддималар, воқеа тугунлари, дебочалар кўплиги хизмат қилиши мумкин, ёки айнан шу ҳол Итало Калвино (Italo Calvino, 1923-1985)нинг “Агар бир кун қиш кечаси сайёҳ” (Se una notte d’inverno un viaggiatore, 1979) романида ҳам кузатилади.
Постмодернизм прозасининг яна бир доимий хусусияти – бу оммавий адабиётга тақлид қилиш, аниқроқ қилиб айтганда пародиялар ёзишдан иборатдир. Бунинг ортида, юқорида таъкидлаганимиздек, “метаҳикоя”ларни ва “ҳукмронлик сафсатаси”ни фош қилиш мақсади ётади. Аммо бу ягона изоҳлаб бериш эмас. У ёки бу қоида ва меъёрларни бузиш учун аввало ушбу қоида ва меъёрларнинг ўзи мавжуд бўлиши керак. Постмодернизм тарафдорларининг идрок қилишларида, англашларида оммавий адабиёт расмий жиҳатдан ҳам, мазмун жиҳатидан ҳам энг юқори даражадаги қатъий ақидаларга бўйсунган экан, демак унга тақлид қилиш, бирор услубга бўйсундириш, исталган иғвогарлик ва қўпорувчилик учун ажойиб материал бўлаолади. Айна пайтда ҳар хил оммабоп сюжет ва воқеалардан фойдаланиш ҳам постмодернизмни мазмунсизликдан сақлайди. Шунга мувофиқ постмодернизм руҳида ижод қилувчи адиб янги асар ёзиш амри маҳоллигини англагач, Мигел Сервантеснинг машҳур “Дон Кихот” романига римейк яратишга, газета жумлаларидан, сийқаси чиққан адабий ва шеърий иборалардан пастиш тузишга киришади. Бундай ҳолатни Д.Бартелмининг “Ўлган ота” (The Dead Father, 1975) романи ёки Т.Пинчоннинг “Ер тортиш кучининг камалаги” (Gravity’s Rainbow, 1973) романларида ҳам кузатиш мумкин. Улар сюжет асосида бирон бир мактубни илмий фантастика йўриғидаги услубга солиб тасвирлашга интиладилар.
Шу ўринда пастишнинг ўзи нима деган саволга тушунча бериб ўтиш ўринли бўлар. Пастиш (фр. pastiche, итал. pasticcio – сўзма-сўз бошқа опера парчаларидан тузилган янги опера, қоришма, попурри, бирор услубга солиш маъносини англатади) – бу постмодернизм атамаларидан бири бўлиб, пародиянинг қисқартирилган ва соддалаштирилган шаклидир.
Постмодернизм руҳидаги услублаштиришлар, тақлид қилишлар, ўхшатма яратишлар аксарият ҳолларда Ғарб мамлакатлари интеллектуал ҳаётининг барча соҳаларини ва ҳаттоки 1970-1990 йиллар Ғарб адабиётини қамраб олган маълум даражада янгиланган, тажрибавий гуманизм деб қабул қилинади. Бу шубҳасиз муболағадир, бўрттириб фараз қилишдир. Постмодернизмга мансублик ҳатто энг нуфузли муаллифларга нисбатан анчайин даргумон, бир мунча муаммолидир. Постмодернизм маддоҳлари билан бир қаторда унинг мухолифлари ҳам мавжуд. Постмодернизмнинг муросасиз рақиблари унинг структурализм ва постструктурализм фалсафасига тобе эканлигига урғу берадилар, ундаги ҳақиқий инновацияларнинг торлигига шама қилишади. Охирги важ билан қўшилмасдан иложимиз йўқ. Бироқ айни вақтда постмодернизм прозаси айнан фалсафий, теран маъноли жанрда изчил ва жонли тарзда ўзи ҳақида овозини баралла айтди ва ўзгаларни тан олдирди, дейишга барча асослар мавжуд.

———————
76 энтропия (юнон. entropia – бурилиш, кескин ўзгариш, бошқа нарсага айланиш, бошқача бўлиб қолиш). Бу тушунча энергияни қайтариб бўлмас тарқалишининг меъёрини (ўлчовини) аниқлаш, реал жараённи идеал жараёндан қанчалик оғишини аниқлаш учун Клазиус термодинамика жорий этган. Муайян энергия даражаларнинг йиғиндиси сифатида у ҳолат функция бўлиб ва қайтарилувчан жараёнларда доимий қолади, ваҳоланки қайтмас жараёнларда – унинг ўзгариши доимо ижобий (мусбат);
77 эволюция – 1 тадрижий ривожланиш (табиат ва жамиятдаги узлуксиз ўзгариш, ривожланиш жараёни); 2 фалс. (узлуксиз равишда давом этадиган ва сифатий ўзгаришларга олиб келадиган миқдорий ўзгаришлардан иборат ривожланиш формаси);
78 бифуркация – иккига айрилиш, икки ёққа, икки тармоққа айрилиб кетишни англатади;
79 Бу ерда динамика – ўзгариш (ўсиш, ривожланиш) суръати, жўшқин воқеаларга, ҳаракатга, ўзгаришларга бойлик маъносини беради;
80 детерминизм – фалсафий. нарса ва ҳодисаларнинг сабабий боғланишлари ҳақидаги таълимот;
81 парадигма (юнон. paradeigma – намуна, андаза, қолип) – илмий амалиётнинг муайян босқичида мужассам бўладиган, аниқ илмий тадқиқотни белгилаб берувчи назарий ва методологик асослар мажмуи. Шунингдек парадигма муаммоларни танлаб олиш учун асос, ҳамда тадқиқот масалаларини ечиш учун намуна бўлади;
82 континуал (лотин. continuum – (ўзб.) “узлуксиз, узоқ давом этувчи”), яъни тезлиги узлуксиз, узоқ давом этувчи, ҳаракат қилиб турувчи вақт;
83 дискрет (лотин. discretus – (ўзб.) “бўлинган, узилиб-узилиб турадиган”), яъни тезлиги ўзгариб (узилиб-узилиб) ҳаракат қилиб турувчи вақт;
84 дискурс – (лотин. discursus – фикр-мулоҳаза) – “сезгига, ҳис-туйғуга асосланган, бевосита, тўғридан-тўғри, интуицияга асосланган, ички ҳис орқали” шу каби тушунчалардан фарқли ўлароқ, “ақл-идрокка (фаҳм-фаросатга ёки эс-ҳушга) оид, ҳис-туйғуга эмас, балки мулоҳазага асосланган, мулоҳаза билан қилинадиган, кўнгилга эмас, ақлга қараб қилинадиган”; “бавосита ифодаланган”; “мантиқий”; “намойишкорона; кўрсатмали; аёний, чалғитувчи, алайно-ошкор” тушунчаларни англатади;
85 семиотика, ёки семиология (юнон. semei – “белги, аломат”) – табиий ва сунъий тилларнинг белги ва белгилар системаси хусусиятларини ўрганувчи фан;
86 герменевтика – (юнон. hermeneuo – “тушунтириб бераман”) – талқин қилиш санъати ва назарияси, унинг мақсади – матннинг объектив (сўзларнинг маъноси) ва субъектив (муаллиф мақсади) асосларидан келиб чиққан ҳолда матн маъносини аниқлаш;
87 синкретизм – нарсанинг дастлабки, бир-биридан ажралмаган, қоришиқ ҳолати;
88 Бу ерда синтез – ходисаларни ўзаро боғланган, бир бутун ҳолда текшириш; олинган натижаларни умумлаштириш, улардан бир бутун хулоса чиқариш;
89 очерк – 1 умумий тарзда ёзилган тасвирий-тавсифий ёки илмий асар; 2 адабий. ҳаётий фактларга асосланган кичик адабий асар; 3 ўзаро боғлиқ масалаларга оид илмий тадқиқотларни ўз ичига олган асарлар номи;
90 эссеизм – адабий. эркин шаклдаги адабий жанр;
91 Бу ерда формализм – мантиқ, санъат, адабиёт каби фанларда шаклни мазмундан, назарияни амалиётдан ажратишга интилувчи идеалистик йўналиш;
92 позитивизм – фалсафий. ҳамма ҳақиқий, позитив билимлар конкрет (эмпирик) фанларнинг маҳсулидир, фалсафа эса бундай билимларни бера олмайди, шунинг учун унинг кераги йўқ, деган ғояга асосланган субьектив идеалистик оқим. Неопозитивизм эса бунинг замонавий шакли. Н. бутун борлиқ, объектив воқелик ҳақида билимлар фақат кундалик ёки конкрет-илмий тафаккур орқали ўзлаштирилади, фалсафа эса ушбу тафаккур турларининг натижалари ўз ифодасини топаётган тил тахлили фаолияти сифатида намоён бўлиши бўлиши мумкин деб ҳисоблаб, фалсафани унинг предметидан маҳрум қилади,
93 сциентизм (лотин. scientia ва инглиз. science – билим, илм-фан) – кишилик жамиятнинг ғоявий ҳаётида, маданият соҳасида илм-фан тутган ўрнини, унинг аҳамиятини абсолют даражага кўтаришдан иборат концепция;
94 верификация – (лотин. verificare – ҳақиқатни исботламоқ) – мантиқий позитивизмнинг бошланғич тамойиларидан бири, унг кўра дунё ҳақида ҳар қандай исбот, ҳар бир фикр ҳақиқийлиги пировард натижада сезги идроки, ҳиссиёт билан такқослаш йўли орқали аниқланиши лозим;
95 социологика – (лотин. societas — жамият ва logos – таълимот] – социология фанининг мустақил соҳаси; Социологика у ёки бу фикрлаш жараёнларнинг умумийлигида устун турганлик билан чамбарчас боғлик ҳолда ижтимоий ҳодисаларни ўрганади;
96 иррационализм – фалсафий. 1 борлиқни иррационал, яъни қонун-қоидалардан холи деб билувчи, бинобарин уни ақл-идрок билан билиб бўлмайди деб ҳисобловчи идеалистик фалсафий оқим; иррационал 2 гўё қонун-қоидалардан холи, ақл етмайдиган, ақлдан ташқари, мантиқий билиб бўлмайдиган;
97 волюнтаризм – 1 фалсафий. воқеликнинг негизи иродададир деб билувчи ва объектив тараққиёт қонунларини рад этувчи идеалистик йўналиш; 2 психол. иродани психик ҳаётнинг асосий омили деб қараш; 3 тарихий тараққиётнинг объектив қонунлари билан ҳисоблашмай, ўзбошимчалик билан иш тутиш;
98 эпистема – (лотин. episteme) – бу ҳар бир тарихий даврда фикр-мулоҳазалар, назариялар ёки илмлар мумкин бўлганликларининг шароитларини белгилаб берувчи тарихий жиҳатидан ўзгарувчан структура; М.Фуко киритган термини билан фойдалансак, бу дунёни тасаввур қилиш ёки кўз олдига келтириш усулини аниқлаб берувчи муайян билимлар структураси;
99 деконструкция – (лотин. de – “қайта” ва constructio – “қураман”, “қайта тушуниб етмоқ”) – замонавий фалсафа ва санъат тушунчаси бўлиб, стереотипни бузиб ташлаш орқали тушуниш, англаш ва янги контекстга қўшиб қўйиш демакдир;
100 деструкция – (лотин. destructio – бузиб ташламоқ, барбод қилмоқ, бирор нарса табиий (одатдаги, мос келадиган) тузилишининг бузилиши демакдир;
101 реконструкция – (лотин. re – “қайтадан”, “янгидан” ва construere – “қурмоқ”, “яратмоқ”) – қайтадан қуриш, қайта тиклаш маъносини англатади;
102 интуиция – 1 ички ҳис, сезги, 2 фалсафий. тажриба ёрдамидан ташқари бевосита муроқаба йўли билан ҳақиқатни билиш мумкин деган тушунча;
103 маргинал – (франц. тилидан – marginal – қўшимча, иккинчи даражали, китоб ҳошиясида ёзилган қайдлар) – арзимайдиган, жузъий, аҳамиятсиз, иккинчи даражали;
104 Бу ерда фикция – ёлғон-яшиқ, уйдирма, ясама вазиятдир;
105 симулякр – (фр., ингл. simulacre (лотин. simulacrum) – кўриниш, қиёфа, образ, шакл, ёҳуд тасаввурдаги кўриниш, тимсол, ўхшашлик маъносини англатувчи постмодернизм атамасидир;
107 монизм – фалсафий дунёнинг негизи битта – руҳ ёки материя деб билувчи фалсафий таьлимот;

Таниқли адабиётшунос олим Муҳаммаджон Холбеков 1950 йилда туғилган. Алишер Навоий номидаги Самарқанд давлат университетининг роман-герман филологияси факультетида таҳсил олган. 1982 йили француз бадиий адабиётининг ўзбек тилига таржима қилиниши тажрибалари мавзуида номзодлик, 1991 йили эса ўзбек-француз адабий алоқалари мавзуида докторлик илмий ишини ҳимоя қилган. Самарқанд давлат чет тиллар институти профессори. Жиззах давлат педагогика институти инглиз тили ва адабиёти кафедраси мудири. Икки монография («Ўзбек мумтоз адабиёти француз маданиятида», «Француз адабиёти Ўзбекистонда».), 200 дан ортиқ мақола, кўплаб таржималар муаллифи. Олимнинг мақолалари чет эл матбуотида, шунингдек, «Тафаккур», «Жаҳон адабиёти», «Шарқ юлдузи», «Ўзбек тили ва адабиёти» каби журналларда ва газеталарда мунтазам чоп этилади.

Taniqli adabiyotshunos olim Muhammadjon Xolbekov 1950 yilda tug’ilgan. Alisher Navoiy nomidagi Samarqand davlat universitetining roman-german filologiyasi fakul`tetida tahsil olgan. 1982 yili frantsuz badiiy adabiyotining o’zbek tiliga tarjima qilinishi tajribalari mavzuida nomzodlik, 1991 yili esa o’zbek-frantsuz adabiy aloqalari mavzuida doktorlik ilmiy ishini himoya qilgan. Samarqand davlat chet tillar instituti professori. Jizzax davlat pedagogika instituti ingliz tili va adabiyoti kafedrasi mudiri. Ikki monografiya («O’zbek mumtoz adabiyoti frantsuz madaniyatida», «Frantsuz adabiyoti O’zbekistonda».), 200 dan ortiq maqola, ko’plab tarjimalar muallifi. Olimning maqolalari chet el matbuotida, shuningdek, «Tafakkur», «Jahon adabiyoti», «Sharq yulduzi», «O’zbek tili va adabiyoti» kabi jurnallarda va gazetalarda muntazam chop etiladi.

MUHAMMADJON XOLBEKOV
XX ASR MODERN ADABIYOTI MANZARALARI

POSTMODERNIZM ADABIYOTI TAMOYILLARI

Postmodernizm va postmodern tushunchalari nafaqat ilmga, balki og’zaki va yozma nutqqa ham kirib keldi, ayni paytda juda tanish va nihoyat mavhum, dudmol ma’no kasb etib, XX asr oxiri va shu davrga xos bo’lgan diniy nomutanosiblik, o’ziga bino qo’yish, o’zini biror tushunarsiz qiyofaga solish, eklektizm67ga yo’g’rilgan nafi yo’q bilimdonlikni anglatadigan tushunchalar bilan vobasta jaranglay boshladi.
Shu bilan birga postmodernizmda yetarli darajada aniq xronologiya68ga asoslangan qiyofa ham mavjud edi. XX asrning 70-yillar boshida “postmodernistik sezuvchanlik, ta’sirchanlik va hissiyotga beriluvchanlik” haqidagi tasavvurlar paydo bo’ldi va shu ondayoq faylasuf va adabiyotshunos, tarixchi va jamiyatshunos olimlar yaratgan ilmiy tadqiqotlarning mavzusiga aylanishga ham ulgurdi. Ular dunyoni xaos69 kabi boshdan kechirishga va bunga to’g’ri keladigan “shoirona tafakkur”ga asoslangan edilar. Postmodernizm haqida ko’p va xo’p yozgan amerikalik nazariyotchi Ixab Hassan (Ihab Hassan) fikricha, bu eng avval “ishonch tangligi, e’tiqod tanqisligi” bilan belgilangan dunyoqarash, dunyoni his etish, dunyoni ma’lum nuqtai nazardan tushunish demakdir.
Umuminsoniy qadriyatlarni nigilizm70 nuqtai nazaridan qaytadan ko’rib chiqish davrini “Zardusht shunday so’zlagan” (Also sprach Zarathustra, 1883-1887) asarida “Xudo o’limi”ni e’lon qilgan Fridrix Nitsshe (Friedrich Nietzsche, 1844-1900) falsafasi ochib berdi. Oradan qariyb yuz yil o’tib Ixab Xasan bu falsafaga shunday ta’rif beradi: «ko’pchiligimiz afsus bilan Parvardigor, Payg’ambar, Inson, Aql-idrok, Tarix, Davlat tushunchalarining mustahkam va barqaror obro’-e’tibor tamoyillari tarzida fanoga g’arq bo’lib, nom-nishonsiz yo’qolib ketayotganini e’tirof eta boshladik; va hattoki Til – yuksak ma’naviyatimiz, ulkan aql va bilimimiz, intellektual poydevorimizning so’nggi muqaddas sajdagohi, faxr-iftixorimiz ham tahdidga solingan, xavf-xatar ostiga qo’yilgan, biz esa hamon sajda qilayotgan bir but-sanamga aylandi”.
Boshqacha qilib aytganda, postmodernizm uchun borliqning ijobiy ma’nosini topib olish niyatida bo’lgan urinishlar muvaffaqiyatsizlikka uchragan, barbod bo’lishga mahkum etildi. Dunyoda biror bir tizimlilik, ierarxiya71, ma’no va qadr-qimmatga oid mezon yo’qligi aniq bo’ldi. Ularning joyini quruq bo’shliq egalladi. Ammo bu ekzistentsializm (fr. existentialisme; lot. exsistentia – mavjud bo’lish, mavjudlik) falsafasi – XX asr falsafasida insonni o’z taqdirini tanlab olishga qodir, yagona ma’naviy, ruhiy, aqliy mavjudot sifatida qabul qiladigan yo’nalish tarafdorlari uchun absolyut darajadagi hech narsa emas, balki o’zini-o’zi doimo qayta shakllantirishga qodir nisbiylik bo’lib, in’ikoslarning shunday bir aksiga aylandiki, bu holat xuddi komp`yuterdagi virtual reallikka o’xshab qoldi. Gollandiyalik olim D.Fokkema (D.Fokkema) ushbu tushunchaga siyosiy urg’u berib, uning orqasida serqirra va ko’p qiyofali, turli-tuman va rang-barang, ko’p aziyat chekkan va azob-uqubatlarni boshidan kechirgan, ko’p xalqli va ko’p millatli, bir-biriga qarma-qarshi ikki qutbga ega murakkab hamda ziddiyatli dunyoning “asosini tashkil etuvchi barcha elementlarning teng ehtimolligi va teng qadr-qiymatligiga” tayangan mul`tikul`turalizm turibdi, deb faraz qiladi. Frantsiyalik filolog YU.Kristeva nuqtai nazariga qaraganda, postmodernistik fikr “epistemologik72 tanglik”, oldingi an’analardan uzilish natijasida shakllanadi. Postmodernizm falsafasi namoyandalari (poststrukturalizm, dekonstruktivizm tarafdorlari) ning tassavuricha, postmodernistik fikrni aql-idrokga bo’lgan ma’rifiy ishonch-e’tiqod tajassum etadi. Postmodern yozuvchilar uchun postmoderncha fikr bu birinchi navbatda XIX-XX asrlar adabiyoti (romantizmdan tortib, to modernizmgacha), uning markazida esa – daho san’atkorning “Men”, ya’ni insonning o’z-o’zini anglashi, insoniy shaxsiyatning ruhiy markazi hukm surmoqda. Bunday mantiqga ko’ra, inson aql-idroki, tafakkuri, “nuqtai nazari”ning monologga tayanganligi bir xil ma’noli, ko’r-ko’rona va so’zsiz bo’ysunishga asoslangan bo’ladi. Vaholanki postmodernizmga o’yin, taqlid, o’zini-o’zi fosh qilish vositalari orqali, Yevropa madaniyat markazi degan da’voni inkor etish orqali amalga oshiriladigan ko’plik tamoyili ancha yaqinroqdir.
Postmodernizm, shuningdek, mutlaqo yangi faqat o’ziga tegishli tilni yaratishga bo’lgan da’volardan bosh tortadi. Uning ijodiy muhiti ham adabiyotda, ham me’morchilikda aks etadi. Bu esa adabiy, me’moriy va yana ko’plab boshqa uslublar singib bir-biriga qorishishi, qat’iyatli eklektizm73, istehzoli va hazil-mutoyibali matn parchalarini keltirish orqali eng sara, noyob va ommaviy san’atni anglatadi. Absurd farqiga borayotgan modernizm tarafdorlari unga nisbatan umidsizlik kayfiyatida, ruhiy tushkunlik bilan qaramagan bo’lsalar-da, har holda absurdga jiddiy munosabatda bo’lgan edilar. Postmodernizm tarafdorlari esa absurdda kulgi va maynabozchilik uchun sabab topdilar, absurdni yashash muhitiga aylantirdilar. Shu bois ularda ijod jihatidan postindustrial muhitning madaniy belgilari juda qiziqarli bo’lgan, ayniqsa, AQSH dagi muhit (reklama, kinematografiya, televidenie, Disneylend, ulkan savdo gipermarketlari va “Makdonalds” kafe tarmog’i kabi bir andozali arxitektura va hokazo) mos kelgan edi.
Plyuralizm74 munosabati bilan postmodernizm tarafdorlari avtoritar75likni har qanday ko’rinishida, holatida va qiyofada inkor etish xususida fikr-mulohaza qilishni xush ko’rdilar. Pirovard natijada ular diqqat-e’tibor doirasiga noklassik fizika va uning nazariyasiga kiruvchi vaqtni qaytarib bo’lmaslik tushunchasini (klassik termodinamika nazariyasiga kiruvchi vaqt qaytariluvchanligi tushunchasidan farqli o’laroq) e’tirof qilishgandi. Nobel` mukofoti laureati (1977), bel`giyalik fizik olim Il`ya Prigojin (Ilya Prigogine, 1917-2003) ishlab chiqqan sinergetik nazariyaga ko’ra entropiya76 butun olamning issiqlik energiyadan halok bo’lishiga emas, evolyutsiya77 jarayonida muayyan bir tizim oldida paydo bo’ladigan qat’iy al`ternativ, ya’ni bir-biriga zid ikki yo’l, imkoniyat va shulardan birini – yo unisini, yo bunisini tanlashni taqozo qiladigan zaruratga olib kelmaydi, balki zaruriyat va tasodif o’rtasida oldindan bashorat qilib bo’lmaydigan, birdaniga portlaydigan munosabatlarning paydo bo’lishiga olib keladi, degan tushunchani o’rtaga tashlaydi. Evolyutsiya jarayonidan o’tayotgan murakkab tizimning yetarlicha barqaror (turg’un) emasligi, uning o’zgaruvchanligi, nomuvozanatning eng yuqori nuqtasiga (“bifurkatsiya78 nuqtasi”) yetganda qaytadan to’g’rilanishga, yangidan tizilib chiqishga yana bir imkoniyat beradi, boshqacha qilib aytganda, rivojlanishning, “o’z-o’zini tashkil qilish, tuzilish”ning bir necha al`ternativ yo’llari uchun o’z ichida manba topishga qulay sharoitni yaratadi. “Dinamik79 xaos”ning keyingi shakl va holatlarini konkret tanlab olinishi tasodifiydir va oldindan ko’rishga, bashorat qilishga bo’ysinmaydi. Determinizm80ga asoslangan o’tmishning va ochiqdan-ochiq kelajakning dialogi sifatida vaqtni sinergetika nuqtai nazaridan tushunish aynan shundan kelib chiqadi. Sinergetika (yunon. sinergeia – birgalikda harakat qilmoq, ish ko’rmoq, ta’sir etmoq) G.Xaken, G.Nikolis, I.Prigojin, I.Stengers, A.Babloyants, S.P.Kurdyumov, YE.N.Knyazeva singari tadqiqotchilar tomonidan taqdim etilgan  zamonaviy ilm-fanning yetakchi yo’nalishlaridan biriga aylandi. Sinergetika – bu ilmiy tadqiqotlarning fanlararo yo’nalishi, uning vazifasi – o’z o’zini tashkil etuvchi, o’zini o’zi tuzuvchi sistemalar tamoyillariga asoslangan tabiiy hodisalar va jarayonlarni o’rganishdir. Shuningdek, bu “…bir-biridan farq qiladigan, turli-tuman va xilma-xil tabiatga (xususiyatga, xislatga, mohiyatga) ega strukturalarning o’zini o’zi shakllantirishi va yuzaga kelishi, o’z-o’zini bir maromda tutib, to’xtashga (pasayishga, susayishga, uzilishga) yo’l qo’ymaslik, barqarorlik (turg’unlik, chidamlilik, o’zgarmaslik, og’ishmaslik) ni saqlash va parchalanib (bo’linib, tarkibiy qismlarga ajralib, tugab) ketish jarayonlarini o’rganish bilan shug’ullanayotgan fan…” hisoblanadi.
Determinizmga asoslangan o’tmish va ochiq kelajak bir vaqtning o’zida ham “so’rab oluvchi”, ham “javob beruvchi”dir. Dialog ma’no jihatidan juda ham ko’p, o’z–o’zini doimo aniqlab turadigan, o’z–o’zini har doim oydinlashtirib turadigan madaniy dunyoni shakllantiradi, vujudga keltiradi; shu kabi madaniy dunyo binarli (ikki komponentli) oppozitsiyalarga real (haqiqiy) va tasavvurdagi (faraziy) narsalarga, chiroyli (go’zal, ko’rkam) hamda xunuk (badbashara, beo’xshov) jismlarga, erkaklarga yoki ayollarga xos odatlarga, g’arbiy va sharqiy an’analarni qarama-qarshi mazmuniga umuman ahamiyat bermaydi, nazariga ham ilmaydi.
Postmodernizmning plyuralizmga asoslangan estetik paradigma81si, shu tariqa o’zini tugallangan va shakllanib bo’lgan barcha narsalardan har xil yo’llar orqali, qanday bo’lmasin uzoqlashtiradi. Uning timsoli – labirint (chigal, chalkash-chulkash yo’llar), mozaika (aralash-kuralash, qurama narsa) ko’rinishidadir. Shunga mos ravishda “bor bo’lish metafizikasi”, qadim yunon faylasufi Aflotun va uning shogirdlari tarafidan yuzaga kelgan idealistik falsafaga, xristian dini aqidalariga ko’ra San’atning boshlanmasi (tashkil etuvchi asosi) postmodernistlar tomonidan diskontinuallik, paradoksallik deya inkor etiladi. Diskontinuallik qaerdan kelib chiqishini eslaylik: u ikkita har xil – zamon va makonga oid kontinualli82 vaqtlarni bir-birining ustiga qo’yilishidir. Vaqt harakatini va o’lchovini biz faqat vaqt va bo’shlikning o’zaro nisbati asosida o’lchaymiz, vaqt va bo’shliq esa o’z-o’zidan kontinualli bo’lib, ammo ular bir-birini ustiga qo’yilganda diskret83lik holati kelib chiqadi; natijada, ular kesishgan nuqta diskontinuallikning boshlang’ich nuqtasi, asosiy tayanchidir. Vaqtning tub (keskin) paradigmasida shu kabi kesishgan nuqta absolyut darajaga ko’tariladi, markaz sifatida oldingi planga chiqariladi.
Demak, san’atning boshlanmasi postmodernistlar tomonidan diskontinuallik, paradoksallik deb inkor etiladi. Lekin postmodern matn ham shunga o’xshash bo’lib, unda “muallif – sub’ekt” turli yo’llar bilan, qanday bo’lsa ham qayta tiklanadi, qayta yaratiladi. Tilni markaziy nuqta deb bilishning shu kabi “rasm-rusum va taomillar” o’rnini “jismoniylik, moddiylik” egallaydi – bular esa o’ziga xos umumiy, birlashtirib qo’yilgan, noma’lum bir ijodkor tomonidan yuzaga keltirib chiqarilgan tilga oid g’ayrishuuriy ichki turtkilar, impul`slardir (istak, xohish, tilak), kuchli havas uyg’otadigan, ko’ngilni sust ketkazadigan, yo’ldan ozdiradigan, vasvasaga soladigan his-tuyg’u, aniqrog’i odamlarda nafrat uyg’otadigan hissiyotdir. Shuningdek, ko’p narsani qamrab oluvchi, atrofni chulg’ovchi istehzo, kinoya va hazil-mutoyiba, diskurs84ning o’ziga to’q, o’z ehtiyojlarini qondirishga qurbi yetarli darajada bo’lgan, mustaqil mazmun-ma’noga ega dunyosidir.
Aynan shu yerdan postmodern ong-shuurning muhim kategoriyasi kelib chiqadi, ya’ni bilish (ob’ektiv dunyo qonuniyatlarini anglab yetish) va kommunikatsiya (aloqa, fikr almashinuv) larning har qanday shakllanib bo’lgan usullariga nisbatan shubhalanishni ifoda qilishga jalb etilgan epistemologik ishonchsizlilik (ikkilanish, qat’iyatsizlik) yuzaga keladi. Har qanday real voqelik aslida, soxta, qalbaki, yolg’ondan iborat bo’ladi. Uning reallikka nisbatan qaysi nuqtai nazardan yondoshganiga bog’liqdir. Shu sababdan postmodernizm uchun yozuv (tasvir usuli) — aniq bir maqsadga qaratilgan (yo’naltirilgan) tilga oid akt bo’lib, unda tasavvur qilib bo’lmaslik va cheksizlik bilan tengsiz o’yinga (hiyla-nayrang) ham muallif, ham o’quvchi giriftor bo’lganiga shohid bo’lamiz. Muallif va o’quvchi oldiga go’yoki quyidagi ritorik (javobi ichida bo’lgan) savol qo’yilgandek tuyuladi: “Yozilishi va o’qilishi mumkin bo’lmagan narsa, qanday qilib yozilishi va o’qilishi mumkin?”. Postmodernizmning hikoya uslubi – so’zning tom ma’nodagi shartliligi, uchiga chiqqan rasm-rusum, to’g’ri ma’no, kitobxonning orzu-umidlari ustidan kulish zamirida shakllanadi. Shunga qaramasdan, dunyoni xaosdek qabul qilgan postmodernist ijodkor unga nisbatan “sirdoshlik, dilkashlik, his-tuyg’u”si bilan jo’shgan bo’ladi, uni chuqur anglab olgan holda destruktsiyani (usulni ochib tashlash) konstruktsiyaga, xaosni o’ziga xos kodlash va hattoki ikkilik kod orqali shifrlab tashlashga harakat qiladi. Shunga o’xshash vaziyatda, shu kabi sharoitda, shunday bir muhitda har qanday ilmiy, nazariy, amaliy, falsafiy va badiiy tafakkur muqarrar shoirona holatda postmodernimzning asosiy fikrlash tamoyili bo’lib tuyildi.
Zamonaviy ijodkor-rassom va olim o’rtasida yaratuvchanlik borasida farq yo’q degan tushunchani postmodernistlar qat’iyatlik bilan ma’qullab keldilar. Eng avvalo bu xulosa postmodernizmning fanlararo egallagan vaziyatida aniq bilindi. I.Prigojinning “Xaosdan yaratilgan tartib” (1986) nomli ilmiy asarida tilga olingan “intellektual roman” adabiyotshunosga qay darajada tushunarli bo’lsa, fizik olimga ham shu darajada tushunarlidir kabilidagi tezis ilgari surildi. Biror ixtisos (soha) lik doirasida yozish ishtiyoqi, insonparvarlik haqidagi tasavvurlarimizni hosil qiladigan madaniyatning fanlararo semiotika85si sohasida ijod qilish ishtiyoqi aynan shu maqsaddan kelib chiqqandi. Frantsiyalik semiotik olim, adabiyot va san’at nazariyotchisi Rolan Bart (Roland Barthes, 1915-1980) va frantsuz yozuvchisi Moris Blansho (Maurice Blanchot, 1907-2003) o’zlarini ham nasrnavis yozuvchi, ham faylasuf sifatida birdek his etganlar. Romantizm (F.Shlegel`), simvolizm (S.Mallarme) va ekzistentsializm (M.Xaydegger) tarafdorlari, germenevtika86 (V.Dil`tey), lingvistik falsafa (L.Vitgenshteyn) namoyandalari tafakkuridagi she’riyat va falsafaning bir-biriga yaqinlashishi R.Bart va M.Blansholardan tashqari postmodern falsafa va tanqidning boshqa yirik arboblariga ham, masalan, frantsiyalik strukturalizm va poststrukturalizm tarafdori, faylasuf Jak Lakan (Jacques Lacan, 1901-1981)ga, postmodern falsafa va adabiyot nazariyachisi Jan-Fransua Liotar (Jean-Francois Lyotard, 1924-1998)ga, madaniyat va tarix nazariyotchisi Mishel` Fuko (Michel Foucault, 1926-1984)ga, falsafa va adabiyotda dekonstruktivizm asoschisi Jak Derrida (Jacques Derrida, 1930-2004)ga, semiotik olima Yuliya Kristeva  (Julia Kristeva, 1941)ga u yoki bu darajada xosdir.
Postmodern yozuvchilar – frantsiyalik Filipp Sollers (Philippe Sollers, 1936); italiyalik neorealizm namoyandasi Italo Kal`vino (Italo Calvino, 1923-1985), yozuvchi va medievist olim Umberto Eko (Umberto Eco, 1932); amerikalik postmodern yozuvchilar – Djon Simmons Bart (John Simmons Barth, 1930) va Donald Bartelmi (Donald Barthelme, 1931), Folkner mukofoti laureati (1963) Tomas Pinchon (Thomas Pynchon, 1937); serbiyalik shoir va tarjimon  Milorad Pavich (Milorad Pavic, 1929), chexiyalik adib Milan Kundera (Milan Kundera, 1929) ijodida biz sinkretizm87 holatlarini kuzatamiz. Falsafiy, psixologik va madaniy muammolarni muhokama qilish, bu haqda fikr-mulohaza yuritish, siyqasi chiqqan iboralar, bir qolipdagi gaplar bilan o’yin olib borish, badiiy usulni ochib tashlash, yozuvchi o’zi yaratgan matn va uni idrok qilishning mumkin bo’lgan yo’llari tanqidchisiga aylanishi, badiiy va go’yoki “intellektual” deb ataladigan maktub (noma) orasidagi chegaralarni yo’q qilish va hokazolar – sintez88ga asoslangan postmodernistik uslubning o’ziga xos tamoyilari hisoblanadi.
Ta’kidlash joizki, bu o’ziga xos xususiyatlar modernistlarda ancha oldin namoyon bo’lgandi. Masalan, argentinalik mashhur adib Xorxe Luis Borxes (Jorge Luis Borges, 1899-1986) ijodida buni yaqqol kuzatish mumkin. Darvoqe, Borxesni irlandiyalik mashhur yozuvchi, modernizmning yirik namoyandasi Djeyms Djoys (Joyce James, 1882-1941) bilan bir qatorda postmodernizm paydo bo’lishini bashorat qilganlardan deb hisoblasak to’g’ri bo’ladi. Borxes hikoyalari, aniqroq qilib aytganda “tarix”lar – sintetik janrdir, uning poetikasi o’z ichiga ocherk89ka oid elementlarini (“Zair”, “Noqobil”), ertaklar (“O’lmas”, “Jangchi va asira tarixi”), ramzli hikoyalar (“So’qmoqlari ayri bog’”, “Bobil kutubxonasi”), ilmiy maqola (“Gerbert Kueyn ijodiyoti tahlili”, “Qahramon va xiyonat mavzui”, “Iuda sotqinligining uch rivoyati”), va lingvistik tafsir (“Jon Uilkinsning tahliliy tili”, “Klassiklar xususida”) elementlarini kiritadi. Borxes boshlab bergan an’analar Umberto Eko qalamiga mansub “Atirgul nomi” (“Il Nome della Rosa”, 1980) romanida davom ettirildi. Ushbu roman xotimasida (“Atirgul nomi” hoshiyasidagi bitiklar”, 1983) muallif egallagan filolog-medievist va semiotik olimlik kasbi uning badiiy ijodi bilan chambarchas bog’liq ekanligi e’tirof qilinadi.
She’riy tafakkur va uning zamonaviy dunyoni shakllanishidagi o’ziga xos ahamiyatiga nisbatan shunday qarashlar natijasi o’laroq filologiya ilmining gumanitar fanlar peshsahnasiga chiqmasidan boshqa yo’l yo’q ham edi. 1950-1970 yillar davomida adabiyotshunoslik, umumgumanitar va umummadaniy ruhdagi kuzatuvlar va baholarga tobora da’vogar bo’lib chiqib, tilshunoslik, folklorshunoslik, antropologiya, falsafa, psixologiya kabi fanlar taqdim etayotgan tahlil imkoniyatlarini faollik bilan o’zlashtirib oldi. Parallel ravishda faylasuflar, ruhshunoslar, tarixchilarning ham adabiy tanqid, esseizm90ga nisbatan qiziqishlari ortib borganini ko’zatish mumkin. Bu qiziqish, masalan, tarjima va talqin muammolari, tarixiy bilim translyatsiyasi va retranslyatsiyasi muammolari haqidagi muhokamalar hosilasida mujassamlashib bordi. 1980-yillarga kelib siyosiy fanlar, huquqshunoslik va hattoki tibbiyot fanlari sohasida ham adabiyotshunoslikning metodologiya jihatdan ta’sir etuvchi tamoyillari sezilarli darajada bo’ldi (endilikda bu umumlashtirilgan holat “tanqid” deb atalmoqda) deyishimiz mumkin.
Postmodernizmning asosiy kontseptsiyalari hisoblanmish “kommunikatsiya murakkabligi”, “ongning matndagi in’ikosi”, “intermatnlik”, “muallif o’limi”, “maktub sarguzashtlari” va hokazo postrukturalizm i dekonstruktivizm g’oyalariga tayanadi. Ular hatto strukturalizmga qarshi reaktsiya sifatida shakllanib, ushbu nazariyalar postmodernizmning o’ziga xos bir metodologik negiziga aylandi.
Strukturalizm, aslida, XX asr boshida yuzaga kelgan oqim bo’lib, uzoq evolyutsion yo’lni bosib o’tdi. Vena san’at maktabi (M.Dvorjak, E.Panofskiy), rus formalizm91i (Moskva va Praga tilshunoslik maktablari), ingliz va amerikalik olimlarning “yangi tanqid” (A.Richards, U.Empson, Dj.K.Renson, K.Bruks va boshqalar), strukturaviy antropologiya (K.Levi-Stross), Tartu-Moskva semiotika maktabi (YU.F.Lotman) singari ilmiy markazlar jug’rofiy kenglikni o’z ichiga qamrab oldi.
1950 yillarda Parij semiotika maktabi tashkil topdi (A.J.Greymas, K.Bremon, R.Bart, J.Jenett, S.Todorov, YU.Kristeva), bu ilmiy maktab rus olimlari g’oyalariga, ijtimoiy tafakkuriga (R.Yakobson, M.Baxtin, V.Propp) nihoyatda yaqin edi. Strukturaviy lingvistika, kibernetika va informatsiya nazariyasi kesishgan nuqtasida faoliyat ko’rsatayotgan strukturalizm tarafdolarining yangi avlodi uchun 1915 yilda shveytsariyalik tilshunos, strukturaviy lingvistikaning asoschisi Ferdinad de Sossyur (Ferdinand de Saussure, 1857-1913) tomonidan belgilar sistemasi tilning asosiy xususiyati (mohiyati, tabiati) hisoblanadi, degan mavzuda yozilgan “Umumiy tilshunoslikdan ma’ruzalar” (Cours de linguistique generale) asari eng muhim dastur bo’lib keldi. Shuningdek, amerikalik faylasuf, matematik olim, pragmatizm va semiotika ilmining asoschilaridan biri Charl`z Sanders Pirs (Charles Sanders Peirce, 1839-1914) va tilshunos Eduard Sepir (Edward Sapir, 1884-1939) g’oyalariga amal qilgan strukturalistlar inson ongi va idrok qilishi til orqali ro’yobga chiqishi haqidagi g’oyani isbotladilar. Ularning fikricha aynan til tufayli epistema (yunon. episteme – bilish), ya’ni “tafakkurning asosiy strukturasi” shakllanadi, ongimiz barpo qilayotgan dunyo manzarasi asosini tashkil etuvchi bilishning ramziy modeliga aylanadi. Biroq strukturalistlar faqat tilga oid faoliyatning invariant strukturalarini aniqlash bilan qiziqib qolmadilar. Ular falsafasining boshqa bir manbai psixonanalitika maktabi va psixoterapevtika yo’nalishi asoschisi Zigmund Freyd (Sigmund Freud, 1856-1939) hamda shveytsariyalik psixiatr Karl Gustav Yung (Carl Gustav Jung, 1875-1961) tomonidan yaratilgan psixoanaliz  nazariyasi bo’ldi. Ular g’ayrishuuriylik fenomeni insoniy faoliyatning reflekslardan tashqari universal faktori sifatida ma’lum bo’ladi, degan g’oyani ilgari surdilar.
Ilm-fanning “metatil”i XX asr o’rtalaridagi strukturalizm, shuningdek, neopozitivizm92 ta’sirini ham boshidan kechirdi. Bu bilan u o’zini sub’ektivizmga qaratilgan falsafaga (eng avval ekzistentsializmga) qarshi qo’ydi. Antropologiya va madaniyatshunoslik sohalarida bilishning stsientizm93ga asoslangan, ob’ektivravishda ilmiy nazariyasini yaratishga bo’lgan intilish aynan shu sababli kelib chiqqan edi. Aniqroq qilib aytganda, inson psixikasi (ruhiyati) ning g’ayrishuuriy strukturalari ichida tegishli o’zgarishlar va atrofdagi olam haqida inson tasavvurlarining doimiy verifikatsiya94si natijasi kabi madaniy o’sish, rivojlanish sur’ati to’g’risida tasavvurlarni yaratishga bo’lgan intilish shu vajdan paydo bo’lgan. Masalan, 1950-1960 yillarda Rolan Bart olib borgan tadqiqotlar “xat” (maktub, noma) va boshqa madaniy kodlarni (siyosiy iboralar, odob-axloq qoidalari va hokazo) o’rganishga bag’ishlangan bo’lib, bundan asosiy maqsad, go’yo shu choqqacha o’rganilmagan, chuqur ma’noga ega “xat” kabi atrof dunyoga nisbatan bir taxlitdagi javob singari “sotsiologika95”ni ta’riflashdan iboratdir. Nihoyat, strukturalizmning gullab-yashnagan davri aynan Frantsiyada yoshlar so’l harakati yuksalishi bilan bir vaqtga to’g’ri keldi, va strukturalizm ko’p jihatdan o’zini zamonaviylikni radikal nuqtai nazardan tanqid bilan bog’laganini qayd etib turdi. Strukturalizm adabiy muhit tarzida frantsuz yozuvchilari, “yangi roman” (nouveau roman) adabiy oqimi asoschilari Alen Rob-Griye (Alain Robbe-Grillet, 1922-2008) va Natali Sarrot (Nathalie Sarraute, 1900-1999) prozasida, kinematografik muhit esa – “yangi to’lqin” (la nouvelle generation) harakati stseniyalari (Alen Resne, Margarita Dyuras) da namoyon bo’ldi.
Frantsuz poststrukturalizmi (J.Derrida, J.F.Liotar, J.Bodriyyar, J.Delyoz, R.Bart, M.Fukoning “hokimiyat nasabnomasi” xususidagi ilmiy tadqiqotlari) – bu bir vaqtning o’zida strukturalizm tamoyillariga asoslangan bir qator g’oyalarning rivojlanishi, ayni paytda strukturalizmning o’zini-o’zi inkor etishidan iboratdir. 1968 yil may-iyun oylarida bo’lib o’tgan voqealar (Parijda talabalar bilan politsiya o’rtasida to’qnashuvlar, umumiy ish tashlash va hokazo) bilan bog’lik holda konservatizm va inqilobiy g’oyalar o’rtasidagi konfliktni ta’riflash imkonining yo’qligi haqida so’z yuritish avj olgandi. Shu bois strukturalistlar diqqat markazidan, qizikish doirasidan tashqarida bo’lgan hamma narsaga tanqidiy yondashuv asosiy tamoyilga aylandi. Bu, eng avval, “xat” (maktub, noma) emas, “matn” ham emas, balki “kontekst” bo’lib, matnning strukturaviy tahlili paytida ilg’ab bo’lmaydigan, biroq matn mavjudligi, borlig’ini belgilab beruvchi, matn ortida turgan o’ziga xos hodisa va xususiyatlarning majmui bo’lib ko’ringan edi. U sistemadan iborat bo’lmagan, yaxlit bir ko’rinishdagi narsalarda, ya’ni aynan inson axloqi va ongida irratsional96 ibtido, erkinlik, volyuntarizm97 bilan bog’liq holatlarda namoyon bo’ladi. Jamiyat, madaniyat, kommunikatsiya (aloqa, o’zaro fikr almashinuv) vaziyati “hokimiyat (kuch-qudrat) – bo’ysunish (tobelik)” munosabatlari ko’rinishida gavdalandi. Insoniy tajribaning markaziy kategoriyasi “xohish-istak” bo’lib qoldi, ya’ni shaxsning ijtimoiy va madaniy qiyofasi uning adovatli dunyo bilan o’zaro faol harakati, bir-biriga ko’rsatayotgan o’zaro ta’siri tarzida e’tirof etiladi.
Nemis faylasufi, irratsionalizm asoschisi F.Nitsshe vorislari M.Fuko va J.Derrida uchun har qanday bilim, madaniyatning har bir fenomeni, istalgan matn “amru-farmon munosabatlar” mahsuliga aylanadi. Zamonaviy jamiyatda ular bir-biridan keskin farq qiladigan mafkuraviy tuzumlarning “interpretatsiya (sharhlash, izohlash, talqin qilish) viy hukmronligi”ni o’zaro olib borilayotgan kurashlarda ko’radilar. Mazkur g’oyaviy tuzumlar insonga o’zlarining ramziy ifoda (ramziy ma’no, ramziy ishora) larini majburan qabul qildiradilar, demak fikr yuritish tarzini ham majburiy ravishda o’tkazadilar, shu orqali kishilarni mustaqil ravishda o’z turmush-hayotini sharhlash va izohlash, anglab olish va talqin qilishdan, shuningdek, o’z tilini erkinlik bilan monesiz rivojlantirish, faqat o’ziga tegishli bo’lgan “epistema98”larni yaratish imkoniyatidan ham mahrum etadi. Til manipulyatsiya qilishning, so’z o’tkazish, amru-farmon ta’sirning asosiy vositalaridan biriga aylanadi. Shuning uchun M.Fuko “Bilim arxeologiyasi” (L’Archeologie du savoir, 1969), “Nazorat qilish va jazolash” (Surveiller et punir, 1975), “Bilimga intilish” (La Volonte de savoir, 1976); J.Derrida “Grammatologiya xususida” (De la grammatologie, 1967), “Nur taratish” (La Dissemination, 1972), “Falsafa maydonlari” (Marges de la philosophie, 1972); R.Bart “S/Z” (1970), “Asardan matn sari” (De l’oeuvre au texte, 1971), “Matndan huzurlanish (Le Plaisir du texte, 1973) nomli tadqiqotlarida madaniyat va sivilizatsiyani tanqid qilish ma’nosini bir tomondan “til tanqidida”, boshqa tomondan esa tarixiy g’ayrishuuriylikni ta’riflashda ko’radilar.
Postmodernizm nazariyotchisi Jak Derrida inson ong-shuurga so’z singdirish, amru-farmon orqali ta’sir etishni taklif qiladi. Derrida ishlab chiqqan dekonstruktsiya99si, o’z ichida yozilgan narsaning “destruktsiya100”sini va “rekonstruktsiya101”sini kiritadiki, ya’ni bu matnni tarkibiy elementlarga ajratib, bo’lib tashlashni va ularni qayta yig’ishni, terib chiqishni, xullas interpretatsiyasini anglatadi. J.Derrida fikricha, ushbu harakat (amal) – matnga kontekst, ya’ni matn yaratuvchisining intuitsiya102si, “xohishi” orqali nimalar kiritilganligini, yozilgan narsalarga o’z ta’sirini o’tkazadigan so’z o’tkazuvchi hukmronlik diskursi (muallifning ongli yoki g’ayrishuuriy ravishda indamay o’tib ketish, fikrni to’la aytolmaslik) orqali nimalar kiritilganligini aniqlash imkonini beradi. Boshqa so’z bilan aytganda, interpretatsiya – bu matnda o’ziga xos “qavslar” tashqarisiga chiqarilgan barcha marginal103 narsalarni bugungi kunda eng dolzarb, eng muhim narsalarga aylantirish demakdir.
Mishel Fuko “Bilimga intilish” (La Volonte de savoir, 1976) deb nomlangan tadqiqotida “diskurslarning zolimona hukmronligi”, tutqich bermaydigan, sezilmas, barchaga baravar, irratsional zulmiga qarshi chiqadi; Rolan Bart esa o’zining “Mifologiyalar” (Mythologies, 1957) nomli asarida reklamaning “barqanot” jumlalarni, og’izdan-og’izga o’tib keng tarqalgan siyqasi chiqqan so’z va iboralarni, gazeta va jurnal maqolalarini, shunga o’xshash “matn”larni va ommaviy madaniyatning boshqa hayratlanarli fenomenlarini tahlil qilib, jamoaviy g’ayrishuuriylik darajasida mavjud bo’lgan, zamonaviy jamiyatning kundalik hayotiga singib ketgan “mifologema”larni tasvirlaydi. Mifologema xususida bir og’iz so’z: mifologema – (yunon. mythos – “rivoyat, doston, naql” va logos – “so’z, ilm”) ob’ektiv voqelikni hissiy-konkret personifikatsiyalar, jonli mavjudot (mahluq, zot) qiyofasida umumlashtirilgan holda aks ettirilayotgan xalq fantaziyasining turg’un (o’zgarmaydigan) va o’zgaruvchan (qayta takrorlanadigan) konstruktsiyalarni belgilash uchun ishlatiladigan atama bo’lib, ushbu konstruktsiyalar arxaik ong-shuur orqali haqiqatan mavjud deb tasavvur qilingan. Masalan: “Oltin davr”, “Darveshnamolar oroli”, “Jannat”, “Jahannam” “Er o’qi”, “Ma’buda Ona”, “Nuh to’foni” va shu kabi mifologemalar. Mifologemalar – rasmiy mantiq va mavhum tasvirlashning doirasiga sig’maydigan hollarda zarur bo’lgan ob’ektiv voqelikni aniq obrazlar orqali tasvirlashning ramziy usulidir. Ular, R.Bart fikricha, burjua jamiyatini muayyan bir struktura holatiga keltiradi, o’z o’zini oqlash vositasi sifatida xizmat qiladi. J.-F.Liotar “Postmodern vaziyati: Bilim haqida ma’ruza” (La condition postmoderne. Rapport sur le savoir, 1979) kitobida postmodernizm metanarrativ, metadiskurslarga yoki negiziga tarixning ibtidosi va oxiri, maqsadi va olg’a ilgarilab boruvchi harakati haqida tushunchalar asos qilib olingan turli kontseptsiyalarga nisbatan ishonchsizlik bilan qaraydi deb faraz qiladi.
Metanarrativ, metadiskurs tushunchalari xususida to’htalaylik. Tan olish kerak, postmodernizmning asosiy tamoyilari sirasiga kiruvchi mazkur tushunchalar turli olimlar tomonidan turlicha ta’riflanadi. Biz buni o’zining “Postmodern vaziyati: Bilim haqida ma’ruza” asarida ilmiy-nazariy jihatdan ishlab chiqqan frantsuz faylasufi J.-F.Liotar nuqtai nazarida ko’rib o’tamiz.
“Metanarrativ” (fr. metarecit, ingl. metanarrative) – bu modern davrida paydo bo’lgan diskursning alohida bir turi, u boshqa diskurslarga (narratsiyalarga) nisbatan o’ziga xos statusga ega bo’lishga da’vo qiladi, o’zini o’zi nafaqat haqiqiy, balki haqqoniy, ya’ni qonuniy asoslarda mavjud bo’lgan diskurs sifatida ham qaror toptirishga intiladi. Ushbu atama va undan hosil bo’lgan atamalar (“metahikoya”, “metatarix”, “metadiskurs” va hokazo) orqali J.-F.Liotar barcha “tushuntirib (izohlab, sharhlab) beruvchi sistema”larni belgilaydi, uning fikricha bu “sistemalar”, ya’ni din, tarix, ilm-fan, san’at (boshqacha qilib aytganda, istalgan “bilim”) zamonaviy burjua jamiyatini tashkil qiladi, ma’lum ma’noda uni tuzadi, yo’lga qo’yyadi, izchil tartibga soladi va o’z-o’zini oqlash uchun vosita sifatida xizmat qiladi. J.-F.Liotar tarixning xristian diniga asoslangan falsafasini, aql-idrok va ong-bilim haqidagi ma’rifatchilik tasavvurini go’yoki baxt-saodat va erkinlik manbasi sifatida eng muhim, ahamiyatli va e’tiborga molik “metanarrativ”lar jumlasiga kiritadi. Postmodern davrida metahikoyada “imon-e’tiqod yemirilishi” jarayoni kechayotgan bir paytda ular parchalanib, parokandaga uchraydilar, tafakkur (fikrlash) va til (nutq, so’zlash) ning g’ayrishuuriylik stereotipiga aylanadilar.
Strukturaviy, yoki lingvistik psixoanaliz yaratuvchisi Jak Lakan “Insho” (Ecrits, 1966) nomli tadqiqotida g’ayrishuuriylik xuddi tartibga solingan pul`satsiyaga o’xshashi haqidagi fikrni bildirgan. Uning negizida irratsional mayl, “xohish-istak” yotibdi. U o’z in’ikosini, ifodasini tilda topadi, ya’ni u aynan tilda “ko’rinish beradi, madaniylashtiriladi”; bu yerda til – belgili semiotik tizim sifatida namoyon bo’ladi. Biroq Lakan fikricha, tilda o’z in’ikosini, ifodasini topgan g’ayrishuuriylik aniq bir maqsadga yo’naltirilmagan holda harakat qiladi; Z.Freyd ta’kidlagani kabi, tush o’z ma’nosini “quyuqlanish, assotsiatsiyalar, metafora” orqali ifoda etishdan iborat bo’ladi. Shuning uchun Lakan aql-idrokka asoslangan holda tashkil etilgan semiotika sistemasi sifatida qabul qilingan til haqidagi tasavvurlarni taftishdan o’tkazdi va muayyan ma’no ortidan ma’lum bir ma’no qat’iy ravishda biriktirilganligi g’oyasining o’rniga “o’zgaruvchan, yetarlicha qat’iy bo’lmagan ma’no” tushunchasini taqdim etdi. Lakan, ma’no anglatuvchi va ma’no ifodalovchi mustahkam to’siq vositasida bir-biridan ajratilgan va muayyan ma’no bilan belgilanishlariga qarshilik ko’rsatayotgan alohida qatorlarni tashkil etadi, deya faraz qiladi. Shu tariqa u ma’no anglatuvchining ma’no ifodalovchidan bo’lgan tobeligini bekor qildi. Endi, xuddi tushlarda yuz bergani kabi ma’no anglatuvchi  va ma’no ifodalovchi o’rtasidagi munosabatlar, bir-biriga bo’lgan taalluqligi, o’zaro bog’lanishlar majburiy emas, o’zgaruvchan, ixtiyoriy bo’lib qoladi, bu esa belgining ramziy (ko’plik) interpretatsiyasiga (sharhlash, izohlash, tushuntirib berish, talqin qilish) olib keladi. Lakan muayyan “ma’no bag’ishlash, belgilash jarayoni”ni ma’lum, aniq bir narsani o’ldirish yoki belgining o’rnini bosgan ob’ektni yo’q qilish deb tushuniladi. “Xohish-istak”ni og’zaki ifodalash, unga nom berish, uni olib tashlash, bekor qilishni nazarda tutadi: xohish-istak haqida gap ochganimizdanoq biz istagimizni ham, xohlashmizni ham to’xtatamiz. Belgi mohiyati, asosiy xususiyati, tabiati, belgidan foydalanishdan ma’no, Lakan fikricha, ayni paytda jismonan yo’q bo’lgan predmet o’rnini bosuvchi narsani topish ehtiyojidan iboratdir.
Postmodernizm ruhidagi “Atirgul nomi” romani muallifi Umberto Eko (Umberto Eco, 1932) Lakanning yuqoridagi fikrini o’rta asr mutafakkirlari bildirib o’tgan g’oyalarda ancha ilgariroq topgan edi: “aslida, yo’q bo’lib ketgan narsalardan bema’ni nomlar qoladi… Misol uchun, “nulla rosa est” jumlasini faylasuf P`er Abelyar til hayotda yo’q bo’lib ketgan, umuman mavjud bo’lmagan narsarlarni ham tasvir va ifoda etishga qodir ekanligini isbotlab berish uchun atayin ishlatganligining o’zi kifoyadir”. “Atirgul ramziy jihatdan shunchalik ma’nolarga boyki, bamisoli uning ma’nosi deyarli yo’qdek” bo’lgani uchun Ekoning o’zi ham yaratgan romaniga sarlavha maqsadida “atirgul nomi” iborasidan foydalangandi. Eko romani atirgul so’lib qoldi, biroq “atirgul” nomi (so’zi) baribir mavjuddir ma’nosidagi lotincha “nulla rosa est” jumlasi bilan yakunlanadi.
Derrida, Bodriyyar va Kristeva ta’rificha, Lakanning real, haqqoniy ob’ektni tasavvurdagi ob’ektga almashtirish kabi “belgilash” jarayoni xususidagi Lakan g’oyasi poststrukturalizm tamoyillariga asoslangan belgi nazariyasi negizida yotadi. Modomiki belgi o’z-o’ziga to’laligicha qarama-qarshi, zid chiqayotgan ekan, ya’ni biror bir ob’ektga nafaqat ishora qilmasdan, balki uning yo’qligini ham bildiradigan bo’lsa, demak u fiktsiya104ga, “simulyakr105”ga aylanadi, so’nggi vaqtda postmodernizmga qaratilgan falsafiy va nazariy tafakkurning ommalashib ketgan atamalaridan biri hisoblanadi. Jan Bodriyyar (Jean Baudrillard) o’zining “Simulyakr va simulyatsiyalar” (Simulacres et simulations, 1981) asarida mazkur atamani tavsiya etib, belgi simulyakrga o’tishi (o’zgarishi) ning to’rtta tarixiy (o’rta asrlardan to XX asrgacha bo’lgan) fazasini ta’riflab beradi: reallikni (voqelikni) ayon qiladigan belgi; reallikni (voqelikni) xayoliy ravishda, haqiqatdan uzoqroq tarzda buzib ko’rsatuvchi belgi; reallik (voqelik) yo’qligini bildirmaydigan, niqob ostiga oluvchi belgi; reallik (voqelik) bilan hech qanday aloqasi yo’q belgi.
Simulyakrdan adabiyotshunoslik nuqtai nazaridan foydalanish bo’yicha eng yorqin misol qilib frantsuz yozuvchi Dominik Nogez (D.Noguez) ning “Uch Rembo” (Trois Rimbaud, 1986) taqlidiy tadqiqotini keltirish mumkin. Uylab chiqarilgan shaxs nomidan yozilgan ushbu tadqiqotda frantsuz shoiri (gap taniqli frantsuz shoiri Artyur Rembo haqida borayapti) 1891 yilda aslo vafot etgani yo’q, balki yana ko’pgina asarlar yaratib, 1930-yilgacha yashaganligi “isbot qilinadi”. Bu faraz zaruriy hujjatlar bilan, ya’ni Remboning sanasi 1921 yilga to’g’ri keladigan portretini qo’shgan holda, 1931 yil mashhur nemis adibi Tomas Mannning Rembo nomiga yo’llagan maktublari, va go’yoki 1925 yilda Rembo tomonidan yaratilgan “Qora Injil” nomli asarining qo’lyozma fotonus’halari bilan tasdiqlanadi. “Uch Rembo” asarida nazariy jihatdan shubha tug’dirmaydigan va aniq-ravshan ko’rinib turgan diskursning o’ziga xos xususiyatlari va xislatlari, sifat va tuzilishlari: uslubdan boshlab to boshqalardan ajralib turuvchi sintaktik konstruktsiyagacha bo’lgan holatlar, keng ko’lamdagi bibliografiya hamda ko’plab birlamchi manbalarga tayangan holda aks ettiriladi. Aslini olganda, barcha manbalarning soxtaligi shubha tug’dirmasada, ularning soxtaligi yaqqol namoyon bo’lib turadi. Biroq manbalarni tasdiqlash uchun keltirilgan barcha havola izohlar keragicha rasmiylashtirilgan. D.Nogez yaratgan kitobning taqlidiy va istehzoli taassuroti bir hisobda ozmi-ko’pmi kitobxonlarda Rembo hayoti va ijodi haqida ancha ilgari shakllanib bo’lgan bilimlarning yangi “inkishof”lar, yangi ma’lumotlar bilan to’qnashuviga, bir-biriga ro’baro’ kelishiga asoslangan. D.Nogez o’ylab chiqargan to’qima obraz, ya’ni majhul adabiyotshunos o’z hayoti davomida Artyur Rembo bosib o’tgan uchta “ijodiy bosqich”ga muvofiq ravishda “uchta shoir” mavjud bo’lganligini isbotlab berishga harakat qiladi. Masalan, 1870-1875 yillardagi Rembo (bu deyarli unutilgan yoshlik davri bo’lib, unda “Munavvarlar”, “Jahannamda o’tkazilgan yoz” sonetlari yozilgan); 1875-1891 yillardagi Rembo (bu vaqtda shoir Afrikada hayot kechirib, ijodiy tanglik va batamom sukunat davrni boshidan kechirdi); va, nihoyat, 1891-1936 yillardagi Rembo (bu yillar shoirning  ijodiy, aqliy va ma’naviy yetuklik davri, futurizm va syurrealizmdan ixlosi qaytishi, katolitsizmga izchillik bilan o’tish davridir). Aynan ijodiyotining uchinchi davrida Rembo o’zining “shoh asar”larini – “Afrika tunlari”, “Qora Injil” poemalarini, “Zamonaviy hayot majmui” she’riy eposini yaratdi, – va ko’plab adabiy mukofotlar sohibi bo’ldi. Ushbu farazni isbotlab berish uchun strukturalizm va psixoanalitika tamoyilariga asoslangan tanqid metodologiyasining keng ko’lamda ishlatganini kuzatamiz. Mazkur tadqiqotning eng yuqori cho’qqisi sifatida Rembo ijodiyotining “matnga oid (tekstual) teran birdamlik” negizini “an’anaviylik va taraqqiyot o’rtasidagi dialektizmga asoslangan tafovut” tashkil etadi. D.Nogez faqat zamonaviy adabiyotshunoslikning siyqasi chiqqan iboralari, bir qolipdagi mulohazalariga istehzo bilan qaraydi, kinoya qiladi. “Qayta tiklangan, kashf etilgan” Rembo adabiyot ahli tomonidan o’zlashtirildi, hazm qilindi, ammo adabiyot tarixidagi o’z muqaddas o’rnini yo’qotdi. Uning hayoti va ijodi shartlilikka, nisbiylikka, rasm-rusumga, taomilga, Remboning o’zi esa XIX – XX asr bo’sag’asidagi oddiy aql-zakovat egasi bo’lgan frantsuz fuqarosiga, Pol` Valeri va Andre Jid ijod qilgan oqimga ergashuvchi, taqlidgo’y shoirga aylandi. Ulug’ iste’dod sohibini, o’zida ajoyib xislat-fazilatlarni mujassamlashtirgan insonni simulyakrga aylantirishni amalga oshirgan D.Nogez muayyan qat’iy tartibga solingan, ma’lum qoidalarga asoslangan, hayotda umuman mavjud bo’lmagan Artyur Rembolarni to’qib chiqaradigan, mualliflar hayotiga zomin  bo’lishga va hayotga qaytarishga qodir bo’lgan adabiyotning va zamonaviy adabiy tanqidning shubhali, soxta hamda yuzaki tomonlarini yaqqol namoyon etgan.
Pirovard natijada, belgini poststrukturalizm tamoyilariga asoslanib tushunish va anglashda o’ziga xos falsafiy-lingvistik keskin burilish, tubdan o’zgarish maydonga keldi. Unga ko’ra ob’ektlar dunyosi nom-nishonsiz yo’qolib, o’z moddiy tusidan ajralib, dunyodagi barcha tillarga xos bo’lgan umumiy xususiyatlarga ega ramziy ifodalar boyligini tug’diradi. O’zaro in’ikoslar, aks ettirilishlar tartibsizligida, chalkashligida hamma narsa xuddi bepoyon, uzluksiz, aslo tugamaydigan matndek (“ong matn kabi”, “g’ayrishuurliylik matn kabi”, “men matn kabi”) tushuniladi, tasavvur qilinadi va shunday tuyiladi. Katta shov-shuvlarga sabab bo’lgan J.Derridaga tegishli “Hamma narsa – matn; Osventsim – u ham matn” mulohazasining ma’nosi aynan shunday bo’lgandi. Bu yerda muallif X.L.Borxesning “Bobil kutubxonasi” asaridagi obrazlardan misol o’rnida foydalanadi.
Poststrukturalizm tarafdorlari dunyoni qandaydir bir matnda anglangan yoki anglanmagan holatda tushunish haqidagi qat’iy ishonchi, oxir-oqibat ularni “intermatn” (fr. intertextualite) g’oyasiga olib keldi. Bu g’oya YU.Kristevaning “Baxtin, so’z, dialog va roman” (Bakhtine, le mot, le dialogue et le roman, 1967) nomli ilmiy risolasida taqdim etilgan bo’lib, o’z o’rnida ushbu g’oya rus adabiyotshunosi M.M.Baxtin (1895-1975) tomonidan ishlab chiqilgan dialog kontseptsiyasini (xususan, 1924 yil chop qilingan “Og’zaki badiiy ijodiyotda mazmun, material va shakl muammosi” asarida) qaytadan ko’rib chiqish, yangitdan tushunib yetish asosida taqdim etilgandi. YU.Kristeva fikricha “intermatnlilik” deb alohida olingan matn ichida kechayotgan tagmatnning matnga doir interaktsiyani atamoq darkor. Demak, bilib olayotgan sub’ekt uchun intermatnlilik matn tarixini uqib borish va tarixga yozilib borish uslubining alomati tarzida namoyon bo’ladi. R.Bartning “Matn” (Texte, 1973) risolasida keltirishicha, “har bir matn intermatn singari yuz beradi; boshqa matnlar uning ichida turli saviyalarda ishtirok etadi. Har bir tarixiy matn eski jumlalar, parchalardan to’qilgan yangi mazmun sifatida namoyon bo’ladi. Madaniy kodlarning, har xil formulalarning, ijtimoiy idiomalarning uzuq-yuluq parchalari, chala-yarim qismlari – bularning barchasini matn o’z ichiga singdirib, o’zlashtirib olgan va ular matn ichida aralashtirib tashlangan, chunki har doim matngacha matn atrofida til mavjud bo’ladi. Chunki intermatnlilikni manba va ta’sir muammosiga olib borib taqash xatodir; intermatnlilik qo’shtirnoq belgisisiz keltirilayotgan g’ayrishuuriy yoki avtomatik jumlalar va iboralar, kelib chiqishi amri mahol bo’lgan anonim formulalarning umumiy maydonini kasb etadi”. Yangi narsa bu holda muayyan elementlarning aralashmasidek paydo bo’ladi. Sababi, yozuvchi har doim chiqib ketishi mushkul bo’lgan “madaniyat tuzog’i”dan chiqib ketaolmaydi.
Intermantlilik xususida fikr-mulohaza yuritgan yana bir nazariyotchi Jerar Jenett (Gerard Genette) o’zining “Palimpsestalar: ikkinchi darajadagi adabiyot” (Palimpsestes: La literature au second degree, 1982) risolasida matnlar o’zaro ta’siri, o’zaro harakati va munosabatlari turlarinining quyidagi tasnifini keltiradi: 1) intermatnlilik – bitta yoki undan ko’proq matnlarda mavjudligi (sitatalar, allyuziyalar, plagiat); 2) paramatnlilik – bu matnning o’z sarlavhasi, xotimasi, epigrafi va hokazolarga munosabati; 3) metamatnlilik – bu o’z-o’zini sharhlash, o’z-o’ziga tushuntirib berish, ya’ni o’z matni yoniga havola qilish; 4) gipermatnlilik – bu bir matnning boshqa matnni buzib taqlid qilishi; 5) arximatnlilik – bu matnlar orasidagi janrga oid bog’liklik, o’zaro aloqadorlik va ularning bir-biriga munosabati. Intermatnni shu taxlitda tushunish postmodern adabiyotini xuddi “tsitata (jumla, ibora, parcha) adabiyoti” singari idrok etish bilan ham, va postmodern yozuvchilar fikr-mulohazalari bilan ham bir-biriga o’xshab ketadi. Masalan, “yangi roman” oqimi vakili, frantsiyalik yozuvchi Mishel` Byutor (Michel Butor) 1969 yil quyidagi fikrni bildirgan edi: “Individual tarzda yaratilgan asarning o’zi yo’q. Konkret asar muayyan madaniy muhit orasida vujudga kelgan o’ziga xos tugunni ifoda etadi… Individ, o’z kelib chiqishi bilan faqat uning elementi hisoblanadi, xolos. Shunday ekan, u yaratgan asar ham doimo jamoada yaratilgan mushtarak voqelik mahsuli hisoblanadi. Shu bois men doimo sitatsiya (sitatalar keltirish) muamosi bilan qiziqib kelaman”.
Intermatn kontseptsiyasi matnning mustaqil ravishda mavjud bo’lishiga zamin yaratadi, vaholanki muallifning o’zi “bema’ni bo’shliq”qa, intermatn o’yini maydoniga aylanib qoladi. Uning eng muhim, eng asosiy sharti – bu avtoritarlik, har qanday diktatorlik yo’qligi deb tushuniladigan erkinlikning mavjudligi, yoki, J.Derrida ta’biri bilan aytganda, hech bir mubolag’asiz Yevropa madaniy ong-shuurining barcha sohalariga singib ketgan, xoh u falsafadagi “ratsiotsentrizm” bo’lsin, xoh u madaniyatshunoslikdagi “evropotsentrizm” bo’lsin, xoh u tarix va jamiyatshunoslikdagi “futurotsentrizm” bo’lsin “markazlashtirish” tamoyilidan voz kechishdaniboratdir.
Detsentratsiya (markazlashtirilmaganlik) postmodernizmning asosiy tamoyilaridan biri sifatida ikki jihatda namoyon bo’ladi, ya’ni “markazlashtirilmagan sub’ekt” va “markazlashtirilmagan diskurs” tariqasida. Boshqacha qilib aytganda, so’z “sub’ekt o’limi” (“muallif o’limi”, “kitobxon o’limi”) xususida va “yozuv” tushunchasi, ya’ni tayyor “anonim formula”lar maydonida ko’rinmay qoluvchi “individual matn” xususida boradi.
“Sub’ekt o’limi” kontseptsiyasi madaniy muhit (oila, maktab, jamiyat va hokazo) tomonidan majburan o’tkaziladigan tilga oid amaliyotlar, matnlar ichida bilinmay qoluvchi yohud yo’q bo’lib ketuvchi individual ong-shuur o’z holicha mavjud emas, degan g’oyaga asoslanadi. Shu kabi g’oyalarga qaratilganlik, ularga rioya qilish, yohud shu yo’sinda qarashlar yoki nuqtai nazarlar postmodernizm adabiyotida odamni tasvirlash tamoyilariga o’z ta’sirini ko’rsatmasdan qolmaydi. “Individ”, ya’ni ma’lum darajada barqaror (o’zgarmaydigan) ta’riflarga, o’ziga xos xususiyatlarga ega yaxlit obraz o’rniga “divid”, ya’ni o’zgaruvchan va tasodifiy boshlanma (ibtido) paydo bo’ladi. Kitobxon – ushbu so’zning an’anaviy, hammaga odat bo’lib qolgan tushunchasi qa’rida yo’q bo’lib ketadi, chunki “intermatn” idrok qilishning bir butun yaxlit obrazlarni yoki tasvirlarni nazarda tutmaydi. Shunga mos ravishda muallif – go’yoki boshlang’ich nuqtaga ega bo’lmagan belgi maydonining vujudga kelishidagi zaruriy funktsiyadir xolos. Ushbu funktsiyani esa “skriptor” amalga oshiradi. R.Bart ta’rificha, skriptor — bu “o’zida na otashin ehtiros, na kuchli his-tuyg’ular, na ko’tarinki ruh yoki taassurotlarni mujassamlashtiraoladigan narsa, aksincha, to’xtalish nimaligini bilmaydigan, yozishdan kuch oladigan benihoyat katta lug’atni ifodalab beradi; hayot esa kitobga taqlid qiladi xolos, kitob esa belgilardan to’qilgan, nimagadir ancha oldin esdan chiqarilgan, unutilgan narsaga taqlid qiladi, va shu alpozda cheksizlikkacha” intilishdan iborat bo’ladi.
R.Bartning “Muallif o’limi” (La Mort de I’auteur, 1968) maqolasi mimesis va shaxsiy mualliflikni tanqidiy nuqta nazardan ko’rib chiqishning eng yuqori nuqtasi bo’ldi. Postmodernizm atamalaridan biri bo’lgan mimesis haqida to’xtaladigan bo’lsak: mimesis – bu matn ichidagi aloqalar (kommunikatsiya) ikki turining biri: ya’ni diegezis – bu hikoya uslubining diskursiv jihati bo’lsa, mimesis – bu hikoya uslubining vizual jihati, “ko’rishga oid informatsiya”sidir. Agar muallif – bu “skriptor” bo’lsa, ya’ni u orqali “til so’zlashsa”, demak bu holda qandaydir bir tugallangan, bir butun yaxlit narsani namoyon etuvchi “adabiy asar” ham yo’q bo’lib ketadi. Bundan buyon matn, R.Bart fikricha, “yozuvning har xil turlari bir-biri bilan uyg’unlashadigan va bahslashadigan ko’p o’lchovli bo’shliq bo’lib qoladi, va ularning birortasi ham dastlabki (boshlang’ich) matn roliga loyiq emasdir”.
Bundan chiqdi, endilikda “adabiyot” yoki “asar” tushunchasi bo’lmasdan, balki “muallif ijodi” ishtirokisiz faqat “yozuv sarguzashtlari” mavjud bo’ladi, xolos. R.Bart fikriga M.Fuko “Muallif bu nima?” (Qu’est-ce qu’un auteur?, 1969) maqolasida to’liq hamjihatlik bildiradi. “Muallif o’z asaridan oldin yuz bermaydi, u – atigi muqarrar funktsional tamoyildir xolos, – deya ta’kidlaydi olim, – uning vositasida bizning madaniyatimizda chek qo’yish, istisno etish va tanlab olish jarayoni amalga oshiriladi. Bu mafkuraviy mahsulot, mafkuraviy obraz, uning yordamida ma’no va mazmunni ommalashtirish usuli belgilanadi”.
R.Bart o’zining “Asardan to matngacha” (De l’oeuvre au texte, 1971) maqolasida matnni “elementlarning joydan siljishi, bir-birining ustiga qo’yilishi, juz’iy o’zgarishi, turli ko’rinishlarda ishlatilishi” vositasida hosil bo’ladigan qandaydir bir “beadad” narsa tarzida ta’riflaydi. Uning fikricha, matn “butunlay jumla va iboralar, parchalar va ko’chirmalardan to’qilgan emasmi; buning hammasi matn orasidan o’tadigan va baland ovozli stereofoniyani hosil qiladigan madaniyat tilidir”. “To’xtalish nimaligini bilmaydigan yozuv” degan postulat106dan R.Bart “matn yaxlitlikni o’z kelib chiqishidan emas, balki mo’ljallangan vazifasidan topadi” degan xulosani chiqaradi. O’z o’rnida bundan matnni o’qish ahamiyati, kitobxon tutgan muhim o’rni xususida xulosa kelib chiqadi. “Skriptor”ga o’xshab zamonaviy kitobxon ham qandaydir bir muayyan bo’shliqni hosil qiladi. Qaysikim matnni tashkil etuvchi yozuv, maktub, barcha jumla va iboralar, parcha va ko’chirmalar, aks sado va allyuziyalar saqlanib, o’z ifodasini topadi. R.Bart fikricha, har jihatdan yuksak bilimga ega, barkamol kitobxon – bu “tarixi yo’q, biografiyasi yo’q, psixologiyasi yo’q odamdir… yozma matnni hosil qiladigan barcha xislatlarni, o’ziga xos xususiyatlarni, yuqori va past sifatlarni bir-biriga tutashtiruvchi, birlashtiruvchi noma’lum shaxsdir xolos”. Aynan muallif va kitobxon barkamol, aqli raso yetuk shaxs sifatida uning o’limi “yozuv sarguzashtlari”, “maktub sarguzashtlari”, matn bilan o’yinda e’tiborni bir joyga jamlashga imkon beradi.
Matn bilan o’yin tamoyili postmodernizm ruhi bilan sug’orilgan ong-shuurda juda ham ko’p ma’nolarga egadir. Skriptor til bilan, allaqachon mavjud bo’lgan matn va formulalar bilan o’ynaydi. Kitobxon esa bir vaqtning o’zida matnga va matn bilan o’yinga beriladi. Har bir kitobxon uchun matn ko’rinishidan yagona, bir xil matn, har safar har xil bo’lib qoladi, chunki o’qish, mutolaa qilish bu badihago’ylik, ya’ni matnni yozib to’ldirish, qaytadan yozib chiqish, ko’chirib yozish yohud “tarjima”dan o’zga hech narsa emas. Biroq o’yin muayyan qoidalar borligini nazarda tutadi va postmodernizm strukturalizmga ergashib aloqa (kommunikatsiya) jarayonida matn harakatda turishini ta’minlaydigan kodlar mavjudligini tan oladi. Kodlar tasnifi dastlab R.Bartning “S/Z” (1970) deb nomlangan risolasida taqdim etilgan bo’lib, uning “Edgar Po bir novellasining matniy tahlili” (Analyse textuelle d’un conte d’Edgar Poe, 1973) essesida kengroq ta’rif qilinadi. Bart kodlarning beshta turini e’tirof etadi: 1) madaniy (ilmiy, notiqlik, ijtimoiy-tarixiy) kod, – bu kod intermatnlik bilan chambarchas bog’langan, ya’ni jamiyat tomonidan ishlab chiqarilgan turli tartib-qoidalar, muayyan bilimlar majmuasi bo’lib, aynan ularga matnda havola izohlar keltiriladi; 2) kommunikatsiya (aloqa) yoki adresatsiya kodi – bu matnda o’quvchiga bo’lgan murojaat qilish usullarini belgilovchi koddir; 3) ramziy (E.Po qalamiga mansub “Asher uyining ag’darilishi” novellasida o’limga nisbatan e’lon qilingan ta’qiqni buzishdan iborat bo’lgan) kod; 4) harakatlar kodi, yoki aktsional kod – bu kod fabula va syujetni qamrab olib, bir maromda saqlab turadi; 5) jumboq kodi (germenevtik yoki enigmatik kod) – bu kod matnda mavjud bo’lgan “jumboqlar, topishmoqlar, qochirimlar” va kitobxonning “farazlari, taxminlari” bilan chambarchas bog’liq, yoki postmodernizmda alohida joy ajratilgan matnni sharhlash, talqin qilish va tushunish, anglash muammosi bilan aloqador bo’ladi.
Postmodernizmga asoslangan “tekshirib ko’rish va fahmlash, aql-idrok orqali topish” istiorasi Jil Delyoz (Gilles Deleuze, 1925-1995) va Feliks Gvattari (Felix Guattari, 1930-1992) hammualliflikda yozgan “Rizoma” (Rhizome, 1976) nomli risolada belgilab berilgan edi. Sarlavhaga chiqarilgan so’zning birinchi ma’nosi – bu markaziy yerosti poyasiga ega bo’lmagan ildizning (o’zakning) o’ziga xos bir ko’rinishi hisoblanadi. Delyoz va Gvattari atrofdagi muhit bilan faqat o’ziga tegishli bog’lanishda bo’lgan har bir rizomaning tartibsiz qalashib ketgan qismlarini strukturaviy tartib-tizim va bosqichma-bosqich bo’ysunish tamoyiliga qarama-qarshi qo’yadilar. Rizoma hamisha gorizontal holatida mavjud bo’ladi, va bir-biri bilan bog’lanmagan sabab va oqibatning vertikal tizimiga bostirib kirib, aralashib “ko’ndalang” aloqalarni, o’ziga xos bir “reshyotka”ni hosil qiladi, shuningdek, rivojlanishning turli yo’llari orasidagi kutilmagan o’xshashlik va tafovutlarni tug’diradi. Labirint bilan bir qatorda rizoma ham postmodernizm timsoliga, monizm107ning mantiqqa to’g’ri kelmaydigan holatida bo’lgan – plyuralizmga asoslangan dunyoni postmodernizm tamoyillariga asoslanib o’zlashtirish istiorasiga, majoziy ma’nosiga (X.L.Borxesning “So’qmoqlari ayri bog’” novellasi nomiga e’tibor beraylik) aylanadi.
Gollandiyalik faylasuf D.Fokkema “Postmodernizm ruhidagi matnlarning semantik va sintaktik tuzilishi” (1986) nomli tadqiqotida postmodernizm tamoyillariga asoslangan narrativ strategiyalarni ta’riflashga harakat qildi. Birinchi navbatda ular hikoya qilish uslubining ravonligini (“kogerentlik”) buzishga, diskursni tartibdan chiqarishga yo’nalgan bo’lib, bu asosan matn me’yoridan ortiqcha taassurot tug’dirishi uchun qaratilgan “matematik usul”larning (takrorlash, ko’paytirish, birma-bir sanab o’tish) imitatsiya (o’xshatma) sidir. Ahamiyatsiz, mayda-chuyda tafsilotlarning ko’pligi, xiraxandon tavsiflaru ta’riflar, kitobxonni har xil ortiqcha ma’lumotlaru axborotlar bilan ko’mib tashlash – bularning hammasi, sintaksis va grammatika qoidalarining buzilishi bilan birgalikda, Alan Rob-Griye “Ayg’oqchi” (Le Voyeur, 1955), Donald Bartelmi “Anduh” (Sadness, 1972), Tomas Pinchon “Er tortishning kamalagi” (Gravity’s Rainbow, 1973), Umberto Eko “Fuko mayatnigi” (Il pendolo di Foucault, 1988) romanlaridagi “informatsion shovqin”ning vujudga kelishiga sabab bo’ladi, o’z o’rnida aynan uning kontekstida hamma narsaning hamma narsa ichiga singib ketishiga, bir-biriga qo’shilib, yaxlit holdagi narsani hosil etilishiga imkon beradigan kollaj yuz berishi mumkin. D.Fokkema postmodernizm tamoyilariga asoslangan yozuv adabiy nisbiylikka qarshi olib borgan kurashning asosiy quroli deb hisoblagan permutatsiya usuliga alohida ahamiyat beradi. Bu yerda nafaqat, aytaylik ko’tarinki ruh va noxush kayfiyat, balki matn qismlarining bir-birini almashtira olishini ixtiyoriy ravishda qorishtirib yuborish ham nazarda tutilmoqda. Masalan, amerikalik yozuvchi Reymond Federman (Raymond Federman, 1928) ning “Sizning ixtiyoringizga” (Take It or Leave It, 1976) romani juzlab taxlanmagan sahifalardan iborat bo’lib, ularni taxlab chiqish  kitobxonning havolasiga qo’yib berilgan. Shunga o’xshash usulni argentinalik mashhur adib Xulio Kortasarning “Sopolak o’yini” romanida ham kuzatishimiz mumkin,  ushbu asar boblarini har xil yo’sinda, turli joylashuvda o’qisa bo’ladi.
Postmodernizm prozasining poetik uslubiga haqiqiy (faktlarga asoslangan) va soxta (haqiqiy bo’lmagan) materialning qorishtirib yuborilishini ham va undan mantiqan kelib chiqadigan “usulni ochib tashlanishi”ni ham haqli ravishda kiritish mumkin. “Usulning ochib tashlanishi” kitobxon umidining aynan matnga bog’liqligini, matnning izmida bo’lganligini alohida ta’kidlashga, o’quvchining butun diqqat-e’tiborini shu jarayonga jalb qilishiga qaratilgan. Shu kabi o’yinning yorqin namunasi sifatida ingliz yozuvchi Jon Faulz (John Fowles; 1926-2005) qalamiga mansub “Frantsuz leytenant ayoli” (The French Lieutenant’s Woman, 1969) romanidagi ikkita bir-biiningrini inkor etuvchi xotimalar borligi yoki ortidan hech qanday davomi yo’q muqaddimalar, voqea tugunlari, debochalar ko’pligi xizmat qilishi mumkin, yoki aynan shu hol Italo Kalvino (Italo Calvino, 1923-1985)ning “Agar bir kun qish kechasi sayyoh” (Se una notte d’inverno un viaggiatore, 1979) romanida ham kuzatiladi.
Postmodernizm prozasining yana bir doimiy xususiyati – bu ommaviy adabiyotga taqlid qilish, aniqroq qilib aytganda parodiyalar yozishdan iboratdir. Buning ortida, yuqorida ta’kidlaganimizdek, “metahikoya”larni va “hukmronlik safsatasi”ni fosh qilish maqsadi yotadi. Ammo bu yagona izohlab berish emas. U yoki bu qoida va me’yorlarni buzish uchun avvalo ushbu qoida va me’yorlarning o’zi mavjud bo’lishi kerak. Postmodernizm tarafdorlarining idrok qilishlarida, anglashlarida ommaviy adabiyot rasmiy jihatdan ham, mazmun jihatidan ham eng yuqori darajadagi qat’iy aqidalarga bo’ysungan ekan, demak unga taqlid qilish, biror uslubga bo’ysundirish, istalgan ig’vogarlik va qo’poruvchilik uchun ajoyib material bo’laoladi. Ayna paytda har xil ommabop syujet va voqealardan foydalanish ham postmodernizmni mazmunsizlikdan saqlaydi. Shunga muvofiq postmodernizm ruhida ijod qiluvchi adib yangi asar yozish amri maholligini anglagach, Migel Servantesning mashhur “Don Kixot” romaniga rimeyk yaratishga, gazeta jumlalaridan, siyqasi chiqqan adabiy va she’riy iboralardan pastish tuzishga kirishadi. Bunday holatni D.Bartelmining “O’lgan ota” (The Dead Father, 1975) romani yoki T.Pinchonning “Er tortish kuchining kamalagi” (Gravity’s Rainbow, 1973) romanlarida ham kuzatish mumkin. Ular syujet asosida biron bir maktubni ilmiy fantastika yo’rig’idagi uslubga solib tasvirlashga intiladilar.
Shu o’rinda pastishning o’zi nima degan savolga tushuncha berib o’tish o’rinli bo’lar. Pastish (fr. pastiche, ital. pasticcio – so’zma-so’z boshqa opera parchalaridan tuzilgan yangi opera, qorishma, popurri, biror uslubga solish ma’nosini anglatadi) – bu postmodernizm atamalaridan biri bo’lib, parodiyaning qisqartirilgan va soddalashtirilgan shaklidir.
Postmodernizm ruhidagi uslublashtirishlar, taqlid qilishlar, o’xshatma yaratishlar aksariyat hollarda G’arb mamlakatlari intellektual hayotining barcha sohalarini va hattoki 1970-1990 yillar G’arb adabiyotini qamrab olgan ma’lum darajada yangilangan, tajribaviy gumanizm deb qabul qilinadi. Bu shubhasiz mubolag’adir, bo’rttirib faraz qilishdir. Postmodernizmga mansublik hatto eng nufuzli mualliflarga nisbatan anchayin dargumon, bir muncha muammolidir. Postmodernizm maddohlari bilan bir qatorda uning muxoliflari ham mavjud. Postmodernizmning murosasiz raqiblari uning strukturalizm va poststrukturalizm falsafasiga tobe ekanligiga urg’u beradilar, undagi haqiqiy innovatsiyalarning torligiga shama qilishadi. Oxirgi vaj bilan qo’shilmasdan ilojimiz yo’q. Biroq ayni vaqtda postmodernizm prozasi aynan falsafiy, teran ma’noli janrda izchil va jonli tarzda o’zi haqida ovozini baralla aytdi va o’zgalarni tan oldirdi, deyishga barcha asoslar mavjud.

———————
76 entropiya (yunon. entropia – burilish, keskin o’zgarish, boshqa narsaga aylanish, boshqacha bo’lib qolish). Bu tushuncha energiyani qaytarib bo’lmas tarqalishining me’yorini (o’lchovini) aniqlash, real jarayonni ideal jarayondan qanchalik og’ishini aniqlash uchun Klazius termodinamika joriy etgan. Muayyan energiya darajalarning yig’indisi sifatida u holat funktsiya bo’lib va qaytariluvchan jarayonlarda doimiy qoladi, vaholanki qaytmas jarayonlarda – uning o’zgarishi doimo ijobiy (musbat);
77 evolyutsiya – 1 tadrijiy rivojlanish (tabiat va jamiyatdagi uzluksiz o’zgarish, rivojlanish jarayoni); 2 fals. (uzluksiz ravishda davom etadigan va sifatiy o’zgarishlarga olib keladigan miqdoriy o’zgarishlardan iborat rivojlanish formasi);
78 bifurkatsiya – ikkiga ayrilish, ikki yoqqa, ikki tarmoqqa ayrilib ketishni anglatadi;
79 Bu yerda dinamika – o’zgarish (o’sish, rivojlanish) sur’ati, jo’shqin voqealarga, harakatga, o’zgarishlarga boylik ma’nosini beradi;
80 determinizm – falsafiy. narsa va hodisalarning sababiy bog’lanishlari haqidagi ta’limot;
81 paradigma (yunon. paradeigma – namuna, andaza, qolip) – ilmiy amaliyotning muayyan bosqichida mujassam bo’ladigan, aniq ilmiy tadqiqotni belgilab beruvchi nazariy va metodologik asoslar majmui. Shuningdek paradigma muammolarni tanlab olish uchun asos, hamda tadqiqot masalalarini yechish uchun namuna bo’ladi;
82 kontinual (lotin. continuum – (o’zb.) “uzluksiz, uzoq davom etuvchi”), ya’ni tezligi uzluksiz, uzoq davom etuvchi, harakat qilib turuvchi vaqt;
83 diskret (lotin. discretus – (o’zb.) “bo’lingan, uzilib-uzilib turadigan”), ya’ni tezligi o’zgarib (uzilib-uzilib) harakat qilib turuvchi vaqt;
84 diskurs – (lotin. discursus – fikr-mulohaza) – “sezgiga, his-tuyg’uga asoslangan, bevosita, to’g’ridan-to’g’ri, intuitsiyaga asoslangan, ichki his orqali” shu kabi tushunchalardan farqli o’laroq, “aql-idrokka (fahm-farosatga yoki es-hushga) oid, his-tuyg’uga emas, balki mulohazaga asoslangan, mulohaza bilan qilinadigan, ko’ngilga emas, aqlga qarab qilinadigan”; “bavosita ifodalangan”; “mantiqiy”; “namoyishkorona; ko’rsatmali; ayoniy, chalg’ituvchi, alayno-oshkor” tushunchalarni anglatadi;
85 semiotika, yoki semiologiya (yunon. semei – “belgi, alomat”) – tabiiy va sun’iy tillarning belgi va belgilar sistemasi xususiyatlarini o’rganuvchi fan;
86 germenevtika – (yunon. hermeneuo – “tushuntirib beraman”) – talqin qilish san’ati va nazariyasi, uning maqsadi – matnning ob’ektiv (so’zlarning ma’nosi) va sub’ektiv (muallif maqsadi) asoslaridan kelib chiqqan holda matn ma’nosini aniqlash;
87 sinkretizm – narsaning dastlabki, bir-biridan ajralmagan, qorishiq holati;
88 Bu yerda sintez – xodisalarni o’zaro bog’langan, bir butun holda tekshirish; olingan natijalarni umumlashtirish, ulardan bir butun xulosa chiqarish;
89 ocherk – 1 umumiy tarzda yozilgan tasviriy-tavsifiy yoki ilmiy asar; 2 adabiy. hayotiy faktlarga asoslangan kichik adabiy asar; 3 o’zaro bog’liq masalalarga oid ilmiy tadqiqotlarni o’z ichiga olgan asarlar nomi;
90 esseizm – adabiy. erkin shakldagi adabiy janr;
91 Bu yerda formalizm – mantiq, san’at, adabiyot kabi fanlarda shaklni mazmundan, nazariyani amaliyotdan ajratishga intiluvchi idealistik yo’nalish;
92 pozitivizm – falsafiy. hamma haqiqiy, pozitiv bilimlar konkret (empirik) fanlarning mahsulidir, falsafa esa bunday bilimlarni bera olmaydi, shuning uchun uning keragi yo’q, degan g’oyaga asoslangan sub`ektiv idealistik oqim. Neopozitivizm esa buning zamonaviy shakli. N. butun borliq, ob’ektiv voqelik haqida bilimlar faqat kundalik yoki konkret-ilmiy tafakkur orqali o’zlashtiriladi, falsafa esa ushbu tafakkur turlarining natijalari o’z ifodasini topayotgan til taxlili faoliyati sifatida namoyon bo’lishi bo’lishi mumkin deb hisoblab, falsafani uning predmetidan mahrum qiladi,
93 stsientizm (lotin. scientia va ingliz. science – bilim, ilm-fan) – kishilik jamiyatning g’oyaviy hayotida, madaniyat sohasida ilm-fan tutgan o’rnini, uning ahamiyatini absolyut darajaga ko’tarishdan iborat kontseptsiya;
94 verifikatsiya – (lotin. verificare – haqiqatni isbotlamoq) – mantiqiy pozitivizmning boshlang’ich tamoyilaridan biri, ung ko’ra dunyo haqida har qanday isbot, har bir fikr haqiqiyligi pirovard natijada sezgi idroki, hissiyot bilan takqoslash yo’li orqali aniqlanishi lozim;
95 sotsiologika – (lotin. societas — jamiyat va logos – ta’limot] – sotsiologiya fanining mustaqil sohasi; Sotsiologika u yoki bu fikrlash jarayonlarning umumiyligida ustun turganlik bilan chambarchas bog’lik holda ijtimoiy hodisalarni o’rganadi;
96 irratsionalizm – falsafiy. 1 borliqni irratsional, ya’ni qonun-qoidalardan xoli deb biluvchi, binobarin uni aql-idrok bilan bilib bo’lmaydi deb hisoblovchi idealistik falsafiy oqim; irratsional 2 go’yo qonun-qoidalardan xoli, aql yetmaydigan, aqldan tashqari, mantiqiy bilib bo’lmaydigan;
97 volyuntarizm – 1 falsafiy. voqelikning negizi irodadadir deb biluvchi va ob’ektiv taraqqiyot qonunlarini rad etuvchi idealistik yo’nalish; 2 psixol. irodani psixik hayotning asosiy omili deb qarash; 3 tarixiy taraqqiyotning ob’ektiv qonunlari bilan hisoblashmay, o’zboshimchalik bilan ish tutish;
98 epistema – (lotin. episteme) – bu har bir tarixiy davrda fikr-mulohazalar, nazariyalar yoki ilmlar mumkin bo’lganliklarining  sharoitlarini belgilab beruvchi tarixiy jihatidan o’zgaruvchan struktura; M.Fuko kiritgan termini bilan foydalansak, bu dunyoni tasavvur qilish yoki ko’z oldiga keltirish usulini aniqlab beruvchi muayyan bilimlar strukturasi;
99 dekonstruktsiya – (lotin. de – “qayta” va constructio – “quraman”, “qayta tushunib yetmoq”) – zamonaviy falsafa va san’at tushunchasi bo’lib, stereotipni buzib tashlash orqali tushunish, anglash va yangi kontekstga qo’shib qo’yish demakdir;
100 destruktsiya – (lotin. destructio – buzib tashlamoq, barbod qilmoq, biror narsa tabiiy (odatdagi, mos keladigan) tuzilishining buzilishi demakdir;
101 rekonstruktsiya – (lotin. re – “qaytadan”, “yangidan” va construere – “qurmoq”, “yaratmoq”) – qaytadan qurish, qayta tiklash ma’nosini anglatadi;
102 intuitsiya – 1 ichki his, sezgi, 2 falsafiy. tajriba yordamidan tashqari bevosita muroqaba yo’li bilan haqiqatni bilish mumkin degan tushuncha;
103 marginal – (frants. tilidan – marginal – qo’shimcha, ikkinchi darajali, kitob hoshiyasida yozilgan qaydlar) – arzimaydigan, juz’iy, ahamiyatsiz, ikkinchi darajali;
104 Bu yerda fiktsiya – yolg’on-yashiq, uydirma, yasama vaziyatdir;
105 simulyakr – (fr., ingl. simulacre (lotin. simulacrum) – ko’rinish, qiyofa, obraz, shakl, yohud tasavvurdagi ko’rinish, timsol, o’xshashlik ma’nosini anglatuvchi postmodernizm atamasidir;
107 monizm – falsafiy dunyoning negizi bitta – ruh yoki materiya deb biluvchi falsafiy ta`limot;